| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
धम्मुद्देसवारकथा
Dhammuddesavārakathā
फस्सपञ्चमकरासिवण्णना
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
‘‘तस्मिं समये फस्सो होती’’तिआदिकाय पाळिया फस्सादीनं कामावचरतादिदस्सने न तप्परभावो, सभावदस्सने एव पन तप्परभावोति दस्सेति ‘‘न हि फस्सादीन’’न्तिआदिना।
‘‘Tasmiṃ samaye phasso hotī’’tiādikāya pāḷiyā phassādīnaṃ kāmāvacaratādidassane na tapparabhāvo, sabhāvadassane eva pana tapparabhāvoti dasseti ‘‘na hi phassādīna’’ntiādinā.
चित्तकिरियाभावेनाति चित्तब्यापारभावेन। फस्सस्स सम्पज्जनमुप्पज्जनमेव। सन्निपतितप्पवत्तिया पच्चयो होतीति एतेन चित्तारम्मणसन्निपातकारणं फस्सो चित्तारम्मणसन्निपातोति वुत्तोति दस्सेति। फस्सो हि चित्तस्स आरम्मणे फुसनाकारेनेव पवत्तितो तस्स आरम्मणे सन्निपतितप्पवत्तिया पच्चयोति च वुच्चति। सा चस्स फुसनाकारप्पवत्ति साखग्गे ठितं दिस्वा भूमिसण्ठितस्स अवीरकपुरिसस्स जङ्घचलनं, अम्बिलअम्बपक्कादिं खादन्तं दिस्वा मुखे खेळुप्पत्ति, दयालुकस्स परं हञ्ञमानं दिस्वा सरीरकम्पनन्ति एवमादीसु परिब्यत्ता होति। तब्बिसेसभूता रूपधम्माति यथा पटिहननवसेन अञ्ञमञ्ञं आसन्नतरं उप्पज्जमानेसु रूपधम्मविसेसेसु सङ्घट्टनपरियायो, एवं चित्तारम्मणानं विसयकरणविसयभावप्पत्ति पटिहननाकारेन होति। सो च चित्तनिस्सितो धम्मविसेसो सङ्घट्टनपरियायेन वुत्तो, यदाह ‘‘एव’’न्तिआदि। केचि पन ‘‘सङ्घट्टनरसो फस्सो पञ्चद्वारिकोव, न इतरो वत्थारम्मणसङ्घट्टनाभावतो’’ति वदन्ति, तं न युज्जति उपचारसिद्धत्ता सङ्घट्टनस्स। इतरथा पञ्चद्वारिकस्सपि तं न सम्भवेय्याति। इन्द्रियमनसिकारेसु यथापवत्तमानेसु तंतंआरम्मणे विञ्ञाणं उप्पज्जति, तेसं तथापवत्तियेव विञ्ञाणस्स विसयभावकरणं।
Cittakiriyābhāvenāti cittabyāpārabhāvena. Phassassa sampajjanamuppajjanameva. Sannipatitappavattiyā paccayo hotīti etena cittārammaṇasannipātakāraṇaṃ phasso cittārammaṇasannipātoti vuttoti dasseti. Phasso hi cittassa ārammaṇe phusanākāreneva pavattito tassa ārammaṇe sannipatitappavattiyā paccayoti ca vuccati. Sā cassa phusanākārappavatti sākhagge ṭhitaṃ disvā bhūmisaṇṭhitassa avīrakapurisassa jaṅghacalanaṃ, ambilaambapakkādiṃ khādantaṃ disvā mukhe kheḷuppatti, dayālukassa paraṃ haññamānaṃ disvā sarīrakampananti evamādīsu paribyattā hoti. Tabbisesabhūtā rūpadhammāti yathā paṭihananavasena aññamaññaṃ āsannataraṃ uppajjamānesu rūpadhammavisesesu saṅghaṭṭanapariyāyo, evaṃ cittārammaṇānaṃ visayakaraṇavisayabhāvappatti paṭihananākārena hoti. So ca cittanissito dhammaviseso saṅghaṭṭanapariyāyena vutto, yadāha ‘‘eva’’ntiādi. Keci pana ‘‘saṅghaṭṭanaraso phasso pañcadvārikova, na itaro vatthārammaṇasaṅghaṭṭanābhāvato’’ti vadanti, taṃ na yujjati upacārasiddhattā saṅghaṭṭanassa. Itarathā pañcadvārikassapi taṃ na sambhaveyyāti. Indriyamanasikāresu yathāpavattamānesu taṃtaṃārammaṇe viññāṇaṃ uppajjati, tesaṃ tathāpavattiyeva viññāṇassa visayabhāvakaraṇaṃ.
‘‘यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वुच्चति कामानं अस्सादो’’तिआदिवचनतो (अ॰ नि॰ ९.३४) सुखवेदनाव अस्सादोति आह ‘‘अस्सादभावतो’’ति। फुसनादिभावेन आरम्मणग्गहणं एकदेसानुभवनन्ति अनुपचरितमेव फस्सादीनं अनुभवनकिच्चमाह।
‘‘Yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ vuccati kāmānaṃ assādo’’tiādivacanato (a. ni. 9.34) sukhavedanāva assādoti āha ‘‘assādabhāvato’’ti. Phusanādibhāvena ārammaṇaggahaṇaṃ ekadesānubhavananti anupacaritameva phassādīnaṃ anubhavanakiccamāha.
निमित्तेनाति नीलादिना दीघादिना च निमित्तेन। एतेनुपायेनाति यथा ञाणप्पधाने चित्तुप्पादे सञ्ञा ञाणमनुवत्तति, एवं समाधिप्पधाने समाधिन्ति दस्सेति।
Nimittenāti nīlādinā dīghādinā ca nimittena. Etenupāyenāti yathā ñāṇappadhāne cittuppāde saññā ñāṇamanuvattati, evaṃ samādhippadhāne samādhinti dasseti.
पबन्धतीति पट्ठपेति सम्पयुत्तधम्मे सकसककिच्चे पट्ठपेति। तेनेव हि तदत्थं विवरन्तो ‘‘पवत्तेती’’ति आह।
Pabandhatīti paṭṭhapeti sampayuttadhamme sakasakakicce paṭṭhapeti. Teneva hi tadatthaṃ vivaranto ‘‘pavattetī’’ti āha.
विज्जमानतावाची होति-सद्दो, विज्जमानता च सङ्खतधम्मानं उप्पज्जनेन विना नत्थीति ‘‘चित्तं न तथा अत्थतो नुप्पज्जती’’ति वुत्तं। तेन यस्मा चित्तं न नुप्पज्जति उप्पज्जति एव, तस्मा चित्तं होतीति वुत्तन्ति अयमेत्थ अट्ठकथाय अत्थो। एवमवट्ठिते होति-उप्पज्जति-सद्दानं समानत्थत्तेन न किञ्चि पयोजनं दिस्सति। अथ वा भवनं नाम सत्ता, सत्ता च उप्पादादिना समङ्गिताति फस्सादीनं खणत्तयपरियापन्नता ‘‘फस्सो होती’’तिआदीसु होति-सद्देन वुत्ता। तत्थ यो भावो उप्पादसमङ्गी, न सो न होति नाम, तस्मा उप्पज्जति-सद्देन वुच्चमानस्स अत्थस्स होति-सद्दवचनीयता न न सम्भवति। उप्पन्नं होतीति एत्थ पन किञ्चापि उप्पन्न-सद्देनेव उप्पादादिसमङ्गिता वुच्चति, तब्भावानतिवत्ति पन होति-सद्देन वुत्ता खणत्तयवीतिवत्तेपि उप्पन्न-सद्दस्स वत्तनतो, तस्मा न एत्थ उप्पज्जति-सद्देन समानत्थतासब्भावदस्सनं विय उप्पज्जतिदस्सनम्पि विरुज्झति पाकटकरणभावतो। इतरथा ‘‘चित्तं उप्पन्नं होती’’ति इमिनाव चित्तस्स विज्जमानभावो दस्सितोति किं पुन विज्जमानभावदस्सनेनाति न न सक्का वत्तुं, समयववत्थानवसेन सविसेसं वुत्तम्पि चित्तं फस्सादीहि सहुप्पत्तिया सुट्ठुतरं निब्बिसेसन्ति दस्सेतुं चित्तस्स पुन वचनं। उद्दिट्ठधम्मानंयेव चेत्थ निद्देसवारे विभजनं, न विभङ्गे विय पाळिया आरुळ्हसब्बपदानन्ति ‘‘उद्देसवारे सङ्गण्हनत्थं निद्देसवारे विभजनत्थ’’न्ति अयम्पि अत्थो निच्चलो। तथा हि ‘‘यस्मिं समये रूपूपपत्तिया मग्गं भावेती’’तिआदीसु मग्गादयो न विभत्ता। अपिच अधिपतिभावेन इन्द्रियेसु विय फस्सवेदनासञ्ञाचेतनाहि सह सब्बचित्तुप्पादसाधारणरासियं गहेतब्बत्ता समयववत्थाने वुत्तम्पि चित्तं फस्सपञ्चमके वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Vijjamānatāvācī hoti-saddo, vijjamānatā ca saṅkhatadhammānaṃ uppajjanena vinā natthīti ‘‘cittaṃ na tathā atthato nuppajjatī’’ti vuttaṃ. Tena yasmā cittaṃ na nuppajjati uppajjati eva, tasmā cittaṃ hotīti vuttanti ayamettha aṭṭhakathāya attho. Evamavaṭṭhite hoti-uppajjati-saddānaṃ samānatthattena na kiñci payojanaṃ dissati. Atha vā bhavanaṃ nāma sattā, sattā ca uppādādinā samaṅgitāti phassādīnaṃ khaṇattayapariyāpannatā ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddena vuttā. Tattha yo bhāvo uppādasamaṅgī, na so na hoti nāma, tasmā uppajjati-saddena vuccamānassa atthassa hoti-saddavacanīyatā na na sambhavati. Uppannaṃ hotīti ettha pana kiñcāpi uppanna-saddeneva uppādādisamaṅgitā vuccati, tabbhāvānativatti pana hoti-saddena vuttā khaṇattayavītivattepi uppanna-saddassa vattanato, tasmā na ettha uppajjati-saddena samānatthatāsabbhāvadassanaṃ viya uppajjatidassanampi virujjhati pākaṭakaraṇabhāvato. Itarathā ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti imināva cittassa vijjamānabhāvo dassitoti kiṃ puna vijjamānabhāvadassanenāti na na sakkā vattuṃ, samayavavatthānavasena savisesaṃ vuttampi cittaṃ phassādīhi sahuppattiyā suṭṭhutaraṃ nibbisesanti dassetuṃ cittassa puna vacanaṃ. Uddiṭṭhadhammānaṃyeva cettha niddesavāre vibhajanaṃ, na vibhaṅge viya pāḷiyā āruḷhasabbapadānanti ‘‘uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre vibhajanattha’’nti ayampi attho niccalo. Tathā hi ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’tiādīsu maggādayo na vibhattā. Apica adhipatibhāvena indriyesu viya phassavedanāsaññācetanāhi saha sabbacittuppādasādhāraṇarāsiyaṃ gahetabbattā samayavavatthāne vuttampi cittaṃ phassapañcamake vuttanti daṭṭhabbaṃ.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / फस्सपञ्चमकरासिवण्णना • Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
