Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā

    ૩. પઠમવેદનાસુત્તવણ્ણના

    3. Paṭhamavedanāsuttavaṇṇanā

    ૫૨. તતિયે વેદનાતિ આરમ્મણરસં વેદિયન્તિ અનુભવન્તીતિ વેદના. તા વિભાગતો દસ્સેતું ‘‘સુખા વેદના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુખ-સદ્દો અત્થુદ્ધારવસેન હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. દુક્ખ-સદ્દો પન ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૭; વિભ॰ ૧૯૦) દુક્ખવત્થુસ્મિં આગતો. ‘‘યસ્મા ચ ખો, મહાલિ, રૂપં દુક્ખં દુક્ખાનુપતિતં દુક્ખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૬૦) દુક્ખારમ્મણે. ‘‘દુક્ખો પાપસ્સ ઉચ્ચયો’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૧૧૭) દુક્ખપચ્ચયે. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરા અક્ખાનેન પાપુણિતું, યાવ દુક્ખા નિરયા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૦) દુક્ખપચ્ચયટ્ઠાને. ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૩૨; ધ॰ સ॰ ૧૬૫) દુક્ખવેદનાયં. ઇધાપિ દુક્ખવેદનાયમેવ.

    52. Tatiye vedanāti ārammaṇarasaṃ vediyanti anubhavantīti vedanā. Tā vibhāgato dassetuṃ ‘‘sukhā vedanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sukha-saddo atthuddhāravasena heṭṭhā vuttoyeva. Dukkha-saddo pana ‘‘jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ āgato. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇituṃ, yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; dha. sa. 165) dukkhavedanāyaṃ. Idhāpi dukkhavedanāyameva.

    વચનત્થતો પન સુખયતીતિ સુખા. દુક્ખયતીતિ દુક્ખા. ન દુક્ખા ન સુખાતિ અદુક્ખમસુખા, મકારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. તાસુ ઇટ્ઠાનુભવનલક્ખણા સુખા, અનિટ્ઠાનુભવનલક્ખણા દુક્ખા, ઉભયવિપરીતાનુભવનલક્ખણા અદુક્ખમસુખા. તસ્મા સુખદુક્ખવેદનાનં ઉપ્પત્તિ પાકટા, ન અદુક્ખમસુખાય. યદા હિ સુખં ઉપ્પજ્જતિ, સકલસરીરં ભેન્તં મદ્દન્તં ફરમાનં સતધોતસપ્પિં ખાદાપેન્તં વિય, સતપાકતેલં મક્ખેન્તં વિય, ઘટસહસ્સેન પરિળાહં નિબ્બાપયમાનં વિય ચ ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ વાચં નિચ્છારયમાનમેવ ઉપ્પજ્જતિ. યદા દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, સકલસરીરં ખોભેન્તં મદ્દન્તં ફરમાનં તત્તફાલં પવેસેન્તં વિય વિલીનતમ્બલોહં આસિઞ્ચન્તં વિય ચ ‘‘અહો દુક્ખં, અહો દુક્ખ’’ન્તિ વિપ્પલાપેન્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ સુખદુક્ખવેદનાનં ઉપ્પત્તિ પાકટા.

    Vacanatthato pana sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā, makāro padasandhivasena vutto. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Tasmā sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā, na adukkhamasukhāya. Yadā hi sukhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ bhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ satadhotasappiṃ khādāpentaṃ viya, satapākatelaṃ makkhentaṃ viya, ghaṭasahassena pariḷāhaṃ nibbāpayamānaṃ viya ca ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti vācaṃ nicchārayamānameva uppajjati. Yadā dukkhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ khobhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ tattaphālaṃ pavesentaṃ viya vilīnatambalohaṃ āsiñcantaṃ viya ca ‘‘aho dukkhaṃ, aho dukkha’’nti vippalāpentameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā.

    અદુક્ખમસુખા પન દુબ્બિજાના દુદ્દીપના અન્ધકારા અવિભૂતા. સા સુખદુક્ખાનં અપગમે સાતાસાતપટિપક્ખવસેન મજ્ઝત્તાકારભૂતા નયતો ગણ્હન્તસ્સેવ પાકટા હોતિ. યથા કિં? યથા પુબ્બાપરં સપંસુકે પદેસે ઉપચરિતમગ્ગવસેન પિટ્ઠિપાસાણે મિગેન ગતમગ્ગો, એવં ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણેસુ સુખદુક્ખાનુભવનેનપિ મજ્ઝત્તારમ્મણાનુભવનભાવેન વિઞ્ઞાયતિ. મજ્ઝત્તારમ્મણગ્ગહણં પિટ્ઠિપાસાણગમનં વિય ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણગ્ગહણાભાવતો . યઞ્ચ તત્રાનુભવનં, સા અદુક્ખમસુખાતિ.

    Adukkhamasukhā pana dubbijānā duddīpanā andhakārā avibhūtā. Sā sukhadukkhānaṃ apagame sātāsātapaṭipakkhavasena majjhattākārabhūtā nayato gaṇhantasseva pākaṭā hoti. Yathā kiṃ? Yathā pubbāparaṃ sapaṃsuke padese upacaritamaggavasena piṭṭhipāsāṇe migena gatamaggo, evaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇesu sukhadukkhānubhavanenapi majjhattārammaṇānubhavanabhāvena viññāyati. Majjhattārammaṇaggahaṇaṃ piṭṭhipāsāṇagamanaṃ viya iṭṭhāniṭṭhārammaṇaggahaṇābhāvato . Yañca tatrānubhavanaṃ, sā adukkhamasukhāti.

    એવમેત્થ સુખદુક્ખઅદુક્ખમસુખભાવેન તિધા વુત્તાપિ કત્થચિ સુખદુક્ખભાવેન દ્વિધા વુત્તા. યથાહ – ‘‘દ્વેપિ મયા, આનન્દ, વેદના વુત્તા, પરિયાયેન સુખા વેદના, દુક્ખા વેદના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૮૯). કત્થચિ તિસ્સોપિ વિસું વિસું સુખદુક્ખઅદુક્ખમસુખભાવેન ‘‘સુખા વેદના ઠિતિસુખા વિપરિણામદુક્ખા, દુક્ખા વેદના ઠિતિદુક્ખા વિપરિણામસુખા, અદુક્ખમસુખા વેદના ઞાણસુખા અઞ્ઞાણદુક્ખા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૫). કત્થચિ સબ્બાપિ દુક્ખભાવેન. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૯).

    Evamettha sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena tidhā vuttāpi katthaci sukhadukkhabhāvena dvidhā vuttā. Yathāha – ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā, pariyāyena sukhā vedanā, dukkhā vedanā’’ti (ma. ni. 2.89). Katthaci tissopi visuṃ visuṃ sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā, adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Katthaci sabbāpi dukkhabhāvena. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259).

    તત્થ સિયા – યદિ તિસ્સો વેદના યથા ઇધ વુત્તા, અઞ્ઞેસુ ચ એદિસેસુ સુત્તેસુ અભિધમ્મે ચ એવં અવત્વા કસ્મા એવં વુત્તં ‘‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ, ‘‘દ્વેપિ મયા, આનન્દ, વેદના વુત્તા’’તિ ચ? સન્ધાયભાસિતમેતં, તસ્મા સા પરિયાયદેસના. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Tattha siyā – yadi tisso vedanā yathā idha vuttā, aññesu ca edisesu suttesu abhidhamme ca evaṃ avatvā kasmā evaṃ vuttaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti, ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā’’ti ca? Sandhāyabhāsitametaṃ, tasmā sā pariyāyadesanā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘સઙ્ખારાનિચ્ચતં, આનન્દ, મયા સન્ધાય ભાસિતં સઙ્ખારવિપરિણામતં, ‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિ’’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૯).

    ‘‘Saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ, ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti (saṃ. ni. 4.259).

    ‘‘દ્વેપિ મયા, આનન્દ, વેદના વુત્તા પરિયાયેના’’તિ ચ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૯).

    ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyenā’’ti ca (saṃ. ni. 4.259).

    એત્થ હિ સુખા અદુક્ખમસુખાતિ ઇમાસં દ્વિન્નં વેદનાનં નિપ્પરિયાયેન દુક્ખભાવો નત્થિ, વેનેય્યજ્ઝાસયેન પન તત્થ નિચ્છન્દદસ્સનત્થં પરિયાયેન દુક્ખભાવો વુત્તોતિ સા તાદિસી પરિયાયદેસના. અયં પન વેદનત્તયદેસના સભાવકથાતિ કત્વા નિપ્પરિયાયદેસનાતિ અયમેત્થ આચરિયાનં સમાનકથા.

    Ettha hi sukhā adukkhamasukhāti imāsaṃ dvinnaṃ vedanānaṃ nippariyāyena dukkhabhāvo natthi, veneyyajjhāsayena pana tattha nicchandadassanatthaṃ pariyāyena dukkhabhāvo vuttoti sā tādisī pariyāyadesanā. Ayaṃ pana vedanattayadesanā sabhāvakathāti katvā nippariyāyadesanāti ayamettha ācariyānaṃ samānakathā.

    વિતણ્ડવાદી પનાહ ‘‘દુક્ખતાદ્વયવચનતો પરિયાયદેસનાવ વેદનત્તયદેસના’’તિ. સો ‘‘મા હેવ’’ન્તિસ્સ વચનીયો, યસ્મા ભગવતા સબ્બાસં વેદનાનં દુક્ખભાવો અધિપ્પાયવસેન વુત્તો ‘‘સઙ્ખારાનિચ્ચતં, આનન્દ, મયા સન્ધાય ભાસિતં સઙ્ખારવિપરિણામતં ‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિ’’’ન્તિ. યદિ પનેત્થ વેદનત્તયદેસના પરિયાયદેસના સિયા, ‘‘ઇદં મયા સન્ધાય ભાસિતં તિસ્સો વેદના’’તિ વત્તબ્બં સિયા, ન પનેતં વુત્તં.

    Vitaṇḍavādī panāha ‘‘dukkhatādvayavacanato pariyāyadesanāva vedanattayadesanā’’ti. So ‘‘mā heva’’ntissa vacanīyo, yasmā bhagavatā sabbāsaṃ vedanānaṃ dukkhabhāvo adhippāyavasena vutto ‘‘saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti. Yadi panettha vedanattayadesanā pariyāyadesanā siyā, ‘‘idaṃ mayā sandhāya bhāsitaṃ tisso vedanā’’ti vattabbaṃ siyā, na panetaṃ vuttaṃ.

    અપિચાયમેવ વત્તબ્બો ‘‘કો, પનાવુસો, વેદનત્તયદેસનાય અધિપ્પાયો’’તિ? સચે વદેય્ય ‘‘મુદુકા દુક્ખા વેદના સુખા, અધિમત્તા દુક્ખા, મજ્ઝિમા અદુક્ખમસુખાતિ વેનેય્યજ્ઝાસયેન વુત્તા. તાસુ હિ ન સત્તાનં સુખાદિવડ્ઢી’’તિ. સો વત્તબ્બો – કો પનાવુસો દુક્ખવેદનાય સભાવો, યેન ‘‘સબ્બા વેદના દુક્ખા’’તિ વુચ્ચેય્યું? યદિ યાય ઉપ્પન્નાય સત્તા વિયોગમેવ ઇચ્છન્તિ, સો દુક્ખવેદનાય સભાવો. યાય ચ પન ઉપ્પન્નાય સત્તા અવિયોગમેવ ઇચ્છન્તિ, યાય ન ઉભયં ઇચ્છન્તિ, સા કથં દુક્ખવેદના સિયા? અથ યા અત્તનો નિસ્સયસ્સ ઉપઘાતકારી, સા દુક્ખા. યા અનુગ્ગહકારી, સા કથં દુક્ખા સિયા. અથ પન યદરિયા દુક્ખતો પસ્સન્તિ, સો દુક્ખવેદનાય સભાવો, સઙ્ખારદુક્ખતાય વેદનં અરિયા દુક્ખતો પસ્સન્તિ, સા ચ અભિણ્હસભાવાતિ કથં તાસં વેદનાનં મુદુમજ્ઝિમાધિમત્તદુક્ખભાવો સિયા? યદિ ચ સઙ્ખારદુક્ખતાય એવ વેદનાનં દુક્ખભાવો સિયા, ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, દુક્ખતાયો દુક્ખદુક્ખતા, વિપરિણામદુક્ખતા, સઙ્ખારદુક્ખતા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫) અયં દુક્ખતાનં વિભાગદેસના નિપ્પયોજના સિયા. તથા ચ સતિ સુત્તમેવ પટિબાહિતં સિયા, પુરિમેસુ ચ તીસુ રૂપાવચરજ્ઝાનેસુ મુદુકા દુક્ખા વેદનાતિ આપજ્જતિ સુખવેદનાવચનતો. ચતુત્થજ્ઝાને અરૂપજ્ઝાનેસુ ચ મજ્ઝિમા, અદુક્ખમસુખવેદનાવચનતો. એવં સન્તે પુરિમા તિસ્સો રૂપાવચરસમાપત્તિયો ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિયા અરૂપસમાપત્તીહિ ચ સન્તતરાતિ આપજ્જતિ. કથં વા સન્તતરપ્પણીતતરાસુ સમાપત્તીસુ દુક્ખવેદનાય અધિકભાવો યુજ્જતિ? તસ્મા વેદનત્તયદેસનાય પરિયાયદેસનાભાવો ન યુત્તોતિ.

    Apicāyameva vattabbo ‘‘ko, panāvuso, vedanattayadesanāya adhippāyo’’ti? Sace vadeyya ‘‘mudukā dukkhā vedanā sukhā, adhimattā dukkhā, majjhimā adukkhamasukhāti veneyyajjhāsayena vuttā. Tāsu hi na sattānaṃ sukhādivaḍḍhī’’ti. So vattabbo – ko panāvuso dukkhavedanāya sabhāvo, yena ‘‘sabbā vedanā dukkhā’’ti vucceyyuṃ? Yadi yāya uppannāya sattā viyogameva icchanti, so dukkhavedanāya sabhāvo. Yāya ca pana uppannāya sattā aviyogameva icchanti, yāya na ubhayaṃ icchanti, sā kathaṃ dukkhavedanā siyā? Atha yā attano nissayassa upaghātakārī, sā dukkhā. Yā anuggahakārī, sā kathaṃ dukkhā siyā. Atha pana yadariyā dukkhato passanti, so dukkhavedanāya sabhāvo, saṅkhāradukkhatāya vedanaṃ ariyā dukkhato passanti, sā ca abhiṇhasabhāvāti kathaṃ tāsaṃ vedanānaṃ mudumajjhimādhimattadukkhabhāvo siyā? Yadi ca saṅkhāradukkhatāya eva vedanānaṃ dukkhabhāvo siyā, ‘‘tisso imā, bhikkhave, dukkhatāyo dukkhadukkhatā, vipariṇāmadukkhatā, saṅkhāradukkhatā’’ti (dī. ni. 3.305) ayaṃ dukkhatānaṃ vibhāgadesanā nippayojanā siyā. Tathā ca sati suttameva paṭibāhitaṃ siyā, purimesu ca tīsu rūpāvacarajjhānesu mudukā dukkhā vedanāti āpajjati sukhavedanāvacanato. Catutthajjhāne arūpajjhānesu ca majjhimā, adukkhamasukhavedanāvacanato. Evaṃ sante purimā tisso rūpāvacarasamāpattiyo catutthajjhānasamāpattiyā arūpasamāpattīhi ca santatarāti āpajjati. Kathaṃ vā santatarappaṇītatarāsu samāpattīsu dukkhavedanāya adhikabhāvo yujjati? Tasmā vedanattayadesanāya pariyāyadesanābhāvo na yuttoti.

    યં પન વુત્તં ‘‘દુક્ખે સુખન્તિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૪૯; પટિ॰ મ॰ ૧.૨૩૬), તં કથન્તિ? વિપરિણામદુક્ખતાય સઙ્ખારદુક્ખતાય ચ યથાભૂતાનવબોધેન યા એકન્તતો સુખસઞ્ઞા, યા ચ દુક્ખનિમિત્તે સુખનિમિત્તસઞ્ઞા, તં સન્ધાય વુત્તં. એવમ્પિ ‘‘સુખા, ભિક્ખવે, વેદના દુક્ખતો દટ્ઠબ્બા’’તિ (ઇતિવુ॰ ૫૩) ઇદં પન કથન્તિ? ઇદં પન વિપરિણામદસ્સને સન્નિયોજનત્થં વુત્તં તસ્સ તત્થ વિરાગુપ્પત્તિયા ઉપાયભાવતો સુખવેદનાય બહુદુક્ખાનુગતભાવતો ચ. તથા હિ દુક્ખસ્સ હેતુભાવતો અનેકેહિ દુક્ખધમ્મેહિ અનુબદ્ધત્તા ચ પણ્ડિતા સુખમ્પિ દુક્ખમિચ્ચેવ પટિપન્ના.

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘dukkhe sukhanti saññāvipallāso’’ti (a. ni. 4.49; paṭi. ma. 1.236), taṃ kathanti? Vipariṇāmadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya ca yathābhūtānavabodhena yā ekantato sukhasaññā, yā ca dukkhanimitte sukhanimittasaññā, taṃ sandhāya vuttaṃ. Evampi ‘‘sukhā, bhikkhave, vedanā dukkhato daṭṭhabbā’’ti (itivu. 53) idaṃ pana kathanti? Idaṃ pana vipariṇāmadassane sanniyojanatthaṃ vuttaṃ tassa tattha virāguppattiyā upāyabhāvato sukhavedanāya bahudukkhānugatabhāvato ca. Tathā hi dukkhassa hetubhāvato anekehi dukkhadhammehi anubaddhattā ca paṇḍitā sukhampi dukkhamicceva paṭipannā.

    એવમ્પિ નત્થેવ સુખા વેદના, સુખહેતૂનં નિયમાભાવતો. યે હિ સુખવેદનાય હેતુસમ્મતા ઘાસચ્છાદનાદયો, તે એવ અધિમત્તં અકાલે ચ પટિસેવિયમાના દુક્ખવેદનાય હેતુભાવમાપજ્જન્તિ. ન ચ યેનેવ હેતુના સુખં, તેનેવ દુક્ખન્તિ યુત્તં વત્તું. તસ્મા ન તે સુખહેતૂ, દુક્ખન્તરાપગમે પન અવિઞ્ઞૂનં સુખસઞ્ઞા યથા ચિરતરં ઠાનાદિઇરિયાપથસમઙ્ગી હુત્વા તદઞ્ઞઇરિયાપથસમાયોગે મહન્તઞ્ચ ભારં વહતો ભારનિક્ખેપે ચેવ વૂપસમે ચ, તસ્મા નત્થેવ સુખન્તિ? તયિદં સમ્મદેવ સુખહેતું અપરિઞ્ઞાય તસ્સ નિયમાભાવપરિકપ્પનં. આરમ્મણમત્તમેવ હિ કેવલં સુખહેતું મનસિકત્વા એવં વુત્તં, અજ્ઝત્તિકસરીરસ્સ અવત્થાવિસેસં સમુદિતં પન એકજ્ઝં તદુભયં સુખાદિહેતૂતિ વેદિતબ્બં. યાદિસઞ્ચ તદુભયં સુખવેદનાય હેતુ, તાદિસં ન કદાચિપિ દુક્ખવેદનાય હેતુ હોતીતિ વવત્થિતા એવ સુખાદિહેતુ. યથા નામ તેજોધાતુ સાલિયવડાકસસ્સાદીનં યાદિસમવત્થન્તરં પત્વા સાતમધુરભાવહેતુ હોતિ, ન તાદિસમેવ પત્વા કદાચિપિ અસાતઅમધુરભાવહેતુ હોતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

    Evampi nattheva sukhā vedanā, sukhahetūnaṃ niyamābhāvato. Ye hi sukhavedanāya hetusammatā ghāsacchādanādayo, te eva adhimattaṃ akāle ca paṭiseviyamānā dukkhavedanāya hetubhāvamāpajjanti. Na ca yeneva hetunā sukhaṃ, teneva dukkhanti yuttaṃ vattuṃ. Tasmā na te sukhahetū, dukkhantarāpagame pana aviññūnaṃ sukhasaññā yathā cirataraṃ ṭhānādiiriyāpathasamaṅgī hutvā tadaññairiyāpathasamāyoge mahantañca bhāraṃ vahato bhāranikkhepe ceva vūpasame ca, tasmā nattheva sukhanti? Tayidaṃ sammadeva sukhahetuṃ apariññāya tassa niyamābhāvaparikappanaṃ. Ārammaṇamattameva hi kevalaṃ sukhahetuṃ manasikatvā evaṃ vuttaṃ, ajjhattikasarīrassa avatthāvisesaṃ samuditaṃ pana ekajjhaṃ tadubhayaṃ sukhādihetūti veditabbaṃ. Yādisañca tadubhayaṃ sukhavedanāya hetu, tādisaṃ na kadācipi dukkhavedanāya hetu hotīti vavatthitā eva sukhādihetu. Yathā nāma tejodhātu sāliyavaḍākasassādīnaṃ yādisamavatthantaraṃ patvā sātamadhurabhāvahetu hoti, na tādisameva patvā kadācipi asātaamadhurabhāvahetu hoti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    દુક્ખાપગમેવ કદાચિ સુખવેદનન્તરં ઉપલબ્ભતિ. તત્થ સુખેયેવ સુખસઞ્ઞા, ન દુક્ખાપગમમત્તે યથા અદ્ધાનગમનપરિસ્સમકિલન્તસ્સ સમ્બાહને ઇરિયાપથપરિવત્તને ચ, અઞ્ઞથા કાલન્તરેપિ પરિસ્સમાપગમે તાદિસી સુખસઞ્ઞા સિયા. દુક્ખાપગમમત્તે પન સુખન્તિ પરિકપ્પના વેદનાવિસેસસ્સ અનુપલબ્ભમાનત્તા. એકન્તેનેવ ચેતં એવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં, યતો પણીતપ્પણીતાનિયેવ આરમ્મણાનિ મહતા આયાસેન સત્તા અભિપત્થયન્તિ, ન ચ નેસં યેન કેનચિ યથાલદ્ધમત્તેન પચ્ચયેન પતિકારં કાતું સક્કા તણ્હુપ્પાદેનાતિ . વેદનાપચ્ચયા હિ તણ્હાઉપાદિ, તથાભાવે ચ સુગન્ધમધુરસુખસમ્ફસ્સાદિવત્થૂનં ઇતરીતરભાવેન સુખવિસેસસઞ્ઞા જાયમાના કતમસ્સ દુક્ખવિસેસસ્સ અપગમને ઘાનજિવ્હાકાયદ્વારેસુ, સોતદ્વારે ચ દિબ્બસઙ્ગીતસદિસપઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસદ્દાવધારણે. તસ્મા ન દુક્ખવેદનાયમેવ દુક્ખન્તરાપગમે સુખસઞ્ઞા, નાપિ કેવલે દુક્ખાપગમમત્તેતિ આગમતો યુત્તિતોપિ વવત્થિતા તિસ્સો વેદનાતિ ભગવતો વેદનત્તયદેસના નીતત્થાયેવ, ન નેય્યત્થાતિ સઞ્ઞાપેતબ્બં. એવઞ્ચેતં ઉપેતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં, નો ચે, કમ્મં કત્વા ઉય્યોજેતબ્બો ‘‘ગચ્છ યથાસુખ’’ન્તિ.

    Dukkhāpagameva kadāci sukhavedanantaraṃ upalabbhati. Tattha sukheyeva sukhasaññā, na dukkhāpagamamatte yathā addhānagamanaparissamakilantassa sambāhane iriyāpathaparivattane ca, aññathā kālantarepi parissamāpagame tādisī sukhasaññā siyā. Dukkhāpagamamatte pana sukhanti parikappanā vedanāvisesassa anupalabbhamānattā. Ekanteneva cetaṃ evaṃ sampaṭicchitabbaṃ, yato paṇītappaṇītāniyeva ārammaṇāni mahatā āyāsena sattā abhipatthayanti, na ca nesaṃ yena kenaci yathāladdhamattena paccayena patikāraṃ kātuṃ sakkā taṇhuppādenāti . Vedanāpaccayā hi taṇhāupādi, tathābhāve ca sugandhamadhurasukhasamphassādivatthūnaṃ itarītarabhāvena sukhavisesasaññā jāyamānā katamassa dukkhavisesassa apagamane ghānajivhākāyadvāresu, sotadvāre ca dibbasaṅgītasadisapañcaṅgikatūriyasaddāvadhāraṇe. Tasmā na dukkhavedanāyameva dukkhantarāpagame sukhasaññā, nāpi kevale dukkhāpagamamatteti āgamato yuttitopi vavatthitā tisso vedanāti bhagavato vedanattayadesanā nītatthāyeva, na neyyatthāti saññāpetabbaṃ. Evañcetaṃ upeti, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, kammaṃ katvā uyyojetabbo ‘‘gaccha yathāsukha’’nti.

    એવમેતા અઞ્ઞમઞ્ઞપટિપક્ખસભાવવવત્થિતલક્ખણા એવ તિસ્સો વેદના ભગવતા દેસિતા. તઞ્ચ ખો વિપસ્સનાકમ્મિકાનં યોગાવચરાનં વેદનામુખેન અરૂપકમ્મટ્ઠાનદસ્સનત્થં. દુવિધઞ્હિ કમ્મટ્ઠાનં રૂપકમ્મટ્ઠાનં, અરૂપકમ્મટ્ઠાનન્તિ. તત્થ ભગવા રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો સઙ્ખેપમનસિકારવસેન વા વિત્થારમનસિકારવસેન વા ચતુધાતુવવત્થાનાદિવસેન વા કથેતિ. અરૂપકમ્મટ્ઠાનં પન કથેન્તો ફસ્સવસેન વા વેદનાવસેન વા ચિત્તવસેન વા કથેતિ. એકચ્ચસ્સ હિ આપાથગતે આરમ્મણે આવજ્જતો તત્થ ચિત્તચેતસિકાનં પઠમાભિનિપાતો ફસ્સો તં આરમ્મણં ફુસન્તો ઉપ્પજ્જમાનો પાકટો હોતિ, એકચ્ચસ્સ તં આરમ્મણં અનુભવન્તી ઉપ્પજ્જમાના વેદના પાકટા હોતિ, એકચ્ચસ્સ તં આરમ્મણં વિજાનન્તં ઉપ્પજ્જમાનં વિઞ્ઞાણં પાકટં હોતિ. ઇતિ તેસં તેસં પુગ્ગલાનં અજ્ઝાસયેન યથાપાકટં ફસ્સાદિમુખેન તિધા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેતિ.

    Evametā aññamaññapaṭipakkhasabhāvavavatthitalakkhaṇā eva tisso vedanā bhagavatā desitā. Tañca kho vipassanākammikānaṃ yogāvacarānaṃ vedanāmukhena arūpakammaṭṭhānadassanatthaṃ. Duvidhañhi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ, arūpakammaṭṭhānanti. Tattha bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathento saṅkhepamanasikāravasena vā vitthāramanasikāravasena vā catudhātuvavatthānādivasena vā katheti. Arūpakammaṭṭhānaṃ pana kathento phassavasena vā vedanāvasena vā cittavasena vā katheti. Ekaccassa hi āpāthagate ārammaṇe āvajjato tattha cittacetasikānaṃ paṭhamābhinipāto phasso taṃ ārammaṇaṃ phusanto uppajjamāno pākaṭo hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ anubhavantī uppajjamānā vedanā pākaṭā hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ vijānantaṃ uppajjamānaṃ viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti. Iti tesaṃ tesaṃ puggalānaṃ ajjhāsayena yathāpākaṭaṃ phassādimukhena tidhā arūpakammaṭṭhānaṃ katheti.

    તત્થ યસ્સ ફસ્સો પાકટો હોતિ, સોપિ ‘‘ન કેવલં ફસ્સોવ ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં તદેવ આરમ્મણં અનુભવમાના વેદનાપિ ઉપ્પજ્જતિ, સઞ્જાનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ, વિજાનમાનં વિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ. યસ્સ વેદના પાકટા હોતિ, સોપિ ‘‘ન કેવલં વેદનાવ ઉપ્પજ્જતિ, તાય સદ્ધિં ફુસમાનો ફસ્સોપિ ઉપ્પજ્જતિ, સઞ્જાનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ , વિજાનમાનં વિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ. યસ્સ વિઞ્ઞાણં પાકટં હોતિ, સોપિ ‘‘ન કેવલં વિઞ્ઞાણમેવ ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં તદેવારમ્મણં ફુસમાનો ફસ્સોપિ ઉપ્પજ્જતિ, અનુભવમાના વેદનાપિ, સઞ્જાનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ.

    Tattha yassa phasso pākaṭo hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ phassova uppajjati, tena saddhiṃ tadeva ārammaṇaṃ anubhavamānā vedanāpi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi, vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa vedanā pākaṭā hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ vedanāva uppajjati, tāya saddhiṃ phusamāno phassopi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi , vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ viññāṇameva uppajjati, tena saddhiṃ tadevārammaṇaṃ phusamāno phassopi uppajjati, anubhavamānā vedanāpi, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti.

    સો ‘‘ઇમે ફસ્સપઞ્ચમકા ધમ્મા કિંનિસ્સિતા’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘વત્થુનિસ્સિતા’’તિ પજાનાતિ. વત્થુ નામ કરજકાયો. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઇદઞ્ચ પન મે વિઞ્ઞાણં એત્થસિતં એત્થપટિબદ્ધ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૩૫; મ॰ નિ॰ ૨.૨૫૨). સો અત્થતો ભૂતા ચેવ ઉપાદારૂપાનિ ચ, એવમેત્થ વત્થુ રૂપં, ફસ્સપઞ્ચમકા નામન્તિ નામરૂપમત્તમેવ પસ્સતિ. રૂપઞ્ચેત્થ રૂપક્ખન્ધો, નામં ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધાતિ પઞ્ચક્ખન્ધમત્તં હોતિ. નામરૂપવિનિમુત્તા હિ પઞ્ચક્ખન્ધા, પઞ્ચક્ખન્ધવિનિમુત્તં વા નામરૂપં નત્થિ. સો ‘‘ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા કિંહેતુકા’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘અવિજ્જાદિહેતુકા’’તિ, તતો ‘‘પચ્ચયો ચેવ પચ્ચયુપ્પન્નઞ્ચ ઇદં, અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થિ, સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જમત્તમેવા’’તિ સપ્પચ્ચયનામરૂપવસેન તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સનાપટિપાટિયા ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’તિ સમ્મસન્તો વિચરતિ. સો ‘‘અજ્જ અજ્જા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખમાનો તથારૂપે સમયે ઉતુસપ્પાયં, પુગ્ગલસપ્પાયં, ભોજનસપ્પાયં, ધમ્મસ્સવનસપ્પાયં વા લભિત્વા એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નોવ વિપસ્સનં મત્થકં પાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાતિ. એવં ઇમેસં તિણ્ણં જનાનં યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. ઇધ પન ભગવા વેદનાવસેન બુજ્ઝનકાનં અજ્ઝાસયેન અરૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો વેદનાવસેન કથેસિ. તત્થ –

    So ‘‘ime phassapañcamakā dhammā kiṃnissitā’’ti upadhārento ‘‘vatthunissitā’’ti pajānāti. Vatthu nāma karajakāyo. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘idañca pana me viññāṇaṃ etthasitaṃ etthapaṭibaddha’’nti (dī. ni. 1.235; ma. ni. 2.252). So atthato bhūtā ceva upādārūpāni ca, evamettha vatthu rūpaṃ, phassapañcamakā nāmanti nāmarūpamattameva passati. Rūpañcettha rūpakkhandho, nāmaṃ cattāro arūpino khandhāti pañcakkhandhamattaṃ hoti. Nāmarūpavinimuttā hi pañcakkhandhā, pañcakkhandhavinimuttaṃ vā nāmarūpaṃ natthi. So ‘‘ime pañcakkhandhā kiṃhetukā’’ti upaparikkhanto ‘‘avijjādihetukā’’ti, tato ‘‘paccayo ceva paccayuppannañca idaṃ, añño satto vā puggalo vā natthi, suddhasaṅkhārapuñjamattamevā’’ti sappaccayanāmarūpavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti sammasanto vicarati. So ‘‘ajja ajjā’’ti paṭivedhaṃ ākaṅkhamāno tathārūpe samaye utusappāyaṃ, puggalasappāyaṃ, bhojanasappāyaṃ, dhammassavanasappāyaṃ vā labhitvā ekapallaṅkena nisinnova vipassanaṃ matthakaṃ pāpetvā arahatte patiṭṭhāti. Evaṃ imesaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ yāva arahattā kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Idha pana bhagavā vedanāvasena bujjhanakānaṃ ajjhāsayena arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena kathesi. Tattha –

    ‘‘લક્ખણઞ્ચ અધિટ્ઠાનં, ઉપ્પત્તિ અનુસયો તથા;

    ‘‘Lakkhaṇañca adhiṭṭhānaṃ, uppatti anusayo tathā;

    ઠાનં પવત્તિકાલો ચ, ઇન્દ્રિયઞ્ચ દ્વિધાદિતા’’તિ. –

    Ṭhānaṃ pavattikālo ca, indriyañca dvidhāditā’’ti. –

    ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં – તત્થ લક્ખણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અધિટ્ઠાનન્તિ ફસ્સો. ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ હિ વચનતો ફસ્સો વેદનાય અધિટ્ઠાનં. તથા હિ સો વેદનાધિટ્ઠાનભાવતો નિચ્ચમ્મગાવીઉપમાય ઉપમિતો. તત્થ સુખવેદનીયો ફસ્સો સુખાય વેદનાય અધિટ્ઠાનં, દુક્ખવેદનીયો ફસ્સો દુક્ખાય વેદનાય, અદુક્ખમસુખવેદનીયો ફસ્સો અદુક્ખમસુખાય વેદનાય અધિટ્ઠાનં, આસન્નકારણન્તિ અત્થો. વેદના કસ્સ પદટ્ઠાનં? ‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ વચનતો તણ્હાય પદટ્ઠાનં અભિપત્થનીયભાવતો. સુખા વેદના તાવ તણ્હાય પદટ્ઠાનં હોતુ, ઇતરા પન કથન્તિ? વુચ્ચતે સુખસમઙ્ગીપિ તાવ તંસદિસં તતો વા ઉત્તરિતરં સુખં અભિપત્થેતિ, કિમઙ્ગ પન દુક્ખસમઙ્ગીભૂતો. અદુક્ખમસુખા ચ સન્તભાવેન સુખમિચ્ચેવ વુચ્ચતીતિ તિસ્સોપિ વેદના તણ્હાય પદટ્ઠાનં.

    Idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – tattha lakkhaṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Adhiṭṭhānanti phasso. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vacanato phasso vedanāya adhiṭṭhānaṃ. Tathā hi so vedanādhiṭṭhānabhāvato niccammagāvīupamāya upamito. Tattha sukhavedanīyo phasso sukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, dukkhavedanīyo phasso dukkhāya vedanāya, adukkhamasukhavedanīyo phasso adukkhamasukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, āsannakāraṇanti attho. Vedanā kassa padaṭṭhānaṃ? ‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti vacanato taṇhāya padaṭṭhānaṃ abhipatthanīyabhāvato. Sukhā vedanā tāva taṇhāya padaṭṭhānaṃ hotu, itarā pana kathanti? Vuccate sukhasamaṅgīpi tāva taṃsadisaṃ tato vā uttaritaraṃ sukhaṃ abhipattheti, kimaṅga pana dukkhasamaṅgībhūto. Adukkhamasukhā ca santabhāvena sukhamicceva vuccatīti tissopi vedanā taṇhāya padaṭṭhānaṃ.

    ઉપ્પત્તીતિ ઉપ્પત્તિકારણં. ઇટ્ઠારમ્મણભૂતા હિ સત્તસઙ્ખારા સુખવેદનાય ઉપ્પત્તિકારણં, તે એવ અનિટ્ઠારમ્મણભૂતા દુક્ખવેદનાય, મજ્ઝત્તારમ્મણભૂતા અદુક્ખમસુખાય. વિપાકતો તદાકારગ્ગહણતો ચેત્થ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા વેદિતબ્બા.

    Uppattīti uppattikāraṇaṃ. Iṭṭhārammaṇabhūtā hi sattasaṅkhārā sukhavedanāya uppattikāraṇaṃ, te eva aniṭṭhārammaṇabhūtā dukkhavedanāya, majjhattārammaṇabhūtā adukkhamasukhāya. Vipākato tadākāraggahaṇato cettha iṭṭhāniṭṭhatā veditabbā.

    અનુસયોતિ ઇમાસુ તીસુ વેદનાસુ સુખાય વેદનાય રાગાનુસયો અનુસેતિ, દુક્ખાય વેદનાય પટિઘાનુસયો, અદુક્ખમસુખાય વેદનાય અવિજ્જાનુસયો અનુસેતિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Anusayoti imāsu tīsu vedanāsu sukhāya vedanāya rāgānusayo anuseti, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo, adukkhamasukhāya vedanāya avijjānusayo anuseti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘સુખાય ખો, આવુસો વિસાખ, વેદનાય રાગાનુસયો અનુસેતી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૫).

    ‘‘Sukhāya kho, āvuso visākha, vedanāya rāgānusayo anusetī’’tiādi (ma. ni. 1.465).

    દિટ્ઠિમાનાનુસયા ચેત્થ રાગપક્ખિયા કાતબ્બા. સુખાભિનન્દનેન હિ દિટ્ઠિગતિકા ‘‘સસ્સત’’ન્તિઆદિના સક્કાયે અભિનિવિસન્તિ, માનજાતિકા ચ માનં જપ્પેન્તિ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના. વિચિકિચ્છાનુસયો પન અવિજ્જાપક્ખિકો કાતબ્બો. તથા હિ વુત્તં પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગે (વિભ॰ ૨૮૮-૨૮૯) ‘‘વેદનાપચ્ચયા વિચિકિચ્છા’’તિ. અનુસયાનઞ્ચ તત્થ તત્થ સન્તાને અપ્પહીનભાવેન થામગમનં. તસ્મા ‘‘સુખાય વેદનાય રાગાનુસયો અનુસેતી’’તિ મગ્ગેન અપ્પહીનત્તા અનુરૂપકારણલાભે ઉપ્પજ્જનારહો રાગો, તત્થ સયિતો વિય હોતીતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુપિ.

    Diṭṭhimānānusayā cettha rāgapakkhiyā kātabbā. Sukhābhinandanena hi diṭṭhigatikā ‘‘sassata’’ntiādinā sakkāye abhinivisanti, mānajātikā ca mānaṃ jappenti ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā. Vicikicchānusayo pana avijjāpakkhiko kātabbo. Tathā hi vuttaṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge (vibha. 288-289) ‘‘vedanāpaccayā vicikicchā’’ti. Anusayānañca tattha tattha santāne appahīnabhāvena thāmagamanaṃ. Tasmā ‘‘sukhāya vedanāya rāgānusayo anusetī’’ti maggena appahīnattā anurūpakāraṇalābhe uppajjanāraho rāgo, tattha sayito viya hotīti attho. Esa nayo sesesupi.

    ઠાનન્તિ કાયો ચિત્તઞ્ચ વેદનાય ઠાનં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યં તસ્મિં સમયે કાયિકં સુખં કાયસમ્ફસ્સજં સાતં સુખં વેદયિતં (ધ॰ સ॰ ૪૪૯). યં તસ્મિં સમયે ચેતસિકં સુખં ચેતોસમ્ફસ્સજં સાતં સુખં વેદયિત’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૪૭૧) ચ.

    Ṭhānanti kāyo cittañca vedanāya ṭhānaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘yaṃ tasmiṃ samaye kāyikaṃ sukhaṃ kāyasamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayitaṃ (dha. sa. 449). Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sukhaṃ cetosamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayita’’nti (dha. sa. 471) ca.

    પવત્તિકાલોતિ પવત્તિક્ખણો, પવત્તનાકલનઞ્ચ. પવત્તિક્ખણેન હિ સુખદુક્ખવેદનાનં સુખદુક્ખભાવો વવત્થિતો. યથાહ –

    Pavattikāloti pavattikkhaṇo, pavattanākalanañca. Pavattikkhaṇena hi sukhadukkhavedanānaṃ sukhadukkhabhāvo vavatthito. Yathāha –

    ‘‘સુખા ખો, આવુસો વિસાખ, વેદના ઠિતિસુખા વિપરિણામદુક્ખા, દુક્ખા ખો, આવુસો વિસાખ, વેદના ઠિતિદુક્ખા વિપરિણામસુખા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૫).

    ‘‘Sukhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā’’ti (ma. ni. 1.465).

    સુખાય વેદનાય અત્થિભાવો સુખં, નત્થિભાવો દુક્ખં. દુક્ખાય વેદનાય અત્થિભાવો દુક્ખં, નત્થિભાવો સુખન્તિ અત્થો. અદુક્ખમસુખાય વેદનાય પવત્તનાકલનં પવત્તિયા આકલનં અનાકલનઞ્ચ જાનનં અજાનનઞ્ચ સુખદુક્ખભાવવવત્થાનં. વુત્તમ્પિ ચેતં –

    Sukhāya vedanāya atthibhāvo sukhaṃ, natthibhāvo dukkhaṃ. Dukkhāya vedanāya atthibhāvo dukkhaṃ, natthibhāvo sukhanti attho. Adukkhamasukhāya vedanāya pavattanākalanaṃ pavattiyā ākalanaṃ anākalanañca jānanaṃ ajānanañca sukhadukkhabhāvavavatthānaṃ. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘અદુક્ખમસુખા ખો, આવુસો વિસાખ, વેદના ઞાણસુખા અઞ્ઞાણદુક્ખા’’તિ.

    ‘‘Adukkhamasukhā kho, āvuso visākha, vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti.

    ઇન્દ્રિયન્તિ એતા હિ સુખાદયો તિસ્સો વેદના સુખિન્દ્રિયં, દુક્ખિન્દ્રિયં, સોમનસ્સિન્દ્રિયં, દોમનસ્સિન્દ્રિયં, ઉપેક્ખિન્દ્રિયન્તિ અધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયતો પઞ્ચધા વિભત્તા. કાયિકઞ્હિ સાતં સુખિન્દ્રિયન્તિ વુત્તં, અસાતં દુક્ખિન્દ્રિયન્તિ. માનસં પન સાતં સોમનસ્સિન્દ્રિયન્તિ વુત્તં, અસાતં દોમનસ્સિન્દ્રિયન્તિ. દુવિધમ્પિ નેવ સાતં નાસાતં ઉપેક્ખિન્દ્રિયન્તિ. કિં પનેત્થ કારણં – યથા કાયિકચેતસિકા સુખદુક્ખવેદના ‘‘સુખિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં, દુક્ખિન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિય’’ન્તિ વિભજિત્વા વુત્તા, ન એવં અદુક્ખમસુખાતિ? ભેદાભાવતો. યથેવ હિ અનુગ્ગહસભાવા બાધકસભાવા ચ સુખદુક્ખવેદના અઞ્ઞથા કાયસ્સ અનુગ્ગહં બાધકઞ્ચ કરોન્તિ, ચિત્તસ્સ ચ અઞ્ઞથા, ન એવં અદુક્ખમસુખા, તસ્મા ભેદાભાવતો વિભજિત્વા ન વુત્તા.

    Indriyanti etā hi sukhādayo tisso vedanā sukhindriyaṃ, dukkhindriyaṃ, somanassindriyaṃ, domanassindriyaṃ, upekkhindriyanti adhipateyyaṭṭhena indriyato pañcadhā vibhattā. Kāyikañhi sātaṃ sukhindriyanti vuttaṃ, asātaṃ dukkhindriyanti. Mānasaṃ pana sātaṃ somanassindriyanti vuttaṃ, asātaṃ domanassindriyanti. Duvidhampi neva sātaṃ nāsātaṃ upekkhindriyanti. Kiṃ panettha kāraṇaṃ – yathā kāyikacetasikā sukhadukkhavedanā ‘‘sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ, dukkhindriyaṃ domanassindriya’’nti vibhajitvā vuttā, na evaṃ adukkhamasukhāti? Bhedābhāvato. Yatheva hi anuggahasabhāvā bādhakasabhāvā ca sukhadukkhavedanā aññathā kāyassa anuggahaṃ bādhakañca karonti, cittassa ca aññathā, na evaṃ adukkhamasukhā, tasmā bhedābhāvato vibhajitvā na vuttā.

    દ્વિધાદિતાતિ સબ્બાપિ હિ વેદના વેદયિતટ્ઠેન એકવિધાપિ નિસ્સયભેદેન દુવિધા – કાયિકા ચેતસિકાતિ, સુખા, દુક્ખા, અદુક્ખમસુખાતિ તિવિધા, ચતુયોનિવસેન ચતુબ્બિધા, ઇન્દ્રિયવસેન, ગતિવસેન ચ પઞ્ચવિધા, દ્વારવસેન ચ આરમ્મણવસેન ચ છબ્બિધા, સત્તવિઞ્ઞાણધાતુયોગેન સત્તવિધા, અટ્ઠલોકધમ્મપચ્ચયતાય અટ્ઠવિધા, સુખાદીનં પચ્ચેકં અતીતાદિવિભાગેન નવવિધા, તા એવ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદેન અટ્ઠારસવિધા, તથા રૂપાદીસુ છસુ આરમ્મણેસુ એકેકસ્મિં સુખાદિવસેન તિસ્સો તિસ્સો કત્વા. રૂપારમ્મણસ્મિઞ્હિ સુખાપિ ઉપ્પજ્જતિ, દુક્ખાપિ, અદુક્ખમસુખાપિ, એવં ઇતરેસુપિ. અથ વા અટ્ઠારસમનોપવિચારવસેન અટ્ઠારસ. વુત્તઞ્હિ –

    Dvidhāditāti sabbāpi hi vedanā vedayitaṭṭhena ekavidhāpi nissayabhedena duvidhā – kāyikā cetasikāti, sukhā, dukkhā, adukkhamasukhāti tividhā, catuyonivasena catubbidhā, indriyavasena, gativasena ca pañcavidhā, dvāravasena ca ārammaṇavasena ca chabbidhā, sattaviññāṇadhātuyogena sattavidhā, aṭṭhalokadhammapaccayatāya aṭṭhavidhā, sukhādīnaṃ paccekaṃ atītādivibhāgena navavidhā, tā eva ajjhattabahiddhābhedena aṭṭhārasavidhā, tathā rūpādīsu chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ sukhādivasena tisso tisso katvā. Rūpārammaṇasmiñhi sukhāpi uppajjati, dukkhāpi, adukkhamasukhāpi, evaṃ itaresupi. Atha vā aṭṭhārasamanopavicāravasena aṭṭhārasa. Vuttañhi –

    ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા સોમનસ્સટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતિ, દોમનસ્સટ્ઠાનિયં, ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતિ, સોતેન સદ્દં…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય સોમનસ્સટ્ઠાનિયં ધમ્મં ઉપવિચરતિ, દોમનસ્સટ્ઠાનિયં, ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં ધમ્મં ઉપવિચરતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૨).

    ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, sotena saddaṃ…pe… manasā dhammaṃ viññāya somanassaṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicaratī’’ti (a. ni. 3.62).

    એવં અટ્ઠારસવિધા હોન્તિ. તથા છ ગેહસ્સિતાનિ સોમનસ્સાનિ, છ ગેહસ્સિતાનિ દોમનસ્સાનિ, છ ગેહસ્સિતા ઉપેક્ખા, તથા નેક્ખમ્મસ્સિતા સોમનસ્સાદયોતિ એવં છત્તિંસવિધા . અતીતે છત્તિંસ, અનાગતે છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્ને છત્તિંસાતિ અટ્ઠુત્તરસતમ્પિ ભવન્તિ. એવમેત્થ દ્વિધાદિતા વેદિતબ્બાતિ.

    Evaṃ aṭṭhārasavidhā honti. Tathā cha gehassitāni somanassāni, cha gehassitāni domanassāni, cha gehassitā upekkhā, tathā nekkhammassitā somanassādayoti evaṃ chattiṃsavidhā . Atīte chattiṃsa, anāgate chattiṃsa, paccuppanne chattiṃsāti aṭṭhuttarasatampi bhavanti. Evamettha dvidhāditā veditabbāti.

    પકિણ્ણકકથા નિટ્ઠિતા.

    Pakiṇṇakakathā niṭṭhitā.

    ગાથાસુ સમાહિતોતિ ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના સમાહિતો. તેન સમથભાવનાનુયોગં દસ્સેતિ. સમ્પજાનોતિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞાદિના ચતુબ્બિધેન સમ્પજઞ્ઞેન સમ્પજાનો. તેન વિપસ્સનાનુયોગં દસ્સેતિ. સતોતિ સતોકારી. તેન સમથવિપસ્સનાનયેન ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. તેન સમન્નાગતત્તં દસ્સેતિ. વેદના ચ પજાનાતીતિ ‘‘ઇમા વેદના, એત્તકા વેદના’’તિ સભાવતો વિભાગતો ‘‘અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્મા’’તિ અનિચ્ચાદિલક્ખણતો ચ પુબ્બભાગે તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરિયમગ્ગેન પરિઞ્ઞાપટિવેધેન પજાનાતિ. વેદનાનઞ્ચ સમ્ભવન્તિ સમુદયસચ્ચં. યત્થ ચેતા નિરુજ્ઝન્તીતિ એત્તાવતા વેદના યત્થ નિરુજ્ઝન્તિ, તં નિરોધસચ્ચં. ખયગામિનન્તિ વેદનાનં ખયગામિનં અરિયમગ્ગઞ્ચ પજાનાતીતિ સમ્બન્ધો. વેદનાનં ખયાતિ એવં ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તેન અરિયમગ્ગેન વેદનાનં અનુપ્પાદનિરોધા. નિચ્છાતો પરિનિબ્બુતોતિ નિત્તણ્હો, પહીનતણ્હો, કિલેસપરિનિબ્બાનેન, ખન્ધપરિનિબ્બાનેન ચ પરિનિબ્બુતો હોતિ.

    Gāthāsu samāhitoti upacārappanābhedena samādhinā samāhito. Tena samathabhāvanānuyogaṃ dasseti. Sampajānoti sātthakasampajaññādinā catubbidhena sampajaññena sampajāno. Tena vipassanānuyogaṃ dasseti. Satoti satokārī. Tena samathavipassanānayena dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti. Tena samannāgatattaṃ dasseti. Vedanā ca pajānātīti ‘‘imā vedanā, ettakā vedanā’’ti sabhāvato vibhāgato ‘‘aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’’ti aniccādilakkhaṇato ca pubbabhāge tīhi pariññāhi parijānanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggena pariññāpaṭivedhena pajānāti. Vedanānañca sambhavanti samudayasaccaṃ. Yattha cetā nirujjhantīti ettāvatā vedanā yattha nirujjhanti, taṃ nirodhasaccaṃ. Khayagāminanti vedanānaṃ khayagāminaṃ ariyamaggañca pajānātīti sambandho. Vedanānaṃkhayāti evaṃ cattāri saccāni paṭivijjhantena ariyamaggena vedanānaṃ anuppādanirodhā. Nicchāto parinibbutoti nittaṇho, pahīnataṇho, kilesaparinibbānena, khandhaparinibbānena ca parinibbuto hoti.

    તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૩. પઠમવેદનાસુત્તં • 3. Paṭhamavedanāsuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact