| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
२. राजसुत्तवण्णना
2. Rājasuttavaṇṇanā
१२. दुतिये सम्बहुलानन्ति विनयपरियायेन तयो जना ‘‘सम्बहुला’’ति वुच्चन्ति, ततो परं सङ्घो। सुत्तन्तपरियायेन पन तयो तयो एव, ततो उद्धं सम्बहुला। तस्मा इधापि सुत्तन्तपरियायेन सम्बहुलाति वेदितब्बा। उपट्ठानसालायन्ति धम्मसभामण्डपे। सा हि धम्मं देसेतुं आगतस्स तथागतस्स भिक्खूनं उपट्ठानकरणट्ठानन्ति ‘‘उपट्ठानसाला’’ति वुच्चति। अथ वा यत्थ भिक्खू विनयं विनिच्छिनन्ति, धम्मं कथेन्ति, साकच्छं समापज्जन्ति, सन्निपतनवसेन पकतिया उपतिट्ठन्ति, सा सालापि मण्डपोपि ‘‘उपट्ठानसाला’’त्वेव वुच्चति। तत्थापि हि बुद्धासनं निच्चं पञ्ञत्तमेव होति। इदञ्हि बुद्धानं धरमानकाले भिक्खूनं चारित्तं। सन्निसिन्नानन्ति निसज्जनवसेन सङ्गम्म निसिन्नानं। सन्निपतितानन्ति ततो ततो आगन्त्वा सन्निपतनवसेन सन्निपतितानं। अथ वा बुद्धासनं पुरतो कत्वा सत्थु सम्मुखे विय आदरुप्पत्तिया सक्कच्चं निसीदनवसेन सन्निसिन्नानं, समानज्झासयत्ता अञ्ञमञ्ञस्मिं अज्झासयेन सुट्ठु सम्मा च निपतनवसेन सन्निपतितानं। अयन्ति इदानि वुच्चमानं निद्दिसति। अन्तराकथाति कम्मट्ठानमनसिकारउद्देसपरिपुच्छादीनं अन्तरा अञ्ञा एका कथा, अथ वा मज्झन्हिके लद्धस्स सुगतोवादस्स, सायं लभितब्बस्स धम्मस्सवनस्स च अन्तरा पवत्तत्ता अन्तराकथा, समणसमाचारस्सेव वा अन्तरा पवत्ता अञ्ञा एका कथाति अन्तराकथा। उदपादीति उप्पन्ना।
12. Dutiye sambahulānanti vinayapariyāyena tayo janā ‘‘sambahulā’’ti vuccanti, tato paraṃ saṅgho. Suttantapariyāyena pana tayo tayo eva, tato uddhaṃ sambahulā. Tasmā idhāpi suttantapariyāyena sambahulāti veditabbā. Upaṭṭhānasālāyanti dhammasabhāmaṇḍape. Sā hi dhammaṃ desetuṃ āgatassa tathāgatassa bhikkhūnaṃ upaṭṭhānakaraṇaṭṭhānanti ‘‘upaṭṭhānasālā’’ti vuccati. Atha vā yattha bhikkhū vinayaṃ vinicchinanti, dhammaṃ kathenti, sākacchaṃ samāpajjanti, sannipatanavasena pakatiyā upatiṭṭhanti, sā sālāpi maṇḍapopi ‘‘upaṭṭhānasālā’’tveva vuccati. Tatthāpi hi buddhāsanaṃ niccaṃ paññattameva hoti. Idañhi buddhānaṃ dharamānakāle bhikkhūnaṃ cārittaṃ. Sannisinnānanti nisajjanavasena saṅgamma nisinnānaṃ. Sannipatitānanti tato tato āgantvā sannipatanavasena sannipatitānaṃ. Atha vā buddhāsanaṃ purato katvā satthu sammukhe viya ādaruppattiyā sakkaccaṃ nisīdanavasena sannisinnānaṃ, samānajjhāsayattā aññamaññasmiṃ ajjhāsayena suṭṭhu sammā ca nipatanavasena sannipatitānaṃ. Ayanti idāni vuccamānaṃ niddisati. Antarākathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā ekā kathā, atha vā majjhanhike laddhassa sugatovādassa, sāyaṃ labhitabbassa dhammassavanassa ca antarā pavattattā antarākathā, samaṇasamācārasseva vā antarā pavattā aññā ekā kathāti antarākathā. Udapādīti uppannā.
इमेसं द्विन्नं राजूनन्ति निद्धारणे सामिवचनं। महद्धनतरो वातिआदीसु पथवियं निखणित्वा ठपितं सत्तरतननिचयसङ्खातं महन्तं धनं एतस्साति महद्धनो, द्वीसु अयं अतिसयेन महद्धनोति महद्धनतरो। वासद्दो विकप्पत्थो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – निच्चपरिब्बयवसेन महन्तो भोगो एतस्साति महाभोगो। देवसिकं पविसनआयभूतो महन्तो कोसो एतस्साति महाकोसो। अपरे पन ‘‘देवसिकं पविसनआयभूतं मणिसारफेग्गुगुम्बादिभेदभिन्नं परिग्गहवत्थु धनं, तदेव सारगब्भादीसु निहितं कोसो’’ति वदन्ति। वजिरो, महानीलो, इन्दनीलो, मरकतो, वेळुरियो, पदुमरागो, फुस्सरागो, कक्केतनो, पुलाको, विमलो, लोहितङ्को , फलिको, पवाळो, जोतिरसो, गोमुत्तको, गोमेदको, सोगन्धिको, मुत्ता, सङ्खो, अञ्जनमूलो, राजपट्टो, अमतंसको, पियको, ब्राह्मणी चाति चतुब्बीसति मणि नाम। सत्त लोहानि कहापणो च सारो नाम। सयनच्छादनपावुरणगजदन्तसिलादीनि फेग्गु नाम। चन्दनागरुकुङ्कुमतगरकप्पूरादि गुम्बा नाम। तत्थ पुरिमेन आदिसद्देन सालिवीहिआदिमुग्गमासादिपुब्बण्णापरण्णभेदं धञ्ञविकतिं आदिं कत्वा यं सत्तानं उपभोगपरिभोगभूतं वत्थु, तं सब्बं सङ्गय्हति। महन्तं विजितं रट्ठं एतस्साति महाविजितो। महन्तो हत्थिअस्सादिवाहनो एतस्साति महावाहनो। महन्तं सेनाबलञ्चेव थामबलञ्च एतस्साति महब्बलो। इच्छितनिब्बत्तिसङ्खाता पुञ्ञकम्मनिप्फन्ना महती इद्धि एतस्साति महिद्धिको। तेजसङ्खातो उस्साहमन्तपभुसत्तिसङ्खातो वा महन्तो आनुभावो एतस्साति महानुभावो।
Imesaṃ dvinnaṃ rājūnanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Mahaddhanataro vātiādīsu pathaviyaṃ nikhaṇitvā ṭhapitaṃ sattaratananicayasaṅkhātaṃ mahantaṃ dhanaṃ etassāti mahaddhano, dvīsu ayaṃ atisayena mahaddhanoti mahaddhanataro. Vāsaddo vikappattho. Sesapadesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – niccaparibbayavasena mahanto bhogo etassāti mahābhogo. Devasikaṃ pavisanaāyabhūto mahanto koso etassāti mahākoso. Apare pana ‘‘devasikaṃ pavisanaāyabhūtaṃ maṇisārapheggugumbādibhedabhinnaṃ pariggahavatthu dhanaṃ, tadeva sāragabbhādīsu nihitaṃ koso’’ti vadanti. Vajiro, mahānīlo, indanīlo, marakato, veḷuriyo, padumarāgo, phussarāgo, kakketano, pulāko, vimalo, lohitaṅko , phaliko, pavāḷo, jotiraso, gomuttako, gomedako, sogandhiko, muttā, saṅkho, añjanamūlo, rājapaṭṭo, amataṃsako, piyako, brāhmaṇī cāti catubbīsati maṇi nāma. Satta lohāni kahāpaṇo ca sāro nāma. Sayanacchādanapāvuraṇagajadantasilādīni pheggu nāma. Candanāgarukuṅkumatagarakappūrādi gumbā nāma. Tattha purimena ādisaddena sālivīhiādimuggamāsādipubbaṇṇāparaṇṇabhedaṃ dhaññavikatiṃ ādiṃ katvā yaṃ sattānaṃ upabhogaparibhogabhūtaṃ vatthu, taṃ sabbaṃ saṅgayhati. Mahantaṃ vijitaṃ raṭṭhaṃ etassāti mahāvijito. Mahanto hatthiassādivāhano etassāti mahāvāhano. Mahantaṃ senābalañceva thāmabalañca etassāti mahabbalo. Icchitanibbattisaṅkhātā puññakammanipphannā mahatī iddhi etassāti mahiddhiko. Tejasaṅkhāto ussāhamantapabhusattisaṅkhāto vā mahanto ānubhāvo etassāti mahānubhāvo.
एत्थ च पठमेन आयसम्पदा, दुतियेन वित्तूपकरणसम्पदा, ततियेन विभवसम्पदा, चतुत्थेन जनपदसम्पदा, पञ्चमेन यानसम्पदा, छट्ठेन परिवारसम्पदाय सद्धिं अत्तसम्पदा, सत्तमेन पुञ्ञकम्मसम्पदा, अट्ठमेन पभावसम्पदा तेसं राजूनं पकासिता होति। तेन या सा सामिसम्पत्ति, अमच्चसम्पत्ति, सेनासम्पत्ति, रट्ठसम्पत्ति, विभवसम्पत्ति, मित्तसम्पत्ति, दुग्गसम्पत्तीति सत्त पकतिसम्पदा राजूनं इच्छितब्बा। ता सब्बा यथारहं परिदीपिताति वेदितब्बा।
Ettha ca paṭhamena āyasampadā, dutiyena vittūpakaraṇasampadā, tatiyena vibhavasampadā, catutthena janapadasampadā, pañcamena yānasampadā, chaṭṭhena parivārasampadāya saddhiṃ attasampadā, sattamena puññakammasampadā, aṭṭhamena pabhāvasampadā tesaṃ rājūnaṃ pakāsitā hoti. Tena yā sā sāmisampatti, amaccasampatti, senāsampatti, raṭṭhasampatti, vibhavasampatti, mittasampatti, duggasampattīti satta pakatisampadā rājūnaṃ icchitabbā. Tā sabbā yathārahaṃ paridīpitāti veditabbā.
दानादीहि चतूहि सङ्गहवत्थूहि परिसं रञ्जेतीति राजा। मगधानं इस्सरोति मागधो। महतिया सेनाय समन्नागतत्ता सेनियगोत्तत्ता वा सेनियो। बिम्बि वुच्चति सुवण्णं, तस्मा सारबिम्बिवण्णताय बिम्बिसारो। केचि पन ‘‘नाममेवेतं तस्स रञ्ञो’’ति वदन्ति। पच्चामित्तं परसेनं जिनातीति पसेनदि। कोसलरट्ठस्स अधिपतीति कोसलो। अयञ्चरहीति एत्थ चरहीति निपातमत्तं। विप्पकताति अपरियोसिता। अयं तेसं भिक्खूनं अन्तराकथा अनिट्ठिताति अत्थो।
Dānādīhi catūhi saṅgahavatthūhi parisaṃ rañjetīti rājā. Magadhānaṃ issaroti māgadho. Mahatiyā senāya samannāgatattā seniyagottattā vā seniyo. Bimbi vuccati suvaṇṇaṃ, tasmā sārabimbivaṇṇatāya bimbisāro. Keci pana ‘‘nāmamevetaṃ tassa rañño’’ti vadanti. Paccāmittaṃ parasenaṃ jinātīti pasenadi. Kosalaraṭṭhassa adhipatīti kosalo. Ayañcarahīti ettha carahīti nipātamattaṃ. Vippakatāti apariyositā. Ayaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ antarākathā aniṭṭhitāti attho.
सायन्हसमयन्ति सायन्हे एकं समयं। पटिसल्लाना वुट्ठितोति ततो ततो रूपादिआरम्मणतो चित्तस्स पटिसंहरणतो पटिसल्लानसङ्खाताय फलसमापत्तितो यथाकालपरिच्छेदं वुट्ठितो। भगवा हि पुब्बण्हसमयं भिक्खुसङ्घपरिवुतो सावत्थिं पविसित्वा भिक्खूनं सुलभपिण्डपातं कत्वा कतभत्तकिच्चो भिक्खूहि सद्धिं सावत्थितो निक्खमित्वा विहारं पविसित्वा गन्धकुटिप्पमुखे ठत्वा वत्तं दस्सेत्वा ठितानं भिक्खूनं यथासमुट्ठितं सुगतोवादं दत्वा तेसु अरञ्ञरुक्खमूलादिदिवाट्ठानं उद्दिस्स गतेसु गन्धकुटिं पविसित्वा फलसमापत्तिसुखेन दिवसभागं वीतिनामेत्वा यथाकालपरिच्छेदे समापत्तितो वुट्ठाय, ‘‘मय्हं उपगमनं आगमयमाना चतस्सो परिसा सकलविहारं परिपूरेन्तियो निसिन्ना, इदानि मे धम्मदेसनत्थं धम्मसभामण्डलं उपगन्तुं कालो’’ति आसनतो वुट्ठाय, केसरसीहो विय कञ्चनगुहाय सुरभिगन्धकुटितो निक्खमित्वा यूथं उपसङ्कमन्तो मत्तवरवारणो विय अकायचापल्लेन चारुविक्कन्तगमनो असीतिअनुब्यञ्जनप्पटिमण्डितबात्तिंसमहापुरिसलक्खणसमुज्जलाय ब्यामप्पभाय परिक्खेपविलाससम्पन्नाय पभस्सरकेतुमालालङ्कताय नीलपीतलोहितोदातमञ्जिट्ठपभस्सरानं वसेन छब्बण्णबुद्धरंसियो विस्सज्जेन्तिया अचिन्तेय्यानुभावाय अनुपमाय बुद्धलीलाय समन्नागताय रूपकायसम्पत्तिया सकलविहारं एकालोकं कुरुमानो उपट्ठानसालं उपसङ्कमि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा…पे॰… तेनुपसङ्कमी’’ति।
Sāyanhasamayanti sāyanhe ekaṃ samayaṃ. Paṭisallānā vuṭṭhitoti tato tato rūpādiārammaṇato cittassa paṭisaṃharaṇato paṭisallānasaṅkhātāya phalasamāpattito yathākālaparicchedaṃ vuṭṭhito. Bhagavā hi pubbaṇhasamayaṃ bhikkhusaṅghaparivuto sāvatthiṃ pavisitvā bhikkhūnaṃ sulabhapiṇḍapātaṃ katvā katabhattakicco bhikkhūhi saddhiṃ sāvatthito nikkhamitvā vihāraṃ pavisitvā gandhakuṭippamukhe ṭhatvā vattaṃ dassetvā ṭhitānaṃ bhikkhūnaṃ yathāsamuṭṭhitaṃ sugatovādaṃ datvā tesu araññarukkhamūlādidivāṭṭhānaṃ uddissa gatesu gandhakuṭiṃ pavisitvā phalasamāpattisukhena divasabhāgaṃ vītināmetvā yathākālaparicchede samāpattito vuṭṭhāya, ‘‘mayhaṃ upagamanaṃ āgamayamānā catasso parisā sakalavihāraṃ paripūrentiyo nisinnā, idāni me dhammadesanatthaṃ dhammasabhāmaṇḍalaṃ upagantuṃ kālo’’ti āsanato vuṭṭhāya, kesarasīho viya kañcanaguhāya surabhigandhakuṭito nikkhamitvā yūthaṃ upasaṅkamanto mattavaravāraṇo viya akāyacāpallena cāruvikkantagamano asītianubyañjanappaṭimaṇḍitabāttiṃsamahāpurisalakkhaṇasamujjalāya byāmappabhāya parikkhepavilāsasampannāya pabhassaraketumālālaṅkatāya nīlapītalohitodātamañjiṭṭhapabhassarānaṃ vasena chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjentiyā acinteyyānubhāvāya anupamāya buddhalīlāya samannāgatāya rūpakāyasampattiyā sakalavihāraṃ ekālokaṃ kurumāno upaṭṭhānasālaṃ upasaṅkami. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā…pe… tenupasaṅkamī’’ti.
एवं उपसङ्कमित्वा वत्तं दस्सेत्वा निसिन्ने ते भिक्खू तुण्हीभूते दिस्वा ‘‘मयि अकथेन्ते इमे भिक्खू बुद्धगारवेन कप्पम्पि न कथेस्सन्ती’’ति कथासमुट्ठापनत्थं ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ काय नुत्थाति कतमाय नु भवथ। ‘‘काय नोत्था’’तिपि पाळि, सो एवत्थो, ‘‘काय न्वेत्था’’तिपि पठन्ति, तस्स कतमाय नु एत्थाति अत्थो। तत्रायं सङ्खेपत्थो – भिक्खवे, कतमाय नाम कथाय इध सन्निसिन्ना भवथ, कतमा च तुम्हाकं कथा ममागमनपच्चया अनिट्ठिता, तं निट्ठापेस्सामीति एवं सब्बञ्ञुपवारणाय पवारेसि।
Evaṃ upasaṅkamitvā vattaṃ dassetvā nisinne te bhikkhū tuṇhībhūte disvā ‘‘mayi akathente ime bhikkhū buddhagāravena kappampi na kathessantī’’ti kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ ‘‘kāya nuttha, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha kāya nutthāti katamāya nu bhavatha. ‘‘Kāya notthā’’tipi pāḷi, so evattho, ‘‘kāya nvetthā’’tipi paṭhanti, tassa katamāya nu etthāti attho. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – bhikkhave, katamāya nāma kathāya idha sannisinnā bhavatha, katamā ca tumhākaṃ kathā mamāgamanapaccayā aniṭṭhitā, taṃ niṭṭhāpessāmīti evaṃ sabbaññupavāraṇāya pavāresi.
न ख्वेतन्ति न खो एतं, अयमेव वा पाठो। ‘‘न खोत’’न्तिपि पठन्ति, न खो एतं इच्चेव पदविभागो। कुलपुत्तानन्ति जातिआचारकुलपुत्तानं। सद्धाति सद्धाय, कम्मफलसद्धाय रतनत्तयसद्धाय च। अगारस्माति घरतो, गहट्ठभावाति अत्थो। अनगारियन्ति पब्बज्जं। पब्बजितानन्ति उपगतानं । यन्ति किरियापरामसनं। तत्थायं पदयोजना – ‘‘भिक्खवे, तुम्हे नेव राजाभिनीता न चोराभिनीता न इणट्टा न जीवितपकता पब्बजिता, अथ खो सद्धाय अगारतो निक्खमित्वा मम सासने पब्बजिता, तुम्हे एतरहि एवरूपिं राजप्पटिसंयुत्तं तिरच्छानकथं कथेय्याथ, यं एवरूपाय कथाय कथनं, एतं तुम्हाकं न खो पतिरूपं न युत्तमेवा’’ति।
Na khvetanti na kho etaṃ, ayameva vā pāṭho. ‘‘Na khota’’ntipi paṭhanti, na kho etaṃ icceva padavibhāgo. Kulaputtānanti jātiācārakulaputtānaṃ. Saddhāti saddhāya, kammaphalasaddhāya ratanattayasaddhāya ca. Agārasmāti gharato, gahaṭṭhabhāvāti attho. Anagāriyanti pabbajjaṃ. Pabbajitānanti upagatānaṃ . Yanti kiriyāparāmasanaṃ. Tatthāyaṃ padayojanā – ‘‘bhikkhave, tumhe neva rājābhinītā na corābhinītā na iṇaṭṭā na jīvitapakatā pabbajitā, atha kho saddhāya agārato nikkhamitvā mama sāsane pabbajitā, tumhe etarahi evarūpiṃ rājappaṭisaṃyuttaṃ tiracchānakathaṃ katheyyātha, yaṃ evarūpāya kathāya kathanaṃ, etaṃ tumhākaṃ na kho patirūpaṃ na yuttamevā’’ti.
एवं सन्निपतितानं पब्बजितानं अप्पतिरूपं पटिक्खिपित्वा इदानि नेसं पतिरूपं पटिपत्तिं अनुजानन्तो ‘‘सन्निपतितानं वो, भिक्खवे, द्वयं करणीयं धम्मी वा कथा अरियो वा तुण्हीभावो’’ति आह। तत्थ वोति तुम्हाकं। करणीयन्ति हि पदं अपेक्खित्वा कत्तरि सामिवचनमेतं, तस्मा तुम्हेहीति अत्थो। द्वयं करणीयन्ति द्वे कातब्बा। धम्मी कथाति चतुसच्चधम्मतो अनपेता कथा, पवत्तिनिवत्तिपरिदीपिनी धम्मदेसनाति अत्थो। दसकथावत्थुसङ्खातापि हि धम्मकथा तदेकदेसा एवाति। अरियोति एकन्तहितावहत्ता अरियो, विसुद्धो उत्तमोति वा अरियो। तुण्हीभावोति समथविपस्सनाभावनाभूतं अकथनं। केचि पन ‘‘वचीसङ्खारपटिपक्खभावतो दुतियज्झानं अरियो तुण्हीभावो’’ति वदन्ति। अपरे ‘‘चतुत्थज्झानं अरियो तुण्हीभावो’’ति वदन्ति। अयं पनेत्थ अत्थो – ‘‘भिक्खवे, चित्तविवेकस्स परिब्रूहनत्थं विवेकट्ठकाया सुञ्ञागारे विहरन्ता सचे कदाचि सन्निपतथ, एवं सन्निपतितेहि तुम्हेहि ‘अस्सुतं सावेति सुतं वा परियोदपेती’ति वुत्तनयेन अञ्ञमञ्ञस्सूपकाराय खन्धादीनं अनिच्चतादिपटिसंयुत्ता धम्मकथा वा पवत्तेतब्बा, अञ्ञमञ्ञं अब्याबाधनत्थं झानसमापत्तिया वा विहरितब्ब’’न्ति।
Evaṃ sannipatitānaṃ pabbajitānaṃ appatirūpaṃ paṭikkhipitvā idāni nesaṃ patirūpaṃ paṭipattiṃ anujānanto ‘‘sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvayaṃ karaṇīyaṃ dhammī vā kathā ariyo vā tuṇhībhāvo’’ti āha. Tattha voti tumhākaṃ. Karaṇīyanti hi padaṃ apekkhitvā kattari sāmivacanametaṃ, tasmā tumhehīti attho. Dvayaṃ karaṇīyanti dve kātabbā. Dhammī kathāti catusaccadhammato anapetā kathā, pavattinivattiparidīpinī dhammadesanāti attho. Dasakathāvatthusaṅkhātāpi hi dhammakathā tadekadesā evāti. Ariyoti ekantahitāvahattā ariyo, visuddho uttamoti vā ariyo. Tuṇhībhāvoti samathavipassanābhāvanābhūtaṃ akathanaṃ. Keci pana ‘‘vacīsaṅkhārapaṭipakkhabhāvato dutiyajjhānaṃ ariyo tuṇhībhāvo’’ti vadanti. Apare ‘‘catutthajjhānaṃ ariyo tuṇhībhāvo’’ti vadanti. Ayaṃ panettha attho – ‘‘bhikkhave, cittavivekassa paribrūhanatthaṃ vivekaṭṭhakāyā suññāgāre viharantā sace kadāci sannipatatha, evaṃ sannipatitehi tumhehi ‘assutaṃ sāveti sutaṃ vā pariyodapetī’ti vuttanayena aññamaññassūpakārāya khandhādīnaṃ aniccatādipaṭisaṃyuttā dhammakathā vā pavattetabbā, aññamaññaṃ abyābādhanatthaṃ jhānasamāpattiyā vā viharitabba’’nti.
तत्थ पुरिमेन करणीयवचनेन अनोतिण्णानं सासने ओतरणूपायं दस्सेति, पच्छिमेन ओतिण्णानं संसारतो निस्सरणूपायं। पुरिमेन वा आगमवेय्यत्तिये नियोजेति, पच्छिमेन अधिगमवेय्यत्तिये। अथ वा पुरिमेन सम्मादिट्ठिया पठमं उप्पत्तिहेतुं दीपेति, दुतियेन दुतियं। वुत्तञ्हेतं –
Tattha purimena karaṇīyavacanena anotiṇṇānaṃ sāsane otaraṇūpāyaṃ dasseti, pacchimena otiṇṇānaṃ saṃsārato nissaraṇūpāyaṃ. Purimena vā āgamaveyyattiye niyojeti, pacchimena adhigamaveyyattiye. Atha vā purimena sammādiṭṭhiyā paṭhamaṃ uppattihetuṃ dīpeti, dutiyena dutiyaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘द्वेमे, भिक्खवे, हेतू द्वे पच्चया सम्मादिट्ठिया उप्पादाय परतो च घोसो, पच्चत्तञ्च योनिसो मनसिकारो’’ति (अ॰ नि॰ २.१२७)।
‘‘Dveme, bhikkhave, hetū dve paccayā sammādiṭṭhiyā uppādāya parato ca ghoso, paccattañca yoniso manasikāro’’ti (a. ni. 2.127).
पुरिमेन वा लोकियसम्मादिट्ठिया मूलकारणं विभावेति, पच्छिमेन लोकुत्तरसम्मादिट्ठिया मूलकारणन्ति एवमादिना एत्थ योजना वेदितब्बा।
Purimena vā lokiyasammādiṭṭhiyā mūlakāraṇaṃ vibhāveti, pacchimena lokuttarasammādiṭṭhiyā mūlakāraṇanti evamādinā ettha yojanā veditabbā.
एतमत्थं विदित्वाति तेहि भिक्खूहि कित्तितकामसम्पत्तितो झानादिसम्पत्ति सन्ततरा चेव पणीततरा चाति एतमत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं अरियविहारसुखानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti tehi bhikkhūhi kittitakāmasampattito jhānādisampatti santatarā ceva paṇītatarā cāti etamatthaṃ sabbākārato viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ ariyavihārasukhānubhāvadīpakaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ यञ्च कामसुखं लोकेति लोकसद्दो ‘‘खन्धलोको आयतनलोको धातुलोको’’तिआदीसु (महानि॰ ३, ७; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस २) सङ्खारेसु आगतो।
Tattha yañca kāmasukhaṃ loketi lokasaddo ‘‘khandhaloko āyatanaloko dhātuloko’’tiādīsu (mahāni. 3, 7; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 2) saṅkhāresu āgato.
‘‘यावता चन्दिमसूरिया परिहरन्ति,
‘‘Yāvatā candimasūriyā pariharanti,
दिसा भन्ति विरोचना।
Disā bhanti virocanā;
ताव सहस्सधा लोको,
Tāva sahassadhā loko,
एत्थ ते वत्तती वसो’’ति॥ –
Ettha te vattatī vaso’’ti. –
आदीसु (म॰ नि॰ १.५०३) ओकासे आगतो। ‘‘अद्दसा खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’तिआदीसु (महाव॰ ९; म॰ नि॰ १.२८३) सत्तेसु। इध पन सत्तलोके ओकासलोके च वेदितब्बो। तस्मा अवीचितो पट्ठाय उपरि ब्रह्मलोकतो हेट्ठा एतस्मिं लोके यं वत्थुकामे पटिच्च किलेसकामवसेन उप्पज्जनतो कामसहगतं सुखं। यञ्चिदं दिवियं सुखन्ति यञ्च इदं दिवि भवं दिब्बविहारवसेन च लद्धब्बं ब्रह्मानं मनुस्सानञ्च रूपसमापत्तिसुखं। तण्हक्खयसुखस्साति यं आगम्म तण्हा खीयति, तं निब्बानं आरम्मणं कत्वा तण्हाय च पटिपस्सम्भनवसेन पवत्तफलसमापत्तिसुखं तण्हक्खयसुखं नाम, तस्स तण्हक्खयसुखस्स। एतेति लिङ्गविपल्लासेन निद्देसो, एतानि सुखानीति अत्थो। केचि उभयम्पि सुखसामञ्ञेन गहेत्वा ‘‘एत’’न्ति पठन्ति, तेसं ‘‘कलं नाग्घती’’ति पाठेन भवितब्बं।
Ādīsu (ma. ni. 1.503) okāse āgato. ‘‘Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’tiādīsu (mahāva. 9; ma. ni. 1.283) sattesu. Idha pana sattaloke okāsaloke ca veditabbo. Tasmā avīcito paṭṭhāya upari brahmalokato heṭṭhā etasmiṃ loke yaṃ vatthukāme paṭicca kilesakāmavasena uppajjanato kāmasahagataṃ sukhaṃ. Yañcidaṃ diviyaṃ sukhanti yañca idaṃ divi bhavaṃ dibbavihāravasena ca laddhabbaṃ brahmānaṃ manussānañca rūpasamāpattisukhaṃ. Taṇhakkhayasukhassāti yaṃ āgamma taṇhā khīyati, taṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā taṇhāya ca paṭipassambhanavasena pavattaphalasamāpattisukhaṃ taṇhakkhayasukhaṃ nāma, tassa taṇhakkhayasukhassa. Eteti liṅgavipallāsena niddeso, etāni sukhānīti attho. Keci ubhayampi sukhasāmaññena gahetvā ‘‘eta’’nti paṭhanti, tesaṃ ‘‘kalaṃ nāgghatī’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ.
सोळसिन्ति सोळसन्नं पूरणिं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – चक्कवत्तिसुखं आदिं कत्वा सब्बस्मिं मनुस्सलोके मनुस्ससुखं, नागसुपण्णादिलोके नागादीहि अनुभवितब्बं सुखं, चातुमहाराजिकादिदेवलोके छब्बिधं कामसुखन्ति यं एकादसविधे कामलोके उप्पज्जन्तं कामसुखं, यञ्च इदं रूपारूपदेवेसु दिब्बविहारभूतेसु रूपारूपज्झानेसु च उप्पन्नत्ता ‘‘दिविय’’न्ति लद्धनामं लोकियज्झानसुखं, सकलम्पि तदुभयं तण्हक्खयसुखसङ्खातं फलसमापत्तिसुखं सोळस भागे कत्वा ततो एकभागं सोळसभागगुणे लद्धं एकभागसङ्खातं कलं न अग्घतीति।
Soḷasinti soḷasannaṃ pūraṇiṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – cakkavattisukhaṃ ādiṃ katvā sabbasmiṃ manussaloke manussasukhaṃ, nāgasupaṇṇādiloke nāgādīhi anubhavitabbaṃ sukhaṃ, cātumahārājikādidevaloke chabbidhaṃ kāmasukhanti yaṃ ekādasavidhe kāmaloke uppajjantaṃ kāmasukhaṃ, yañca idaṃ rūpārūpadevesu dibbavihārabhūtesu rūpārūpajjhānesu ca uppannattā ‘‘diviya’’nti laddhanāmaṃ lokiyajjhānasukhaṃ, sakalampi tadubhayaṃ taṇhakkhayasukhasaṅkhātaṃ phalasamāpattisukhaṃ soḷasa bhāge katvā tato ekabhāgaṃ soḷasabhāgaguṇe laddhaṃ ekabhāgasaṅkhātaṃ kalaṃ na agghatīti.
अयञ्च अत्थवण्णना फलसमापत्तिसामञ्ञेन वुत्ता। पाळियं अविसेसेन तण्हक्खयस्स आगतत्ता पठमफलसमापत्तिसुखस्सापि कलं लोकियं न अग्घति एव। तथा हि वुत्तं –
Ayañca atthavaṇṇanā phalasamāpattisāmaññena vuttā. Pāḷiyaṃ avisesena taṇhakkhayassa āgatattā paṭhamaphalasamāpattisukhassāpi kalaṃ lokiyaṃ na agghati eva. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘पथब्या एकरज्जेन, सग्गस्स गमनेन वा।
‘‘Pathabyā ekarajjena, saggassa gamanena vā;
सब्बलोकाधिपच्चेन, सोतापत्तिफलं वर’’न्ति॥ (ध॰ प॰ १७८)।
Sabbalokādhipaccena, sotāpattiphalaṃ vara’’nti. (dha. pa. 178);
सोतापत्तिसंयुत्तेपि वुत्तं –
Sotāpattisaṃyuttepi vuttaṃ –
‘‘किञ्चापि, भिक्खवे, राजा चक्कवत्ती चतुन्नं दीपानं इस्सरियाधिपच्चं रज्जं कारेत्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति देवानं तावतिंसानं सहब्यतं, सो तत्थ नन्दने वने अच्छरासङ्घपरिवुतो दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति, सो चतूहि धम्मेहि असमन्नागतो। अथ खो सो अपरिमुत्तोव निरया, अपरिमुत्तो तिरच्छानयोनिया, अपरिमुत्तो पेत्तिविसया, अपरिमुत्तो अपायदुग्गतिविनिपाता। किञ्चापि, भिक्खवे, अरियसावको पिण्डियालोपेन यापेति, नन्तकानि च धारेति, सो चतूहि धम्मेहि समन्नागतो, अथ खो सो परिमुत्तो निरया, परिमुत्तो तिरच्छानयोनिया, परिमुत्तो पेत्तिविसया, परिमुत्तो अपायदुग्गतिविनिपाता।
‘‘Kiñcāpi, bhikkhave, rājā cakkavattī catunnaṃ dīpānaṃ issariyādhipaccaṃ rajjaṃ kāretvā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjati devānaṃ tāvatiṃsānaṃ sahabyataṃ, so tattha nandane vane accharāsaṅghaparivuto dibbehi ca pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgībhūto paricāreti, so catūhi dhammehi asamannāgato. Atha kho so aparimuttova nirayā, aparimutto tiracchānayoniyā, aparimutto pettivisayā, aparimutto apāyaduggativinipātā. Kiñcāpi, bhikkhave, ariyasāvako piṇḍiyālopena yāpeti, nantakāni ca dhāreti, so catūhi dhammehi samannāgato, atha kho so parimutto nirayā, parimutto tiracchānayoniyā, parimutto pettivisayā, parimutto apāyaduggativinipātā.
‘‘कतमेहि चतूहि? इध, भिक्खवे, अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति ‘इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰.. बुद्धो भगवा’ति। धम्मे अवेच्चप्पसादेन…पे॰… विञ्ञूही’ति। सङ्घे अवेच्चप्पसादेन…पे॰… पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति। अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागतो होति अखण्डेहि…पे॰… समाधिसंवत्तनिकेहि। इमेहि चतूहि धम्मेहि समन्नागतो होति। यो च, भिक्खवे, चतुन्नं दीपानं पटिलाभो, यो चतुन्नं धम्मानं पटिलाभो, चतुन्नं दीपानं पटिलाभो चतुन्नं धम्मानं पटिलाभस्स कलं नाग्घति सोळसि’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.९९७)।
‘‘Katamehi catūhi? Idha, bhikkhave, ariyasāvako buddhe aveccappasādena samannāgato hoti ‘itipi so bhagavā arahaṃ…pe... buddho bhagavā’ti. Dhamme aveccappasādena…pe… viññūhī’ti. Saṅghe aveccappasādena…pe… puññakkhettaṃ lokassā’ti. Ariyakantehi sīlehi samannāgato hoti akhaṇḍehi…pe… samādhisaṃvattanikehi. Imehi catūhi dhammehi samannāgato hoti. Yo ca, bhikkhave, catunnaṃ dīpānaṃ paṭilābho, yo catunnaṃ dhammānaṃ paṭilābho, catunnaṃ dīpānaṃ paṭilābho catunnaṃ dhammānaṃ paṭilābhassa kalaṃ nāgghati soḷasi’’nti (saṃ. ni. 5.997).
एवं भगवा सब्बत्थ लोकियसुखं सउत्तरं सातिसयं, लोकुत्तरसुखमेव अनुत्तरन्ति अतिसयन्ति भाजेसीति।
Evaṃ bhagavā sabbattha lokiyasukhaṃ sauttaraṃ sātisayaṃ, lokuttarasukhameva anuttaranti atisayanti bhājesīti.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / २. राजसुत्तं • 2. Rājasuttaṃ
