| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
बुद्धवंस-अट्ठकथा
Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
अनन्तञाणं करुणालयं लयं, मलस्स बुद्धं सुसमाहितं हितं।
Anantañāṇaṃ karuṇālayaṃ layaṃ, malassa buddhaṃ susamāhitaṃ hitaṃ;
नमामि धम्मं भवसंवरं वरं, गुणाकरञ्चेव निरङ्गणं गणं॥
Namāmi dhammaṃ bhavasaṃvaraṃ varaṃ, guṇākarañceva niraṅgaṇaṃ gaṇaṃ.
पञ्ञाय सेट्ठो जिनसावकानं, यं धम्मसेनापति धम्मराजं।
Paññāya seṭṭho jinasāvakānaṃ, yaṃ dhammasenāpati dhammarājaṃ;
अपुच्छि सत्थारमपारपारगुं, निरङ्गणं ञातिगणस्स मज्झे॥
Apucchi satthāramapārapāraguṃ, niraṅgaṇaṃ ñātigaṇassa majjhe.
सुबुद्धवंसेनिध बुद्धवंसो, विसुद्धवंसेन विनायकेन।
Subuddhavaṃsenidha buddhavaṃso, visuddhavaṃsena vināyakena;
हतावकासेन पकासितो यो, समाधिवासेन तथागतेन॥
Hatāvakāsena pakāsito yo, samādhivāsena tathāgatena.
यावज्जकाला अविनासयन्ता, पाळिक्कमञ्चेव च पाळियत्थं।
Yāvajjakālā avināsayantā, pāḷikkamañceva ca pāḷiyatthaṃ;
कथानुसन्धिं सुगतस्स पुत्ता, यथासुतंयेव समाहरिंसु॥
Kathānusandhiṃ sugatassa puttā, yathāsutaṃyeva samāhariṃsu.
तस्सेव सम्बुद्धवरन्वयस्स, सदा जनानं सवनामतस्स।
Tasseva sambuddhavaranvayassa, sadā janānaṃ savanāmatassa;
पसादपञ्ञाजननस्स यस्मा, संवण्णनानुक्कमतो पवत्ता॥
Pasādapaññājananassa yasmā, saṃvaṇṇanānukkamato pavattā.
सक्कच्चसद्धम्मरतेन बुद्धसीहेन सीलादिगुणोदितेन।
Sakkaccasaddhammaratena buddhasīhena sīlādiguṇoditena;
आयाचितोहं सुचिरम्पि कालं, तस्मास्स संवण्णनमारभिस्सं॥
Āyācitohaṃ sucirampi kālaṃ, tasmāssa saṃvaṇṇanamārabhissaṃ.
सदा जनानं कलिनासनस्स, चिरट्ठितत्थं जिनसासनस्स।
Sadā janānaṃ kalināsanassa, ciraṭṭhitatthaṃ jinasāsanassa;
ममापि पुञ्ञोदयवुद्धियत्थं, पसादनत्थञ्च महाजनस्स॥
Mamāpi puññodayavuddhiyatthaṃ, pasādanatthañca mahājanassa.
महाविहारागतपाळिमग्गसन्निस्सिता सङ्करदोसहीना।
Mahāvihārāgatapāḷimaggasannissitā saṅkaradosahīnā;
समासतोयं पन बुद्धवंससंवण्णना हेस्सति सारभूता॥
Samāsatoyaṃ pana buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā.
सोतब्बरूपं पन बुद्धवंसकथाय अञ्ञं इध नत्थि यस्मा।
Sotabbarūpaṃ pana buddhavaṃsakathāya aññaṃ idha natthi yasmā;
पसादनं बुद्धगुणे रतानं, पवाहनं पापमहामलस्स॥
Pasādanaṃ buddhaguṇe ratānaṃ, pavāhanaṃ pāpamahāmalassa.
तस्मा हि सक्कच्चसमाधियुत्ता, विहाय विक्खेपमनञ्ञचित्ता।
Tasmā hi sakkaccasamādhiyuttā, vihāya vikkhepamanaññacittā;
संवण्णनं वण्णयतो सुवण्णं, निधाय कण्णं मधुरं सुणाथ॥
Saṃvaṇṇanaṃ vaṇṇayato suvaṇṇaṃ, nidhāya kaṇṇaṃ madhuraṃ suṇātha.
सब्बम्पि हित्वा पन किच्चमञ्ञं, सक्कच्च मच्चेनिध निच्चकालं।
Sabbampi hitvā pana kiccamaññaṃ, sakkacca maccenidha niccakālaṃ;
सोतुं कथेतुम्पि बुधेन युत्ता, कथा पनायं अतिदुल्लभाति॥
Sotuṃ kathetumpi budhena yuttā, kathā panāyaṃ atidullabhāti.
तत्थ ‘‘बुद्धवंससंवण्णना हेस्सति सारभूता’’ति वुत्तत्ता बुद्धवंसो ताव ववत्थपेतब्बो। तत्रिदं ववत्थानं – इतो हेट्ठा कप्पसतसहस्साधिकेसु चतूसु असङ्ख्येय्येसु उप्पन्नानं पञ्चवीसतिया बुद्धानं उप्पन्नकप्पादिपरिच्छेदवसेन पवेणिवित्थारकथा ‘‘बुद्धवंसो नामा’’ति वेदितब्बो।
Tattha ‘‘buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā’’ti vuttattā buddhavaṃso tāva vavatthapetabbo. Tatridaṃ vavatthānaṃ – ito heṭṭhā kappasatasahassādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesu uppannānaṃ pañcavīsatiyā buddhānaṃ uppannakappādiparicchedavasena paveṇivitthārakathā ‘‘buddhavaṃso nāmā’’ti veditabbo.
स्वायं कप्पपरिच्छेदो नामपरिच्छेदो गोत्तपरिच्छेदो जातिपरिच्छेदो नगरपरिच्छेदो पितुपरिच्छेदो मातुपरिच्छेदो बोधिरुक्खपरिच्छेदो धम्मचक्कप्पवत्तनपरिच्छेदो अभिसमयपरिच्छेदो सावकसन्निपातपरिच्छेदो अग्गसावकपरिच्छेदो उपट्ठाकपरिच्छेदो अग्गसाविकापरिच्छेदो परिवारभिक्खुपरिच्छेदो रंसिपरिच्छेदो सरीरप्पमाणपरिच्छेदो बोधिसत्ताधिकारपरिच्छेदो ब्याकरणपरिच्छेदो बोधिसत्तपधानपरिच्छेदो आयुपरिच्छेदो परिनिब्बानपरिच्छेदोति इमेहि पाळिया आगतेहि बावीसतिया परिच्छेदेहि परिच्छिन्नो ववत्थितो।
Svāyaṃ kappaparicchedo nāmaparicchedo gottaparicchedo jātiparicchedo nagaraparicchedo pituparicchedo mātuparicchedo bodhirukkhaparicchedo dhammacakkappavattanaparicchedo abhisamayaparicchedo sāvakasannipātaparicchedo aggasāvakaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo aggasāvikāparicchedo parivārabhikkhuparicchedo raṃsiparicchedo sarīrappamāṇaparicchedo bodhisattādhikāraparicchedo byākaraṇaparicchedo bodhisattapadhānaparicchedo āyuparicchedo parinibbānaparicchedoti imehi pāḷiyā āgatehi bāvīsatiyā paricchedehi paricchinno vavatthito.
पाळिअनारुळ्हो पन सम्बहुलवारोपेत्थ आनेतब्बो। सो अगारवासपरिच्छेदो पासादत्तयपरिच्छेदो नाटकित्थिपरिच्छेदो अग्गमहेसिपरिच्छेदो पुत्तपरिच्छेदो यानपरिच्छेदो अभिनिक्खमनपरिच्छेदो पधानपरिच्छेदो उपट्ठाकपरिच्छेदो विहारपरिच्छेदोति दसधा ववत्थितो होति।
Pāḷianāruḷho pana sambahulavāropettha ānetabbo. So agāravāsaparicchedo pāsādattayaparicchedo nāṭakitthiparicchedo aggamahesiparicchedo puttaparicchedo yānaparicchedo abhinikkhamanaparicchedo padhānaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo vihāraparicchedoti dasadhā vavatthito hoti.
तं सम्बहुलवारम्पि, यथाट्ठाने मयं पन।
Taṃ sambahulavārampi, yathāṭṭhāne mayaṃ pana;
दस्सेत्वाव गमिस्साम, तत्थ तत्थ समासतो॥
Dassetvāva gamissāma, tattha tattha samāsato.
सो एवं ववत्थितो पन –
So evaṃ vavatthito pana –
केनायं देसितो कत्थ, कस्सत्थाय च देसितो।
Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;
किमत्थाय कदा कस्स, वचनं केन चाभतो॥
Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato.
सब्बमेतं विधिं वत्वा, पुब्बमेव समासतो।
Sabbametaṃ vidhiṃ vatvā, pubbameva samāsato;
पच्छाहं बुद्धवंसस्स, करिस्सामत्थवण्णनन्ति॥
Pacchāhaṃ buddhavaṃsassa, karissāmatthavaṇṇananti.
तत्थ केनायं देसितोति अयं बुद्धवंसो केन देसितो? सब्बधम्मेसु अप्पटिहतञाणचारेन दसबलेन चतुवेसारज्जविसारदेन धम्मराजेन धम्मस्सामिना तथागतेन सब्बञ्ञुना सम्मासम्बुद्धेन देसितो।
Tattha kenāyaṃ desitoti ayaṃ buddhavaṃso kena desito? Sabbadhammesu appaṭihatañāṇacārena dasabalena catuvesārajjavisāradena dhammarājena dhammassāminā tathāgatena sabbaññunā sammāsambuddhena desito.
कत्थ देसितोति? कपिलवत्थुमहानगरे निग्रोधाराममहाविहारे परमरुचिरसन्दस्सने देवमनुस्सनयननिपातभूते रतनचङ्कमे चङ्कमन्तेन देसितो।
Kattha desitoti? Kapilavatthumahānagare nigrodhārāmamahāvihāre paramarucirasandassane devamanussanayananipātabhūte ratanacaṅkame caṅkamantena desito.
कस्सत्थाय च देसितोति? द्वासीतिया ञातिसहस्सानं अनेककोटीनञ्च देवमनुस्सानं अत्थाय देसितो।
Kassatthāyaca desitoti? Dvāsītiyā ñātisahassānaṃ anekakoṭīnañca devamanussānaṃ atthāya desito.
किमत्थाय देसितोति? चतुरोघनित्थरणत्थाय देसितो।
Kimatthāya desitoti? Caturoghanittharaṇatthāya desito.
कदा देसितोति भगवा हि पठमबोधियं वीसतिवस्सानि अनिबद्धवासो हुत्वा यत्थ यत्थ फासुकं होति, तत्थ तत्थेव गन्त्वा वसि। कथं? पठमं वस्सं इसिपतने धम्मचक्कं (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३ आदयो; पटि॰ म॰ २.३०) पवत्तेत्वा अट्ठारस ब्रह्मकोटियो अमतपानं पायेत्वा बाराणसिं उपनिस्साय इसिपतने मिगदाये वसि। दुतियं वस्सं राजगहं उपनिस्साय वेळुवने महाविहारे। ततियचतुत्थानिपि तत्थेव। पञ्चमं वेसालिं उपनिस्साय महावने कूटागारसालायं। छट्ठं मकुलपब्बते। सत्तमं तावतिंसभवने। अट्ठमं भग्गेसु संसुमारगिरिं उपनिस्साय भेसकळावने। नवमं कोसम्बियं। दसमं पालिलेय्यकवनसण्डे। एकादसमं नाळायं ब्राह्मणगामे। द्वादसमं वेरञ्जायं। तेरसमं चालियपब्बते। चुद्दसमं जेतवनमहाविहारे। पञ्चदसमं कपिलवत्थुमहानगरे। सोळसमं आळवकं दमेत्वा चतुरासीतिपाणसहस्सानि अमतपानं पायेत्वा आळवियं। सत्तरसमं राजगहेयेव। अट्ठारसमं चालियपब्बतेयेव। तथा एकूनवीसतिमं वीसतिमं पन वस्सं राजगहेयेव वसि। तेन वुत्तं – ‘‘भगवा हि पठमबोधियं वीसतिवस्सानि अनिबद्धवासो हुत्वा यत्थ यत्थ फासुकं होति, तत्थ तत्थेव गन्त्वा वसी’’ति। ततो पट्ठाय पन सावत्थिंयेव उपनिस्साय जेतवनमहाविहारे च पुब्बारामे च धुवपरिभोगवसेन वसि।
Kadā desitoti bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasi. Kathaṃ? Paṭhamaṃ vassaṃ isipatane dhammacakkaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) pavattetvā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo amatapānaṃ pāyetvā bārāṇasiṃ upanissāya isipatane migadāye vasi. Dutiyaṃ vassaṃ rājagahaṃ upanissāya veḷuvane mahāvihāre. Tatiyacatutthānipi tattheva. Pañcamaṃ vesāliṃ upanissāya mahāvane kūṭāgārasālāyaṃ. Chaṭṭhaṃ makulapabbate. Sattamaṃ tāvatiṃsabhavane. Aṭṭhamaṃ bhaggesu saṃsumāragiriṃ upanissāya bhesakaḷāvane. Navamaṃ kosambiyaṃ. Dasamaṃ pālileyyakavanasaṇḍe. Ekādasamaṃ nāḷāyaṃ brāhmaṇagāme. Dvādasamaṃ verañjāyaṃ. Terasamaṃ cāliyapabbate. Cuddasamaṃ jetavanamahāvihāre. Pañcadasamaṃ kapilavatthumahānagare. Soḷasamaṃ āḷavakaṃ dametvā caturāsītipāṇasahassāni amatapānaṃ pāyetvā āḷaviyaṃ. Sattarasamaṃ rājagaheyeva. Aṭṭhārasamaṃ cāliyapabbateyeva. Tathā ekūnavīsatimaṃ vīsatimaṃ pana vassaṃ rājagaheyeva vasi. Tena vuttaṃ – ‘‘bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasī’’ti. Tato paṭṭhāya pana sāvatthiṃyeva upanissāya jetavanamahāvihāre ca pubbārāme ca dhuvaparibhogavasena vasi.
यदा पन सत्था बुद्धो हुत्वा बाराणसियं इसिपतने मिगदाये पठमं वस्सं वसित्वा वुट्ठवस्सो पवारेत्वा उरुवेलं गन्त्वा तत्थ तयो मासे वसन्तो तेभातिकजटिले दमेत्वा भिक्खुसहस्सेहि कतपरिवारो फुस्समासपुण्णमायं राजगहं गन्त्वा द्वे मासे तत्थेव वसि, तदा बाराणसितो निक्खन्तस्स पनस्स पञ्च मासा जाता। सकलो हेमन्तो अतिक्कन्तो। उदायित्थेरस्स आगतदिवसतो सत्तट्ठदिवसा वीतिवत्ता। सो पन फग्गुनीपुण्णमासियं चिन्तेसि – ‘‘अतिक्कन्तो हेमन्तो, वसन्तकालो अनुप्पत्तो, समयो तथागतस्स कपिलपुरं गन्तु’’न्ति। सो एवं चिन्तेत्वा कुलनगरगमनत्थाय सट्ठिमत्ताहि गाथाहि गमनवण्णं वण्णेसि। अथ सत्था चस्स वचनं सुत्वा ञातिसङ्गहं कातुकामो हुत्वा अङ्गमगधवासीनं कुलपुत्तानं दसहि सहस्सेहि कपिलवत्थुवासीनं दसहि सहस्सेहीति सब्बेहेव वीसतिया खीणासवसहस्सेहि परिवुतो राजगहतो निक्खमित्वा दिवसे दिवसे योजनं गच्छन्तो राजगहतो सट्ठियोजनं कपिलवत्थुपुरं द्वीहि मासेहि सम्पापुणित्वा तत्थ ञातीनं वन्दापनत्थं यमकपाटिहारियं अकासि। तदायं बुद्धवंसो देसितो।
Yadā pana satthā buddho hutvā bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye paṭhamaṃ vassaṃ vasitvā vuṭṭhavasso pavāretvā uruvelaṃ gantvā tattha tayo māse vasanto tebhātikajaṭile dametvā bhikkhusahassehi kataparivāro phussamāsapuṇṇamāyaṃ rājagahaṃ gantvā dve māse tattheva vasi, tadā bārāṇasito nikkhantassa panassa pañca māsā jātā. Sakalo hemanto atikkanto. Udāyittherassa āgatadivasato sattaṭṭhadivasā vītivattā. So pana phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantakālo anuppatto, samayo tathāgatassa kapilapuraṃ gantu’’nti. So evaṃ cintetvā kulanagaragamanatthāya saṭṭhimattāhi gāthāhi gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Atha satthā cassa vacanaṃ sutvā ñātisaṅgahaṃ kātukāmo hutvā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto rājagahato nikkhamitvā divase divase yojanaṃ gacchanto rājagahato saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthupuraṃ dvīhi māsehi sampāpuṇitvā tattha ñātīnaṃ vandāpanatthaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Tadāyaṃ buddhavaṃso desito.
कस्स वचनन्ति? सावकपच्चेकबुद्धानं असाधारणं सम्मासम्बुद्धस्सेव वचनं।
Kassa vacananti? Sāvakapaccekabuddhānaṃ asādhāraṇaṃ sammāsambuddhasseva vacanaṃ.
केनाभतोति? आचरियपरम्पराय आभतो। अयञ्हि सारिपुत्तत्थेरो भद्दजी तिस्सो कोसियपुत्तो सिग्गवो मोग्गलिपुत्तो सुदत्तो धम्मिको दासको सोणको रेवतोति एवमादीहि याव ततियसङ्गीतिकाला आभतो, ततो उद्धम्पि तेसंयेव सिस्सानुसिस्सेहीति एवं ताव आचरियपरम्पराय यावज्जकाला आभतोति वेदितब्बो।
Kenābhatoti? Ācariyaparamparāya ābhato. Ayañhi sāriputtatthero bhaddajī tisso kosiyaputto siggavo moggaliputto sudatto dhammiko dāsako soṇako revatoti evamādīhi yāva tatiyasaṅgītikālā ābhato, tato uddhampi tesaṃyeva sissānusissehīti evaṃ tāva ācariyaparamparāya yāvajjakālā ābhatoti veditabbo.
एत्तावता –
Ettāvatā –
‘‘केनायं देसितो कत्थ, कस्सत्थाय च देसितो।
‘‘Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;
किमत्थाय कदा कस्स, वचनं केन चाभतो’’ति॥ –
Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato’’ti. –
अयं गाथा वुत्तत्था होति।
Ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.
निदानकथा
Nidānakathā
बाहिरनिदानं
Bāhiranidānaṃ
एवं आभतस्स पनस्स इदानि अत्थवण्णना होति, सा पनायं अत्थवण्णना यस्मा दूरेनिदानं अविदूरेनिदानं सन्तिकेनिदानन्ति, इमानि तीणि निदानानि दस्सेत्वाव वण्णिता सुवण्णिता नाम होति। ये च नं सुणन्ति, तेहि समुदागमतो पट्ठाय विञ्ञातत्ता सुविञ्ञाताव होति, तस्मा तानि निदानानि दस्सेत्वाव वण्णयिस्साम।
Evaṃ ābhatassa panassa idāni atthavaṇṇanā hoti, sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā dūrenidānaṃ avidūrenidānaṃ santikenidānanti, imāni tīṇi nidānāni dassetvāva vaṇṇitā suvaṇṇitā nāma hoti. Ye ca naṃ suṇanti, tehi samudāgamato paṭṭhāya viññātattā suviññātāva hoti, tasmā tāni nidānāni dassetvāva vaṇṇayissāma.
तत्थ आदितो पट्ठाय ताव तेसं निदानानं परिच्छेदो वेदितब्बो। तत्रायं सङ्खेपतो अत्थदीपना – दीपङ्करदसबलस्स पादमूले कताभिनीहारस्स महासत्तस्स याव वेस्सन्तरत्तभावा चवित्वा तुसितभवने निब्बत्ति, ताव पवत्ता कथा दूरेनिदानं नाम। तुसितभवनतो चवित्वा याव बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पत्ति, ताव पवत्ता कथा अविदूरेनिदानं नाम। ‘‘एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति च, ‘‘राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे’’ति च, ‘‘वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालाय’’न्ति च एवं महाबोधिमण्डे सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पत्तितो याव परिनिब्बानमञ्चा एतस्मिं अन्तरे भगवा यत्थ यत्थ विहासि, तं तं सन्तिकेनिदानं नामाति वेदितब्बं। एत्तावता सङ्खेपेनेव तिण्णं दूराविदूरसन्तिकेनिदानानं वसेन बाहिरनिदानवण्णना समत्ता होतीति।
Tattha ādito paṭṭhāya tāva tesaṃ nidānānaṃ paricchedo veditabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepato atthadīpanā – dīpaṅkaradasabalassa pādamūle katābhinīhārassa mahāsattassa yāva vessantarattabhāvā cavitvā tusitabhavane nibbatti, tāva pavattā kathā dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato cavitvā yāva bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappatti, tāva pavattā kathā avidūrenidānaṃ nāma. ‘‘Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ca, ‘‘rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’ti ca, ‘‘vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāya’’nti ca evaṃ mahābodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappattito yāva parinibbānamañcā etasmiṃ antare bhagavā yattha yattha vihāsi, taṃ taṃ santikenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ. Ettāvatā saṅkhepeneva tiṇṇaṃ dūrāvidūrasantikenidānānaṃ vasena bāhiranidānavaṇṇanā samattā hotīti.
अब्भन्तरनिदानं
Abbhantaranidānaṃ
१. रतनचङ्कमनकण्डवण्णना
1. Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā
इदानि पन –
Idāni pana –
१.
1.
‘‘ब्रह्मा च लोकाधिपती सहम्पती, कतञ्जली अनधिवरं अयाचथ।
‘‘Brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācatha;
सन्तीध सत्ताप्परजक्खजातिका, देसेहि धम्मं अनुकम्पिमं पज’’न्ति॥ –
Santīdha sattāpparajakkhajātikā, desehi dhammaṃ anukampimaṃ paja’’nti. –
आदिनयप्पवत्तस्स अब्भन्तरनिदानस्स अत्थवण्णना होति।
Ādinayappavattassa abbhantaranidānassa atthavaṇṇanā hoti.
एत्थ ‘‘एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे’’तिआदिसुत्तन्तेसु विय – ‘‘एकं समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे। अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं बुद्धवंसं अपुच्छी’’ति एवमादिना नयेन निदानं अवत्वा कस्मा ‘‘ब्रह्मा च लोकाधिपती सहम्पती, कतञ्जली अनधिवरं अयाचथा’’तिआदिना नयेन निदानं वुत्तन्ति? वुच्चते – भगवतो सब्बधम्मदेसनाकारणभूताय ब्रह्मुनो धम्मदेसनायाचनाय सन्दस्सनत्थं वुत्तन्ति।
Ettha ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’tiādisuttantesu viya – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sakkesu viharati kapilavatthusmiṃ nigrodhārāme. Atha kho āyasmā sāriputto yena bhagavā tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ apucchī’’ti evamādinā nayena nidānaṃ avatvā kasmā ‘‘brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācathā’’tiādinā nayena nidānaṃ vuttanti? Vuccate – bhagavato sabbadhammadesanākāraṇabhūtāya brahmuno dhammadesanāyācanāya sandassanatthaṃ vuttanti.
‘‘कदायं धम्मदेसनत्थं, अज्झिट्ठो ब्रह्मुना जिनो।
‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;
कदा कत्थ च केनायं, गाथा हि समुदीरिता’’ति॥
Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti.
वुच्चते – बुद्धभूतस्स पन भगवतो अट्ठमे सत्ताहे सत्था धम्मदेसनत्थाय ब्रह्मुना अज्झिट्ठो आयाचितो। तत्रायं अनुपुब्बिकथा – महापुरिसो किर कताभिनीहारो महाभिनिक्खमनदिवसे विवटपाकटबीभच्छसयनासनचेटिका नाटकित्थियो दिस्वा अतीव संविग्गहदयो पटेकदेसावच्छन्नं छन्नं आमन्तेत्वा – ‘‘अरिनरवरमन्थकं कण्डकं नाम तुरङ्गवरमाहरा’’ति कण्डकं आहरापेत्वा छन्नसहायो वरतुरङ्गमारुय्ह नगरद्वारे अधिवत्थाय देवताय नगरद्वारे विवटे नगरतो निक्खमित्वा तीणि रज्जानि तेन रत्तावसेसेन अतिक्कमित्वा अनोमसत्तो अनोमाय नाम नदिया तीरे ठत्वा छन्नमेवमाह – ‘‘छन्न, त्वं मम इमानि अञ्ञेहि असाधारणानि आभरणानि कण्डकञ्च वरतुरङ्गमादाय कपिलपुरं गच्छाही’’ति छन्नं विस्सज्जेत्वा असितोरगनीलुप्पलसदिसेनासिना सकेसमकुटं छिन्दित्वा आकासे उक्खिपित्वा देवदत्तियं पत्तचीवरं गहेत्वा सयमेव पब्बजित्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो अनिलबलसमुद्धुततरङ्गभङ्गं असङ्गं गङ्गं नदिं उत्तरित्वा मणिगणरंसिजालविज्जोतितराजगहं राजगहं नाम नगरं पविसित्वा तत्थ इस्सरियमदमत्तं जनं परिहासेन्तो विय च उद्धतवेसस्स जनस्स लज्जमुप्पादयमानो विय च वयकन्तीहि नागरजनहदयानि अत्तनि बन्धन्तो विय च द्वतिंसवरमहापुरिसलक्खणविराजिताय रूपसिरिया सब्बजननयनानि विलुम्पमानो विय च रूपीपादसञ्चरो पुञ्ञसञ्चयो विय च पब्बतो विय च गमनेन निस्सङ्गो सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो युगमत्तं पेक्खमानो राजगहं पिण्डाय चरित्वा यापनमत्तं भत्तं गहेत्वा नगरतो निक्खमित्वा पण्डवपब्बतपस्से छायूदकसम्पन्ने सुचिभूमिभागे परमरमणीये पविवित्ते ओकासे निसीदित्वा पटिसङ्खानबलेन मिस्सकभत्तं परिभुञ्जित्वा पण्डवगिरानुसारेन बिम्बिसारेन मगधमहाराजेन महापुरिसस्स सन्तिकं गन्त्वा नामगोत्तं पुच्छित्वा तेन पमुदितहदयेन ‘‘मम रज्जभागं गण्हाही’’ति रज्जेन निमन्तियमानो – ‘‘अलं, महाराज, न मय्हं रज्जेनत्थो अहं रज्जं पहाय लोकहितत्थाय पधानमनुयुञ्जित्वा लोके विवटच्छदो बुद्धो भविस्सामीति निक्खन्तो’’ति वत्वा तेन च ‘‘बुद्धो हुत्वा सब्बपठमं मम विजितं ओसरेय्याथा’’ति वुत्तो ‘साधू’ति तस्स पटिञ्ञं दत्वा आळारञ्च उदकञ्च उपसङ्कमित्वा तेसं धम्मदेसनाय सारं अविन्दन्तो ततो पक्कमित्वा उरुवेलायं छब्बस्सानि दुक्करकारिकं करोन्तोपि अमतं अधिगन्तुं असक्कोन्तो ओळारिकाहारपटिसेवनेन सरीरं सन्तप्पेसि।
Vuccate – buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā ajjhiṭṭho āyācito. Tatrāyaṃ anupubbikathā – mahāpuriso kira katābhinīhāro mahābhinikkhamanadivase vivaṭapākaṭabībhacchasayanāsanaceṭikā nāṭakitthiyo disvā atīva saṃviggahadayo paṭekadesāvacchannaṃ channaṃ āmantetvā – ‘‘arinaravaramanthakaṃ kaṇḍakaṃ nāma turaṅgavaramāharā’’ti kaṇḍakaṃ āharāpetvā channasahāyo varaturaṅgamāruyha nagaradvāre adhivatthāya devatāya nagaradvāre vivaṭe nagarato nikkhamitvā tīṇi rajjāni tena rattāvasesena atikkamitvā anomasatto anomāya nāma nadiyā tīre ṭhatvā channamevamāha – ‘‘channa, tvaṃ mama imāni aññehi asādhāraṇāni ābharaṇāni kaṇḍakañca varaturaṅgamādāya kapilapuraṃ gacchāhī’’ti channaṃ vissajjetvā asitoraganīluppalasadisenāsinā sakesamakuṭaṃ chinditvā ākāse ukkhipitvā devadattiyaṃ pattacīvaraṃ gahetvā sayameva pabbajitvā anupubbena cārikaṃ caramāno anilabalasamuddhutataraṅgabhaṅgaṃ asaṅgaṃ gaṅgaṃ nadiṃ uttaritvā maṇigaṇaraṃsijālavijjotitarājagahaṃ rājagahaṃ nāma nagaraṃ pavisitvā tattha issariyamadamattaṃ janaṃ parihāsento viya ca uddhatavesassa janassa lajjamuppādayamāno viya ca vayakantīhi nāgarajanahadayāni attani bandhanto viya ca dvatiṃsavaramahāpurisalakkhaṇavirājitāya rūpasiriyā sabbajananayanāni vilumpamāno viya ca rūpīpādasañcaro puññasañcayo viya ca pabbato viya ca gamanena nissaṅgo santindriyo santamānaso yugamattaṃ pekkhamāno rājagahaṃ piṇḍāya caritvā yāpanamattaṃ bhattaṃ gahetvā nagarato nikkhamitvā paṇḍavapabbatapasse chāyūdakasampanne sucibhūmibhāge paramaramaṇīye pavivitte okāse nisīditvā paṭisaṅkhānabalena missakabhattaṃ paribhuñjitvā paṇḍavagirānusārena bimbisārena magadhamahārājena mahāpurisassa santikaṃ gantvā nāmagottaṃ pucchitvā tena pamuditahadayena ‘‘mama rajjabhāgaṃ gaṇhāhī’’ti rajjena nimantiyamāno – ‘‘alaṃ, mahārāja, na mayhaṃ rajjenattho ahaṃ rajjaṃ pahāya lokahitatthāya padhānamanuyuñjitvā loke vivaṭacchado buddho bhavissāmīti nikkhanto’’ti vatvā tena ca ‘‘buddho hutvā sabbapaṭhamaṃ mama vijitaṃ osareyyāthā’’ti vutto ‘sādhū’ti tassa paṭiññaṃ datvā āḷārañca udakañca upasaṅkamitvā tesaṃ dhammadesanāya sāraṃ avindanto tato pakkamitvā uruvelāyaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi amataṃ adhigantuṃ asakkonto oḷārikāhārapaṭisevanena sarīraṃ santappesi.
तदा पन उरुवेलायं सेनानिगमे सेनानिगमकुटुम्बिकस्स धीता सुजाता नाम दारिका वयप्पत्ता एकस्मिं निग्रोधरुक्खे पत्थनमकासि – ‘‘सचाहं समजातिकं कुलघरं गन्त्वा पठमगब्भे पुत्तं लभिस्सामि, बलिकम्मं करिस्सामी’’ति। तस्सा सा पत्थना समिज्झि। सा वेसाखपुण्णमदिवसे ‘‘अज्ज बलिकम्मं करिस्सामी’’ति पातोव पायासं अनायासं परममधुरं सम्पटिपादेसि। बोधिसत्तोपि तदहेव कतसरीरपटिजग्गनो भिक्खाचारकालं आगमयमानो पातोव गन्त्वा तस्मिं निग्रोधरुक्खमूले निसीदि। अथ खो पुण्णा नाम दासी तस्सा धाती रुक्खमूलसोधनत्थाय गता बोधिसत्तं पाचीनलोकधातुं ओलोकयमानं निसिन्नं सञ्झाप्पभानुरञ्जितवरकनकगिरिसिखरसदिससरीरसोभं तिमिरनिकरनिधानकरं कमलवनविकसनकरं घनविवरमुपगतं दिवसकरमिव तरुवरमुपगतं मुनिदिवसकरमद्दस। सरीरतो चस्स निक्खन्ताहि पभाहि सकलञ्च तं रुक्खं सुवण्णवण्णं दिस्वा तस्सा एतदहोसि – ‘‘अज्ज अम्हाकं देवता रुक्खतो ओरुय्ह सहत्थेनेव बलिं पटिग्गहेतुकामा हुत्वा निसिन्ना’’ति। सा वेगेन गन्त्वा सुजाताय एतमत्थं आरोचेसि।
Tadā pana uruvelāyaṃ senānigame senānigamakuṭumbikassa dhītā sujātā nāma dārikā vayappattā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanamakāsi – ‘‘sacāhaṃ samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā vesākhapuṇṇamadivase ‘‘ajja balikammaṃ karissāmī’’ti pātova pāyāsaṃ anāyāsaṃ paramamadhuraṃ sampaṭipādesi. Bodhisattopi tadaheva katasarīrapaṭijaggano bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā tasmiṃ nigrodharukkhamūle nisīdi. Atha kho puṇṇā nāma dāsī tassā dhātī rukkhamūlasodhanatthāya gatā bodhisattaṃ pācīnalokadhātuṃ olokayamānaṃ nisinnaṃ sañjhāppabhānurañjitavarakanakagirisikharasadisasarīrasobhaṃ timiranikaranidhānakaraṃ kamalavanavikasanakaraṃ ghanavivaramupagataṃ divasakaramiva taruvaramupagataṃ munidivasakaramaddasa. Sarīrato cassa nikkhantāhi pabhāhi sakalañca taṃ rukkhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ disvā tassā etadahosi – ‘‘ajja amhākaṃ devatā rukkhato oruyha sahattheneva baliṃ paṭiggahetukāmā hutvā nisinnā’’ti. Sā vegena gantvā sujātāya etamatthaṃ ārocesi.
ततो सुजाता सञ्जातसद्धा हुत्वा सब्बालङ्कारेन अलङ्करित्वा सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णपातिं परममधुरस्स मधुपायासस्स पूरेत्वा अपराय सुवण्णपातिया पिदहित्वा सीसेनादाय निग्रोधरुक्खाभिमुखी अगमासि। सा गच्छन्ती दूरतोव तं बोधिसत्तं रुक्खदेवतमिव सकलं तं रुक्खं सरीरप्पभाय सुवण्णवण्णं कत्वा पुञ्ञसञ्चयमिव रूपवन्तं निसिन्नं दिस्वा पीतिसोमनस्सजाता सुजाता ‘‘रुक्खदेवता’’ति सञ्ञाय दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओनतोनता गन्त्वा सीसतो तं सुवण्णपातिं ओतारेत्वा महासत्तस्स हत्थे ठपेत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा – ‘‘यथा मम मनोरथो निप्फन्नो, एवं तुम्हाकम्पि निप्फज्जतू’’ति वत्वा पक्कामि।
Tato sujātā sañjātasaddhā hutvā sabbālaṅkārena alaṅkaritvā satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ paramamadhurassa madhupāyāsassa pūretvā aparāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā sīsenādāya nigrodharukkhābhimukhī agamāsi. Sā gacchantī dūratova taṃ bodhisattaṃ rukkhadevatamiva sakalaṃ taṃ rukkhaṃ sarīrappabhāya suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā puññasañcayamiva rūpavantaṃ nisinnaṃ disvā pītisomanassajātā sujātā ‘‘rukkhadevatā’’ti saññāya diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya onatonatā gantvā sīsato taṃ suvaṇṇapātiṃ otāretvā mahāsattassa hatthe ṭhapetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā – ‘‘yathā mama manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā pakkāmi.
अथ खो बोधिसत्तोपि सुवण्णपातिं गहेत्वा नेरञ्जराय नदिया तीरं गन्त्वा सुप्पतिट्ठितस्स नाम तित्थस्स तीरे सुवण्णपातिं ठपेत्वा न्हत्वा पच्चुत्तरित्वा एकूनपञ्ञासपिण्डे करोन्तो तं पायासं परिभुञ्जित्वा – ‘‘सचाहं अज्ज बुद्धो भविस्सामि, अयं सुवण्णपाति पटिसोतं गच्छतू’’ति खिपि। सा पाति पटिसोतं गन्त्वा काळस्स नाम नागराजस्स भवनं पविसित्वा तिण्णं बुद्धानं थालकानि उक्खिपित्वा तेसं हेट्ठा अट्ठासि।
Atha kho bodhisattopi suvaṇṇapātiṃ gahetvā nerañjarāya nadiyā tīraṃ gantvā suppatiṭṭhitassa nāma titthassa tīre suvaṇṇapātiṃ ṭhapetvā nhatvā paccuttaritvā ekūnapaññāsapiṇḍe karonto taṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā – ‘‘sacāhaṃ ajja buddho bhavissāmi, ayaṃ suvaṇṇapāti paṭisotaṃ gacchatū’’ti khipi. Sā pāti paṭisotaṃ gantvā kāḷassa nāma nāgarājassa bhavanaṃ pavisitvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ thālakāni ukkhipitvā tesaṃ heṭṭhā aṭṭhāsi.
महासत्तो तत्थेव वनसण्डे दिवाविहारं वीतिनामेत्वा सायन्हसमये सोत्थियेन नाम तिणहारकेन महापुरिसस्स आकारं ञत्वा दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा बोधिमण्डमारुय्ह दक्खिणदिसाभागे अट्ठासि। सो पन पदेसो पदुमिनिपत्ते उदकबिन्दु विय अकम्पित्थ। महापुरिसो – ‘‘अयं पदेसो मम गुणं धारेतुं असमत्थो’’ति पच्छिमदिसाभागमगमासि। सोपि तथेव कम्पित्थ। पुन उत्तरदिसाभागमगमासि। सोपि तथेव कम्पित्थ। पुन पुरत्थिमदिसाभागमगमासि। तत्थ पल्लङ्कप्पमाणट्ठानं निच्चलं अहोसि। महापुरिसो – ‘‘इदं ठानं किलेसविद्धंसनट्ठान’’न्ति सन्निट्ठानं कत्वा तानि तिणानि अग्गे गहेत्वा चालेसि। तानि तूलिकग्गेन परिच्छिन्नानि विय अहेसुं। बोधिसत्तो – ‘‘बोधिं अपत्वाव इमं पल्लङ्कं न भिन्दिस्सामी’’ति चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठहित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा बोधिक्खन्धं पिट्ठितो कत्वा पुरत्थाभिमुखो निसीदि।
Mahāsatto tattheva vanasaṇḍe divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye sotthiyena nāma tiṇahārakena mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā bodhimaṇḍamāruyha dakkhiṇadisābhāge aṭṭhāsi. So pana padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mahāpuriso – ‘‘ayaṃ padeso mama guṇaṃ dhāretuṃ asamattho’’ti pacchimadisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna uttaradisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna puratthimadisābhāgamagamāsi. Tattha pallaṅkappamāṇaṭṭhānaṃ niccalaṃ ahosi. Mahāpuriso – ‘‘idaṃ ṭhānaṃ kilesaviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti sanniṭṭhānaṃ katvā tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi. Tāni tūlikaggena paricchinnāni viya ahesuṃ. Bodhisatto – ‘‘bodhiṃ apatvāva imaṃ pallaṅkaṃ na bhindissāmī’’ti caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā puratthābhimukho nisīdi.
तङ्खणञ्ञेव सब्बलोकाभिहारो मारो बाहुसहस्सं मापेत्वा दियड्ढयोजनसतिकं हिमगिरिसिखरसदिसं गिरिमेखलं नाम अरिवरवारणं वरवारणं अभिरुय्ह नवयोजनिकेन धनुअसिफरसुसरसत्तिसबलेनातिबहलेन मारबलेन सम्परिवुतो समन्ता पब्बतो विय अज्झोत्थरन्तो महासपत्तं विय महासत्तं समुपागमि। महापुरिसो सूरिये धरन्तेयेव अतितुमूलं मारबलं विधमित्वा विकसितजयसुमनकुसुमसदिसस्स चीवरस्स उपरि पतमानेहि रत्तपवालङ्कुरसदिसरुचिरदस्सनेहि बोधिरुक्खङ्कुरेहि पीतिया विय पूजियमानो एव पठमयामे पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं लभित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुञाणं विसोधेत्वा पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा वट्टविवट्टं सम्मसन्तो अरुणोदये बुद्धो हुत्वा –
Taṅkhaṇaññeva sabbalokābhihāro māro bāhusahassaṃ māpetvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ himagirisikharasadisaṃ girimekhalaṃ nāma arivaravāraṇaṃ varavāraṇaṃ abhiruyha navayojanikena dhanuasipharasusarasattisabalenātibahalena mārabalena samparivuto samantā pabbato viya ajjhottharanto mahāsapattaṃ viya mahāsattaṃ samupāgami. Mahāpuriso sūriye dharanteyeva atitumūlaṃ mārabalaṃ vidhamitvā vikasitajayasumanakusumasadisassa cīvarassa upari patamānehi rattapavālaṅkurasadisaruciradassanehi bodhirukkhaṅkurehi pītiyā viya pūjiyamāno eva paṭhamayāme pubbenivāsānussatiñāṇaṃ labhitvā majjhimayāme dibbacakkhuñāṇaṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā vaṭṭavivaṭṭaṃ sammasanto aruṇodaye buddho hutvā –
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
इमं उदानं उदानेत्वा सत्ताहं विमुत्तिसुखपटिसेवनेन वीतिनामेत्वा अट्ठमे दिवसे समापत्तितो वुट्ठाय देवतानं कङ्खं ञत्वा तासं कङ्खाविधमनत्थं आकासे उप्पतित्वा यमकपाटिहारियं दस्सेत्वा तासं कङ्खं विधमित्वा पल्लङ्कतो ईसकं पाचीननिस्सिते उत्तरदिसाभागे ठत्वा – ‘‘इमस्मिं वत मे पल्लङ्के सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविद्ध’’न्ति चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पूरितानं पारमीनं फलाधिगमट्ठानं पल्लङ्कञ्चेव बोधिरुक्खञ्च अनिमिसेहि अक्खीहि ओलोकयमानो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं अनिमिसचेतियं नाम जातं।
Imaṃ udānaṃ udānetvā sattāhaṃ vimuttisukhapaṭisevanena vītināmetvā aṭṭhame divase samāpattito vuṭṭhāya devatānaṃ kaṅkhaṃ ñatvā tāsaṃ kaṅkhāvidhamanatthaṃ ākāse uppatitvā yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā tāsaṃ kaṅkhaṃ vidhamitvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkañceva bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.
अथ पल्लङ्कस्स च ठितट्ठानस्स च अन्तरे पुरत्थिमपच्छिमतो आयते रतनचङ्कमे चङ्कमन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं रतनचङ्कमचेतियं नाम जातं। ततो पच्छिमदिसाभागे देवता रतनघरं नाम मापेसुं, तत्थ पल्लङ्केन निसीदित्वा अभिधम्मपिटकं विसेसतो चेत्थ अनन्तनयसमन्तपट्ठानं विचिनन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि। तं ठानं रतनघरचेतियं नाम जातं। एवं बोधिसमीपेयेव चत्तारि सत्ताहानि वीतिनामेत्वा पञ्चमे सत्ताहे बोधिरुक्खमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि; तत्थापि धम्मं विचिनन्तोयेव विमुत्तिसुखञ्च पटिसंवेदेन्तो अजपालनिग्रोधे सत्ताहं वीतिनामेसि।
Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antare puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ. Tato pacchimadisābhāge devatā ratanagharaṃ nāma māpesuṃ, tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi. Taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami; tatthāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhañca paṭisaṃvedento ajapālanigrodhe sattāhaṃ vītināmesi.
एवं अपरं सत्ताहं मुचलिन्दे निसीदि। तस्स निसिन्नमत्तस्सेव भगवतो सकलचक्कवाळगब्भं पूरेन्तो महाअकालमेघो उदपादि। तस्मिं पन उप्पन्ने मुचलिन्दो नागराजा चिन्तेसि – ‘‘अयं महामेघो सत्थरि मय्हं भवनं पविट्ठमत्ते उप्पन्नो वासागारमस्स लद्धुं वट्टती’’ति। सो सत्तरतनमयं देवविमानसदिसं दिब्बविमानं निम्मिनितुं समत्थोपि एवं कते – ‘‘न मय्हं महप्फलं भविस्सति, दसबलस्स कायवेय्यावच्चं करिस्सामी’’ति अतिमहन्तं अत्तभावं कत्वा सत्थारं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा उपरि महन्तं फणं कत्वा अट्ठासि। अथ भगवा परिक्खेपस्स अन्तोव महति ओकासे सब्बरतनमये पच्चग्घपल्लङ्के उपरि विनिग्गलन्तविविधसुरभिकुसुमदामविताने विविधसुरभिगन्धवासिते गन्धकुटियं विहरन्तो विय विहासि। एवं भगवा तं सत्ताहं तत्थ वीतिनामेत्वा ततो अपरं सत्ताहं राजायतने निसीदि। तत्थापि विमुत्तिसुखपटिसंवेदियेव। एत्तावता सत्तसत्ताहानि परिपुण्णानि अहेसुं। एत्थन्तरे भगवा झानसुखेन फलसुखेन च वीतिनामेसि।
Evaṃ aparaṃ sattāhaṃ mucalinde nisīdi. Tassa nisinnamattasseva bhagavato sakalacakkavāḷagabbhaṃ pūrento mahāakālamegho udapādi. Tasmiṃ pana uppanne mucalindo nāgarājā cintesi – ‘‘ayaṃ mahāmegho satthari mayhaṃ bhavanaṃ paviṭṭhamatte uppanno vāsāgāramassa laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. So sattaratanamayaṃ devavimānasadisaṃ dibbavimānaṃ nimminituṃ samatthopi evaṃ kate – ‘‘na mayhaṃ mahapphalaṃ bhavissati, dasabalassa kāyaveyyāvaccaṃ karissāmī’’ti atimahantaṃ attabhāvaṃ katvā satthāraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari mahantaṃ phaṇaṃ katvā aṭṭhāsi. Atha bhagavā parikkhepassa antova mahati okāse sabbaratanamaye paccagghapallaṅke upari viniggalantavividhasurabhikusumadāmavitāne vividhasurabhigandhavāsite gandhakuṭiyaṃ viharanto viya vihāsi. Evaṃ bhagavā taṃ sattāhaṃ tattha vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ rājāyatane nisīdi. Tatthāpi vimuttisukhapaṭisaṃvediyeva. Ettāvatā sattasattāhāni paripuṇṇāni ahesuṃ. Etthantare bhagavā jhānasukhena phalasukhena ca vītināmesi.
अथस्स सत्तसत्ताहातिक्कमे – ‘‘मुखं धोविस्सामी’’ति चित्तं उप्पज्जि। सक्को देवानमिन्दो अगदहरीतकं आहरित्वा अदासि। अथस्स सक्को नागलतादन्तकट्ठञ्च मुखधोवनउदकञ्च अदासि। ततो भगवा दन्तकट्ठं खादित्वा अनोतत्तदहोदकेन मुखं धोवित्वा राजायतनमूले निसीदि। तस्मिं समये चतूहि लोकपालेहि उपनीते पच्चग्घे सेलमये पत्ते तपुस्सभल्लिकानं वाणिजानं मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जित्वा पच्चागन्त्वा अजपालनिग्रोधरुक्खमूले निसीदि। अथस्स तत्थ निसिन्नमत्तस्सेव अत्तना अधिगतस्स धम्मस्स गम्भीरभावं पच्चवेक्खन्तस्स सब्बबुद्धानं आचिण्णो – ‘‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो’’ति (म॰ नि॰ २.२८१; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ७) परेसं धम्मं अदेसेतुकामताकारप्पत्तो परिवितक्को उदपादि।
Athassa sattasattāhātikkame – ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti cittaṃ uppajji. Sakko devānamindo agadaharītakaṃ āharitvā adāsi. Athassa sakko nāgalatādantakaṭṭhañca mukhadhovanaudakañca adāsi. Tato bhagavā dantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahodakena mukhaṃ dhovitvā rājāyatanamūle nisīdi. Tasmiṃ samaye catūhi lokapālehi upanīte paccagghe selamaye patte tapussabhallikānaṃ vāṇijānaṃ manthañca madhupiṇḍikañca paṭiggahetvā paribhuñjitvā paccāgantvā ajapālanigrodharukkhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva attanā adhigatassa dhammassa gambhīrabhāvaṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo – ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo’’ti (ma. ni. 2.281; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) paresaṃ dhammaṃ adesetukāmatākārappatto parivitakko udapādi.
अथ ब्रह्मा सहम्पति दसबलस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – ‘‘नस्सति वत, भो, लोको, विनस्सति वत, भो, लोको’’ति (सं॰ नि॰ १.१७२; म॰ नि॰ १.२८२; महाव॰ ८) वाचं निच्छारेन्तो दससहस्सचक्कवाळब्रह्मगणपरिवुतो सक्कसुयामसन्तुसितपरनिम्मितवसवत्तीहि अनुगतो आगन्त्वा भगवतो पुरतो पातुरहोसि। सो अत्तनो पतिट्ठानत्थाय पथविं निम्मिनित्वा दक्खिणं जाणुमण्डलं पथवियं निहन्त्वा जलजामलाविकलकमलमकुलसदिसं दसनखसमोधानसमुज्जलमञ्जलिं सिरस्मिं कत्वा – ‘‘देसेतु, भन्ते , भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्मं, सन्ति सत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति, भविस्सन्ति धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति (सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ८) –
Atha brahmā sahampati dasabalassa cetasā cetoparivitakkamaññāya – ‘‘nassati vata, bho, loko, vinassati vata, bho, loko’’ti (saṃ. ni. 1.172; ma. ni. 1.282; mahāva. 8) vācaṃ nicchārento dasasahassacakkavāḷabrahmagaṇaparivuto sakkasuyāmasantusitaparanimmitavasavattīhi anugato āgantvā bhagavato purato pāturahosi. So attano patiṭṭhānatthāya pathaviṃ nimminitvā dakkhiṇaṃ jāṇumaṇḍalaṃ pathaviyaṃ nihantvā jalajāmalāvikalakamalamakulasadisaṃ dasanakhasamodhānasamujjalamañjaliṃ sirasmiṃ katvā – ‘‘desetu, bhante , bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ, santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti, bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti (saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –
‘‘पातुरहोसि मगधेसु पुब्बे, धम्मो असुद्धो समलेहि चिन्तितो।
‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe, dhammo asuddho samalehi cintito;
अपापुरेतं अमतस्स द्वारं, सुणन्तु धम्मं विमलेनानुबुद्धं॥
Apāpuretaṃ amatassa dvāraṃ, suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.
‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो, यथापि पस्से जनतं समन्ततो।
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;
तथूपमं धम्ममयं सुमेध, पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;
सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको, अवेक्खस्सु जातिजराभिभूतं॥
Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.
‘‘उट्ठेहि वीर विजितसङ्गाम, सत्थवाह अनण विचर लोके।
‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma, satthavāha anaṇa vicara loke;
देसस्सु भगवा धम्मं, अञ्ञातारो भविस्सन्ती’’ति॥ (म॰ नि॰ १.२८२; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ८) –
Desassu bhagavā dhammaṃ, aññātāro bhavissantī’’ti. (ma. ni. 1.282; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –
‘‘ननु तुम्हेहि ‘बुद्धो बोधेय्यं तिण्णो तारेय्यं मुत्तो मोचेय्य’’’न्ति –
‘‘Nanu tumhehi ‘buddho bodheyyaṃ tiṇṇo tāreyyaṃ mutto moceyya’’’nti –
‘‘किं मे अञ्ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, तारयिस्सं सदेवक’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ २.५५) –
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tārayissaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2.55) –
पत्थनं कत्वा पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुभावं पत्तोति च, ‘‘तुम्हेहि धम्मे अदेसियमाने को हि नाम अञ्ञो धम्मं देसेस्सति, किमञ्ञं लोकस्स सरणं ताणं लेणं परायन’’न्ति च एवमादीहि अनेकेहि नयेहि भगवन्तं धम्मदेसनत्थं अयाचि। तेन वुत्तं – ‘‘बुद्धभूतस्स पन भगवतो अट्ठमे सत्ताहे सत्था धम्मदेसनत्थाय ब्रह्मुना आयाचितो’’ति।
Patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññubhāvaṃ pattoti ca, ‘‘tumhehi dhamme adesiyamāne ko hi nāma añño dhammaṃ desessati, kimaññaṃ lokassa saraṇaṃ tāṇaṃ leṇaṃ parāyana’’nti ca evamādīhi anekehi nayehi bhagavantaṃ dhammadesanatthaṃ ayāci. Tena vuttaṃ – ‘‘buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā āyācito’’ti.
इदानि ‘‘कदा कत्थ च केनायं, गाथा हि समुदीरिता’’ति इमेसं पञ्हानं विस्सज्जनाय ओकासो अनुप्पत्तो। तत्थ कदा वुत्ताति? पठममहासङ्गीतिकाले वुत्ता। पठममहासङ्गीति नामेसा सङ्गीतिक्खन्धे (चूळव॰ ४३७) वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। कत्थ केन वुत्ताति? भगवति किर परिनिब्बुते राजगहनगरे वेभारपब्बतपस्से सत्तपण्णिगुहाद्वारे विजितसब्बसत्तुना अजातसत्तुना मगधमहाराजेन धम्मसङ्गायनत्थं कारिते परिपुण्णचन्दमण्डलसङ्कासे दट्ठब्बसारमण्डे मण्डपे धम्मासनगतेनायस्मता आनन्दत्थेरेन ‘‘ब्रह्मा च लोकाधिपती’’ति अयं गाथा वुत्ताति वेदितब्बा। अयमेत्थ गाथासम्बन्धो।
Idāni ‘‘kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti imesaṃ pañhānaṃ vissajjanāya okāso anuppatto. Tattha kadā vuttāti? Paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttā. Paṭhamamahāsaṅgīti nāmesā saṅgītikkhandhe (cūḷava. 437) vuttanayeneva veditabbā. Kattha kena vuttāti? Bhagavati kira parinibbute rājagahanagare vebhārapabbatapasse sattapaṇṇiguhādvāre vijitasabbasattunā ajātasattunā magadhamahārājena dhammasaṅgāyanatthaṃ kārite paripuṇṇacandamaṇḍalasaṅkāse daṭṭhabbasāramaṇḍe maṇḍape dhammāsanagatenāyasmatā ānandattherena ‘‘brahmā ca lokādhipatī’’ti ayaṃ gāthā vuttāti veditabbā. Ayamettha gāthāsambandho.
एत्तावता –
Ettāvatā –
‘‘कदायं धम्मदेसनत्थं, अज्झिट्ठो ब्रह्मुना जिनो।
‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;
कदा कत्थ च केनायं, गाथा हि समुदीरिता’’ति॥ –
Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti. –
अयम्पि गाथा वुत्तत्था होति। एवं इमिना सम्बन्धेन वुत्ताय पनस्सा अनुत्तानपदवण्णनं करिस्साम।
Ayampi gāthā vuttatthā hoti. Evaṃ iminā sambandhena vuttāya panassā anuttānapadavaṇṇanaṃ karissāma.
तत्थ ब्रह्माति ब्रूहितो तेहि तेहि गुणविसेसेहीति ब्रह्मा। अयं पन ब्रह्म-सद्दो महाब्रह्मब्राह्मणतथागतमातापितुसेट्ठादीसु दिस्सति। तथा हि ‘‘द्विसहस्सो ब्रह्मा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१६६) महाब्रह्माति अधिप्पेतो।
Tattha brahmāti brūhito tehi tehi guṇavisesehīti brahmā. Ayaṃ pana brahma-saddo mahābrahmabrāhmaṇatathāgatamātāpituseṭṭhādīsu dissati. Tathā hi ‘‘dvisahasso brahmā’’tiādīsu (ma. ni. 3.166) mahābrahmāti adhippeto.
‘‘तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु, लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो।
‘‘Tamonudo buddho samantacakkhu, lokantagū sabbabhavātivatto;
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो, सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे’’ति॥ (सु॰ नि॰ ११३९) –
Anāsavo sabbadukkhappahīno, saccavhayo brahme upāsito me’’ti. (su. ni. 1139) –
एत्थ ब्राह्मणो। ‘‘ब्रह्माति खो, भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति एत्थ तथागतो। ‘‘ब्रह्माति मातापितरो पुब्बाचरियाति वुच्चरे’’ति (अ॰ नि॰ ३.३१; ४.६३; इतिवु॰ १०६; जा॰ २.२०.१८१) एत्थ मातापितरो। ‘‘ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति (म॰ नि॰ १.१४८; सं॰ नि॰ २.२१; अ॰ नि॰ ४.८; ५.११; पटि॰ म॰ २.४४) एत्थ सेट्ठो अधिप्पेतो। इध पन पठमज्झानं पणीतं भावेत्वा पठमज्झानभूमियं निब्बत्तो कप्पायुको महाब्रह्मा अधिप्पेतो (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३)। च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, ब्रह्मा च अञ्ञे च दससु चक्कवाळसहस्सेसु ब्रह्मानो चाति अत्थो, पदपूरणमत्तो वा। लोकाधिपतीति एत्थ लोकोति सङ्खारलोको सत्तलोको ओकासलोकोति तयो लोका। तेसु इध सत्तलोको अधिप्पेतो। तस्स इस्सरो अधिपतीति लोकाधिपति, लोकेकदेसस्सापि अधिपति लोकाधिपतीति वुच्चति देवाधिपति नराधिपति विय।
Ettha brāhmaṇo. ‘‘Brahmāti kho, bhikkhave, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti ettha tathāgato. ‘‘Brahmāti mātāpitaro pubbācariyāti vuccare’’ti (a. ni. 3.31; 4.63; itivu. 106; jā. 2.20.181) ettha mātāpitaro. ‘‘Brahmacakkaṃ pavattetī’’ti (ma. ni. 1.148; saṃ. ni. 2.21; a. ni. 4.8; 5.11; paṭi. ma. 2.44) ettha seṭṭho adhippeto. Idha pana paṭhamajjhānaṃ paṇītaṃ bhāvetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto kappāyuko mahābrahmā adhippeto (ma. ni. aṭṭha. 1.3). Ca-saddo sampiṇḍanattho, brahmā ca aññe ca dasasu cakkavāḷasahassesu brahmāno cāti attho, padapūraṇamatto vā. Lokādhipatīti ettha lokoti saṅkhāraloko sattaloko okāsalokoti tayo lokā. Tesu idha sattaloko adhippeto. Tassa issaro adhipatīti lokādhipati, lokekadesassāpi adhipati lokādhipatīti vuccati devādhipati narādhipati viya.
सहम्पतीति सो किर कस्सपस्स भगवतो सासने सहको नाम थेरो पठमज्झानं निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झानो जीवितपरियोसाने पठमज्झानभूमियं कप्पायुकमहाब्रह्मा हुत्वा निब्बत्तो, तत्र पन नं ‘‘सहम्पति ब्रह्मा’’ति सञ्जानन्ति। ‘‘सहकपती’’ति वत्तब्बे अनुस्सरागमं कत्वा रुळ्हीवसेन ‘‘सहम्पती’’ति वदन्ति। कतञ्जलीति कतञ्जलिको, अञ्जलिपुटं सिरसि कत्वाति अत्थो। अनधिवरन्ति अच्चन्तवरो अधिवरो नास्स अत्थीति अनधिवरो, न ततो अधिको वरो अत्थीति वा अनधिवरो, अनुत्तरोति अत्थो, तं अनधिवरं। अयाचथाति अयाचित्थ अज्झेसि।
Sahampatīti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā aparihīnajjhāno jīvitapariyosāne paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukamahābrahmā hutvā nibbatto, tatra pana naṃ ‘‘sahampati brahmā’’ti sañjānanti. ‘‘Sahakapatī’’ti vattabbe anussarāgamaṃ katvā ruḷhīvasena ‘‘sahampatī’’ti vadanti. Katañjalīti katañjaliko, añjalipuṭaṃ sirasi katvāti attho. Anadhivaranti accantavaro adhivaro nāssa atthīti anadhivaro, na tato adhiko varo atthīti vā anadhivaro, anuttaroti attho, taṃ anadhivaraṃ. Ayācathāti ayācittha ajjhesi.
इदानि यस्सत्थाय सो भगवन्तं अयाचि, तमत्थं दस्सेतुं ‘‘सन्तीध सत्ता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सन्तीति संविज्जन्ति उपलब्भन्ति, बुद्धचक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ता अत्थीति अत्थो। इधाति अयं देसापदेसे निपातो । स्वायं कत्थचि सासनं उपादाय वुच्चति। यथाह – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो, इध दुतियो समणो, इध ततियो समणो, इध चतुत्थो समणो, सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९; दी॰ नि॰ २.२१४; अ॰ नि॰ ४.२४१)। कत्थचि ओकासं, यथाह –
Idāni yassatthāya so bhagavantaṃ ayāci, tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘santīdha sattā’’tiādi vuttaṃ. Tattha santīti saṃvijjanti upalabbhanti, buddhacakkhussa āpāthaṃ āgacchantā atthīti attho. Idhāti ayaṃ desāpadese nipāto . Svāyaṃ katthaci sāsanaṃ upādāya vuccati. Yathāha – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo, idha tatiyo samaṇo, idha catuttho samaṇo, suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139; dī. ni. 2.214; a. ni. 4.241). Katthaci okāsaṃ, yathāha –
‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो।
‘‘Idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato;
पुनरायु च मे लद्धो, एवं जानाहि मारिसा’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.३६९) –
Punarāyu ca me laddho, evaṃ jānāhi mārisā’’ti. (dī. ni. 2.369) –
कत्थचि पदपूरणमत्तमेव होति। यथाह – ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’ति (म॰ नि॰ १.३०)। कत्थचि लोकं उपादाय, यथाह – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाया’’ति (अ॰ नि॰ १.१७०)। इधापि लोकमेव उपादाय वुत्तोति वेदितब्बो। तस्मा इमस्मिं सत्तलोकेति अत्थो। सत्ताति रूपादीसु खन्धेसु छन्दरागेन सत्ता विसत्ता आसत्ता लग्गा लगिताति सत्ता, सत्ताति पाणिनो वुच्चन्ति। रुळ्हीसद्देन पन वीतरागेसुपि अयं वोहारो वत्ततियेव।
Katthaci padapūraṇamattameva hoti. Yathāha – ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’ti (ma. ni. 1.30). Katthaci lokaṃ upādāya, yathāha – ‘‘idha tathāgato loke uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāyā’’ti (a. ni. 1.170). Idhāpi lokameva upādāya vuttoti veditabbo. Tasmā imasmiṃ sattaloketi attho. Sattāti rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattā āsattā laggā lagitāti sattā, sattāti pāṇino vuccanti. Ruḷhīsaddena pana vītarāgesupi ayaṃ vohāro vattatiyeva.
अप्परजक्खजातिकाति पञ्ञामये अक्खिम्हि अप्पं परित्तं रागदोसमोहरजं एतेसं एवंसभावा च तेति अप्परजक्खजातिका, अप्पं रागादिरजमेव वा येसं ते अप्परजक्खा, ते अप्परजक्खसभावा अप्परजक्खजातिकाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। तेसं अप्परजक्खजातिकानं। ‘‘सत्तान’’न्ति विभत्तिविपरिणामं कत्वा – ‘‘देसेहि धम्म’’न्ति इमिना सम्बन्धं कत्वा अत्थो दट्ठब्बो। देसेहीति आयाचनवचनमेतं, देसेहि कथेहि उपदिसाति अत्थो। धम्मन्ति एत्थ अयं धम्म-सद्दो परियत्तिसमाधिपञ्ञापकतिसभावसुञ्ञतापुञ्ञआपत्तिञेय्यचतुसच्चधम्मादीसु दिस्सति। तथा हि – ‘‘इध भिक्खु धम्मं परियापुणाति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं…पे॰… वेदल्ल’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२३९; अ॰ नि॰ ४.१०२) परियत्तियं दिस्सति। ‘‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसु’’न्तिआदीसु समाधिम्हि।
Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ evaṃsabhāvā ca teti apparajakkhajātikā, appaṃ rāgādirajameva vā yesaṃ te apparajakkhā, te apparajakkhasabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho daṭṭhabbo. Tesaṃ apparajakkhajātikānaṃ. ‘‘Sattāna’’nti vibhattivipariṇāmaṃ katvā – ‘‘desehi dhamma’’nti iminā sambandhaṃ katvā attho daṭṭhabbo. Desehīti āyācanavacanametaṃ, desehi kathehi upadisāti attho. Dhammanti ettha ayaṃ dhamma-saddo pariyattisamādhipaññāpakatisabhāvasuññatāpuññaāpattiñeyyacatusaccadhammādīsu dissati. Tathā hi – ‘‘idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ…pe… vedalla’’ntiādīsu (ma. ni. 1.239; a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu samādhimhi.
‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, वानरिन्द यथा तव।
‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava;
सच्चं धम्मो धिति चागो, दिट्ठं सो अतिवत्तती’’ति॥ –
Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, diṭṭhaṃ so ativattatī’’ti. –
आदीसु (जा॰ १.२.१४७) पञ्ञाय। ‘‘जातिधम्मा जराधम्मा, अथो मरणधम्मिनो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.३९) पकतियं। ‘‘कुसला धम्मा, अकुसला धम्मा, अब्याकता धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका) सभावे। ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ति खन्धा होन्ती’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १२१) सुञ्ञतायं। ‘‘धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाती’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १८४; थेरगा॰ ३०३; जा॰ १.१०.१०२; १.१५.३८५) पुञ्ञे। ‘‘द्वे अनियता धम्मा’’तिआदीसु आपत्तियं। ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’तिआदीसु (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) ञेय्ये। ‘‘दिट्ठधम्मो पत्तधम्मो विदितधम्मो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२९९; महाव॰ २७, ५७) चतुसच्चधम्मे। इधापि चतुसच्चधम्मे दट्ठब्बो (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.सुत्तनिक्खेपवण्णना; ध॰ स॰ अट्ठ॰ चित्तुप्पादकण्ड १)। अनुकम्पाति अनुकम्पं अनुद्दयं करोहि। इमन्ति पजं निद्दिसन्तो आह। पजन्ति पजातत्ता पजा, तं पजं, सत्तनिकायं संसारदुक्खतो मोचेहीति अधिप्पायो। केचि पन –
Ādīsu (jā. 1.2.147) paññāya. ‘‘Jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’tiādīsu (a. ni. 3.39) pakatiyaṃ. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā) sabhāve. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti khandhā hontī’’tiādīsu (dha. sa. 121) suññatāyaṃ. ‘‘Dhammo suciṇṇo sukhamāvahātī’’tiādīsu (su. ni. 184; theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385) puññe. ‘‘Dve aniyatā dhammā’’tiādīsu āpattiyaṃ. ‘‘Sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ñeyye. ‘‘Diṭṭhadhammo pattadhammo viditadhammo’’tiādīsu (dī. ni. 1.299; mahāva. 27, 57) catusaccadhamme. Idhāpi catusaccadhamme daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.suttanikkhepavaṇṇanā; dha. sa. aṭṭha. cittuppādakaṇḍa 1). Anukampāti anukampaṃ anuddayaṃ karohi. Imanti pajaṃ niddisanto āha. Pajanti pajātattā pajā, taṃ pajaṃ, sattanikāyaṃ saṃsāradukkhato mocehīti adhippāyo. Keci pana –
‘‘भगवाति लोकाधिपती नरुत्तमो,
‘‘Bhagavāti lokādhipatī naruttamo,
कतञ्जली ब्रह्मगणेहि याचितो’’ति॥ –
Katañjalī brahmagaṇehi yācito’’ti. –
पठन्ति। एत्तावता सब्बसो अयं गाथा वुत्तत्था होति।
Paṭhanti. Ettāvatā sabbaso ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.
अथ भगवतो तं ब्रह्मुनो सहम्पतिस्स आयाचनवचनं सुत्वा अपरिमितसमयसमुदितकरुणाबलस्स दसबलस्स परहितकरणनिपुणमतिचारस्स सब्बसत्तेसु ओकासकरणमत्तेन महाकरुणा उदपादि। तं पन भगवतो करुणुप्पत्तिं दस्सेन्तेहि सङ्गीतिकाले सङ्गीतिकारकेहि –
Atha bhagavato taṃ brahmuno sahampatissa āyācanavacanaṃ sutvā aparimitasamayasamuditakaruṇābalassa dasabalassa parahitakaraṇanipuṇamaticārassa sabbasattesu okāsakaraṇamattena mahākaruṇā udapādi. Taṃ pana bhagavato karuṇuppattiṃ dassentehi saṅgītikāle saṅgītikārakehi –
२.
2.
‘‘सम्पन्नविज्जाचरणस्स तादिनो, जुतिन्धरस्सन्तिमदेहधारिनो।
‘‘Sampannavijjācaraṇassa tādino, jutindharassantimadehadhārino;
तथागतस्सप्पटिपुग्गलस्स, उप्पज्जि कारुञ्ञता सब्बसत्ते’’ति॥ –
Tathāgatassappaṭipuggalassa, uppajji kāruññatā sabbasatte’’ti. –
अयं गाथा ठपिता।
Ayaṃ gāthā ṭhapitā.
तत्थ सम्पन्नविज्जाचरणस्साति सम्पन्नं नाम तिविधं परिपुण्णसमङ्गिमधुरवसेन। तत्थ –
Tattha sampannavijjācaraṇassāti sampannaṃ nāma tividhaṃ paripuṇṇasamaṅgimadhuravasena. Tattha –
‘‘सम्पन्नं सालिकेदारं, सुवा भुञ्जन्ति कोसिय।
‘‘Sampannaṃ sālikedāraṃ, suvā bhuñjanti kosiya;
पटिवेदेमि ते ब्रह्मे, न नं वारेतुमुस्सहे’’ति॥ (जा॰ १.१४.१) –
Paṭivedemi te brahme, na naṃ vāretumussahe’’ti. (jā. 1.14.1) –
इदं परिपुण्णसम्पन्नं नाम। ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपगतो समुपगतो सम्पन्नो समन्नागतो’’ति (विभ॰ ५११) इदं समङ्गिसम्पन्नं नाम। ‘‘इमिस्सा, भन्ते, महापथविया हेट्ठिमतलं सम्पन्नं, सेय्यथापि खुद्दमधुं अनीलकं, एवमस्साद’’न्ति (पारा॰ १८) इदं मधुरसम्पन्नं नाम। इध परिपुण्णसम्पन्नम्पि समङ्गिसम्पन्नम्पि युज्जति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६४)। विज्जाति पटिपक्खधम्मे विज्झनट्ठेन विदितकरणट्ठेन विन्दितब्बट्ठेन च विज्जा। ता पन तिस्सोपि विज्जा अट्ठपि विज्जा। तिस्सो विज्जा भयभेरवसुत्ते (म॰ नि॰ १.५० आदयो) आगतनयेनेव वेदितब्बा, अट्ठ अम्बट्ठसुत्ते (दी॰ नि॰ १.२७८ आदयो)। तत्र हि विपस्सनाञाणेन मनोमयिद्धिया च सह छ अभिञ्ञा परिग्गहेत्वा अट्ठ विज्जा वुत्ता। चरणन्ति सीलसंवरो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता जागरियानुयोगो सद्धा हिरी ओत्तप्पं बाहुसच्चं आरद्धवीरियता उपट्ठितस्सतिता पञ्ञासम्पन्नता चत्तारि रूपावचरज्झानानीति इमे पन्नरस धम्मा वेदितब्बा। इमेयेव हि पन्नरस धम्मा यस्मा एतेहि चरति अरियसावको गच्छति अमतं दिसं, तस्मा ‘‘चरण’’न्ति वुत्ता। यथाह – ‘‘इध, महानाम, अरियसावको सीलवा होती’’ति (म॰ नि॰ २.२४) सब्बं मज्झिमपण्णासके वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। विज्जा च चरणञ्च विज्जाचरणानि, सम्पन्नानि परिपुण्णानि विज्जाचरणानि यस्स सोयं सम्पन्नविज्जाचरणो, विज्जाचरणेहि सम्पन्नो समङ्गीभूतो, समन्नागतोति वा सम्पन्नविज्जाचरणो। उभयथापि अत्थो युज्जतेव, तस्स सम्पन्नविज्जाचरणस्स (पारा॰ अट्ठ॰ १.१ वेरञ्जकण्डवण्णना)।
Idaṃ paripuṇṇasampannaṃ nāma. ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upagato samupagato sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) idaṃ samaṅgisampannaṃ nāma. ‘‘Imissā, bhante, mahāpathaviyā heṭṭhimatalaṃ sampannaṃ, seyyathāpi khuddamadhuṃ anīlakaṃ, evamassāda’’nti (pārā. 18) idaṃ madhurasampannaṃ nāma. Idha paripuṇṇasampannampi samaṅgisampannampi yujjati (ma. ni. aṭṭha. 1.64). Vijjāti paṭipakkhadhamme vijjhanaṭṭhena viditakaraṇaṭṭhena vinditabbaṭṭhena ca vijjā. Tā pana tissopi vijjā aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.50 ādayo) āgatanayeneva veditabbā, aṭṭha ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.278 ādayo). Tatra hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ āraddhavīriyatā upaṭṭhitassatitā paññāsampannatā cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ, tasmā ‘‘caraṇa’’nti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) sabbaṃ majjhimapaṇṇāsake vuttanayeneva veditabbaṃ. Vijjā ca caraṇañca vijjācaraṇāni, sampannāni paripuṇṇāni vijjācaraṇāni yassa soyaṃ sampannavijjācaraṇo, vijjācaraṇehi sampanno samaṅgībhūto, samannāgatoti vā sampannavijjācaraṇo. Ubhayathāpi attho yujjateva, tassa sampannavijjācaraṇassa (pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā).
तादिनोति ‘‘इट्ठेपि तादी अनिट्ठेपि तादी’’तिआदिना नयेन महानिद्देसे (महानि॰ ३८, १९२) आगततादिलक्खणेन तादिनो, इट्ठानिट्ठादीसु अविकारस्स तादिसस्साति अत्थो। जुतिन्धरस्साति जुतिमतो, युगन्धरे सरदसमये समुदितदिवसकरातिरेकतरसस्सिरिकसरीरजुतिविसरधरस्साति अत्थो। ‘‘पञ्ञापज्जोतधरस्सा’’ति वा वत्तुं वट्टति। वुत्तञ्हेतं –
Tādinoti ‘‘iṭṭhepi tādī aniṭṭhepi tādī’’tiādinā nayena mahāniddese (mahāni. 38, 192) āgatatādilakkhaṇena tādino, iṭṭhāniṭṭhādīsu avikārassa tādisassāti attho. Jutindharassāti jutimato, yugandhare saradasamaye samuditadivasakarātirekatarasassirikasarīrajutivisaradharassāti attho. ‘‘Paññāpajjotadharassā’’ti vā vattuṃ vaṭṭati. Vuttañhetaṃ –
‘‘चत्तारो लोके पज्जोता, पञ्चमेत्थ न विज्जति।
‘‘Cattāro loke pajjotā, pañcamettha na vijjati;
दिवा तपति आदिच्चो, रत्तिमाभाति चन्दिमा॥
Divā tapati ādicco, rattimābhāti candimā.
‘‘अथ अग्गि दिवारत्तिं, तत्थ तत्थ पभासति।
‘‘Atha aggi divārattiṃ, tattha tattha pabhāsati;
सम्बुद्धो तपतं सेट्ठो, एसा आभा अनुत्तरा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२६, ८५)।
Sambuddho tapataṃ seṭṭho, esā ābhā anuttarā’’ti. (saṃ. ni. 1.26, 85);
तस्मा उभयथापि सरीरपञ्ञाजुतिविसरधरस्साति अत्थो। अन्तिमदेहधारिनोति सब्बपच्छिमसरीरधारिनो, अपुनब्भवस्साति अत्थो।
Tasmā ubhayathāpi sarīrapaññājutivisaradharassāti attho. Antimadehadhārinoti sabbapacchimasarīradhārino, apunabbhavassāti attho.
तथागतस्साति एत्थ अट्ठहि कारणेहि भगवा ‘‘तथागतो’’ति वुच्चति। कतमेहि अट्ठहि? तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथवादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतोति।
Tathāgatassāti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
कथं भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा येन अभिनीहारेन दानपारमिं पूरेत्वा सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चअधिट्ठानमेत्तुपेक्खापारमिं पूरेत्वा इमा दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समत्तिंस पारमियो पूरेत्वा अङ्गपरिच्चागं जीवितपरिच्चागं धनरज्जपुत्तदारपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा यथा विपस्सिआदयो सम्मासम्बुद्धा आगता, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतोति तथागतो। यथाह –
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ jīvitapariccāgaṃ dhanarajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘यथेव लोकम्हि विपस्सिआदयो, सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता।
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo, sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो, तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमा’’ति॥
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato, tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti.
कथं तथा गतोति तथागतो? यथा सम्पतिजाता विपस्सिआदयो समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखा सत्तपदवीतिहारेन गता, तथा अम्हाकम्पि भगवा गतोति तथागतो। यथाह –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākampi bhagavā gatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘मुहुत्तजातोव गवम्पती यथा, समेहि पादेहि फुसी वसुन्धरं।
‘‘Muhuttajātova gavampatī yathā, samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
सो विक्कमी सत्तपदानि गोतमो, सेतञ्च छत्तं अनुधारयुं मरू॥
So vikkamī sattapadāni gotamo, setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
‘‘गन्त्वान सो सत्तपदानि गोतमो, दिसा विलोकेसि समा समन्ततो।
‘‘Gantvāna so sattapadāni gotamo, disā vilokesi samā samantato;
अट्ठङ्गुपेतं गिरमब्भुदीरयी, सीहो यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो’’ति॥
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayī, sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti.
कथं तथलक्खणं आगतोति तथागतो? सब्बेसं रूपारूपधम्मानं सलक्खणं सामञ्ञलक्खणञ्च तथं अवितथं ञाणगतिया आगतो अविरज्झित्वा पत्तो अनुबुद्धोति तथागतो।
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca tathaṃ avitathaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anubuddhoti tathāgato.
‘‘सब्बेसं पन धम्मानं, सकसामञ्ञलक्खणं।
‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;
तथमेवागतो यस्मा, तस्मा सत्था तथागतो’’ति॥
Tathamevāgato yasmā, tasmā satthā tathāgato’’ti.
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि। यथाह – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९०) वित्थारो। तानि च भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मा तथानं अभिसम्बुद्धत्ता ‘‘तथागतो’’ति वुच्चति। अभिसम्बुद्धत्थो हि एत्थ गतसद्दो।
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? ‘Idaṃ dukkha’nti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.
‘‘तथनामानि सच्चानि, अभिसम्बुज्झि नायको।
‘‘Tathanāmāni saccāni, abhisambujjhi nāyako;
तस्मा तथानं सच्चानं, सम्बुद्धत्ता तथागतो’’॥
Tasmā tathānaṃ saccānaṃ, sambuddhattā tathāgato’’.
कथं तथदस्सिताय तथागतो? भगवा हि अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुसोतघाणजिव्हाकायमनोद्वारेसु आपाथं आगच्छन्तं रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्मारम्मणं तथागतो सब्बाकारतो जानाति पस्सतीति, एवं तथदस्सिताय तथागतो। अथ वा यं लोके तथं, तं लोकस्स तथेव दस्सेति। ततोपि भगवा तथागतो। एत्थ तथदस्सिअत्थे ‘‘तथागतो’’ति पदसम्भवो वेदितब्बो।
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Bhagavā hi aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhusotaghāṇajivhākāyamanodvāresu āpāthaṃ āgacchantaṃ rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇaṃ tathāgato sabbākārato jānāti passatīti, evaṃ tathadassitāya tathāgato. Atha vā yaṃ loke tathaṃ, taṃ lokassa tatheva dasseti. Tatopi bhagavā tathāgato. Ettha tathadassiatthe ‘‘tathāgato’’ti padasambhavo veditabbo.
‘‘तथाकारेन यो धम्मे, जानाति अनुपस्सति।
‘‘Tathākārena yo dhamme, jānāti anupassati;
तथदस्सीति सम्बुद्धो, तस्मा वुत्तो तथागतो’’॥
Tathadassīti sambuddho, tasmā vutto tathāgato’’.
कथं तथवादिताय तथागतो? यञ्च अभिसम्बोधिया परिनिब्बानस्स च अन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणकाले सुत्तादिनवङ्गसङ्गहितं भासितं लपितं तथागतेन, सब्बं तं एकतुलाय तुलितं विय तथमेव अवितथमेव होति। तेनेवाह –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yañca abhisambodhiyā parinibbānassa ca antare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle suttādinavaṅgasaṅgahitaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena, sabbaṃ taṃ ekatulāya tulitaṃ viya tathameva avitathameva hoti. Tenevāha –
‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति, नो अञ्ञथा। तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति।
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti.
एत्थ पन गदअत्थो हि गतसद्दो। एवं तथवादिताय तथागतो। आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अविपरीतो आगदो अस्साति तथागतो। द-कारस्स त-कारं कत्वा वुत्तो।
Ettha pana gadaattho hi gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti tathāgato. Da-kārassa ta-kāraṃ katvā vutto.
‘‘तथावादी जिनो यस्मा, तथधम्मप्पकासको।
‘‘Tathāvādī jino yasmā, tathadhammappakāsako;
तथामागदनञ्चस्स, तस्मा बुद्धो तथागतो’’॥
Tathāmāgadanañcassa, tasmā buddho tathāgato’’.
कथं तथाकारिताय तथागतो? भगवा हि यं यं वाचं अभासि, तं तं एव कायेन करोति, वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा। तेनेवाह –
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavā hi yaṃ yaṃ vācaṃ abhāsi, taṃ taṃ eva kāyena karoti, vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tenevāha –
‘‘यथा वादी, भिक्खवे, तथागतो तथा कारी, यथा कारी तथा वादी…पे॰… तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३; चूळनि॰ पोसालमाणवपुच्छानिद्देस ८३)।
‘‘Yathā vādī, bhikkhave, tathāgato tathā kārī, yathā kārī tathā vādī…pe… tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; cūḷani. posālamāṇavapucchāniddesa 83).
यथा च वाचा गता, कायोपि तथा गतो, यथा कायो गतो, वाचापि तथा गता। एवं तथाकारिताय तथागतो।
Yathā ca vācā gatā, kāyopi tathā gato, yathā kāyo gato, vācāpi tathā gatā. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
‘‘यथा वाचा गता तस्स, तथा कायो गतो यतो।
‘‘Yathā vācā gatā tassa, tathā kāyo gato yato;
तथावादिताय सम्बुद्धो, सत्था तस्मा तथागतो’’॥
Tathāvāditāya sambuddho, satthā tasmā tathāgato’’.
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिं परियन्तं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि, न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, अथ खो अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो। तेनेवाह –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro. Tenevāha –
‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थु दसो वसवत्ती, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ १.२३; पोसालमाणवपुच्छानिद्देस ८३)।
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 1.23; posālamāṇavapucchāniddesa 83).
तत्रेवं पदसिद्धि वेदितब्बा – अगदो विय अगदो। को पनेस? देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेन हेस महानुभावो भिसक्को दिब्बागदेन सप्पे विय सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति, इति सब्बलोकाभिभवनतो अविपरीतो देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च अगदो अस्साति द-कारस्स त-कारं कत्वा ‘‘तथागतो’’ति वेदितब्बो। एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो।
Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā – agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati, iti sabbalokābhibhavanato aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘tathāgato’’ti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
‘‘तथो अविपरीतो च, अगदो यस्स सत्थुनो।
‘‘Tatho aviparīto ca, agado yassa satthuno;
वसवत्तीति सो तेन, होति सत्था तथागतो’’॥
Vasavattīti so tena, hoti satthā tathāgato’’.
अप्पटिपुग्गलस्साति पटिपुग्गलविरहितस्स, अञ्ञो कोचि ‘‘अहं बुद्धो’’ति एवं पटिञ्ञं दातुं समत्थो नामस्स पुग्गलो, नत्थीति अप्पटिपुग्गलो, तस्स अप्पटिपुग्गलस्स। उप्पज्जीति उप्पन्नो उदपादि। कारुञ्ञताति करुणाय भावो कारुञ्ञता। सब्बसत्तेति निरवसेससत्तपरियादानवचनं, सकले सत्तनिकायेति अत्थो। एत्तावता अयम्पि गाथा वुत्तत्था होति।
Appaṭipuggalassāti paṭipuggalavirahitassa, añño koci ‘‘ahaṃ buddho’’ti evaṃ paṭiññaṃ dātuṃ samattho nāmassa puggalo, natthīti appaṭipuggalo, tassa appaṭipuggalassa. Uppajjīti uppanno udapādi. Kāruññatāti karuṇāya bhāvo kāruññatā. Sabbasatteti niravasesasattapariyādānavacanaṃ, sakale sattanikāyeti attho. Ettāvatā ayampi gāthā vuttatthā hoti.
अथ भगवा ब्रह्मुना धम्मदेसनत्थाय आयाचितो सत्तेसु कारुञ्ञतं उप्पादेत्वा धम्मं देसेतुकामो महाब्रह्मानं गाथाय अज्झभासि –
Atha bhagavā brahmunā dhammadesanatthāya āyācito sattesu kāruññataṃ uppādetvā dhammaṃ desetukāmo mahābrahmānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘अपारुता तेसं अमतस्स द्वारा, ये सोतवन्तो पमुञ्चन्तु सद्धं।
‘‘Apārutā tesaṃ amatassa dvārā, ye sotavanto pamuñcantu saddhaṃ;
विहिंससञ्ञी पगुणं न भासिं, धम्मं पणीतं मनुजेसु ब्रह्मे’’ति॥ (म॰ नि॰ १.२८३; दी॰ नि॰ २.७१; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ९)।
Vihiṃsasaññī paguṇaṃ na bhāsiṃ, dhammaṃ paṇītaṃ manujesu brahme’’ti. (ma. ni. 1.283; dī. ni. 2.71; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9);
अथ खो ब्रह्मा सहम्पति ‘‘कतावकासो खोम्हि भगवता धम्मदेसनाया’’ति ञत्वा दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं सिरसि कत्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा ब्रह्मगणपरिवुतो पक्कामि। अथ सत्था तस्स ब्रह्मुनो पटिञ्ञं दत्वा – ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८३; महाव॰ १०) चिन्तेन्तो – ‘‘आळारो पण्डितो सो इमं धम्मं खिप्पं आजानिस्सती’’ति चित्तं उप्पादेत्वा पुन ओलोकेन्तो तस्स सत्ताहं कालङ्कतभावं ञत्वा उदकस्स च अभिदोसकालङ्कतभावं ञत्वा पुन – ‘‘कहं नु खो एतरहि पञ्चवग्गिया भिक्खू विहरन्ती’’ति पञ्चवग्गिये आवज्जेन्तो ‘‘बाराणसियं इसिपतने मिगदाये’’ति ञत्वा आसाळ्हियं पभाताय रत्तिया कालस्सेव पत्तचीवरमादाय अट्ठारसयोजनिकं मग्गं पटिपन्नो अन्तरामग्गे उपकं नाम आजीवकं दिस्वा तस्स अत्तनो बुद्धभावमाविकत्वा तंदिवसमेव सायन्हसमये इसिपतनमगमासि। तत्थ पञ्चवग्गियानं अत्तनो बुद्धभावं पकासेत्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासनगतो पञ्चवग्गिये भिक्खू आमन्तेत्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३ आदयो; पटि॰ म॰ २.३०) देसेसि।
Atha kho brahmā sahampati ‘‘katāvakāso khomhi bhagavatā dhammadesanāyā’’ti ñatvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā brahmagaṇaparivuto pakkāmi. Atha satthā tassa brahmuno paṭiññaṃ datvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.283; mahāva. 10) cintento – ‘‘āḷāro paṇḍito so imaṃ dhammaṃ khippaṃ ājānissatī’’ti cittaṃ uppādetvā puna olokento tassa sattāhaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā udakassa ca abhidosakālaṅkatabhāvaṃ ñatvā puna – ‘‘kahaṃ nu kho etarahi pañcavaggiyā bhikkhū viharantī’’ti pañcavaggiye āvajjento ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā āsāḷhiyaṃ pabhātāya rattiyā kālasseva pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanikaṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvamāvikatvā taṃdivasameva sāyanhasamaye isipatanamagamāsi. Tattha pañcavaggiyānaṃ attano buddhabhāvaṃ pakāsetvā paññattavarabuddhāsanagato pañcavaggiye bhikkhū āmantetvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) desesi.
तेसु अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा सुत्तपरियोसाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सत्था तत्थेव वस्सं उपगन्त्वा पुनदिवसे वप्पत्थेरं सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि। एतेनेव उपायेन सब्बे ते सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा पुन पञ्चमियं पक्खस्स पञ्चपि ते थेरे सन्निपातेत्वा अनत्तलक्खणसुत्तन्तं (सं॰ नि॰ ३.५९; महाव॰ २० आदयो) देसेसि, देसनापरियोसाने पञ्चपि थेरा अरहत्ते पतिट्ठहिंसु।
Tesu aññāsikoṇḍaññatthero desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Satthā tattheva vassaṃ upagantvā punadivase vappattheraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Eteneva upāyena sabbe te sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā puna pañcamiyaṃ pakkhassa pañcapi te there sannipātetvā anattalakkhaṇasuttantaṃ (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20 ādayo) desesi, desanāpariyosāne pañcapi therā arahatte patiṭṭhahiṃsu.
अथ सत्था तत्थेव यसस्स कुलपुत्तस्स उपनिस्सयं दिस्वा गेहं पहाय निक्खन्तं दिस्वा – ‘‘एहि यसा’’ति (महाव॰ २६) पक्कोसित्वा तस्मिञ्ञेव रत्तिभागे सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा पुनदिवसे अरहत्ते च पतिट्ठापेत्वा अपरेपि तस्स सहायके चतुपण्णासजने एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेत्वा अरहत्ते पतिट्ठापेसि। एवं लोके एकसट्ठिया अरहन्तेसु जातेसु सत्था वुट्ठवस्सो पवारेत्वा भिक्खू आमन्तेत्वा एतदवोच –
Atha satthā tattheva yasassa kulaputtassa upanissayaṃ disvā gehaṃ pahāya nikkhantaṃ disvā – ‘‘ehi yasā’’ti (mahāva. 26) pakkositvā tasmiññeva rattibhāge sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā punadivase arahatte ca patiṭṭhāpetvā aparepi tassa sahāyake catupaṇṇāsajane ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā arahatte patiṭṭhāpesi. Evaṃ loke ekasaṭṭhiyā arahantesu jātesu satthā vuṭṭhavasso pavāretvā bhikkhū āmantetvā etadavoca –
‘‘परत्थं चत्तनो अत्थं, करोन्ता पथविं इमं।
‘‘Paratthaṃ cattano atthaṃ, karontā pathaviṃ imaṃ;
ब्याहरन्ता मनुस्सानं, धम्मं चरथ भिक्खवो॥
Byāharantā manussānaṃ, dhammaṃ caratha bhikkhavo.
‘‘विहरथ विवित्तेसु, पब्बतेसु वनेसु च।
‘‘Viharatha vivittesu, pabbatesu vanesu ca;
पकासयन्ता सद्धम्मं, लोकस्स सततं मम॥
Pakāsayantā saddhammaṃ, lokassa satataṃ mama.
‘‘करोन्ता धम्मदूतेय्यं, विख्यापयथ भिक्खवो।
‘‘Karontā dhammadūteyyaṃ, vikhyāpayatha bhikkhavo;
सन्ति अत्थाय सत्तानं, सुब्बता वचनं मम॥
Santi atthāya sattānaṃ, subbatā vacanaṃ mama.
‘‘सब्बं पिदहथ द्वारं, अपायानमनासवा।
‘‘Sabbaṃ pidahatha dvāraṃ, apāyānamanāsavā;
सग्गमोक्खस्स मग्गस्स, द्वारं विवरथासमा॥
Saggamokkhassa maggassa, dvāraṃ vivarathāsamā.
‘‘देसनापटिपत्तीहि, करुणादिगुणालया।
‘‘Desanāpaṭipattīhi, karuṇādiguṇālayā;
बुद्धिं सद्धञ्च लोकस्स, अभिवड्ढेथ सब्बसो॥
Buddhiṃ saddhañca lokassa, abhivaḍḍhetha sabbaso.
‘‘गिहीनमुपकरोन्तानं, निच्चमामिसदानतो।
‘‘Gihīnamupakarontānaṃ, niccamāmisadānato;
करोथ धम्मदानेन, तेसं पच्चूपकारकं॥
Karotha dhammadānena, tesaṃ paccūpakārakaṃ.
‘‘समुस्सयथ सद्धम्मं, देसयन्ता इसिद्धजं।
‘‘Samussayatha saddhammaṃ, desayantā isiddhajaṃ;
कतकत्तब्बकम्मन्ता, परत्थं पटिपज्जथा’’ति॥
Katakattabbakammantā, paratthaṃ paṭipajjathā’’ti.
एवञ्च पन वत्वा भगवा ते भिक्खू दिसासु विस्सज्जेत्वा सयं उरुवेलं गच्छन्तो अन्तरामग्गे कप्पासिकवनसण्डे तिंस भद्दवग्गियकुमारे विनेसि। तेसु यो सब्बपच्छिमको, सो सोतापन्नो, सब्बसेट्ठो अनागामी, एकोपि अरहा वा पुथुज्जनो वा नाहोसि। तेपि सब्बे एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेत्वा दिसासु पेसेत्वा सयं उरुवेलं गन्त्वा अड्ढुड्ढानि पाटिहारियसहस्सानि दस्सेत्वा उरुवेलकस्सपादयो सहस्सजटिलपरिवारे तेभातिकजटिले दमेत्वा एहिभिक्खुभावेन पब्बाजेत्वा गयासीसे निसीदापेत्वा आदित्तपरियायदेसनाय (सं॰ नि॰ ४.२८; महाव॰ ५४) अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा तेन अरहन्तसहस्सेन भगवा परिवुतो ‘‘बिम्बिसारस्स रञ्ञो पटिञ्ञं मोचेस्सामी’’ति राजगहनगरूपचारे लट्ठिवनुय्यानं नाम अगमासि। ततो उय्यानपालको रञ्ञो आरोचेसि। राजा – ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा द्वादसनहुतेहि ब्राह्मणगहपतिकेहि परिवुतो दसबलं घनविवरगतमिव दिवसकरं वनविवरगतं मुनिवरदिवसकरं उपसङ्कमित्वा चक्कालङ्कततलेसु जलजामलाविकलकमलकोमलेसु दसबलस्स पादेसु मकुटमणिजुतिविसरविज्जोतिना सिरसा निपतित्वा एकमन्तं निसीदि सद्धिं परिसाय।
Evañca pana vatvā bhagavā te bhikkhū disāsu vissajjetvā sayaṃ uruvelaṃ gacchanto antarāmagge kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiyakumāre vinesi. Tesu yo sabbapacchimako, so sotāpanno, sabbaseṭṭho anāgāmī, ekopi arahā vā puthujjano vā nāhosi. Tepi sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā disāsu pesetvā sayaṃ uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile dametvā ehibhikkhubhāvena pabbājetvā gayāsīse nisīdāpetvā ādittapariyāyadesanāya (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) arahatte patiṭṭhāpetvā tena arahantasahassena bhagavā parivuto ‘‘bimbisārassa rañño paṭiññaṃ mocessāmī’’ti rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyānaṃ nāma agamāsi. Tato uyyānapālako rañño ārocesi. Rājā – ‘‘satthā āgato’’ti sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi parivuto dasabalaṃ ghanavivaragatamiva divasakaraṃ vanavivaragataṃ munivaradivasakaraṃ upasaṅkamitvā cakkālaṅkatatalesu jalajāmalāvikalakamalakomalesu dasabalassa pādesu makuṭamaṇijutivisaravijjotinā sirasā nipatitvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ parisāya.
अथ खो तेसं ब्राह्मणगहपतिकानं एतदहोसि – ‘‘किं नु खो महासमणो उरुवेलकस्सपे ब्रह्मचरियं चरति, उदाहु उरुवेलकस्सपो महासमणे’’ति? अथ खो भगवा तेसं चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय थेरं गाथाय अज्झभासि –
Atha kho tesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ etadahosi – ‘‘kiṃ nu kho mahāsamaṇo uruvelakassape brahmacariyaṃ carati, udāhu uruvelakassapo mahāsamaṇe’’ti? Atha kho bhagavā tesaṃ cetoparivitakkamaññāya theraṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘किमेव दिस्वा उरुवेलवासि, पहासि अग्गिं किसकोवदानो।
‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisakovadāno;
पुच्छामि तं कस्सप एतमत्थं, कथं पहीनं तव अग्गिहुत्त’’न्ति॥ (महाव॰ ५५)।
Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. (mahāva. 55);
थेरो भगवतो अधिप्पायं विदित्वा –
Thero bhagavato adhippāyaṃ viditvā –
‘‘रूपे च सद्दे च अथो रसे च, कामित्थियो चाभिवदन्ति यञ्ञा।
‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;
एतं मलन्ती उपधीसु ञत्वा, तस्मा न यिट्ठे न हुते अरञ्जि’’न्ति॥ (महाव॰ ५५) –
Etaṃ malantī upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55) –
इमं गाथं वत्वा अत्तनो सावकभावप्पकासनत्थं तथागतस्स पादेसु सिरसा निपतित्वा – ‘‘सत्था मे, भन्ते, भगवा, सावकोहमस्मी’’ति वत्वा एकतालद्विताल…पे॰… सत्ततालप्पमाणं वेहासं सत्तक्खत्तुं अब्भुग्गन्त्वा पाटिहारियं कत्वा आकासतो ओरुय्ह भगवन्तं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि।
Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvappakāsanatthaṃ tathāgatassa pādesu sirasā nipatitvā – ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatāladvitāla…pe… sattatālappamāṇaṃ vehāsaṃ sattakkhattuṃ abbhuggantvā pāṭihāriyaṃ katvā ākāsato oruyha bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi.
अथ खो महाजनो तस्स तं पाटिहारियं दिस्वा – ‘‘अहो महानुभावा बुद्धा नाम, एवं थामगतदिट्ठिको अत्तानं ‘अरहा अह’न्ति मञ्ञमानो उरुवेलकस्सपोपि दिट्ठिजालं भिन्दित्वा तथागतेन दमितो’’ति दसबलस्स गुणकथं कथेसि। तं सुत्वा सत्था – ‘‘नाहमिदानियेव इमं उरुवेलकस्सपं दमेमि, अतीतेपि एस मया दमितोयेवा’’ति आह। अथ खो सो महाजनो उट्ठायासना भगवन्तं वन्दित्वा सिरसि अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमाह – ‘‘भन्ते, इदानि अम्हेहि एस दमितो दिट्ठो, कथं पनेस अतीते भगवता दमितो’’ति। ततो सत्था तेन महाजनेन याचितो भवन्तरेन पटिच्छन्नं महानारदकस्सपजातकं (जा॰ २.२२.११५३) कथेत्वा चत्तारि अरियसच्चानि पकासेसि। ततो सत्थु धम्मकथं सुत्वा राजा बिम्बिसारो एकादसनहुतेहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, एकनहुतं उपासकत्तं पटिवेदेसि। राजा सरणं गन्त्वा स्वातनाय भगवन्तं सद्धिं भिक्खुसङ्घेन निमन्तेत्वा भगवन्तं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा वन्दित्वा पक्कामि।
Atha kho mahājano tassa taṃ pāṭihāriyaṃ disvā – ‘‘aho mahānubhāvā buddhā nāma, evaṃ thāmagatadiṭṭhiko attānaṃ ‘arahā aha’nti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti dasabalassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā satthā – ‘‘nāhamidāniyeva imaṃ uruvelakassapaṃ damemi, atītepi esa mayā damitoyevā’’ti āha. Atha kho so mahājano uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā sirasi añjaliṃ paggahetvā evamāha – ‘‘bhante, idāni amhehi esa damito diṭṭho, kathaṃ panesa atīte bhagavatā damito’’ti. Tato satthā tena mahājanena yācito bhavantarena paṭicchannaṃ mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.1153) kathetvā cattāri ariyasaccāni pakāsesi. Tato satthu dhammakathaṃ sutvā rājā bimbisāro ekādasanahutehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi, ekanahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Rājā saraṇaṃ gantvā svātanāya bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṅghena nimantetvā bhagavantaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā pakkāmi.
पुनदिवसे भगवा भिक्खुसहस्सपरिवुतो मरुगणपरिवुतो विय दससतनयनो देवराजा, ब्रह्मगणपरिवुतो विय महाब्रह्मा राजगहं पाविसि। राजा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं दत्वा भोजनपरियोसाने भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं, भन्ते, तीणि रतनानि विना वसितुं न सक्खिस्सामि, वेलाय वा अवेलाय वा भगवतो सन्तिकं आगमिस्सामि, लट्ठिवनं नाम अतिदूरे, इदं पन अम्हाकं वेळुवनं नाम उय्यानं पविवेककामानं नातिदूरं नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं निज्जनसम्बाधं पविवेकसुखं छायूदकसम्पन्नं सीतलसिलातलसमलङ्कतं परमरमणीयभूमिभागं सुरभिकुसुमतरुवरनिरन्तरं रमणीयपासादहम्मियविमानविहारड्ढुयोगमण्डपादिपटिमण्डितं। इदं मे, भन्ते, भगवा पटिग्गण्हातु नवतपनङ्गारसङ्कासेन सुवण्णभिङ्गारेन सुरभिकुसुमवासितं मणिवण्णउदकं गहेत्वा वेळुवनारामं परिच्चजन्तो दसबलस्स हत्थे उदकं पातेसि। तस्मिं आरामपटिग्गहणे ‘‘बुद्धसासनस्स मूलानि ओतिण्णानी’’ति पीतिवसं गता नच्चन्ती विय अयं महापथवी कम्पि। जम्बुदीपे पन ठपेत्वा वेळुवनमहाविहारं अञ्ञं पथविं कम्पेत्वा गहितसेनासनं नाम नत्थि। अथ सत्था वेळुवनारामं पटिग्गहेत्वा रञ्ञो विहारदानानुमोदनमकासि –
Punadivase bhagavā bhikkhusahassaparivuto marugaṇaparivuto viya dasasatanayano devarājā, brahmagaṇaparivuto viya mahābrahmā rājagahaṃ pāvisi. Rājā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ datvā bhojanapariyosāne bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘ahaṃ, bhante, tīṇi ratanāni vinā vasituṃ na sakkhissāmi, velāya vā avelāya vā bhagavato santikaṃ āgamissāmi, laṭṭhivanaṃ nāma atidūre, idaṃ pana amhākaṃ veḷuvanaṃ nāma uyyānaṃ pavivekakāmānaṃ nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ nijjanasambādhaṃ pavivekasukhaṃ chāyūdakasampannaṃ sītalasilātalasamalaṅkataṃ paramaramaṇīyabhūmibhāgaṃ surabhikusumataruvaranirantaraṃ ramaṇīyapāsādahammiyavimānavihāraḍḍhuyogamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ. Idaṃ me, bhante, bhagavā paṭiggaṇhātu navatapanaṅgārasaṅkāsena suvaṇṇabhiṅgārena surabhikusumavāsitaṃ maṇivaṇṇaudakaṃ gahetvā veḷuvanārāmaṃ pariccajanto dasabalassa hatthe udakaṃ pātesi. Tasmiṃ ārāmapaṭiggahaṇe ‘‘buddhasāsanassa mūlāni otiṇṇānī’’ti pītivasaṃ gatā naccantī viya ayaṃ mahāpathavī kampi. Jambudīpe pana ṭhapetvā veḷuvanamahāvihāraṃ aññaṃ pathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Atha satthā veḷuvanārāmaṃ paṭiggahetvā rañño vihāradānānumodanamakāsi –
‘‘आवासदानस्स पनानिसंसं, को नाम वत्तुं, पुरिसो समत्थो।
‘‘Āvāsadānassa panānisaṃsaṃ, ko nāma vattuṃ, puriso samattho;
अञ्ञत्र बुद्धा पन लोकनाथा, युत्तो मुखानं नहुतेन चापि॥
Aññatra buddhā pana lokanāthā, yutto mukhānaṃ nahutena cāpi.
‘‘आयुञ्च वण्णञ्च सुखं बलञ्च, वरं पसत्थं पटिभानमेव।
‘‘Āyuñca vaṇṇañca sukhaṃ balañca, varaṃ pasatthaṃ paṭibhānameva;
ददाति नामाति पवुच्चते सो, यो देति सङ्घस्स नरो विहारं॥
Dadāti nāmāti pavuccate so, yo deti saṅghassa naro vihāraṃ.
‘‘दाता निवासस्स निवारणस्स, सीतादिनो जीवितुपद्दवस्स।
‘‘Dātā nivāsassa nivāraṇassa, sītādino jīvitupaddavassa;
पालेति आयुं पन तस्स यस्मा, आयुप्पदो होति तमाहु सन्तो॥
Pāleti āyuṃ pana tassa yasmā, āyuppado hoti tamāhu santo.
‘‘अच्चुण्हसीते वसतो निवासे, बलञ्च वण्णो पटिभा न होति।
‘‘Accuṇhasīte vasato nivāse, balañca vaṇṇo paṭibhā na hoti;
तस्मा हि सो देति विहारदाता, बलञ्च वण्णं पटिभानमेव॥
Tasmā hi so deti vihāradātā, balañca vaṇṇaṃ paṭibhānameva.
‘‘दुक्खस्स सीतुण्हसरीसपा च, वातातपादिप्पभवस्स लोके।
‘‘Dukkhassa sītuṇhasarīsapā ca, vātātapādippabhavassa loke;
निवारणा नेकविधस्स निच्चं, सुखप्पदो होति विहारदाता॥
Nivāraṇā nekavidhassa niccaṃ, sukhappado hoti vihāradātā.
‘‘सीतुण्हवातातपडंसवुट्ठि , सरीसपावाळमिगादिदुक्खं।
‘‘Sītuṇhavātātapaḍaṃsavuṭṭhi , sarīsapāvāḷamigādidukkhaṃ;
यस्मा निवारेति विहारदाता, तस्मा सुखं विन्दति सो परत्थ॥
Yasmā nivāreti vihāradātā, tasmā sukhaṃ vindati so parattha.
‘‘पसन्नचित्तो भवभोगहेतुं, मनोभिरामं मुदितो विहारं।
‘‘Pasannacitto bhavabhogahetuṃ, manobhirāmaṃ mudito vihāraṃ;
यो देति सीलादिगुणोदितानं, सब्बं ददो नाम पवुच्चते सो॥
Yo deti sīlādiguṇoditānaṃ, sabbaṃ dado nāma pavuccate so.
‘‘पहाय मच्छेरमलं सलोभं, गुणालयानं निलयं ददाति।
‘‘Pahāya maccheramalaṃ salobhaṃ, guṇālayānaṃ nilayaṃ dadāti;
खित्तोव सो तत्थ परेहि सग्गे, यथाभतं जायति वीतसोको॥
Khittova so tattha parehi sagge, yathābhataṃ jāyati vītasoko.
‘‘वरे चारुरूपे विहारे उळारे, नरो कारये वासये तत्थ भिक्खू।
‘‘Vare cārurūpe vihāre uḷāre, naro kāraye vāsaye tattha bhikkhū;
ददेय्यन्नपानञ्च वत्थञ्च नेसं, पसन्नेन चित्तेन सक्कच्च निच्चं॥
Dadeyyannapānañca vatthañca nesaṃ, pasannena cittena sakkacca niccaṃ.
‘‘तस्मा महाराज भवेसु भोगे, मनोरमे पच्चनुभुय्य भिय्यो।
‘‘Tasmā mahārāja bhavesu bhoge, manorame paccanubhuyya bhiyyo;
विहारदानस्स फलेन सन्तं, सुखं असोकं अधिगच्छ पच्छा’’ति॥
Vihāradānassa phalena santaṃ, sukhaṃ asokaṃ adhigaccha pacchā’’ti.
इच्चेवं मुनिराजा नरराजस्स बिम्बिसारस्स विहारदानानुमोदनं कत्वा उट्ठायासना भिक्खुसङ्घपरिवुतो परमदस्सनीयाय अत्तनो सरीरप्पभाय सुवण्णरससेकपिञ्छरानि विय नगरवनविमानादीनि कुरुमानो अनोपमाय बुद्धलीळाय अनन्ताय बुद्धसिरिया वेळुवनमहाविहारमेव पाविसीति।
Iccevaṃ munirājā nararājassa bimbisārassa vihāradānānumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivuto paramadassanīyāya attano sarīrappabhāya suvaṇṇarasasekapiñcharāni viya nagaravanavimānādīni kurumāno anopamāya buddhalīḷāya anantāya buddhasiriyā veḷuvanamahāvihārameva pāvisīti.
‘‘अकीळने वेळुवने विहारे, तथागतो तत्थ मनोभिरामे।
‘‘Akīḷane veḷuvane vihāre, tathāgato tattha manobhirāme;
नानाविहारेन विहासि धीरो, वेनेय्यकानं समुदिक्खमानो’’॥
Nānāvihārena vihāsi dhīro, veneyyakānaṃ samudikkhamāno’’.
अथेवं भगवति तस्मिं विहरन्ते सुद्धोदनमहाराजा ‘‘पुत्तो मे छब्बस्सानि दुक्करकारिकं कत्वा परमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को राजगहं पत्वा वेळुवनमहाविहारे विहरती’’ति सुत्वा अञ्ञतरं महामच्चं आमन्तेसि – ‘‘एहि, भणे, पुरिससहस्सपरिवारो राजगहं गन्त्वा मम वचनेन ‘पिता वो सुद्धोदनमहाराजा तं दट्ठुकामो’ति वत्वा पुत्तं मे गण्हित्वा एही’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो पटिस्सुणित्वा पुरिससहस्सपरिवारो सट्ठियोजनमग्गं गन्त्वा धम्मदेसनवेलाय विहारं पाविसि। सो ‘‘तिट्ठतु ताव रञ्ञा पहितसासन’’न्ति परिसपरियन्ते ठितो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा यथाठितोव सद्धिं पुरिससहस्सेन अरहत्तं पत्वा पब्बज्जं याचि। भगवा – ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। ते सब्बे तङ्खणञ्ञेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय आकप्पसम्पन्ना हुत्वा भगवन्तं परिवारेसुं। राजा ‘‘नेव गतो आगच्छति, न च सासनं सुय्यती’’ति चिन्तेत्वा तेनेव नीहारेन नवक्खत्तुं अमच्चे पेसेसि। तेसु नवसु पुरिससहस्सेसु एकोपि रञ्ञो नारोचेसि, न सासनं वा पहिणि। सब्बे अरहत्तं पत्वाव पब्बजिंसु।
Athevaṃ bhagavati tasmiṃ viharante suddhodanamahārājā ‘‘putto me chabbassāni dukkarakārikaṃ katvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ patvā veḷuvanamahāvihāre viharatī’’ti sutvā aññataraṃ mahāmaccaṃ āmantesi – ‘‘ehi, bhaṇe, purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā mama vacanena ‘pitā vo suddhodanamahārājā taṃ daṭṭhukāmo’ti vatvā puttaṃ me gaṇhitvā ehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño paṭissuṇitvā purisasahassaparivāro saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dhammadesanavelāya vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva raññā pahitasāsana’’nti parisapariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Bhagavā – ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Te sabbe taṅkhaṇaññeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ākappasampannā hutvā bhagavantaṃ parivāresuṃ. Rājā ‘‘neva gato āgacchati, na ca sāsanaṃ suyyatī’’ti cintetvā teneva nīhārena navakkhattuṃ amacce pesesi. Tesu navasu purisasahassesu ekopi rañño nārocesi, na sāsanaṃ vā pahiṇi. Sabbe arahattaṃ patvāva pabbajiṃsu.
अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘को नु खो मम वचनं करिस्सती’’ति सब्बराजबलं ओलोकेन्तो उदायिं अद्दस। सो किर रञ्ञो सब्बत्थसाधको अमच्चो अब्भन्तरिको अतिविस्सासिको बोधिसत्तेन सद्धिं एकदिवसेयेव जातो सहपंसुकीळितो सहायो। अथ नं राजा आमन्तेसि – ‘‘तात उदायि, अहं मम पुत्तं दट्ठुकामो नवपुरिससहस्सानि पेसेसिं, एकपुरिसोपि आगन्त्वा सासनमत्तम्पि आरोचेता नत्थि, दुज्जानो खो पन मे जीवितन्तरायो, अहं जीवमानोव पुत्तं दट्ठुमिच्छामि। सक्खिस्ससि मे पुत्तं दस्सेतु’’न्ति? सो ‘‘सक्खिस्सामि, देव, सचे पब्बजितुं लभिस्सामी’’ति आह। ‘‘तात, त्वं पब्बजित्वा वा अपब्बजित्वा वा मय्हं पुत्तं दस्सेही’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो सासनं आदाय राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सद्धिं पुरिससहस्सेन अरहत्तं पत्वा एहिभिक्खुभावे पतिट्ठाय फग्गुनीपुण्णमासियं चिन्तेसि – ‘‘अतिक्कन्तो हेमन्तो, वसन्तसमयो अनुप्पत्तो, सुपुप्फिता वनसण्डा, पटिपज्जनक्खमो मग्गो, कालो दसबलस्स ञातिसङ्गहं कातु’’न्ति चिन्तेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा सट्ठिमत्ताहि गाथाहि भगवतो कुलनगरं गमनत्थाय गमनवण्णं वण्णेसि –
Atha rājā cintesi – ‘‘ko nu kho mama vacanaṃ karissatī’’ti sabbarājabalaṃ olokento udāyiṃ addasa. So kira rañño sabbatthasādhako amacco abbhantariko ativissāsiko bodhisattena saddhiṃ ekadivaseyeva jāto sahapaṃsukīḷito sahāyo. Atha naṃ rājā āmantesi – ‘‘tāta udāyi, ahaṃ mama puttaṃ daṭṭhukāmo navapurisasahassāni pesesiṃ, ekapurisopi āgantvā sāsanamattampi ārocetā natthi, dujjāno kho pana me jīvitantarāyo, ahaṃ jīvamānova puttaṃ daṭṭhumicchāmi. Sakkhissasi me puttaṃ dassetu’’nti? So ‘‘sakkhissāmi, deva, sace pabbajituṃ labhissāmī’’ti āha. ‘‘Tāta, tvaṃ pabbajitvā vā apabbajitvā vā mayhaṃ puttaṃ dassehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanaṃ sutvā saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāya phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantasamayo anuppatto, supupphitā vanasaṇḍā, paṭipajjanakkhamo maggo, kālo dasabalassa ñātisaṅgahaṃ kātu’’nti cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā saṭṭhimattāhi gāthāhi bhagavato kulanagaraṃ gamanatthāya gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi –
‘‘अङ्गारिनो दानि दुमा भदन्ते, फलेसिनो छदनं विप्पहाय।
‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;
ते अच्चिमन्तोव पभासयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘दुमा विचित्ता सुविराजमाना, रत्तङ्कुरेहेव च पल्लवेहि।
‘‘Dumā vicittā suvirājamānā, rattaṅkureheva ca pallavehi;
रतनुज्जलमण्डपसन्निभासा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Ratanujjalamaṇḍapasannibhāsā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुपुप्फितग्गा कुसुमेहि भूसिता, मनुञ्ञभूता सुचिसाधुगन्धा।
‘‘Supupphitaggā kusumehi bhūsitā, manuññabhūtā sucisādhugandhā;
रुक्खा विरोचन्ति उभोसु पस्सेसु, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘फलेहिनेकेहि समिद्धिभूता, विचित्तरुक्खा उभतोवकासे।
‘‘Phalehinekehi samiddhibhūtā, vicittarukkhā ubhatovakāse;
खुद्दं पिपासम्पि विनोदयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Khuddaṃ pipāsampi vinodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्तमाला सुचिपल्लवेहि, सुसज्जिता मोरकलापसन्निभा।
‘‘Vicittamālā sucipallavehi, susajjitā morakalāpasannibhā;
रुक्खा विरोचन्ति उभोसु पस्सेसु, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विरोचमाना फलपल्लवेहि, सुसज्जिता वासनिवासभूता।
‘‘Virocamānā phalapallavehi, susajjitā vāsanivāsabhūtā;
तोसेन्ति अद्धानकिलन्तसत्ते, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tosenti addhānakilantasatte, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुफुल्लितग्गा वनगुम्बनिस्सिता, लता अनेका सुविराजमाना।
‘‘Suphullitaggā vanagumbanissitā, latā anekā suvirājamānā;
तोसेन्ति सत्ते मणिमण्डपाव, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tosenti satte maṇimaṇḍapāva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘लता अनेका दुमनिस्सिताव, पियेहि सद्धिं सहिता वधूव।
‘‘Latā anekā dumanissitāva, piyehi saddhiṃ sahitā vadhūva;
पलोभयन्ती हि सुगन्धगन्धा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Palobhayantī hi sugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्तनीलादिमनुञ्ञवण्णा , दिजा समन्ता अभिकूजमाना।
‘‘Vicittanīlādimanuññavaṇṇā , dijā samantā abhikūjamānā;
तोसेन्ति मञ्जुस्सरता रतीहि, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tosenti mañjussaratā ratīhi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘मिगा च नाना सुविराजमाना, उत्तुङ्गकण्णा च मनुञ्ञनेत्ता।
‘‘Migā ca nānā suvirājamānā, uttuṅgakaṇṇā ca manuññanettā;
दिसा समन्ता मभिधावयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā samantā mabhidhāvayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘मनुञ्ञभूता च मही समन्ता, विराजमाना हरिताव सद्दला।
‘‘Manuññabhūtā ca mahī samantā, virājamānā haritāva saddalā;
सुपुप्फिरुक्खा मोळिनिवलङ्कता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Supupphirukkhā moḷinivalaṅkatā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुसज्जिता मुत्तमयाव वालुका, सुसण्ठिता चारुसुफस्सदाता।
‘‘Susajjitā muttamayāva vālukā, susaṇṭhitā cārusuphassadātā;
विरोचयन्तेव दिसा समन्ता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Virocayanteva disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘समं सुफस्सं सुचिभूमिभागं, मनुञ्ञपुप्फोदयगन्धवासितं।
‘‘Samaṃ suphassaṃ sucibhūmibhāgaṃ, manuññapupphodayagandhavāsitaṃ;
विराजमानं सुचिमञ्च सोभं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Virājamānaṃ sucimañca sobhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुसज्जितं नन्दनकाननंव, विचित्तनानादुमसण्डमण्डितं।
‘‘Susajjitaṃ nandanakānanaṃva, vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitaṃ;
सुगन्धभूतं पवनं सुरम्मं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Sugandhabhūtaṃ pavanaṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सरा विचित्ता विविधा मनोरमा, सुसज्जिता पङ्कजपुण्डरीका।
‘‘Sarā vicittā vividhā manoramā, susajjitā paṅkajapuṇḍarīkā;
पसन्नसीतोदकचारुपुण्णा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Pasannasītodakacārupuṇṇā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुफुल्लनानाविधपङ्कजेहि , विराजमाना सुचिगन्धगन्धा।
‘‘Suphullanānāvidhapaṅkajehi , virājamānā sucigandhagandhā;
पमोदयन्तेव नरामरानं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Pamodayanteva narāmarānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुफुल्लपङ्केरुहसन्निसिन्ना, दिजा समन्ता मभिनादयन्ता।
‘‘Suphullapaṅkeruhasannisinnā, dijā samantā mabhinādayantā;
मोदन्ति भरियाहि समङ्गिनो ते, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Modanti bhariyāhi samaṅgino te, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुफुल्लपुप्फेहि रजं गहेत्वा, अली विधावन्ति विकूजमाना।
‘‘Suphullapupphehi rajaṃ gahetvā, alī vidhāvanti vikūjamānā;
मधुम्हि गन्धो विदिसं पवायति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Madhumhi gandho vidisaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘अभिन्ननादा मदवारणा च, गिरीहि धावन्ति च वारिधारा।
‘‘Abhinnanādā madavāraṇā ca, girīhi dhāvanti ca vāridhārā;
सवन्ति नज्जो सुविराजिताव समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Savanti najjo suvirājitāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘गिरी समन्ताव पदिस्समाना, मयूरगीवा इव नीलवण्णा।
‘‘Girī samantāva padissamānā, mayūragīvā iva nīlavaṇṇā;
दिसा रजिन्दाव विरोचयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā rajindāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘मयूरसङ्घा गिरिमुद्धनस्मिं, नच्चन्ति नारीहि समङ्गिभूता।
‘‘Mayūrasaṅghā girimuddhanasmiṃ, naccanti nārīhi samaṅgibhūtā;
कूजन्ति नानामधुरस्सरेहि, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Kūjanti nānāmadhurassarehi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुवादिका नेकदिजा मनुञ्ञा, विचित्तपत्तेहि विराजमाना।
‘‘Suvādikā nekadijā manuññā, vicittapattehi virājamānā;
गिरिम्हि ठत्वा अभिनादयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Girimhi ṭhatvā abhinādayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुफुल्लपुप्फाकरमाभिकिण्णा , सुगन्धनानादललङ्कता च।
‘‘Suphullapupphākaramābhikiṇṇā , sugandhanānādalalaṅkatā ca;
गिरी विरोचन्ति दिसा समन्ता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Girī virocanti disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘जलासया नेकसुगन्धगन्धा, सुरिन्दउय्यानजलासयाव।
‘‘Jalāsayā nekasugandhagandhā, surindauyyānajalāsayāva;
सवन्ति नज्जो सुविराजमाना, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Savanti najjo suvirājamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्ततित्थेहि अलङ्कता च, मनुञ्ञनानामिगपक्खिपासा।
‘‘Vicittatitthehi alaṅkatā ca, manuññanānāmigapakkhipāsā;
नज्जो विरोचन्ति सुसन्दमाना, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Najjo virocanti susandamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘उभोसु पस्सेसु जलासयेसु, सुपुप्फिता चारुसुगन्धरुक्खा।
‘‘Ubhosu passesu jalāsayesu, supupphitā cārusugandharukkhā;
विभूसितग्गा सुरसुन्दरी च, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Vibhūsitaggā surasundarī ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुगन्धनानादुमजालकिण्णं , वनं विचित्तं सुरनन्दनंव।
‘‘Sugandhanānādumajālakiṇṇaṃ , vanaṃ vicittaṃ suranandanaṃva;
मनोभिरामं सततं गतीनं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Manobhirāmaṃ satataṃ gatīnaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सम्पन्ननानासुचिअन्नपाना, सब्यञ्जना सादुरसेन युत्ता।
‘‘Sampannanānāsuciannapānā, sabyañjanā sādurasena yuttā;
पथेसु गामे सुलभा मनुञ्ञा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Pathesu gāme sulabhā manuññā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विराजिता आसि मही समन्ता, विचित्तवण्णा कुसुमासनस्स।
‘‘Virājitā āsi mahī samantā, vicittavaṇṇā kusumāsanassa;
रत्तिन्दगोपेहि अलङ्कताव समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Rattindagopehi alaṅkatāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विसुद्धसद्धादिगुणेहि युत्ता, सम्बुद्धराजं अभिपत्थयन्ता।
‘‘Visuddhasaddhādiguṇehi yuttā, sambuddharājaṃ abhipatthayantā;
बहूहि तत्थेव जना समन्ता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Bahūhi tattheva janā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्रआरामसुपोक्खरञ्ञो, विचित्रनानापदुमेहि छन्ना।
‘‘Vicitraārāmasupokkharañño, vicitranānāpadumehi channā;
भिसेहि खीरंव रसं पवायति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Bhisehi khīraṃva rasaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्रनीलच्छदनेनलङ्कता, मनुञ्ञरुक्खा उभतोवकासे।
‘‘Vicitranīlacchadanenalaṅkatā, manuññarukkhā ubhatovakāse;
समुग्गता सत्तसमूहभूता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Samuggatā sattasamūhabhūtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्रनीलब्भमिवायतं वनं, सुरिन्दलोके इव नन्दनं वनं।
‘‘Vicitranīlabbhamivāyataṃ vanaṃ, surindaloke iva nandanaṃ vanaṃ;
सब्बोतुकं साधुसुगन्धपुप्फं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Sabbotukaṃ sādhusugandhapupphaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुभञ्जसं योजनयोजनेसु, सुभिक्खगामा सुलभा मनुञ्ञा।
‘‘Subhañjasaṃ yojanayojanesu, subhikkhagāmā sulabhā manuññā;
जनाभिकिण्णा सुलभन्नपाना, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Janābhikiṇṇā sulabhannapānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘पहूतछायूदकरम्मभूता, निवासिनं सब्बसुखप्पदाता।
‘‘Pahūtachāyūdakarammabhūtā, nivāsinaṃ sabbasukhappadātā;
विसालसाला च सभा च बहू, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Visālasālā ca sabhā ca bahū, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्तनानादुमसण्डमण्डिता, मनुञ्ञउय्यानसुपोक्खरञ्ञो।
‘‘Vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitā, manuññauyyānasupokkharañño;
सुमापिता साधुसुगन्धगन्धा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Sumāpitā sādhusugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘वातो मुदूसीतलसाधुरूपो, नभा च अब्भा विगता समन्ता।
‘‘Vāto mudūsītalasādhurūpo, nabhā ca abbhā vigatā samantā;
दिसा च सब्बाव विरोचयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā ca sabbāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘पथे रजोनुग्गमनत्थमेव, रत्तिं पवस्सन्ति च मन्दवुट्ठी।
‘‘Pathe rajonuggamanatthameva, rattiṃ pavassanti ca mandavuṭṭhī;
नभे च सूरो मुदुकोव तापो, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Nabhe ca sūro mudukova tāpo, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘मदप्पबाहा मदहत्थिसङ्घा, करेणुसङ्घेहि सुकीळयन्ति।
‘‘Madappabāhā madahatthisaṅghā, kareṇusaṅghehi sukīḷayanti;
दिसा विधावन्ति च गज्जयन्ता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā vidhāvanti ca gajjayantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘वनं सुनीलं अभिदस्सनीयं, नीलब्भकूटं इव रम्मभूतं।
‘‘Vanaṃ sunīlaṃ abhidassanīyaṃ, nīlabbhakūṭaṃ iva rammabhūtaṃ;
विलोकितानं अतिविम्हनीयं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Vilokitānaṃ ativimhanīyaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विसुद्धमब्भं गगनं सुरम्मं, मणिमयेहि समलङ्कताव।
‘‘Visuddhamabbhaṃ gaganaṃ surammaṃ, maṇimayehi samalaṅkatāva;
दिसा च सब्बा अतिरोचयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā ca sabbā atirocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘गन्धब्बविज्जाधरकिन्नरा च, सुगीतियन्ता मधुरस्सरेन।
‘‘Gandhabbavijjādharakinnarā ca, sugītiyantā madhurassarena;
चरन्ति तस्मिं पवने सुरम्मे, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Caranti tasmiṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘किलेससङ्घस्स भितासकेहि, तपस्सिसङ्घेहि निसेवितं वनं।
‘‘Kilesasaṅghassa bhitāsakehi, tapassisaṅghehi nisevitaṃ vanaṃ;
विहारआरामसमिद्धिभूतं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Vihāraārāmasamiddhibhūtaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘समिद्धिनानाफलिनो वनन्ता, अनाकुला निच्चमनोभिरम्मा।
‘‘Samiddhinānāphalino vanantā, anākulā niccamanobhirammā;
समाधिपीतिं अभिवड्ढयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Samādhipītiṃ abhivaḍḍhayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘निसेवितं नेकदिजेहि निच्चं, गामेन गामं सततं वसन्ता।
‘‘Nisevitaṃ nekadijehi niccaṃ, gāmena gāmaṃ satataṃ vasantā;
पुरे पुरे गामवरा च सन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Pure pure gāmavarā ca santi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘वत्थन्नपानं सयनासनञ्च, गन्धञ्च मालञ्च विलेपनञ्च।
‘‘Vatthannapānaṃ sayanāsanañca, gandhañca mālañca vilepanañca;
तहिं समिद्धा जनता बहू च, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tahiṃ samiddhā janatā bahū ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘पुञ्ञिद्धिया सब्बयसग्गपत्ता, जना च तस्मिं सुखिता समिद्धा।
‘‘Puññiddhiyā sabbayasaggapattā, janā ca tasmiṃ sukhitā samiddhā;
पहूतभोगा विविधा वसन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Pahūtabhogā vividhā vasanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘नभे च अब्भा सुविसुद्धवण्णा, दिसा च चन्दो सुविराजितोव।
‘‘Nabhe ca abbhā suvisuddhavaṇṇā, disā ca cando suvirājitova;
रत्तिञ्च वातो मुदुसीतलो च, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Rattiñca vāto mudusītalo ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘चन्दुग्गमे सब्बजना पहट्ठा, सकङ्गणे चित्रकथा वदन्ता।
‘‘Canduggame sabbajanā pahaṭṭhā, sakaṅgaṇe citrakathā vadantā;
पियेहि सद्धिं अभिमोदयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Piyehi saddhiṃ abhimodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘चन्दस्स रंसीहि नभं विरोचि, मही च संसुद्धमनुञ्ञवण्णा।
‘‘Candassa raṃsīhi nabhaṃ viroci, mahī ca saṃsuddhamanuññavaṇṇā;
दिसा च सब्बा परिसुद्धरूपा, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Disā ca sabbā parisuddharūpā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘दूरे च दिस्वा वरचन्दरंसिं, पुप्फिंसु पुप्फानि महीतलस्मिं।
‘‘Dūre ca disvā varacandaraṃsiṃ, pupphiṃsu pupphāni mahītalasmiṃ;
समन्ततो गन्धगुणत्थिकानं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Samantato gandhaguṇatthikānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘चन्दस्स रंसीहि विलिम्पिताव, मही समन्ता कुसुमेनलङ्कता।
‘‘Candassa raṃsīhi vilimpitāva, mahī samantā kusumenalaṅkatā;
विरोचि सब्बङ्गसुमालिनीव, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Viroci sabbaṅgasumālinīva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘कुचन्ति हत्थीपि मदेन मत्ता, विचित्तपिञ्छा च दिजा समन्ता।
‘‘Kucanti hatthīpi madena mattā, vicittapiñchā ca dijā samantā;
करोन्ति नादं पवने सुरम्मे, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Karonti nādaṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘पथञ्च सब्बं पटिपज्जनक्खमं, इद्धञ्च रट्ठं सधनं सभोगं।
‘‘Pathañca sabbaṃ paṭipajjanakkhamaṃ, iddhañca raṭṭhaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ;
सब्बत्थुतं सब्बसुखप्पदानं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Sabbatthutaṃ sabbasukhappadānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘वनञ्च सब्बं सुविचित्तरूपं, सुमापितं नन्दनकाननंव।
‘‘Vanañca sabbaṃ suvicittarūpaṃ, sumāpitaṃ nandanakānanaṃva;
यतीन पीतिं सततं जनेति, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Yatīna pītiṃ satataṃ janeti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘अलङ्कतं देवपुरंव रम्मं, कपीलवत्थुं इति नामधेय्यं।
‘‘Alaṅkataṃ devapuraṃva rammaṃ, kapīlavatthuṃ iti nāmadheyyaṃ;
कुलनगरं इध सस्सिरिकं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Kulanagaraṃ idha sassirikaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘मनुञ्ञअट्टालविचित्तरूपं, सुफुल्लपङ्केरुहसण्डमण्डितं।
‘‘Manuññaaṭṭālavicittarūpaṃ, suphullapaṅkeruhasaṇḍamaṇḍitaṃ;
विचित्तपरिखाहि पुरं सुरम्मं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Vicittaparikhāhi puraṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘विचित्तपाकारञ्च तोरणञ्च, सुभङ्गणं देवनिवासभूतं।
‘‘Vicittapākārañca toraṇañca, subhaṅgaṇaṃ devanivāsabhūtaṃ;
मनुञ्ञवीथि सुरलोकसन्निभं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Manuññavīthi suralokasannibhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘अलङ्कता साकियराजपुत्ता, विराजमाना वरभूसनेहि।
‘‘Alaṅkatā sākiyarājaputtā, virājamānā varabhūsanehi;
सुरिन्दलोके इव देवपुत्ता, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Surindaloke iva devaputtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘सुद्धोदनो मुनिवरं अभिदस्सनाय, अमच्चपुत्ते दसधा अपेसयि।
‘‘Suddhodano munivaraṃ abhidassanāya, amaccaputte dasadhā apesayi;
बलेन सद्धिं महता मुनिन्द, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Balena saddhiṃ mahatā muninda, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘नेवागतं पस्सति नेव वाचं, सोकाभिभूतं नरवीरसेट्ठं।
‘‘Nevāgataṃ passati neva vācaṃ, sokābhibhūtaṃ naravīraseṭṭhaṃ;
तोसेतुमिच्छामि नराधिपत्तं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tosetumicchāmi narādhipattaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘तंदस्सनेनब्भुतपीतिरासि, उदिक्खमानं द्विपदानमिन्दं।
‘‘Taṃdassanenabbhutapītirāsi, udikkhamānaṃ dvipadānamindaṃ;
तोसेहि तं मुनिन्द गुणसेट्ठं, समयो महावीर अङ्गीरसानं॥
Tosehi taṃ muninda guṇaseṭṭhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘आसाय कस्सते खेत्तं, बीजं आसाय वप्पति।
‘‘Āsāya kassate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;
आसाय वाणिजा यन्ति, समुद्दं धनहारका।
Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;
याय आसाय तिट्ठामि, सा मे आसा समिज्झतु॥
Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatu.
‘‘नातिसीतं नातिउण्हं, नातिदुब्भिक्खछातकं।
‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;
सद्दला हरिता भूमि, एस कालो महामुनी’’ति॥
Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti.
अथ नं सत्था – ‘‘किं नु खो, उदायि, गमनवण्णं वण्णेसी’’ति आह। ‘‘भन्ते, तुम्हाकं पिता सुद्धोदनमहाराजा दट्ठुकामो, करोथ ञातकानं सङ्गह’’न्ति आह। ‘‘साधु, उदायि, करिस्सामि ञातिसङ्गहं, तेन हि भिक्खुसङ्घस्स आरोचेहि , गमियवत्तं पूरेस्सन्ती’’ति आह। ‘‘साधु, भन्ते’’ति थेरो भिक्खुसङ्घस्स आरोचेसि।
Atha naṃ satthā – ‘‘kiṃ nu kho, udāyi, gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesī’’ti āha. ‘‘Bhante, tumhākaṃ pitā suddhodanamahārājā daṭṭhukāmo, karotha ñātakānaṃ saṅgaha’’nti āha. ‘‘Sādhu, udāyi, karissāmi ñātisaṅgahaṃ, tena hi bhikkhusaṅghassa ārocehi , gamiyavattaṃ pūressantī’’ti āha. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero bhikkhusaṅghassa ārocesi.
सत्था अङ्गमगधवासीनं कुलपुत्तानं दसहि सहस्सेहि, कपिलवत्थुवासीनं दसहि सहस्सेहीति सब्बेहेव वीसतिया खीणासवभिक्खुसहस्सेहि परिवुतो राजगहा निक्खमित्वा दिवसे दिवसे योजनं योजनं गच्छन्तो द्वीहि मासेहि कपिलवत्थुपुरं सम्पापुणि। साकियापि अनुप्पत्तेयेव भगवति – ‘‘अम्हाकं ञातिसेट्ठं पस्सिस्सामा’’ति भगवतो वसनट्ठानं वीमंसमाना ‘‘निग्रोधसक्कस्सारामो रमणीयो’’ति सल्लक्खेत्वा सब्बं पटिजग्गनविधिं कारेत्वा गन्धपुप्फहत्था पच्चुग्गमनं करोन्ता सब्बालङ्कारेहि समलङ्कतगत्ता गन्धपुप्फचुण्णादीहि पूजयमाना भगवन्तं पुरक्खत्वा निग्रोधाराममेव अगमंसु।
Satthā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi, kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavabhikkhusahassehi parivuto rājagahā nikkhamitvā divase divase yojanaṃ yojanaṃ gacchanto dvīhi māsehi kapilavatthupuraṃ sampāpuṇi. Sākiyāpi anuppatteyeva bhagavati – ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ kāretvā gandhapupphahatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārehi samalaṅkatagattā gandhapupphacuṇṇādīhi pūjayamānā bhagavantaṃ purakkhatvā nigrodhārāmameva agamaṃsu.
तत्र भगवा वीसतिया खीणासवसहस्सेहि परिवुतो पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। साकिया पन मानजातिका मानत्थद्धा, ‘‘सिद्धत्थकुमारो अम्हेहि दहरतरो, अम्हाकं कनिट्ठो भाता, पुत्तो, भागिनेय्यो, नत्ता’’ति चिन्तेत्वा दहरदहरे राजकुमारे आहंसु – ‘‘तुम्हे वन्दथ, मयं तुम्हाकं पिट्ठितो पिट्ठितो निसीदिस्सामा’’ति। तेस्वेवं निसिन्नेसु भगवा तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा – ‘‘इमे ञातका अत्तनो मोघजिण्णभावेन न मं वन्दन्ति, न पनेते जानन्ति ‘बुद्धो नाम कीदिसो, बुद्धबलं नाम कीदिस’न्ति वा, ‘बुद्धो नाम एदिसो, बुद्धबलं नाम एदिस’न्ति वा, हन्दाहं अत्तनो बुद्धबलं इद्धिबलञ्च दस्सेन्तो पाटिहारियञ्च करेय्यं, आकासे दससहस्सचक्कवाळवित्थतं सब्बरतनमयं चङ्कमं मापेत्वा तत्थ चङ्कमन्तो महाजनस्स अज्झासयं ओलोकेत्वा धम्मञ्च देसेय्य’’न्ति चिन्तेसि। तेन वुत्तं सङ्गीतिकारकेहि भगवतो परिवितक्कदस्सनत्थं –
Tatra bhagavā vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā pana mānajātikā mānatthaddhā, ‘‘siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho bhātā, putto, bhāgineyyo, nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre āhaṃsu – ‘‘tumhe vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito piṭṭhito nisīdissāmā’’ti. Tesvevaṃ nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā – ‘‘ime ñātakā attano moghajiṇṇabhāvena na maṃ vandanti, na panete jānanti ‘buddho nāma kīdiso, buddhabalaṃ nāma kīdisa’nti vā, ‘buddho nāma ediso, buddhabalaṃ nāma edisa’nti vā, handāhaṃ attano buddhabalaṃ iddhibalañca dassento pāṭihāriyañca kareyyaṃ, ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ caṅkamaṃ māpetvā tattha caṅkamanto mahājanassa ajjhāsayaṃ oloketvā dhammañca deseyya’’nti cintesi. Tena vuttaṃ saṅgītikārakehi bhagavato parivitakkadassanatthaṃ –
३.
3.
‘‘न हेते जानन्ति सदेवमानुसा, बुद्धो अयं कीदिसको नरुत्तमो।
‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ kīdisako naruttamo;
इद्धिबलं पञ्ञाबलञ्च कीदिसं, बुद्धबलं लोकहितस्स कीदिसं॥
Iddhibalaṃ paññābalañca kīdisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa kīdisaṃ.
४.
4.
‘‘न हेते जानन्ति सदेवमानुसा, बुद्धो अयं एदिसको नरुत्तमो।
‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ edisako naruttamo;
इद्धिबलं पञ्ञाबलञ्च एदिसं, बुद्धबलं लोकहितस्स एदिसं॥
Iddhibalaṃ paññābalañca edisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa edisaṃ.
५.
5.
‘‘हन्दाहं दस्सयिस्सामि, बुद्धबलमनुत्तरं।
‘‘Handāhaṃ dassayissāmi, buddhabalamanuttaraṃ;
चङ्कमं मापयिस्सामि, नभे रतनमण्डित’’न्ति॥
Caṅkamaṃ māpayissāmi, nabhe ratanamaṇḍita’’nti.
तत्थ न हेते जानन्तीति न हि एते जानन्ति। न-कारो पटिसेधत्थो। हि-कारो कारणत्थे निपातो। यस्मा पनेते मम ञातिआदयो देवमनुस्सा मया बुद्धबले च इद्धिबले च अनाविकते न जानन्ति ‘‘एदिसो बुद्धो, एदिसं इद्धिबल’’न्ति, तस्मा अहं मम बुद्धबलञ्च इद्धिबलञ्च दस्सेय्यन्ति अत्थो। सदेवमानुसाति एत्थ देवाति उपपत्तिदेवा अधिप्पेता। सह देवेहीति सदेवा। के ते? मानुसा, सदेवा एव मानुसा सदेवमानुसा। अथ वा देवोति सम्मुतिदेवो, सुद्धोदनो राजा अधिप्पेतो। सह देवेन रञ्ञा सुद्धोदनेनाति सदेवा। मानुसाति ञातिमानुसा, सदेवा ससुद्धोदना मानुसा सदेवमानुसा सराजानो वा एते मम ञातिमानुसा मम बलं न विजानन्तीति अत्थो। सेसदेवापि सङ्गहं गच्छन्तियेव। सब्बेपि देवा देवनट्ठेन ‘‘देवा’’ति वुच्चन्ति। देवनं नाम धातुअत्थो कीळादि। अथ वा देवा च मानुसा च देवमानुसा, सह देवमानुसेहि सदेवमानुसा। के ते? लोकाति वचनसेसो दट्ठब्बो। बुद्धोति चतुसच्चधम्मे बुद्धो अनुबुद्धोति बुद्धो। यथाह –
Tattha na hete jānantīti na hi ete jānanti. Na-kāro paṭisedhattho. Hi-kāro kāraṇatthe nipāto. Yasmā panete mama ñātiādayo devamanussā mayā buddhabale ca iddhibale ca anāvikate na jānanti ‘‘ediso buddho, edisaṃ iddhibala’’nti, tasmā ahaṃ mama buddhabalañca iddhibalañca dasseyyanti attho. Sadevamānusāti ettha devāti upapattidevā adhippetā. Saha devehīti sadevā. Ke te? Mānusā, sadevā eva mānusā sadevamānusā. Atha vā devoti sammutidevo, suddhodano rājā adhippeto. Saha devena raññā suddhodanenāti sadevā. Mānusāti ñātimānusā, sadevā sasuddhodanā mānusā sadevamānusā sarājāno vā ete mama ñātimānusā mama balaṃ na vijānantīti attho. Sesadevāpi saṅgahaṃ gacchantiyeva. Sabbepi devā devanaṭṭhena ‘‘devā’’ti vuccanti. Devanaṃ nāma dhātuattho kīḷādi. Atha vā devā ca mānusā ca devamānusā, saha devamānusehi sadevamānusā. Ke te? Lokāti vacanaseso daṭṭhabbo. Buddhoti catusaccadhamme buddho anubuddhoti buddho. Yathāha –
‘‘अभिञ्ञेय्यं अभिञ्ञातं, भावेतब्बञ्च भावितं।
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति॥ (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५६३)।
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);
इध पन कत्तुकारके बुद्धसद्दसिद्धि दट्ठब्बा। अधिगतविसेसेहि देवमनुस्सेहि ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति एवं बुद्धत्ता ञातत्ता बुद्धो। इध कम्मकारके बुद्धसद्दसिद्धि दट्ठब्बा। बुद्धमस्स अत्थीति वा बुद्धो, बुद्धवन्तोति अत्थो। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। कीदिसकोति कीदिसो किंसरिक्खको किंसदिसो किंवण्णो किंसण्ठानो दीघो वा रस्सो वाति अत्थो।
Idha pana kattukārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Adhigatavisesehi devamanussehi ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti evaṃ buddhattā ñātattā buddho. Idha kammakārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Buddhamassa atthīti vā buddho, buddhavantoti attho. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Kīdisakoti kīdiso kiṃsarikkhako kiṃsadiso kiṃvaṇṇo kiṃsaṇṭhāno dīgho vā rasso vāti attho.
नरुत्तमोति नरानं नरेसु वा उत्तमो पवरो सेट्ठोति नरुत्तमो। इद्धिबलन्ति एत्थ इज्झनं इद्धि निप्फत्तिअत्थेन पटिलाभट्ठेन च इद्धि। अथ वा इज्झन्ति ताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति इद्धि। सा पन दसविधा होति। यथाह –
Naruttamoti narānaṃ naresu vā uttamo pavaro seṭṭhoti naruttamo. Iddhibalanti ettha ijjhanaṃ iddhi nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena ca iddhi. Atha vā ijjhanti tāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Sā pana dasavidhā hoti. Yathāha –
‘‘इद्धियोति दस इद्धियो। कतमा दस? अधिट्ठाना इद्धि, विकुब्बना इद्धि, मनोमया इद्धि, ञाणविप्फारा इद्धि, समाधिविप्फारा इद्धि, अरिया इद्धि, कम्मविपाकजा इद्धि, पुञ्ञवतो इद्धि, विज्जामया इद्धि, तत्थ तत्थ सम्मापयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धी’’ति (पटि॰ म॰ ३.१०)।
‘‘Iddhiyoti dasa iddhiyo. Katamā dasa? Adhiṭṭhānā iddhi, vikubbanā iddhi, manomayā iddhi, ñāṇavipphārā iddhi, samādhivipphārā iddhi, ariyā iddhi, kammavipākajā iddhi, puññavato iddhi, vijjāmayā iddhi, tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’’ti (paṭi. ma. 3.10).
तासं इदं नानत्तं – पकतिया एको बहुकं आवज्जेति, सतं वा सहस्सं वा आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति ‘‘बहुको होमी’’ति (पटि॰ म॰ ३.१०) एवं विभजित्वा दस्सिता इद्धि अधिट्ठानवसेन निप्फन्नत्ता अधिट्ठाना इद्धि नाम। तस्सायमत्थो – अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय सचे सतं इच्छति ‘‘सतं होमि, सतं होमी’’ति कामावचरपरिकम्मचित्तेहि परिकम्मं कत्वा पुन अभिञ्ञापादकं झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय पुन आवज्जित्वा अधिट्ठाति, अधिट्ठानचित्तेन सहेव सतं होति। सहस्सादीसुपि एसेव नयो।
Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ – pakatiyā eko bahukaṃ āvajjeti, sataṃ vā sahassaṃ vā āvajjitvā ñāṇena adhiṭṭhāti ‘‘bahuko homī’’ti (paṭi. ma. 3.10) evaṃ vibhajitvā dassitā iddhi adhiṭṭhānavasena nipphannattā adhiṭṭhānā iddhi nāma. Tassāyamattho – abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya sace sataṃ icchati ‘‘sataṃ homi, sataṃ homī’’ti kāmāvacaraparikammacittehi parikammaṃ katvā puna abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya puna āvajjitvā adhiṭṭhāti, adhiṭṭhānacittena saheva sataṃ hoti. Sahassādīsupi eseva nayo.
तत्थ पादकज्झानचित्तं निमित्तारम्मणं परिकम्मचित्तानि सतारम्मणानि वा सहस्सादीसु अञ्ञतरारम्मणानि वा, तानि च खो वण्णवसेन, नो पण्णत्तिवसेन। अधिट्ठानचित्तम्पि सतारम्मणमेव, तं पन अप्पनाचित्तं विय गोत्रभुअनन्तरमेव उप्पज्जति रूपावचरचतुत्थझानिकं । सो पन पकतिवण्णं विजहित्वा कुमारवण्णं वा दस्सेति नागवण्णं वा दस्सेति। सुपण्णवण्णं वा…पे॰… विविधम्पि सेनाब्यूहं वा दस्सेतीति (पटि॰ म॰ ३.१३) एवं आगता इद्धि पकतिवण्णविजहनविकारवसेन पवत्तत्ता विकुब्बनिद्धि नाम।
Tattha pādakajjhānacittaṃ nimittārammaṇaṃ parikammacittāni satārammaṇāni vā sahassādīsu aññatarārammaṇāni vā, tāni ca kho vaṇṇavasena, no paṇṇattivasena. Adhiṭṭhānacittampi satārammaṇameva, taṃ pana appanācittaṃ viya gotrabhuanantarameva uppajjati rūpāvacaracatutthajhānikaṃ . So pana pakativaṇṇaṃ vijahitvā kumāravaṇṇaṃ vā dasseti nāgavaṇṇaṃ vā dasseti. Supaṇṇavaṇṇaṃ vā…pe… vividhampi senābyūhaṃ vā dassetīti (paṭi. ma. 3.13) evaṃ āgatā iddhi pakativaṇṇavijahanavikāravasena pavattattā vikubbaniddhi nāma.
‘‘इध भिक्खु इमम्हा काया अञ्ञं कायं अभिनिम्मिनाति रूपिं मनोमयं सब्बङ्गपच्चङ्गिं अहीनिन्द्रिय’’न्ति (पटि॰ म॰ ३.१४) इमिना नयेन आगता इद्धि सरीरस्सेव अब्भन्तरे अञ्ञस्स मनोमयस्स सरीरस्स निप्फत्तिवसेन पवत्तत्ता मनोमयिद्धि नाम।
‘‘Idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimmināti rūpiṃ manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgiṃ ahīnindriya’’nti (paṭi. ma. 3.14) iminā nayena āgatā iddhi sarīrasseva abbhantare aññassa manomayassa sarīrassa nipphattivasena pavattattā manomayiddhi nāma.
ञाणुप्पत्तितो पुब्बे वा पच्छा वा तङ्खणे वा तेन अत्तभावेन पटिलभितब्बअरहत्तञाणानुभावेन निब्बत्तो विसेसो ञाणविप्फारो इद्धि नाम। आयस्मतो बाकुलस्स च आयस्मतो संकिच्चस्स च ञाणविप्फारा इद्धि, तेसं वत्थु चेत्थ कथेतब्बं (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२२६)।
Ñāṇuppattito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā tena attabhāvena paṭilabhitabbaarahattañāṇānubhāvena nibbatto viseso ñāṇavipphāro iddhi nāma. Āyasmato bākulassa ca āyasmato saṃkiccassa ca ñāṇavipphārā iddhi, tesaṃ vatthu cettha kathetabbaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.226).
समाधितो पुब्बे वा पच्छा वा तङ्खणे वा समथानुभावेन निब्बत्तो विसेसो समाधिविप्फारा इद्धि नाम। आयस्मतो सारिपुत्तस्स समाधिविप्फारा इद्धि (उदा॰ ३४), आयस्मतो सञ्जीवस्स समाधिविप्फारा इद्धि (म॰ नि॰ १.५०७), आयस्मतो खाणुकोण्डञ्ञस्स समाधिविप्फारा इद्धि (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.खाणुकोण्डञ्ञत्थेरवत्थु), उत्तराय उपासिकाय समाधिविप्फारा इद्धि (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.उत्तराउपासिकावत्थु; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२६२), सामावतिया उपासिकाय समाधिविप्फारा इद्धीति (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.सामावतीवत्थु; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२६०-२६१) तेसं वत्थूनेत्थ कथेतब्बानि, गन्थवित्थारदोसपरिहारत्थं पन मया न वित्थारितानि।
Samādhito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā samathānubhāvena nibbatto viseso samādhivipphārā iddhi nāma. Āyasmato sāriputtassa samādhivipphārā iddhi (udā. 34), āyasmato sañjīvassa samādhivipphārā iddhi (ma. ni. 1.507), āyasmato khāṇukoṇḍaññassa samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 1.khāṇukoṇḍaññattheravatthu), uttarāya upāsikāya samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 2.uttarāupāsikāvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.262), sāmāvatiyā upāsikāya samādhivipphārā iddhīti (dha. pa. aṭṭha. 1.sāmāvatīvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.260-261) tesaṃ vatthūnettha kathetabbāni, ganthavitthāradosaparihāratthaṃ pana mayā na vitthāritāni.
कतमा अरिया इद्धि? इध भिक्खु सचे आकङ्खति ‘‘पटिक्कूले अप्पटिक्कूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति अप्पटिक्कूलसञ्ञी तत्थ विहरति, सचे आकङ्खति ‘‘अप्पटिक्कूले पटिक्कूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति पटिक्कूलसञ्ञी तत्थ विहरति…पे॰… उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानोति (पटि॰ म॰ ३.१७)। अयञ्हि चेतोवसिप्पत्तानं अरियानंयेव सम्भवतो अरिया इद्धि नाम।
Katamā ariyā iddhi? Idha bhikkhu sace ākaṅkhati ‘‘paṭikkūle appaṭikkūlasaññī vihareyya’’nti appaṭikkūlasaññī tattha viharati, sace ākaṅkhati ‘‘appaṭikkūle paṭikkūlasaññī vihareyya’’nti paṭikkūlasaññī tattha viharati…pe… upekkhako tattha viharati sato sampajānoti (paṭi. ma. 3.17). Ayañhi cetovasippattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato ariyā iddhi nāma.
कतमा कम्मविपाकजा इद्धि? सब्बेसं पक्खीनं सब्बेसं देवानं पठमकप्पिकानं मनुस्सानं एकच्चानञ्च विनिपातिकानं वेहासगमनादिका कम्मविपाकजा इद्धि नाम। कतमा पुञ्ञवतो इद्धि? राजा चक्कवत्ती वेहासं गच्छति सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाय। जटिलकस्स गहपतिस्स असीतिहत्थो सुवण्णपब्बतो निब्बत्ति। अयं पुञ्ञवतो इद्धि नाम। घोसकस्स गहपतिनो (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.कुम्भघोसकसेट्ठिवत्थु) सत्तसु ठानेसु मारणत्थाय उपक्कमे कतेपि अरोगभावो पुञ्ञवतो इद्धि। मेण्डकसेट्ठिस्स (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.मेण्डकसेट्ठिवत्थु) अट्ठकरीसमत्ते पदेसे सत्तरतनमयानं मेण्डकानं पातुभावो पुञ्ञवतो इद्धि।
Katamā kammavipākajā iddhi? Sabbesaṃ pakkhīnaṃ sabbesaṃ devānaṃ paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ ekaccānañca vinipātikānaṃ vehāsagamanādikā kammavipākajā iddhi nāma. Katamā puññavato iddhi? Rājā cakkavattī vehāsaṃ gacchati saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Jaṭilakassa gahapatissa asītihattho suvaṇṇapabbato nibbatti. Ayaṃ puññavato iddhi nāma. Ghosakassa gahapatino (dha. pa. aṭṭha. 1.kumbhaghosakaseṭṭhivatthu) sattasu ṭhānesu māraṇatthāya upakkame katepi arogabhāvo puññavato iddhi. Meṇḍakaseṭṭhissa (dha. pa. aṭṭha. 2.meṇḍakaseṭṭhivatthu) aṭṭhakarīsamatte padese sattaratanamayānaṃ meṇḍakānaṃ pātubhāvo puññavato iddhi.
कतमा विज्जामया इद्धि? विज्जाधरा विज्जं परिजप्पित्वा वेहासं गच्छन्ति, आकासे अन्तलिक्खे हत्थिम्पि दस्सेन्ति…पे॰… विविधम्पि सेनाब्यूहं दस्सेन्तीति (पटि॰ म॰ ३.१८)। आदिनयप्पवत्ता विज्जामया इद्धि नाम। तं तं कम्मं कत्वा निब्बत्तो विसेसो ‘सम्मापयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धी’ति अयं तत्थ तत्थ सम्मापयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धि नाम। इमिस्सा दसविधाय इद्धिया बलं इद्धिबलं नाम, इदं मय्हं इद्धिबलं न जानन्तीति अत्थो (विसुद्धि॰ २.३७५ आदयो)।
Katamā vijjāmayā iddhi? Vijjādharā vijjaṃ parijappitvā vehāsaṃ gacchanti, ākāse antalikkhe hatthimpi dassenti…pe… vividhampi senābyūhaṃ dassentīti (paṭi. ma. 3.18). Ādinayappavattā vijjāmayā iddhi nāma. Taṃ taṃ kammaṃ katvā nibbatto viseso ‘sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’ti ayaṃ tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhi nāma. Imissā dasavidhāya iddhiyā balaṃ iddhibalaṃ nāma, idaṃ mayhaṃ iddhibalaṃ na jānantīti attho (visuddhi. 2.375 ādayo).
पञ्ञाबलन्ति सब्बलोकियलोकुत्तरगुणविसेसदायकं अरहत्तमग्गपञ्ञाबलं अधिप्पेतं, तम्पि एते न जानन्ति। केचि ‘‘छन्नं असाधारणञाणानमेतं अधिवचनं पञ्ञाबल’’न्ति वदन्ति। बुद्धबलन्ति एत्थ बुद्धबलं नाम बुद्धानुभावो, दसबलञाणानि वा। तत्थ दसबलञाणानि नाम ठानाट्ठानञाणं, अतीतानागतपच्चुप्पन्नकम्मविपाकजाननञाणं, सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणं, अनेकधातुनानाधातुलोकजाननञाणं, नानाधिमुत्तिकञाणं, आसयानुसयञाणं, झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसवोदानवुट्ठानेसु यथाभूतञाणं, पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं, चुतूपपातञाणं, आसवक्खयञाणन्ति इमानि दस। इमेसं दसन्नं ञाणानं अधिवचनं बुद्धबलन्ति। एदिसन्ति ईदिसं, अयमेव वा पाठो।
Paññābalanti sabbalokiyalokuttaraguṇavisesadāyakaṃ arahattamaggapaññābalaṃ adhippetaṃ, tampi ete na jānanti. Keci ‘‘channaṃ asādhāraṇañāṇānametaṃ adhivacanaṃ paññābala’’nti vadanti. Buddhabalanti ettha buddhabalaṃ nāma buddhānubhāvo, dasabalañāṇāni vā. Tattha dasabalañāṇāni nāma ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ, atītānāgatapaccuppannakammavipākajānanañāṇaṃ, sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ, anekadhātunānādhātulokajānanañāṇaṃ, nānādhimuttikañāṇaṃ, āsayānusayañāṇaṃ, jhānavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānesu yathābhūtañāṇaṃ, pubbenivāsānussatiñāṇaṃ, cutūpapātañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇanti imāni dasa. Imesaṃ dasannaṃ ñāṇānaṃ adhivacanaṃ buddhabalanti. Edisanti īdisaṃ, ayameva vā pāṭho.
हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो। अहन्ति अत्तानं निद्दिसति। किं वुत्तं होति? यस्मा पनेते मम ञातका बुद्धबलं वा बुद्धगुणे वा न जानन्ति, केवलं अत्तनो मोघजिण्णभावं निस्साय मानवसेन सब्बलोकजेट्ठसेट्ठं मं न वन्दन्ति। तस्मा तेसं मानकेतु अत्थि, तं भञ्जित्वा वन्दनत्थं बुद्धबलं दस्सेय्यन्ति वुत्तं होति। दस्सयिस्सामीति दस्सेय्यं। ‘‘दस्सेस्सामी’’ति च पाठो, सोयेवत्थो। बुद्धबलन्ति बुद्धानुभावं, बुद्धञाणविसेसं वा। अनुत्तरन्ति निरुत्तरं। चङ्कमन्ति चङ्कमितब्बट्ठानं वुच्चति। मापयिस्सामीति मापेय्यं। ‘‘चङ्कमनं मापेस्सामी’’ति च पाठो, सोयेवत्थो। नभेति आकासे। सब्बरतनमण्डितन्ति सब्बेहि रतिजननट्ठेन रतनेहि मुत्ता-मणि-वेळुरिय-सङ्ख-सिला-पवाळ-रजत-सुवण्ण-मसारगल्ल-लोहितङ्केहि दसहि दसहि मण्डितो अलङ्कतो सब्बरतनमण्डितो, तं सब्बरतनमण्डितं। ‘‘नभे रतनमण्डित’’न्ति पठन्ति केचि।
Handāti vavassaggatthe nipāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yasmā panete mama ñātakā buddhabalaṃ vā buddhaguṇe vā na jānanti, kevalaṃ attano moghajiṇṇabhāvaṃ nissāya mānavasena sabbalokajeṭṭhaseṭṭhaṃ maṃ na vandanti. Tasmā tesaṃ mānaketu atthi, taṃ bhañjitvā vandanatthaṃ buddhabalaṃ dasseyyanti vuttaṃ hoti. Dassayissāmīti dasseyyaṃ. ‘‘Dassessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Buddhabalanti buddhānubhāvaṃ, buddhañāṇavisesaṃ vā. Anuttaranti niruttaraṃ. Caṅkamanti caṅkamitabbaṭṭhānaṃ vuccati. Māpayissāmīti māpeyyaṃ. ‘‘Caṅkamanaṃ māpessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Nabheti ākāse. Sabbaratanamaṇḍitanti sabbehi ratijananaṭṭhena ratanehi muttā-maṇi-veḷuriya-saṅkha-silā-pavāḷa-rajata-suvaṇṇa-masāragalla-lohitaṅkehi dasahi dasahi maṇḍito alaṅkato sabbaratanamaṇḍito, taṃ sabbaratanamaṇḍitaṃ. ‘‘Nabhe ratanamaṇḍita’’nti paṭhanti keci.
अथेवं भगवता चिन्तितमत्ते दससहस्सचक्कवाळवासिनो भुम्मादयो देवा पमुदितहदया साधुकारमदंसु। तमत्थं पकासेन्तेहि सङ्गीतिकारकेहि –
Athevaṃ bhagavatā cintitamatte dasasahassacakkavāḷavāsino bhummādayo devā pamuditahadayā sādhukāramadaṃsu. Tamatthaṃ pakāsentehi saṅgītikārakehi –
६.
6.
‘‘भुम्मा महाराजिका तावतिंसा, यामा च देवा तुसिता च निम्मिता।
‘‘Bhummā mahārājikā tāvatiṃsā, yāmā ca devā tusitā ca nimmitā;
परनिम्मिता येपि च ब्रह्मकायिका, आनन्दिता विपुलमकंसु घोस’’न्ति॥ –
Paranimmitā yepi ca brahmakāyikā, ānanditā vipulamakaṃsu ghosa’’nti. –
आदिगाथायो ठपिताति वेदितब्बा।
Ādigāthāyo ṭhapitāti veditabbā.
तत्थ भुम्माति भुम्मट्ठा, पासाणपब्बतवनरुक्खादीसु ठिता। महाराजिकाति महाराजपक्खिका। भुम्मट्ठानं देवतानं सद्दं सुत्वा आकासट्ठकदेवता, ततो अब्भवलाहका देवता, ततो उण्हवलाहका देवता, ततो सीतवलाहका देवता, ततो वस्सवलाहका देवता, ततो वातवलाहका देवता, ततो चत्तारो महाराजानो, ततो तावतिंसा, ततो यामा, ततो तुसिता, ततो निम्मानरती, ततो परनिम्मितवसवत्ती, ततो ब्रह्मकायिका, ततो ब्रह्मपुरोहिता, ततो महाब्रह्मानो, ततो परित्ताभा, ततो अप्पमाणाभा, ततो आभस्सरा, ततो परित्तसुभा, ततो अप्पमाणसुभा, ततो सुभकिण्हा, ततो वेहप्फला, ततो अविहा, ततो अतप्पा, ततो सुदस्सा, ततो सुदस्सी, ततो अकनिट्ठा देवता सद्दं सुत्वा महन्तं सद्दं अकंसु। असञ्ञिनो च अरूपावचरसत्ते च ठपेत्वा सोतायतनपवत्तिट्ठाने सब्बे देवमनुस्सनागादयो पीतिवसं गतहदया उक्कुट्ठिसद्दमकंसूति अत्थो। आनन्दिताति पमुदितहदया, सञ्जातपीतिसोमनस्सा हुत्वाति अत्थो। विपुलन्ति पुथुलं।
Tattha bhummāti bhummaṭṭhā, pāsāṇapabbatavanarukkhādīsu ṭhitā. Mahārājikāti mahārājapakkhikā. Bhummaṭṭhānaṃ devatānaṃ saddaṃ sutvā ākāsaṭṭhakadevatā, tato abbhavalāhakā devatā, tato uṇhavalāhakā devatā, tato sītavalāhakā devatā, tato vassavalāhakā devatā, tato vātavalāhakā devatā, tato cattāro mahārājāno, tato tāvatiṃsā, tato yāmā, tato tusitā, tato nimmānaratī, tato paranimmitavasavattī, tato brahmakāyikā, tato brahmapurohitā, tato mahābrahmāno, tato parittābhā, tato appamāṇābhā, tato ābhassarā, tato parittasubhā, tato appamāṇasubhā, tato subhakiṇhā, tato vehapphalā, tato avihā, tato atappā, tato sudassā, tato sudassī, tato akaniṭṭhā devatā saddaṃ sutvā mahantaṃ saddaṃ akaṃsu. Asaññino ca arūpāvacarasatte ca ṭhapetvā sotāyatanapavattiṭṭhāne sabbe devamanussanāgādayo pītivasaṃ gatahadayā ukkuṭṭhisaddamakaṃsūti attho. Ānanditāti pamuditahadayā, sañjātapītisomanassā hutvāti attho. Vipulanti puthulaṃ.
अथ सत्था चिन्तितसमनन्तरमेव ओदातकसिणसमापत्तिं समापज्जित्वा – ‘‘दससु चक्कवाळसहस्सेसु आलोको होतू’’ति अधिट्ठासि। तेन अधिट्ठानचित्तेन सहेव आलोको अहोसि पथवितो पट्ठाय याव अकनिट्ठभवना। तेन वुत्तं –
Atha satthā cintitasamanantarameva odātakasiṇasamāpattiṃ samāpajjitvā – ‘‘dasasu cakkavāḷasahassesu āloko hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Tena adhiṭṭhānacittena saheva āloko ahosi pathavito paṭṭhāya yāva akaniṭṭhabhavanā. Tena vuttaṃ –
७.
7.
‘‘ओभासिता च पथवी सदेवका, पुथू च लोकन्तरिका असंवुता।
‘‘Obhāsitā ca pathavī sadevakā, puthū ca lokantarikā asaṃvutā;
तमो च तिब्बो विहतो तदा अहु, दिस्वान अच्छेरकं पाटिहीर’’न्ति॥
Tamo ca tibbo vihato tadā ahu, disvāna accherakaṃ pāṭihīra’’nti.
तत्थ ओभासिताति पकासिता। पथवीति एत्थायं पथवी चतुब्बिधा – कक्खळपथवी, ससम्भारपथवी, निमित्तपथवी, सम्मुतिपथवीति। तासु ‘‘कतमा चावुसो, अज्झत्तिका पथवीधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगत’’न्तिआदीसु (विभ॰ १७३) वुत्ता अयं कक्खळपथवी नाम। ‘‘यो पन भिक्खु पथविं खणेय्य वा खणापेय्य वा’’तिआदीसु (पाचि॰ ८५) वुत्ता ससम्भारपथवी, ये च केसादयो वीसति कोट्ठासा, अयोलोहादयो च बाहिरा; सापि वण्णादीहि सम्भारेहि सद्धिं पथवीति ससम्भारपथवी नाम। ‘‘पथवीकसिणमेको सञ्जानाती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३६०) निमित्तपथवी ‘‘आरम्मणपथवी’’तिपि वुच्चति। पथवीकसिणझानलाभी देवलोके निब्बत्तो आगमनवसेन ‘‘पथवीदेवो’’ति नामं लभति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘आपो च देवा पथवी’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३४०) अयं सम्मुतिपथवी, पञ्ञत्तिपथवी नामाति वेदितब्बा। इध पन ससम्भारपथवी अधिप्पेता (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२ पथवीवारवण्णना)।
Tattha obhāsitāti pakāsitā. Pathavīti etthāyaṃ pathavī catubbidhā – kakkhaḷapathavī, sasambhārapathavī, nimittapathavī, sammutipathavīti. Tāsu ‘‘katamā cāvuso, ajjhattikā pathavīdhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādīsu (vibha. 173) vuttā ayaṃ kakkhaḷapathavī nāma. ‘‘Yo pana bhikkhu pathaviṃ khaṇeyya vā khaṇāpeyya vā’’tiādīsu (pāci. 85) vuttā sasambhārapathavī, ye ca kesādayo vīsati koṭṭhāsā, ayolohādayo ca bāhirā; sāpi vaṇṇādīhi sambhārehi saddhiṃ pathavīti sasambhārapathavī nāma. ‘‘Pathavīkasiṇameko sañjānātī’’tiādīsu (dī. ni. 3.360) nimittapathavī ‘‘ārammaṇapathavī’’tipi vuccati. Pathavīkasiṇajhānalābhī devaloke nibbatto āgamanavasena ‘‘pathavīdevo’’ti nāmaṃ labhati. Vuttañhetaṃ – ‘‘āpo ca devā pathavī’’tiādīsu (dī. ni. 2.340) ayaṃ sammutipathavī, paññattipathavī nāmāti veditabbā. Idha pana sasambhārapathavī adhippetā (ma. ni. aṭṭha. 1.2 pathavīvāravaṇṇanā).
सदेवकाति सदेवलोका। ‘‘सदेवता’’तिपि पाठो अत्थि चे सुन्दरतरं, सदेवको मनुस्सलोको ओभासितोति अत्थो। पुथूति बहू। लोकन्तरिकाति असुरकायनरकानमेतं अधिवचनं, ता पन तिण्णं चक्कवाळानं अन्तरा एका लोकन्तरिका होति, तिण्णं सकटचक्कानं अञ्ञमञ्ञं आहच्च ठितानं मज्झे ओकासो विय एकेको लोकन्तरिकनिरयो, परिमाणतो अट्ठयोजनसहस्सो होति। असंवुताति हेट्ठा अप्पतिट्ठा। तमो चाति अन्धकारो। तिब्बोति बहलो घनो। चन्दिमसूरियालोकाभावतो निच्चन्धकारोव होति। विहतोति विद्धस्तो। तदाति यदा पन भगवा सत्तेसु कारुञ्ञतं पटिच्च पाटिहारियकरणत्थं आलोकं फरि, तदा सो तमो तिब्बो लोकन्तरिकासु ठितो, विहतो विद्धस्तो अहोसीति अत्थो।
Sadevakāti sadevalokā. ‘‘Sadevatā’’tipi pāṭho atthi ce sundarataraṃ, sadevako manussaloko obhāsitoti attho. Puthūti bahū. Lokantarikāti asurakāyanarakānametaṃ adhivacanaṃ, tā pana tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antarā ekā lokantarikā hoti, tiṇṇaṃ sakaṭacakkānaṃ aññamaññaṃ āhacca ṭhitānaṃ majjhe okāso viya ekeko lokantarikanirayo, parimāṇato aṭṭhayojanasahasso hoti. Asaṃvutāti heṭṭhā appatiṭṭhā. Tamo cāti andhakāro. Tibboti bahalo ghano. Candimasūriyālokābhāvato niccandhakārova hoti. Vihatoti viddhasto. Tadāti yadā pana bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca pāṭihāriyakaraṇatthaṃ ālokaṃ phari, tadā so tamo tibbo lokantarikāsu ṭhito, vihato viddhasto ahosīti attho.
अच्छेरकन्ति अच्छरापहरणयोग्गं, विम्हयवसेन अङ्गुलीहि पहरणयोग्गन्ति अत्थो। पाटिहीरन्ति पटिपक्खहरणतो पाटिहीरं। पटिहरति सत्तानं दिट्ठिमानोपगतानि चित्तानीति वा पाटिहीरं, अप्पसन्नानं सत्तानं पसादं पटिआहरतीति वा पाटिहीरं। ‘‘पाटिहेर’’न्तिपि पाठो, सोयेवत्थो। एत्थ आलोकविधानविसेसस्सेतं अधिवचनं। दिस्वान अच्छेरकं पाटिहीरन्ति एत्थ देवा च मनुस्सा च लोकन्तरिकासु निब्बत्तसत्तापि च तं भगवतो पाटिहारियं दिस्वा परमप्पीतिसोमनस्सं अगमंसूति इदं वचनं आहरित्वा अत्थो दट्ठब्बो, इतरथा न पुब्बेन वा परं, न परेन वा पुब्बं युज्जति।
Accherakanti accharāpaharaṇayoggaṃ, vimhayavasena aṅgulīhi paharaṇayogganti attho. Pāṭihīranti paṭipakkhaharaṇato pāṭihīraṃ. Paṭiharati sattānaṃ diṭṭhimānopagatāni cittānīti vā pāṭihīraṃ, appasannānaṃ sattānaṃ pasādaṃ paṭiāharatīti vā pāṭihīraṃ. ‘‘Pāṭihera’’ntipi pāṭho, soyevattho. Ettha ālokavidhānavisesassetaṃ adhivacanaṃ. Disvāna accherakaṃpāṭihīranti ettha devā ca manussā ca lokantarikāsu nibbattasattāpi ca taṃ bhagavato pāṭihāriyaṃ disvā paramappītisomanassaṃ agamaṃsūti idaṃ vacanaṃ āharitvā attho daṭṭhabbo, itarathā na pubbena vā paraṃ, na parena vā pubbaṃ yujjati.
इदानि न केवलं मनुस्सलोकेसुयेव आलोको अत्थि, सब्बत्थ तिविधेपि सङ्खारसत्तोकाससङ्खाते लोके आलोकोयेवाति दस्सनत्थं –
Idāni na kevalaṃ manussalokesuyeva āloko atthi, sabbattha tividhepi saṅkhārasattokāsasaṅkhāte loke ālokoyevāti dassanatthaṃ –
८.
8.
‘‘सदेवगन्धब्बमनुस्सरक्खसे,
‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhase,
आभा उळारा विपुला अजायथ।
Ābhā uḷārā vipulā ajāyatha;
इमस्मिं लोके परस्मिञ्चोभयस्मिं,
Imasmiṃ loke parasmiñcobhayasmiṃ,
अधो च उद्धं तिरियञ्च वित्थत’’न्ति॥ – अयं गाथा वुत्ता।
Adho ca uddhaṃ tiriyañca vitthata’’nti. – ayaṃ gāthā vuttā;
तत्थ देवाति सम्मुतिदेवा उपपत्तिदेवा विसुद्धिदेवाति सब्बेपि देवा इध सङ्गहिता। देवा च गन्धब्बा च मनुस्सा च रक्खसा च देवगन्धब्बमनुस्सरक्खसा। सह देवगन्धब्बमनुस्सरक्खसेहीति सदेवगन्धब्बमनुस्सरक्खसो। को पन सो? लोको, तस्मिं सदेवगन्धब्बमनुस्सरक्खसे लोके। आभाति आलोको। उळाराति एत्थायं उळार-सद्दो मधुरसेट्ठविपुलादीसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘उळारानि खादनीयभोजनीयानि खादन्ति भुञ्जन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३६६) मधुरे दिस्सति। ‘‘उळाराय खो पन भवं वच्छायनो पसंसाय समणं गोतमं पसंसती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८८) सेट्ठे। ‘‘अतिक्कम्म देवानं देवानुभावं अप्पमाणो उळारो ओभासो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३२; म॰ नि॰ ३.२०१) विपुले। स्वायं इध सेट्ठे दट्ठब्बो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१४२; वि॰ व॰ अट्ठ॰ १)। विपुलाति अप्पमाणा। अजायथाति उप्पज्जि उदपादि पवत्तित्थ। इमस्मिं लोके परस्मिञ्चाति इमस्मिं मनुस्सलोके च परस्मिं देवलोके चाति अत्थो। उभयस्मिन्ति तदुभयस्मिं, अज्झत्तबहिद्धादीसु विय दट्ठब्बं। अधो चाति अवीचिआदीसु निरयेसु। उद्धन्ति भवग्गतोपि उद्धं अजटाकासेपि। तिरियञ्चाति तिरियतोपि दससु चक्कवाळसहस्सेसु। वित्थतन्ति विसटं। अन्धकारं विधमित्वा वुत्तप्पकारं लोकञ्च पदेसञ्च अज्झोत्थरित्वा आभा पवत्तित्थाति अत्थो। अथ वा तिरियञ्च वित्थतन्ति तिरियतो वित्थतं महन्तं, अप्पमाणं पदेसं आभा फरित्वा अट्ठासीति अत्थो।
Tattha devāti sammutidevā upapattidevā visuddhidevāti sabbepi devā idha saṅgahitā. Devā ca gandhabbā ca manussā ca rakkhasā ca devagandhabbamanussarakkhasā. Saha devagandhabbamanussarakkhasehīti sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko pana so? Loko, tasmiṃ sadevagandhabbamanussarakkhase loke. Ābhāti āloko. Uḷārāti etthāyaṃ uḷāra-saddo madhuraseṭṭhavipulādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘uḷārāni khādanīyabhojanīyāni khādanti bhuñjantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhure dissati. ‘‘Uḷārāya kho pana bhavaṃ vacchāyano pasaṃsāya samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.288) seṭṭhe. ‘‘Atikkamma devānaṃ devānubhāvaṃ appamāṇo uḷāro obhāso’’tiādīsu (dī. ni. 2.32; ma. ni. 3.201) vipule. Svāyaṃ idha seṭṭhe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 3.142; vi. va. aṭṭha. 1). Vipulāti appamāṇā. Ajāyathāti uppajji udapādi pavattittha. Imasmiṃ loke parasmiñcāti imasmiṃ manussaloke ca parasmiṃ devaloke cāti attho. Ubhayasminti tadubhayasmiṃ, ajjhattabahiddhādīsu viya daṭṭhabbaṃ. Adho cāti avīciādīsu nirayesu. Uddhanti bhavaggatopi uddhaṃ ajaṭākāsepi. Tiriyañcāti tiriyatopi dasasu cakkavāḷasahassesu. Vitthatanti visaṭaṃ. Andhakāraṃ vidhamitvā vuttappakāraṃ lokañca padesañca ajjhottharitvā ābhā pavattitthāti attho. Atha vā tiriyañca vitthatanti tiriyato vitthataṃ mahantaṃ, appamāṇaṃ padesaṃ ābhā pharitvā aṭṭhāsīti attho.
अथ भगवा दससहस्सचक्कवाळेसु आलोकफरणं कत्वा अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय आवज्जित्वा अधिट्ठानचित्तेन आकासमब्भुग्गन्त्वा तेसं ञातीनं सीसेसु पादपंसुं ओकिरमानो विय महतिया देवमनुस्सपरिसाय मज्झे यमकपाटिहारियं दस्सेति। तं पन पाळितो एवं वेदितब्बं (पटि॰ म॰ १.११६) –
Atha bhagavā dasasahassacakkavāḷesu ālokapharaṇaṃ katvā abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya āvajjitvā adhiṭṭhānacittena ākāsamabbhuggantvā tesaṃ ñātīnaṃ sīsesu pādapaṃsuṃ okiramāno viya mahatiyā devamanussaparisāya majjhe yamakapāṭihāriyaṃ dasseti. Taṃ pana pāḷito evaṃ veditabbaṃ (paṭi. ma. 1.116) –
‘‘कतमं तथागतस्स यमकपाटिहीरे ञाणं? इध तथागतो यमकपाटिहीरं करोति असाधारणं सावकेहि उपरिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, हेट्ठिमकायतो उदकधारा पवत्तति। हेट्ठिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, उपरिमकायतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… पुरत्थिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, पच्छिमकायतो उदकधारा पवत्तति। पच्छिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, पुरत्थिमकायतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणअक्खितो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामअक्खितो उदकधारा पवत्तति। वामअक्खितो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणअक्खितो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणकण्णसोततो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामकण्णसोततो उदकधारा पवत्तति। वामकण्णसोततो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणकण्णसोततो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणनासिकासोततो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामनासिकासोततो उदकधारा पवत्तति। वामनासिकासोततो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणनासिकासोततो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणअंसकूटतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामअंसकूटतो उदकधारा पवत्तति। वामअंसकूटतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणअंसकूटतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणहत्थतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामहत्थतो उदकधारा पवत्तति। वामहत्थतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणहत्थतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणपस्सतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामपस्सतो उदकधारा पवत्तति। वामपस्सतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणपस्सतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… दक्खिणपादतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, वामपादतो उदकधारा पवत्तति। वामपादतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, दक्खिणपादतो उदकधारा पवत्तति…पे॰… अङ्गुलङ्गुलेहि अग्गिक्खन्धो पवत्तति, अङ्गुलन्तरिकाहि उदकधारा पवत्तति। अङ्गुलन्तरिकाहि अग्गिक्खन्धो पवत्तति, अङ्गुलङ्गुलेहि उदकधारा पवत्तति…पे॰… एकेकलोमतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, एकेकलोमतो उदकधारा पवत्तति। लोमकूपतो लोमकूपतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, लोमकूपतो लोमकूपतो उदकधारा पवत्तति – छन्नं वण्णानं नीलानं पीतकानं लोहितकानं ओदातानं मञ्जिट्ठानं पभस्सरानं।
‘‘Katamaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇaṃ? Idha tathāgato yamakapāṭihīraṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattati…pe… puratthimakāyato aggikkhandho pavattati, pacchimakāyato udakadhārā pavattati. Pacchimakāyato aggikkhandho pavattati, puratthimakāyato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaakkhito aggikkhandho pavattati, vāmaakkhito udakadhārā pavattati. Vāmaakkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaakkhito udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, vāmakaṇṇasotato udakadhārā pavattati. Vāmakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇakaṇṇasotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, vāmanāsikāsotato udakadhārā pavattati. Vāmanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇanāsikāsotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, vāmaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati. Vāmaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇahatthato aggikkhandho pavattati, vāmahatthato udakadhārā pavattati. Vāmahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇahatthato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapassato aggikkhandho pavattati, vāmapassato udakadhārā pavattati. Vāmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapassato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapādato aggikkhandho pavattati, vāmapādato udakadhārā pavattati. Vāmapādato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapādato udakadhārā pavattati…pe… aṅgulaṅgulehi aggikkhandho pavattati, aṅgulantarikāhi udakadhārā pavattati. Aṅgulantarikāhi aggikkhandho pavattati, aṅgulaṅgulehi udakadhārā pavattati…pe… ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattati. Lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattati – channaṃ vaṇṇānaṃ nīlānaṃ pītakānaṃ lohitakānaṃ odātānaṃ mañjiṭṭhānaṃ pabhassarānaṃ.
‘‘भगवा चङ्कमति, निम्मितो तिट्ठति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति। भगवा तिट्ठति, निम्मितो चङ्कमति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति। भगवा निसीदति, निम्मितो चङ्कमति वा तिट्ठति वा सेय्यं वा कप्पेति। भगवा सेय्यं कप्पेति, निम्मितो चङ्कमति वा तिट्ठति वा निसीदति वा। निम्मितो चङ्कमति, भगवा तिट्ठति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति। निम्मितो तिट्ठति, भगवा चङ्कमति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति। निम्मितो निसीदति, भगवा चङ्कमति वा तिट्ठति वा सेय्यं वा कप्पेति। निम्मितो सेय्यं कप्पेति, भगवा चङ्कमति वा तिट्ठति वा निसीदति वा, इदं तथागतस्स यमकपाटिहीरे ञाणन्ति वेदितब्बं’’।
‘‘Bhagavā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā tiṭṭhati, nimmito caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā nisīdati, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā seyyaṃ kappeti, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā. Nimmito caṅkamati, bhagavā tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito tiṭṭhati, bhagavā caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito nisīdati, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito seyyaṃ kappeti, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā, idaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇanti veditabbaṃ’’.
तस्स पन भगवतो तेजोकसिणसमापत्तिवसेन उपरिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति। आपोकसिणसमापत्तिवसेन हेट्ठिमकायतो उदकधारा पवत्ततीति पुन उदकधाराय पवत्तट्ठानतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, अग्गिक्खन्धस्स पवत्तट्ठानतो उदकधारा पवत्ततीति दस्सेतुं, ‘‘हेट्ठिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, उपरिमकायतो उदकधारा पवत्तती’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बा। एसेव नयो सेसपदेसुपि। अग्गिक्खन्धो पनेत्थ उदकधाराय असम्मिस्सोव अहोसि। तथा उदकधारा अग्गिक्खन्धेन। रस्मीसु पन दुतिया दुतिया रस्मि पुरिमाय पुरिमाय यमका विय एकक्खणे पवत्तति। द्विन्नञ्च चित्तानं एकक्खणे पवत्ति नाम नत्थि, बुद्धानं पन भवङ्गपरिवासस्स लहुकताय पञ्चहाकारेहि चिण्णवसिताय एता रस्मियो एकक्खणे विय पवत्तन्ति, तस्सा पन रस्मिया आवज्जनपरिकम्माधिट्ठानानि विसुंयेव। नीलरस्मिअत्थाय हि भगवा नीलकसिणं समापज्जति। पीतरस्मिआदीनं अत्थाय पीतकसिणादीनि समापज्जति।
Tassa pana bhagavato tejokasiṇasamāpattivasena uparimakāyato aggikkhandho pavattati. Āpokasiṇasamāpattivasena heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattatīti puna udakadhārāya pavattaṭṭhānato aggikkhandho pavattati, aggikkhandhassa pavattaṭṭhānato udakadhārā pavattatīti dassetuṃ, ‘‘heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’ti vuttanti veditabbā. Eseva nayo sesapadesupi. Aggikkhandho panettha udakadhārāya asammissova ahosi. Tathā udakadhārā aggikkhandhena. Rasmīsu pana dutiyā dutiyā rasmi purimāya purimāya yamakā viya ekakkhaṇe pavattati. Dvinnañca cittānaṃ ekakkhaṇe pavatti nāma natthi, buddhānaṃ pana bhavaṅgaparivāsassa lahukatāya pañcahākārehi ciṇṇavasitāya etā rasmiyo ekakkhaṇe viya pavattanti, tassā pana rasmiyā āvajjanaparikammādhiṭṭhānāni visuṃyeva. Nīlarasmiatthāya hi bhagavā nīlakasiṇaṃ samāpajjati. Pītarasmiādīnaṃ atthāya pītakasiṇādīni samāpajjati.
एवं भगवतो यमकपाटिहीरे कयिरमाने सकलस्सापि दससहस्सचक्कवाळस्स अलङ्कारकरणकालो विय अहोसि। तेन वुत्तं –
Evaṃ bhagavato yamakapāṭihīre kayiramāne sakalassāpi dasasahassacakkavāḷassa alaṅkārakaraṇakālo viya ahosi. Tena vuttaṃ –
९.
9.
‘‘सत्तुत्तमो अनधिवरो विनायको, सत्था अहू देवमनुस्सपूजितो।
‘‘Sattuttamo anadhivaro vināyako, satthā ahū devamanussapūjito;
महानुभावो सतपुञ्ञलक्खणो, दस्सेसि अच्छेरकं पाटिहीर’’न्ति॥
Mahānubhāvo satapuññalakkhaṇo, dassesi accherakaṃ pāṭihīra’’nti.
तत्थ सत्तुत्तमोति अत्तनो सीलादीहि गुणेहि सब्बेसु सत्तेसु उत्तमो पवरो सेट्ठोति सत्तुत्तमो, सत्तानं वा उत्तमो सत्तुत्तमो। सत्तन्ति हि ञाणस्स नामं, तेन दसबलचतुवेसारज्जछअसाधारणञाणसङ्खातेन सत्तेन सेट्ठो उत्तमोति सत्तुत्तमो, समानाधिकरणवसेन सत्तो उत्तमोति वा सत्तुत्तमो। यदि एवं ‘‘उत्तमसत्तो’’ति वत्तब्बं उत्तम-सद्दस्स पुब्बनिपातपाठतो। न पनेस भेदो अनियमतो बहुलवचनतो च नरुत्तमपुरिसुत्तमनरवरादि-सद्दा विय दट्ठब्बो। अथ वा सत्तं उत्तमं यस्स सो सत्तुत्तमो, इधापि च उत्तम-सद्दस्स पुब्बनिपातो भवति। उत्तमसत्तोति विसेसनस्स पुब्बनिपातपाठतो ‘‘चित्तगू पद्धगू’’ति एत्थ वियाति नायं दोसो। उभयविसेसनतो वा आहितग्गिआदिपाठो विय दट्ठब्बो। विनायकोति बहूहि विनयनूपायेहि सत्ते विनेति दमेतीति विनायको। सत्थाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थेहि यथारहं सत्ते अनुसासतीति सत्था। अहूति अहोसि। देवमनुस्सपूजितोति दिब्बेहि पञ्चकामगुणेहि दिब्बन्ति कीळन्तीति देवा। मनस्स उस्सन्नत्ता मनुस्सा, देवा च मनुस्सा च देवमनुस्सा, देवमनुस्सेहि पूजितो देवमनुस्सपूजितो। पुप्फादिपूजाय च पच्चयपूजाय च पूजितो, अपचितोति अत्थो। कस्मा पन देवमनुस्सानमेव गहणं कतं, ननु भगवा तिरच्छानगतेहिपि आरवाळकाळापलालधनपालपालिलेय्यकनागादीहि सातागिराळवकहेमवतसूचिलोमखरलोमयक्खादीहि विनिपातगतेहिपि पूजितोयेवाति? सच्चमेवेतं, उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन सब्बपुग्गलपरिच्छेदवसेन चेतं वुत्तन्ति वेदितब्बं। महानुभावोति महता बुद्धानुभावेन समन्नागतो। सतपुञ्ञलक्खणोति अनन्तेसु चक्कवाळेसु सब्बे सत्ता एकेकं पुञ्ञकम्मं सतक्खत्तुं करेय्युं एत्तकेहि जनेहि कतकम्मं बोधिसत्तो सयमेव एकको सतगुणं कत्वा निब्बत्तो। तस्मा ‘‘सतपुञ्ञलक्खणो’’ति वुच्चति। केचि पन ‘‘सतेन सतेन पुञ्ञकम्मेन निब्बत्तएकेकलक्खणो’’ति वदन्ति। ‘‘एवं सन्ते यो कोचि बुद्धो भवेय्या’’ति तं अट्ठकथासु पटिक्खित्तं। दस्सेसीति सब्बेसं देवमनुस्सानं अतिविम्हयकरं यमकपाटिहारियं दस्सेसि।
Tattha sattuttamoti attano sīlādīhi guṇehi sabbesu sattesu uttamo pavaro seṭṭhoti sattuttamo, sattānaṃ vā uttamo sattuttamo. Sattanti hi ñāṇassa nāmaṃ, tena dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇasaṅkhātena sattena seṭṭho uttamoti sattuttamo, samānādhikaraṇavasena satto uttamoti vā sattuttamo. Yadi evaṃ ‘‘uttamasatto’’ti vattabbaṃ uttama-saddassa pubbanipātapāṭhato. Na panesa bhedo aniyamato bahulavacanato ca naruttamapurisuttamanaravarādi-saddā viya daṭṭhabbo. Atha vā sattaṃ uttamaṃ yassa so sattuttamo, idhāpi ca uttama-saddassa pubbanipāto bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanipātapāṭhato ‘‘cittagū paddhagū’’ti ettha viyāti nāyaṃ doso. Ubhayavisesanato vā āhitaggiādipāṭho viya daṭṭhabbo. Vināyakoti bahūhi vinayanūpāyehi satte vineti dametīti vināyako. Satthāti diṭṭhadhammikasamparāyikatthehi yathārahaṃ satte anusāsatīti satthā. Ahūti ahosi. Devamanussapūjitoti dibbehi pañcakāmaguṇehi dibbanti kīḷantīti devā. Manassa ussannattā manussā, devā ca manussā ca devamanussā, devamanussehi pūjito devamanussapūjito. Pupphādipūjāya ca paccayapūjāya ca pūjito, apacitoti attho. Kasmā pana devamanussānameva gahaṇaṃ kataṃ, nanu bhagavā tiracchānagatehipi āravāḷakāḷāpalāladhanapālapālileyyakanāgādīhi sātāgirāḷavakahemavatasūcilomakharalomayakkhādīhi vinipātagatehipi pūjitoyevāti? Saccamevetaṃ, ukkaṭṭhaparicchedavasena sabbapuggalaparicchedavasena cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Mahānubhāvoti mahatā buddhānubhāvena samannāgato. Satapuññalakkhaṇoti anantesu cakkavāḷesu sabbe sattā ekekaṃ puññakammaṃ satakkhattuṃ kareyyuṃ ettakehi janehi katakammaṃ bodhisatto sayameva ekako sataguṇaṃ katvā nibbatto. Tasmā ‘‘satapuññalakkhaṇo’’ti vuccati. Keci pana ‘‘satena satena puññakammena nibbattaekekalakkhaṇo’’ti vadanti. ‘‘Evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyā’’ti taṃ aṭṭhakathāsu paṭikkhittaṃ. Dassesīti sabbesaṃ devamanussānaṃ ativimhayakaraṃ yamakapāṭihāriyaṃ dassesi.
अथ सत्था आकासे पाटिहारियं कत्वा महाजनस्स चित्ताचारं ओलोकेत्वा तस्स अज्झासयानुकूलं धम्मकथं चङ्कमन्तो कथेतुकामो आकासे दससहस्सचक्कवाळवित्थतं सब्बरतनमयं रतनचङ्कमं मापेसि। तेन वुत्तं –
Atha satthā ākāse pāṭihāriyaṃ katvā mahājanassa cittācāraṃ oloketvā tassa ajjhāsayānukūlaṃ dhammakathaṃ caṅkamanto kathetukāmo ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ ratanacaṅkamaṃ māpesi. Tena vuttaṃ –
१०.
10.
‘‘सो याचितो देववरेन चक्खुमा, अत्थं समेक्खित्वा तदा नरुत्तमो।
‘‘So yācito devavarena cakkhumā, atthaṃ samekkhitvā tadā naruttamo;
चङ्कमं मापयि लोकनायको, सुनिट्ठितं सब्बरतननिम्मित’’न्ति॥
Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti.
तत्थ सोति सो सत्था। याचितोति पठममेव अट्ठमे सत्ताहे धम्मदेसनाय याचितोति अत्थो। देववरेनाति सहम्पतिब्रह्मुना। चक्खुमाति एत्थ चक्खतीति चक्खु, समविसमं विभावयतीति अत्थो। तं पन चक्खु दुविधं – ञाणचक्खु, मंसचक्खूति। तत्थ ञाणचक्खु पञ्चविधं – बुद्धचक्खु, धम्मचक्खु, समन्तचक्खु, दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खूति। तेसु बुद्धचक्खु नाम आसयानुसयञाणञ्चेव इन्द्रियपरोपरियत्तञाणञ्च, यं ‘‘बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’ति (दी॰ नि॰ २.६९; म॰ नि॰ १.२८३; २.३३९; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ९) आगतं। धम्मचक्खु नाम हेट्ठिमा तयो मग्गा तीणि च फलानि, यं ‘‘विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादी’’ति (दी॰ नि॰ १.३५५; सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १६; पटि॰ म॰ २.३०) आगतं। समन्तचक्खु नाम सब्बञ्ञुतञ्ञाणं , यं ‘‘तथूपमं धम्ममयं, सुमेध, पासादमारुय्ह समन्तचक्खू’’ति (दी॰ नि॰ २.७०; म॰ नि॰ १.२८२; २.३३८; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ८) आगतं। दिब्बचक्खु नाम आलोकवड्ढनेन उप्पन्नाभिञ्ञाचित्तेन सम्पयुत्तञाणं, यं ‘‘दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेना’’ति (म॰ नि॰ १.१४८, २८४, ३८५, ४३२; २.३४१; ३.८२, २६१; महाव॰ १०) आगतं। पञ्ञाचक्खु नाम ‘‘चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादी’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०८२; महाव॰ १५; कथा॰ ४०५; पटि॰ म॰ २.३०) एत्थ पुब्बेनिवासादिञाणं पञ्ञाचक्खूति आगतं।
Tattha soti so satthā. Yācitoti paṭhamameva aṭṭhame sattāhe dhammadesanāya yācitoti attho. Devavarenāti sahampatibrahmunā. Cakkhumāti ettha cakkhatīti cakkhu, samavisamaṃ vibhāvayatīti attho. Taṃ pana cakkhu duvidhaṃ – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhūti. Tattha ñāṇacakkhu pañcavidhaṃ – buddhacakkhu, dhammacakkhu, samantacakkhu, dibbacakkhu, paññācakkhūti. Tesu buddhacakkhu nāma āsayānusayañāṇañceva indriyaparopariyattañāṇañca, yaṃ ‘‘buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (dī. ni. 2.69; ma. ni. 1.283; 2.339; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9) āgataṃ. Dhammacakkhu nāma heṭṭhimā tayo maggā tīṇi ca phalāni, yaṃ ‘‘virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (dī. ni. 1.355; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 16; paṭi. ma. 2.30) āgataṃ. Samantacakkhu nāma sabbaññutaññāṇaṃ , yaṃ ‘‘tathūpamaṃ dhammamayaṃ, sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhū’’ti (dī. ni. 2.70; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) āgataṃ. Dibbacakkhu nāma ālokavaḍḍhanena uppannābhiññācittena sampayuttañāṇaṃ, yaṃ ‘‘dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; mahāva. 10) āgataṃ. Paññācakkhu nāma ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1082; mahāva. 15; kathā. 405; paṭi. ma. 2.30) ettha pubbenivāsādiñāṇaṃ paññācakkhūti āgataṃ.
मंसचक्खु नाम ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे चा’’ति (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५-४२६; सं॰ नि॰ २.४३; ४.६०; कथा॰ ४६५, ४६७) एत्थ पसादमंसचक्खु वुत्तं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२१३)। तं पन दुविधं – ससम्भारचक्खु पसादचक्खूति। तेसु य्वायं अक्खिकूपके अक्खिपत्तकेहि परिवारितो मंसपिण्डो यत्थ चतस्सो धातुयो वण्णगन्धरसोजा सम्भवो जीवितं भावो चक्खुपसादो कायपसादोति सङ्खेपतो तेरस सम्भारा होन्ति। वित्थारतो पन सम्भवमानानि चतुसमुट्ठानानि छत्तिंस जीवितं भावो चक्खुपसादो कायपसादोति इमे कम्मसमुट्ठाना चत्तारो चाति ससम्भारा होन्ति, इदं ससम्भारचक्खु नाम। यं पन सेतमण्डलपरिच्छिन्नेन कण्हमण्डलेन परिवारिते दिट्ठमण्डले सन्निविट्ठं रूपदस्सनसमत्थं पसादमत्तं, इदं पसादचक्खु नाम। सब्बानि पनेतानि एकविधानि अनिच्चतो सङ्खततो, दुविधानि सासवानासवतो लोकियलोकुत्तरतो, तिविधानि भूमितो उपादिण्णत्तिकतो, चतुब्बिधानि एकन्तपरित्तअप्पमाणानियतारम्मणतो, पञ्चविधानि रूपनिब्बानारूपसब्बारम्मणानारम्मणवसेन, छब्बिधानि होन्ति बुद्धचक्खादिवसेन। इच्चेवमेतानि वुत्तप्पकारानि चक्खूनि अस्स भगवतो सन्तीति भगवा चक्खुमाति वुच्चति। अत्थं समेक्खित्वाति चङ्कमं मापेत्वा, धम्मदेसनानिमित्तं देवमनुस्सानं हितत्थं उपपरिक्खित्वा उपधारेत्वाति अधिप्पायो। मापयीति मापेसि। लोकनायकोति सग्गमोक्खाभिमुखं लोकं नयतीति लोकनायको। सुनिट्ठितन्ति सुट्ठु निट्ठितं, परियोसितन्ति अत्थो। सब्बरतननिम्मितन्ति दसविधरतनमयं।
Maṃsacakkhu nāma ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 2.43; 4.60; kathā. 465, 467) ettha pasādamaṃsacakkhu vuttaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.213). Taṃ pana duvidhaṃ – sasambhāracakkhu pasādacakkhūti. Tesu yvāyaṃ akkhikūpake akkhipattakehi parivārito maṃsapiṇḍo yattha catasso dhātuyo vaṇṇagandharasojā sambhavo jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti saṅkhepato terasa sambhārā honti. Vitthārato pana sambhavamānāni catusamuṭṭhānāni chattiṃsa jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti ime kammasamuṭṭhānā cattāro cāti sasambhārā honti, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yaṃ pana setamaṇḍalaparicchinnena kaṇhamaṇḍalena parivārite diṭṭhamaṇḍale sanniviṭṭhaṃ rūpadassanasamatthaṃ pasādamattaṃ, idaṃ pasādacakkhu nāma. Sabbāni panetāni ekavidhāni aniccato saṅkhatato, duvidhāni sāsavānāsavato lokiyalokuttarato, tividhāni bhūmito upādiṇṇattikato, catubbidhāni ekantaparittaappamāṇāniyatārammaṇato, pañcavidhāni rūpanibbānārūpasabbārammaṇānārammaṇavasena, chabbidhāni honti buddhacakkhādivasena. Iccevametāni vuttappakārāni cakkhūni assa bhagavato santīti bhagavā cakkhumāti vuccati. Atthaṃ samekkhitvāti caṅkamaṃ māpetvā, dhammadesanānimittaṃ devamanussānaṃ hitatthaṃ upaparikkhitvā upadhāretvāti adhippāyo. Māpayīti māpesi. Lokanāyakoti saggamokkhābhimukhaṃ lokaṃ nayatīti lokanāyako. Suniṭṭhitanti suṭṭhu niṭṭhitaṃ, pariyositanti attho. Sabbaratananimmitanti dasavidharatanamayaṃ.
इदानि भगवतो तिविधपाटिहारियसम्पत्तिदस्सनत्थं –
Idāni bhagavato tividhapāṭihāriyasampattidassanatthaṃ –
११.
11.
‘‘इद्धी च आदेसनानुसासनी, तिपाटिहीरे भगवा वसी अहु।
‘‘Iddhī ca ādesanānusāsanī, tipāṭihīre bhagavā vasī ahu;
चङ्कमं मापयि लोकनायको, सुनिट्ठितं सब्बरतननिम्मित’’न्ति॥ – वुत्तं।
Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti. – vuttaṃ;
तत्थ इद्धीति इद्धिविधं इद्धिपाटिहारियं नाम। तं पन एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होतीतिआदिनयप्पवत्तं (दी॰ नि॰ १.२३९; म॰ नि॰ १.१४७; पटि॰ म॰ ३.१०)। आदेसनाति परस्स चित्ताचारं ञत्वा कथनं आदेसनापाटिहारियं, तं सावकानञ्च बुद्धानञ्च सततधम्मदेसना। अनुसासनीति अनुसासनिपाटिहारियं, तस्स तस्स अज्झासयानुकूलमोवादोति अत्थो। इति एतानि तीणि पाटिहारियानि। तत्थ इद्धिपाटिहारियेन अनुसासनिपाटिहारियं महामोग्गल्लानस्स आचिण्णं, आदेसनापाटिहारियेन अनुसासनिपाटिहारियं धम्मसेनापतिस्स, अनुसासनिपाटिहारियं पन बुद्धानं सततधम्मदेसना। तिपाटिहीरेति एतेसु तीसु पाटिहारियेसूति अत्थो। भगवाति इदं गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुगारवाधिवचनं। वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
Tattha iddhīti iddhividhaṃ iddhipāṭihāriyaṃ nāma. Taṃ pana ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotītiādinayappavattaṃ (dī. ni. 1.239; ma. ni. 1.147; paṭi. ma. 3.10). Ādesanāti parassa cittācāraṃ ñatvā kathanaṃ ādesanāpāṭihāriyaṃ, taṃ sāvakānañca buddhānañca satatadhammadesanā. Anusāsanīti anusāsanipāṭihāriyaṃ, tassa tassa ajjhāsayānukūlamovādoti attho. Iti etāni tīṇi pāṭihāriyāni. Tattha iddhipāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ mahāmoggallānassa āciṇṇaṃ, ādesanāpāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ dhammasenāpatissa, anusāsanipāṭihāriyaṃ pana buddhānaṃ satatadhammadesanā. Tipāṭihīreti etesu tīsu pāṭihāriyesūti attho. Bhagavāti idaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘भगवाति वचनं सेट्ठं, भगवाति वचनमुत्तमं।
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
गरुगारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१४२; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.मूलपरियायसुत्तवण्णना; पारा॰ अट्ठ॰ १.१ वेरञ्जकण्डवण्णना; इतिवु॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना; महानि॰ अट्ठ॰ ५०)।
Garugāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti. (visuddhi. 1.142; ma. ni. aṭṭha. 1.mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; mahāni. aṭṭha. 50);
वसीति एतस्मिं तिविधेपि पाटिहारिये वसिप्पत्तो, चिण्णवसीति अत्थो। वसियो नाम पञ्च वसियो – आवज्जनसमापज्जनअधिट्ठानवुट्ठानपच्चवेक्खणसङ्खाता। तत्र यं यं झानं यथिच्छकं यदिच्छकं यावतिच्छकं आवज्जति आवज्जनाय दन्धायितत्तं नत्थीति सीघं आवज्जेतुं समत्थता आवज्जनवसी नाम। तथा यं यं झानं यथिच्छकं…पे॰… समापज्जति समापज्जनाय दन्धायितत्तं नत्थीति सीघं समापज्जनसमत्थता समापज्जनवसी नाम। दीघं कालं ठपेतुं समत्थता अधिट्ठानवसी नाम। तथेव लहुं वुट्ठातुं समत्थता वुट्ठानवसी नाम। पच्चवेक्खणवसी पन पच्चवेक्खणजवनानेव होन्ति तानि आवज्जनानन्तरानेव हुत्वा उप्पज्जन्तीति आवज्जनवसिया एव वुत्तानि। इति इमासु पञ्चसु वसीसु चिण्णवसिता वसी नाम होति। तेन वुत्तं – ‘‘तिपाटिहीरे भगवा वसी अहू’’ति।
Vasīti etasmiṃ tividhepi pāṭihāriye vasippatto, ciṇṇavasīti attho. Vasiyo nāma pañca vasiyo – āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātā. Tatra yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ āvajjati āvajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ āvajjetuṃ samatthatā āvajjanavasī nāma. Tathā yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ…pe… samāpajjati samāpajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ samāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī nāma. Dīghaṃ kālaṃ ṭhapetuṃ samatthatā adhiṭṭhānavasī nāma. Tatheva lahuṃ vuṭṭhātuṃ samatthatā vuṭṭhānavasī nāma. Paccavekkhaṇavasī pana paccavekkhaṇajavanāneva honti tāni āvajjanānantarāneva hutvā uppajjantīti āvajjanavasiyā eva vuttāni. Iti imāsu pañcasu vasīsu ciṇṇavasitā vasī nāma hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘tipāṭihīre bhagavā vasī ahū’’ti.
इदानि तस्स रतनचङ्कमस्स निम्मितविधानस्स दस्सनत्थं –
Idāni tassa ratanacaṅkamassa nimmitavidhānassa dassanatthaṃ –
१२.
12.
‘‘दससहस्सीलोकधातुया, सिनेरुपब्बतुत्तमे।
‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, sinerupabbatuttame;
थम्भेव दस्सेसि पटिपाटिया, चङ्कमे रतनामये’’ति॥ – आदिगाथायो वुत्ता।
Thambheva dassesi paṭipāṭiyā, caṅkame ratanāmaye’’ti. – ādigāthāyo vuttā;
तत्थ दससहस्सीलोकधातुयाति दससु चक्कवाळसहस्सेसु। सिनेरुपब्बतुत्तमेति महामेरुसङ्खाते सेट्ठपब्बते। थम्भेवाति थम्भे विय दसचक्कवाळसहस्सेसु ये सिनेरुपब्बता, ते पटिपाटिया ठिते सुवण्णथम्भे विय कत्वा तेसं उपरि चङ्कमं मापेत्वा दस्सेसीति अत्थो। रतनामयेति रतनमये।
Tattha dasasahassīlokadhātuyāti dasasu cakkavāḷasahassesu. Sinerupabbatuttameti mahāmerusaṅkhāte seṭṭhapabbate. Thambhevāti thambhe viya dasacakkavāḷasahassesu ye sinerupabbatā, te paṭipāṭiyā ṭhite suvaṇṇathambhe viya katvā tesaṃ upari caṅkamaṃ māpetvā dassesīti attho. Ratanāmayeti ratanamaye.
१३. दससहस्सी अतिक्कम्माति रतनचङ्कमं पन भगवा मापेन्तो तस्स एकं कोटिं सब्बपरियन्तं पाचीनचक्कवाळमुखवट्टिं एकं कोटिं पच्छिमचक्कवाळमुखवट्टिं अतिक्कमित्वा ठितं कत्वा मापेसि। तेन वुत्तं –
13.Dasasahassī atikkammāti ratanacaṅkamaṃ pana bhagavā māpento tassa ekaṃ koṭiṃ sabbapariyantaṃ pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ ekaṃ koṭiṃ pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ atikkamitvā ṭhitaṃ katvā māpesi. Tena vuttaṃ –
‘‘दससहस्सी अतिक्कम्म, चङ्कमं मापयी जिनो।
‘‘Dasasahassī atikkamma, caṅkamaṃ māpayī jino;
सब्बसोण्णमया पस्से, चङ्कमे रतनामये’’ति॥
Sabbasoṇṇamayā passe, caṅkame ratanāmaye’’ti.
तत्थ जिनोति किलेसारिजयनतो जिनो। सब्बसोण्णमया पस्सेति तस्स पन एवं निम्मितस्स चङ्कमस्स उभयपस्सेसु सुवण्णमया परमरमणीया मरियादभूमि अहोसि, मज्झे मणिमयाति अधिप्पायो।
Tattha jinoti kilesārijayanato jino. Sabbasoṇṇamayā passeti tassa pana evaṃ nimmitassa caṅkamassa ubhayapassesu suvaṇṇamayā paramaramaṇīyā mariyādabhūmi ahosi, majjhe maṇimayāti adhippāyo.
१४. तुलासङ्घाटाति तुलायुगळा, ता नानारतनमयाति वेदितब्बा। अनुवग्गाति अनुरूपा। सोवण्णफलकत्थताति सोवण्णमयेहि फलकेहि अत्थता, तुलासङ्घातानं उपरि सुवण्णमयो पदरच्छदोति अत्थो। वेदिका सब्बसोवण्णाति वेदिका पन सब्बापि सुवण्णमया, या पनेसा चङ्कमनपरिक्खेपवेदिका, सा एकाव अञ्ञेहि रतनेहि असम्मिस्साति अत्थो। दुभतो पस्सेसु निम्मिताति उभोसु पस्सेसु निम्मिता। द-कारो पदसन्धिकरो।
14.Tulāsaṅghāṭāti tulāyugaḷā, tā nānāratanamayāti veditabbā. Anuvaggāti anurūpā. Sovaṇṇaphalakatthatāti sovaṇṇamayehi phalakehi atthatā, tulāsaṅghātānaṃ upari suvaṇṇamayo padaracchadoti attho. Vedikā sabbasovaṇṇāti vedikā pana sabbāpi suvaṇṇamayā, yā panesā caṅkamanaparikkhepavedikā, sā ekāva aññehi ratanehi asammissāti attho. Dubhato passesu nimmitāti ubhosu passesu nimmitā. Da-kāro padasandhikaro.
१५. मणिमुत्तावालुकाकिण्णाति मणिमुत्तामयवालुकाकिण्णा। अथ वा मणयो च मुत्ता च वालुका च मणिमुत्तावालुका। ताहि मणिमुत्तावालुकाहि आकिण्णा सन्थताति मणिमुत्तावालुकाकिण्णा। निम्मितोति इमिनाकारेन निम्मितो कतो। रतनामयोति सब्बरतनमयो, चङ्कमोति अत्थो। ओभासेति दिसा सब्बाति सब्बापि दस दिसा ओभासेति पकासेति। सतरंसीवाति सहस्सरंसिआदिच्चो विय। उग्गतोति उदितो। यथा पन अब्भुग्गतो सहस्सरंसि सब्बापि दस दिसा ओभासेति, एवमेव एसोपि सब्बरतनमयो चङ्कमो ओभासेतीति अत्थो।
15.Maṇimuttāvālukākiṇṇāti maṇimuttāmayavālukākiṇṇā. Atha vā maṇayo ca muttā ca vālukā ca maṇimuttāvālukā. Tāhi maṇimuttāvālukāhi ākiṇṇā santhatāti maṇimuttāvālukākiṇṇā. Nimmitoti iminākārena nimmito kato. Ratanāmayoti sabbaratanamayo, caṅkamoti attho. Obhāseti disā sabbāti sabbāpi dasa disā obhāseti pakāseti. Sataraṃsīvāti sahassaraṃsiādicco viya. Uggatoti udito. Yathā pana abbhuggato sahassaraṃsi sabbāpi dasa disā obhāseti, evameva esopi sabbaratanamayo caṅkamo obhāsetīti attho.
इदानि पन निट्ठिते चङ्कमे तत्थ भगवतो पवत्तिदस्सनत्थं –
Idāni pana niṭṭhite caṅkame tattha bhagavato pavattidassanatthaṃ –
१६.
16.
‘‘तस्मिं चङ्कमने धीरो, द्वत्तिंसवरलक्खणो।
‘‘Tasmiṃ caṅkamane dhīro, dvattiṃsavaralakkhaṇo;
विरोचमानो सम्बुद्धो, चङ्कमे चङ्कमी जिनो॥
Virocamāno sambuddho, caṅkame caṅkamī jino.
१७.
17.
‘‘दिब्बं मन्दारवं पुप्फं, पदुमं पारिछत्तकं।
‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;
चङ्कमने ओकिरन्ति, सब्बे देवा समागता॥
Caṅkamane okiranti, sabbe devā samāgatā.
१८.
18.
‘‘पस्सन्ति तं देवसङ्घा, दससहस्सी पमोदिता।
‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, dasasahassī pamoditā;
नमस्समाना निपतन्ति, तुट्ठहट्ठा पमोदिता’’ति॥ – गाथायो वुत्ता।
Namassamānā nipatanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’ti. – gāthāyo vuttā;
तत्थ धीरोति धितियुत्तो। द्वत्तिंसवरलक्खणोति सुप्पतिट्ठितपादतलादीहि द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणेहि समन्नागतोति अत्थो। दिब्बन्ति देवलोके भवं जातं दिब्बं। पारिछत्तकन्ति देवानं तावतिंसानं कोविळाररुक्खस्स निस्सन्देन समन्ता योजनसतपरिमाणो परमदस्सनीयो पारिच्छत्तकरुक्खो निब्बत्ति। यस्मिं पुप्फिते सकलं देवनगरं एकसुरभिगन्धवासितं होति, तस्स कुसुमरेणुओकिण्णानि नवकनकविमानानि पिञ्जरानि हुत्वा खायन्ति। इमस्स पन पारिच्छत्तकरुक्खस्स पुप्फञ्च पारिच्छत्तकन्ति वुत्तं। चङ्कमे ओकिरन्तीति तस्मिं रतनचङ्कमे अवकिरन्ति, तेन वुत्तप्पकारेन पुप्फेन तस्मिं चङ्कमे चङ्कममानं भगवन्तं पूजेन्तीति अत्थो। सब्बे देवाति कामावचरदेवादयो देवा। तेनाह ‘‘पस्सन्ति तं देवसङ्घा’’ति। तं भगवन्तं रतनचङ्कमने चङ्कमन्तं सकेसु आलयेसुपि पस्सन्तीति अत्थो। दससहस्सीति भुम्मत्थे पच्चत्तवचनं, दससहस्सियं देवसङ्घा तं पस्सन्तीति अत्थो। पमोदिताति पमुदिता। निपतन्तीति सन्निपतन्ति। तुट्ठहट्ठाति पीतिवसेन तुट्ठहट्ठा। पमोदिताति इदानि वत्तब्बेहि तावतिंसादिदेवेहि सद्धिन्ति सम्बन्धो दट्ठब्बो, इतरथा पुनरुत्तिदोसतो न मुच्चति। अथ वा पमोदिता तं भगवन्तं पस्सन्ति, तुट्ठहट्ठा पमोदिता तहिं तहिं सन्निपतन्तीति अत्थो।
Tattha dhīroti dhitiyutto. Dvattiṃsavaralakkhaṇoti suppatiṭṭhitapādatalādīhi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇehi samannāgatoti attho. Dibbanti devaloke bhavaṃ jātaṃ dibbaṃ. Pārichattakanti devānaṃ tāvatiṃsānaṃ koviḷārarukkhassa nissandena samantā yojanasataparimāṇo paramadassanīyo pāricchattakarukkho nibbatti. Yasmiṃ pupphite sakalaṃ devanagaraṃ ekasurabhigandhavāsitaṃ hoti, tassa kusumareṇuokiṇṇāni navakanakavimānāni piñjarāni hutvā khāyanti. Imassa pana pāricchattakarukkhassa pupphañca pāricchattakanti vuttaṃ. Caṅkame okirantīti tasmiṃ ratanacaṅkame avakiranti, tena vuttappakārena pupphena tasmiṃ caṅkame caṅkamamānaṃ bhagavantaṃ pūjentīti attho. Sabbe devāti kāmāvacaradevādayo devā. Tenāha ‘‘passanti taṃ devasaṅghā’’ti. Taṃ bhagavantaṃ ratanacaṅkamane caṅkamantaṃ sakesu ālayesupi passantīti attho. Dasasahassīti bhummatthe paccattavacanaṃ, dasasahassiyaṃ devasaṅghā taṃ passantīti attho. Pamoditāti pamuditā. Nipatantīti sannipatanti. Tuṭṭhahaṭṭhāti pītivasena tuṭṭhahaṭṭhā. Pamoditāti idāni vattabbehi tāvatiṃsādidevehi saddhinti sambandho daṭṭhabbo, itarathā punaruttidosato na muccati. Atha vā pamoditā taṃ bhagavantaṃ passanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā tahiṃ tahiṃ sannipatantīti attho.
इदानि ये पस्सिंसु ये सन्निपतिंसु, ते सरूपतो दस्सेतुं –
Idāni ye passiṃsu ye sannipatiṃsu, te sarūpato dassetuṃ –
१९.
19.
‘‘तावतिंसा च यामा च, तुसिता चापि देवता।
‘‘Tāvatiṃsā ca yāmā ca, tusitā cāpi devatā;
निम्मानरतिनो देवा, ये देवा वसवत्तिनो।
Nimmānaratino devā, ye devā vasavattino;
उदग्गचित्ता सुमना, पस्सन्ति लोकनायकं॥
Udaggacittā sumanā, passanti lokanāyakaṃ.
२०.
20.
‘‘सदेवगन्धब्बमनुस्सरक्खसा , नागा सुपण्णा अथ वापि किन्नरा।
‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhasā , nāgā supaṇṇā atha vāpi kinnarā;
पस्सन्ति तं लोकहितानुकम्पकं, नभेव अच्चुग्गतचन्दमण्डलं॥
Passanti taṃ lokahitānukampakaṃ, nabheva accuggatacandamaṇḍalaṃ.
२१.
21.
‘‘आभस्सरा सुभकिण्हा, वेहप्फला अकनिट्ठा च देवता।
‘‘Ābhassarā subhakiṇhā, vehapphalā akaniṭṭhā ca devatā;
सुसुद्धसुक्कवत्थवसना, तिट्ठन्ति पञ्जलीकता॥
Susuddhasukkavatthavasanā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.
२२.
22.
‘‘मुञ्चन्ति पुप्फं पन पञ्चवण्णिकं, मन्दारवं चन्दनचुण्णमिस्सितं।
‘‘Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ;
भमेन्ति चेलानि च अम्बरे तदा, अहो जिनो लोकहितानुकम्पको’’ति॥ –
Bhamenti celāni ca ambare tadā, aho jino lokahitānukampako’’ti. –
इमा गाथायो वुत्ता।
Imā gāthāyo vuttā.
तत्थ उदग्गचित्ताति पीतिसोमनस्सवसेन उदग्गचित्ता। सुमनाति उदग्गचित्तत्ता एव सुमना। लोकहितानुकम्पकन्ति लोकहितञ्च लोकानुकम्पकञ्च। लोकहितेन वा अनुकम्पकं लोकहितानुकम्पकं। नभेव अच्चुग्गतचन्दमण्डलन्ति एत्थ आकासे अभिनवोदितं परिपुण्णं सब्बोपद्दवविनिमुत्तं सरदसमये चन्दमण्डलं विय बुद्धसिरिया विरोचमानं नयनानन्दकरं पस्सन्तीति अत्थो।
Tattha udaggacittāti pītisomanassavasena udaggacittā. Sumanāti udaggacittattā eva sumanā. Lokahitānukampakanti lokahitañca lokānukampakañca. Lokahitena vā anukampakaṃ lokahitānukampakaṃ. Nabheva accuggatacandamaṇḍalanti ettha ākāse abhinavoditaṃ paripuṇṇaṃ sabbopaddavavinimuttaṃ saradasamaye candamaṇḍalaṃ viya buddhasiriyā virocamānaṃ nayanānandakaraṃ passantīti attho.
आभस्सराति उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन वुत्तं। परित्ताभअप्पमाणाभआभस्सरापरित्तमज्झिमपणीतभेदेन दुतियज्झानेनाभिनिब्बत्ता सब्बेव गहिताति वेदितब्बा। सुभकिण्हाति इदं उक्कट्ठपरिच्छेदवसेनेव वुत्तं, तस्मा परित्तसुभअप्पमाणसुभसुभकिण्हापरित्तादिभेदेन ततियज्झानेन निब्बत्ता सब्बेव गहिताति वेदितब्बा। वेहप्फलाति विपुला फलाति वेहप्फला। ते चतुत्थज्झाननिब्बत्ता असञ्ञसत्तेहि एकतलवासिनो। हेट्ठा पन पठमज्झाननिब्बत्ता ब्रह्मकायिकादयो दस्सिता। तस्मा इध न दस्सिता। चक्खुसोतानमभावतो असञ्ञसत्ता च अरूपिनो च इध न उद्दिट्ठा। अकनिट्ठा च देवताति इधापि उक्कट्ठपरिच्छेदवसेनेव वुत्तं। तस्मा अविहातप्पसुदस्सासुदस्सिअकनिट्ठसङ्खाता पञ्चपि सुद्धावासा गहिताति वेदितब्बा। सुसुद्धसुक्कवत्थवसनाति सुट्ठु सुद्धानि सुसुद्धानि सुक्कानि ओदातानि। सुसुद्धानि सुक्कानि वत्थानि निवत्थानि चेव पारुतानि च येहि ते सुसुद्धसुक्कवत्थवसना, परिदहितपरिसुद्धपण्डरवत्थाति अत्थो। ‘‘सुसुद्धसुक्कवसना’’तिपि पाठो। पञ्जलीकताति कतपञ्जलिका कमलमकुलसदिसं अञ्जलिं सिरसि कत्वा तिट्ठन्ति।
Ābhassarāti ukkaṭṭhaparicchedavasena vuttaṃ. Parittābhaappamāṇābhaābhassarāparittamajjhimapaṇītabhedena dutiyajjhānenābhinibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Subhakiṇhāti idaṃ ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ, tasmā parittasubhaappamāṇasubhasubhakiṇhāparittādibhedena tatiyajjhānena nibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Vehapphalāti vipulā phalāti vehapphalā. Te catutthajjhānanibbattā asaññasattehi ekatalavāsino. Heṭṭhā pana paṭhamajjhānanibbattā brahmakāyikādayo dassitā. Tasmā idha na dassitā. Cakkhusotānamabhāvato asaññasattā ca arūpino ca idha na uddiṭṭhā. Akaniṭṭhā ca devatāti idhāpi ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ. Tasmā avihātappasudassāsudassiakaniṭṭhasaṅkhātā pañcapi suddhāvāsā gahitāti veditabbā. Susuddhasukkavatthavasanāti suṭṭhu suddhāni susuddhāni sukkāni odātāni. Susuddhāni sukkāni vatthāni nivatthāni ceva pārutāni ca yehi te susuddhasukkavatthavasanā, paridahitaparisuddhapaṇḍaravatthāti attho. ‘‘Susuddhasukkavasanā’’tipi pāṭho. Pañjalīkatāti katapañjalikā kamalamakulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā tiṭṭhanti.
मुञ्चन्तीति ओकिरन्ति। पुप्फं पनाति कुसुमं पन। ‘‘पुप्फानि वा’’तिपि पाठो, वचनविपरियासो दट्ठब्बो, अत्थो पनस्स सोयेव। पञ्चवण्णिकन्ति पञ्चवण्णं – नीलपीतलोहितोदातमञ्जिट्ठकवण्णवसेन पञ्चवण्णं। चन्दनचुण्णमिस्सितन्ति चन्दनचुण्णेन मिस्सितं। भमेन्ति चेलानीति भमयन्ति वत्थानि। अहो जिनो लोकहितानुकम्पकोति ‘‘अहो जिनो लोकहितो अहो च लोकहितानुकम्पको अहो कारुणिको’’ति एवमादीनि थुतिवचनानि उग्गिरन्ता। मुञ्चन्ति पुप्फं भमयन्ति चेलानीति सम्बन्धो।
Muñcantīti okiranti. Pupphaṃ panāti kusumaṃ pana. ‘‘Pupphāni vā’’tipi pāṭho, vacanavipariyāso daṭṭhabbo, attho panassa soyeva. Pañcavaṇṇikanti pañcavaṇṇaṃ – nīlapītalohitodātamañjiṭṭhakavaṇṇavasena pañcavaṇṇaṃ. Candanacuṇṇamissitanti candanacuṇṇena missitaṃ. Bhamenti celānīti bhamayanti vatthāni. Aho jino lokahitānukampakoti ‘‘aho jino lokahito aho ca lokahitānukampako aho kāruṇiko’’ti evamādīni thutivacanāni uggirantā. Muñcanti pupphaṃ bhamayanti celānīti sambandho.
इदानि तेहि पयुत्तानि थुतिवचनानि दस्सेतुं इमा गाथायो वुत्ता –
Idāni tehi payuttāni thutivacanāni dassetuṃ imā gāthāyo vuttā –
२३.
23.
‘‘तुवं सत्था च केतू च, धजो यूपो च पाणिनं।
‘‘Tuvaṃ satthā ca ketū ca, dhajo yūpo ca pāṇinaṃ;
परायनो पतिट्ठा च, दीपो च द्विपदुत्तमो॥
Parāyano patiṭṭhā ca, dīpo ca dvipaduttamo.
२४.
24.
‘‘दससहस्सीलोकधातुया, देवतायो महिद्धिका।
‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, devatāyo mahiddhikā;
परिवारेत्वा नमस्सन्ति, तुट्ठहट्ठा पमोदिता॥
Parivāretvā namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.
२५.
25.
‘‘देवता देवकञ्ञा च, पसन्ना तुट्ठमानसा।
‘‘Devatā devakaññā ca, pasannā tuṭṭhamānasā;
पञ्चवण्णिकपुप्फेहि, पूजयन्ति नरासभं॥
Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.
२६.
26.
‘‘पस्सन्ति तं देवसङ्घा, पसन्ना तुट्ठमानसा।
‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, pasannā tuṭṭhamānasā;
पञ्चवण्णिकपुप्फेहि, पूजयन्ति नरासभं॥
Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.
२७.
27.
‘‘अहो अच्छरियं लोके, अब्भुतं लोमहंसनं।
‘‘Aho acchariyaṃ loke, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
न मेदिसं भूतपुब्बं, अच्छेरं लोमहंसनं॥
Na medisaṃ bhūtapubbaṃ, accheraṃ lomahaṃsanaṃ.
२८.
28.
‘‘सकसकम्हि भवने, निसीदित्वान देवता।
‘‘Sakasakamhi bhavane, nisīditvāna devatā;
हसन्ति ता महाहसितं, दिस्वानच्छेरकं नभे॥
Hasanti tā mahāhasitaṃ, disvānaccherakaṃ nabhe.
२९.
29.
‘‘आकासट्ठा च भूमट्ठा, तिणपन्थनिवासिनो।
‘‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, tiṇapanthanivāsino;
कतञ्जली नमस्सन्ति, तुट्ठहट्ठा पमोदिता॥
Katañjalī namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.
३०.
30.
‘‘येपि दीघायुका नागा, पुञ्ञवन्तो महिद्धिको।
‘‘Yepi dīghāyukā nāgā, puññavanto mahiddhiko;
पमोदिता नमस्सन्ति, पूजयन्ति नरुत्तमं॥
Pamoditā namassanti, pūjayanti naruttamaṃ.
३१.
31.
‘‘सङ्गीतियो पवत्तेन्ति, अम्बरे अनिलञ्जसे।
‘‘Saṅgītiyo pavattenti, ambare anilañjase;
चम्मनद्धानि वादेन्ति, दिस्वानच्छेरकं नभे॥
Cammanaddhāni vādenti, disvānaccherakaṃ nabhe.
३२.
32.
‘‘सङ्खा च पणवा चेव, अथोपि डिण्डिमा बहू।
‘‘Saṅkhā ca paṇavā ceva, athopi ḍiṇḍimā bahū;
अन्तलिक्खस्मिं वज्जन्ति, दिस्वानच्छेरकं नभे॥
Antalikkhasmiṃ vajjanti, disvānaccherakaṃ nabhe.
३३.
33.
‘‘अब्भुतो वत नो अज्ज, उप्पज्जि लोमहंसनो।
‘‘Abbhuto vata no ajja, uppajji lomahaṃsano;
धुवमत्थसिद्धिं लभाम, खणो नो पटिपादितो॥
Dhuvamatthasiddhiṃ labhāma, khaṇo no paṭipādito.
३४.
34.
‘‘बुद्धोति तेसं सुत्वान, पीति उप्पज्जि तावदे।
‘‘Buddhoti tesaṃ sutvāna, pīti uppajji tāvade;
बुद्धो बुद्धोति कथयन्ता, तिट्ठन्ति पञ्जलीकता॥
Buddho buddhoti kathayantā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.
३५.
35.
‘‘हिङ्कारा साधुकारा च, उक्कुट्ठि सम्पहंसनं।
‘‘Hiṅkārā sādhukārā ca, ukkuṭṭhi sampahaṃsanaṃ;
पजा च विविधा गगने, वत्तन्ति पञ्जलीकता॥
Pajā ca vividhā gagane, vattanti pañjalīkatā.
३६.
36.
‘‘गायन्ति सेळेन्ति च वादयन्ति च, भुजानि पोथेन्ति च नच्चयन्ति च।
‘‘Gāyanti seḷenti ca vādayanti ca, bhujāni pothenti ca naccayanti ca;
मुञ्चन्ति पुप्फं पन पञ्चवण्णिकं, मन्दारवं चन्दनचुण्णमिस्सितं॥
Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ.
३७.
37.
‘‘यथा तुय्हं महावीर, पादेसु चक्कलक्खणं।
‘‘Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇaṃ;
धजवजिरपटाका, वड्ढमानङ्कुसाचित’’न्ति॥
Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācita’’nti.
तत्थ इधलोकपरलोकहितत्थं सासतीति सत्था। केतूति केतुनो अपचितिकातब्बट्ठेन केतु वियाति केतु। धजोति इन्दधजो समुस्सयट्ठेन दस्सनीयट्ठेन च तुवं धजो वियाति धजोति। अथ वा यथा हि लोके यस्स कस्सचि धजं दिस्वाव – ‘‘अयं धजो इत्थन्नामस्सा’’ति धजवा धजीति पञ्ञायति, एवमेव भगवा पञ्ञानिब्बानाधिगमाय भगवन्तं दिस्वाव निब्बानाधिगमो पञ्ञायति। तेन वुत्तं – ‘‘धजो यूपो चा’’ति। कूटदन्तसुत्ते वुत्तानं दानादिआसवक्खयञाणपरियोसानानं सब्बयागानं यजनत्थाय समुस्सितो यूपो तुवन्ति अत्थो। परायनोति पटिसरणं। पतिट्ठाति यथा महापथवी सब्बपाणीनं आधारभावेन पतिट्ठा निस्सयभूता, एवं तुवम्पि पतिट्ठाभूता। दीपो चाति पदीपो। यथा चतुरङ्गे तमसि वत्तमानानं सत्तानं आरोपितो पदीपो रूपसन्दस्सनो होति। एवं अविज्जन्धकारे वत्तमानानं सत्तानं परमत्थसन्दस्सनो पदीपो तुवन्ति अत्थो। अथ वा महासमुद्दे भिन्ननावानं सत्तानं समुद्ददीपो यथा पतिट्ठा होति, एवं तुवम्पि संसारसागरे अलब्भनेय्यपतिट्ठे ओसीदन्तानं पाणीनं दीपो वियाति दीपोति अत्थो।
Tattha idhalokaparalokahitatthaṃ sāsatīti satthā. Ketūti ketuno apacitikātabbaṭṭhena ketu viyāti ketu. Dhajoti indadhajo samussayaṭṭhena dassanīyaṭṭhena ca tuvaṃ dhajo viyāti dhajoti. Atha vā yathā hi loke yassa kassaci dhajaṃ disvāva – ‘‘ayaṃ dhajo itthannāmassā’’ti dhajavā dhajīti paññāyati, evameva bhagavā paññānibbānādhigamāya bhagavantaṃ disvāva nibbānādhigamo paññāyati. Tena vuttaṃ – ‘‘dhajo yūpo cā’’ti. Kūṭadantasutte vuttānaṃ dānādiāsavakkhayañāṇapariyosānānaṃ sabbayāgānaṃ yajanatthāya samussito yūpo tuvanti attho. Parāyanoti paṭisaraṇaṃ. Patiṭṭhāti yathā mahāpathavī sabbapāṇīnaṃ ādhārabhāvena patiṭṭhā nissayabhūtā, evaṃ tuvampi patiṭṭhābhūtā. Dīpo cāti padīpo. Yathā caturaṅge tamasi vattamānānaṃ sattānaṃ āropito padīpo rūpasandassano hoti. Evaṃ avijjandhakāre vattamānānaṃ sattānaṃ paramatthasandassano padīpo tuvanti attho. Atha vā mahāsamudde bhinnanāvānaṃ sattānaṃ samuddadīpo yathā patiṭṭhā hoti, evaṃ tuvampi saṃsārasāgare alabbhaneyyapatiṭṭhe osīdantānaṃ pāṇīnaṃ dīpo viyāti dīpoti attho.
द्विपदुत्तमोति द्विपदानं उत्तमो द्विपदुत्तमो, एत्थ पन निद्धारणलक्खणस्स अभावतो छट्ठीसमासस्स पटिसेधो नत्थि, निद्धारणलक्खणाय छट्ठिया समासो पटिसिद्धो। सम्मासम्बुद्धो पन अपदानं द्विपदानं चतुप्पदानं बहुप्पदानं रूपीनं अरूपीनं सञ्ञीनं असञ्ञीनं नेवसञ्ञीनासञ्ञीनं उत्तमोव। कस्मा पनिध ‘‘द्विपदुत्तमो’’ति वुत्तोति चे? सेट्ठतरवसेन। इमस्मिञ्हि लोके सेट्ठो नाम उप्पज्जमानो अपदचतुप्पदबहुप्पदेसुपि नुप्पज्जति। अयं द्विपदेसुयेव उप्पज्जति। कतरद्विपदेसूति? मनुस्सेसु चेव देवेसु च। मनुस्सेसु उप्पज्जमानो तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातु वसे कत्तुं समत्थो बुद्धो हुत्वा निब्बत्तति। देवेसु उप्पज्जमानो दससहस्सिलोकधातु वसवत्ती महाब्रह्मा हुत्वा निब्बत्तति। सो तस्स कप्पियकारको वा आरामिको वा सम्पज्जति। इति ततोपि सेट्ठतरवसेन ‘‘द्विपदुत्तमो’’ति वुत्तो।
Dvipaduttamoti dvipadānaṃ uttamo dvipaduttamo, ettha pana niddhāraṇalakkhaṇassa abhāvato chaṭṭhīsamāsassa paṭisedho natthi, niddhāraṇalakkhaṇāya chaṭṭhiyā samāso paṭisiddho. Sammāsambuddho pana apadānaṃ dvipadānaṃ catuppadānaṃ bahuppadānaṃ rūpīnaṃ arūpīnaṃ saññīnaṃ asaññīnaṃ nevasaññīnāsaññīnaṃ uttamova. Kasmā panidha ‘‘dvipaduttamo’’ti vuttoti ce? Seṭṭhataravasena. Imasmiñhi loke seṭṭho nāma uppajjamāno apadacatuppadabahuppadesupi nuppajjati. Ayaṃ dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipadesūti? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu uppajjamāno tisahassimahāsahassilokadhātu vase kattuṃ samattho buddho hutvā nibbattati. Devesu uppajjamāno dasasahassilokadhātu vasavattī mahābrahmā hutvā nibbattati. So tassa kappiyakārako vā ārāmiko vā sampajjati. Iti tatopi seṭṭhataravasena ‘‘dvipaduttamo’’ti vutto.
दससहस्सिलोकधातुयाति दससहस्सिसङ्खाताय लोकधातुया। महिद्धिकाति महतिया इद्धिया युत्ता, महानुभावाति अत्थो। परिवारेत्वाति भगवन्तं समन्ततो परिक्खिपित्वा। पसन्नाति सञ्जातसद्धा। नरासभन्ति नरपुङ्गवं। अहो अच्छरियन्ति एत्थ अन्धस्स पब्बतारोहनं विय निच्चं न होतीति अच्छरियं, अच्छरायोग्गन्ति वा अच्छरियं, ‘‘अहो, इदं विम्हय’’न्ति अच्छरं पहरितुं युत्तन्ति अत्थो। अब्भुतन्ति अभूतपुब्बं अभूतन्ति अब्भुतं। उभयम्पेतं विम्हयावहस्साधिवचनं। लोमहंसनन्ति लोमानं उद्धग्गभावकरणं। न मेदिसं भूतपुब्बन्ति न मया ईदिसं भूतपुब्बं, अब्भुतं दिट्ठन्ति अत्थो। दिट्ठन्ति वचनं आहरित्वा गहेतब्बं। अच्छेरन्ति अच्छरियं।
Dasasahassilokadhātuyāti dasasahassisaṅkhātāya lokadhātuyā. Mahiddhikāti mahatiyā iddhiyā yuttā, mahānubhāvāti attho. Parivāretvāti bhagavantaṃ samantato parikkhipitvā. Pasannāti sañjātasaddhā. Narāsabhanti narapuṅgavaṃ. Aho acchariyanti ettha andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, accharāyogganti vā acchariyaṃ, ‘‘aho, idaṃ vimhaya’’nti accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Abbhutanti abhūtapubbaṃ abhūtanti abbhutaṃ. Ubhayampetaṃ vimhayāvahassādhivacanaṃ. Lomahaṃsananti lomānaṃ uddhaggabhāvakaraṇaṃ. Na medisaṃ bhūtapubbanti na mayā īdisaṃ bhūtapubbaṃ, abbhutaṃ diṭṭhanti attho. Diṭṭhanti vacanaṃ āharitvā gahetabbaṃ. Accheranti acchariyaṃ.
सकसकम्हि भवनेति अत्तनो अत्तनो भवने। निसीदित्वानाति उपविस्स। देवताति इदं पन वचनं देवानम्पि देवधीतानम्पि साधारणवचनन्ति वेदितब्बं। हसन्तिताति ता देवता महाहसितं हसन्ति, पीतिवसं गतहदयताय मिहितमत्तं अकत्वा अट्टहासं हसन्तीति अत्थो। नभेति आकासे।
Sakasakamhi bhavaneti attano attano bhavane. Nisīditvānāti upavissa. Devatāti idaṃ pana vacanaṃ devānampi devadhītānampi sādhāraṇavacananti veditabbaṃ. Hasantitāti tā devatā mahāhasitaṃ hasanti, pītivasaṃ gatahadayatāya mihitamattaṃ akatvā aṭṭahāsaṃ hasantīti attho. Nabheti ākāse.
आकासट्ठाति आकासे विमानादीसु ठिता, एसेव नयो भूमट्ठेसुपि। तिणपन्थनिवासिनोति तिणग्गेसु चेव पन्थेसु च निवासिनो। पुञ्ञवन्तोति महापुञ्ञा। महिद्धिकाति महानुभावा। सङ्गीतियो पवत्तेन्तीति देवनाटकसङ्गीतियो पवत्तेन्ति, तथागतं पूजनत्थाय पयुज्जन्तीति अत्थो। अम्बरेति आकासे। अनिलञ्जसेति अनिलपथे, अम्बरस्स अनेकत्थत्ता ‘‘अनिलञ्जसे’’ति वुत्तं, पुरिमस्सेव वेवचनं। चम्मनद्धानीति चम्मविनद्धानि। अयमेव वा पाठो, देवदुन्दुभियोति अत्थो। वादेन्तीति वादयन्ति देवता।
Ākāsaṭṭhāti ākāse vimānādīsu ṭhitā, eseva nayo bhūmaṭṭhesupi. Tiṇapanthanivāsinoti tiṇaggesu ceva panthesu ca nivāsino. Puññavantoti mahāpuññā. Mahiddhikāti mahānubhāvā. Saṅgītiyo pavattentīti devanāṭakasaṅgītiyo pavattenti, tathāgataṃ pūjanatthāya payujjantīti attho. Ambareti ākāse. Anilañjaseti anilapathe, ambarassa anekatthattā ‘‘anilañjase’’ti vuttaṃ, purimasseva vevacanaṃ. Cammanaddhānīti cammavinaddhāni. Ayameva vā pāṭho, devadundubhiyoti attho. Vādentīti vādayanti devatā.
सङ्खाति धमनसङ्खा। पणवाति तनुमज्झतुरियविसेसा। डिण्डिमाति तिणवाखुद्दकभेरियो वुच्चन्ति। वज्जन्तीति वादयन्ति। अब्भुतो वत नोति अच्छरियो वत नु। उप्पज्जीति उप्पन्नो। लोमहंसनोति लोमहंसनकरो। धुवन्ति यस्मा पन अब्भुतो अयं सत्था लोके उप्पन्नो, तस्मा धुवं अवस्सं अत्थसिद्धिं लभामाति अधिप्पायो। लभामाति लभिस्साम। खणोति अट्ठक्खणविरहितो नवमो खणोति अत्थो। नोति अम्हाकं। पटिपादितोति पटिलद्धो।
Saṅkhāti dhamanasaṅkhā. Paṇavāti tanumajjhaturiyavisesā. Ḍiṇḍimāti tiṇavākhuddakabheriyo vuccanti. Vajjantīti vādayanti. Abbhuto vata noti acchariyo vata nu. Uppajjīti uppanno. Lomahaṃsanoti lomahaṃsanakaro. Dhuvanti yasmā pana abbhuto ayaṃ satthā loke uppanno, tasmā dhuvaṃ avassaṃ atthasiddhiṃ labhāmāti adhippāyo. Labhāmāti labhissāma. Khaṇoti aṭṭhakkhaṇavirahito navamo khaṇoti attho. Noti amhākaṃ. Paṭipāditoti paṭiladdho.
बुद्धोति तेसं सुत्वानाति बुद्धोति इदं वचनं सुत्वा तेसं देवानं पञ्चवण्णा पीति उदपादीति अत्थो। तावदेति तस्मिं काले। हिङ्काराति हिङ्कारसद्दा, हिंहिन्ति यक्खादयो पहट्ठकाले करोन्ति। साधुकाराति साधुकारसद्दा च पवत्तन्ति। उक्कुट्ठीति उक्कुट्ठिसद्दो च उन्नादसद्दो चाति अत्थो। पजाति देवादयो अधिप्पेता। केचि ‘‘पटाका विविधा गगने वत्तन्ती’’ति पठन्ति। गायन्तीति बुद्धगुणपटिसंयुत्तं गीतं गायन्ति।
Buddhoti tesaṃ sutvānāti buddhoti idaṃ vacanaṃ sutvā tesaṃ devānaṃ pañcavaṇṇā pīti udapādīti attho. Tāvadeti tasmiṃ kāle. Hiṅkārāti hiṅkārasaddā, hiṃhinti yakkhādayo pahaṭṭhakāle karonti. Sādhukārāti sādhukārasaddā ca pavattanti. Ukkuṭṭhīti ukkuṭṭhisaddo ca unnādasaddo cāti attho. Pajāti devādayo adhippetā. Keci ‘‘paṭākā vividhā gagane vattantī’’ti paṭhanti. Gāyantīti buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ gītaṃ gāyanti.
सेळेन्तीति मुखेन सेळितसद्दं करोन्ति। वादयन्तीति महती विपञ्चिकामकरमुखादयो वीणा च तुरियानि च तथागतस्स पूजनत्थाय वादेन्ति पयोजेन्ति। भुजानि पोथेन्तीति भुजे अप्फोटेन्ति। लिङ्गविपरियासो दट्ठब्बो। नच्चन्ति चाति अञ्ञे च नच्चापेन्ति सयञ्च नच्चन्ति।
Seḷentīti mukhena seḷitasaddaṃ karonti. Vādayantīti mahatī vipañcikāmakaramukhādayo vīṇā ca turiyāni ca tathāgatassa pūjanatthāya vādenti payojenti. Bhujāni pothentīti bhuje apphoṭenti. Liṅgavipariyāso daṭṭhabbo. Naccanti cāti aññe ca naccāpenti sayañca naccanti.
यथा तुय्हं महावीर, पादेसु चक्कलक्खणन्ति एत्थ येन पकारेन यथा। महावीरियेन योगतो महावीरो। पादेसु चक्कलक्खणन्ति तव उभोसु पादतलेसु सहस्सारं सनेमिकं सनाभिकं सब्बाकारपरिपूरं चक्कलक्खणं सोभतीति अत्थो। चक्क-सद्दो पनायं सम्पत्तिरथङ्गइरियापथदानरतनधम्मखुरचक्कलक्खणादीसु दिस्सति। ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, चक्कानि येहि समन्नागतानं देवमनुस्सान’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.३१) सम्पत्तियं दिस्सति। ‘‘चक्कंव वहतो पद’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ १) रथङ्गे। ‘‘चतुचक्कं नवद्वार’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.२९) इरियापथे। ‘‘ददं भुञ्ज च मा च पमादो, चक्कं वत्तय सब्बपाणिन’’न्ति (जा॰ १.७.१४९) एत्थ दाने। ‘‘दिब्बं चक्करतनं पातुभूत’’न्ति (दी॰ नि॰ २.२४३; ३.८५; म॰ नि॰ ३.२५६) एत्थ रतनचक्के। ‘‘मया पवत्तितं चक्क’’न्ति (सु॰ नि॰ ५६२; बु॰ वं॰ २८.१७) एत्थ पन धम्मचक्के। ‘‘इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति (जा॰ १.१.१०४; १.५.१०३) एत्थ खुरचक्के, पहरणचक्केति अत्थो। ‘‘पादतलेसु चक्कानि जातानी’’ति (दी॰ नि॰ २.३५; ३.२००, २०४; म॰ नि॰ २.३८६) एत्थ लक्खणे। इधापि लक्खणचक्के दट्ठब्बो (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१८७; २.४.८; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.२.४४)। धजवजिरपटाका, वड्ढमानङ्कुसाचितन्ति धजेन च वजिरेन च पटाकाय च वड्ढमानेन च अङ्कुसेन च आचितं अलङ्कतं परिवारितं पादेसु चक्कलक्खणन्ति अत्थो। चक्कलक्खणे पन गहिते सेसलक्खणानि गहितानेव होन्ति। तथा असीति अनुब्यञ्जनानि ब्यामप्पभा च। तस्मा तेहि द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणासीतिअनुब्यञ्जनब्यामप्पभाहि समलङ्कतो भगवतो कायो सब्बफालिफुल्लो विय पारिच्छत्तको विकसितपदुमं विय कमलवनं विविधरतनविचित्तं विय नवकनकतोरणं तारामरीचिविराजितमिव गगनतलं इतो चितो च विधावमाना विप्फन्दमाना छब्बण्णबुद्धरस्मियो मुञ्चमानो अतिविय सोभति।
Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇanti ettha yena pakārena yathā. Mahāvīriyena yogato mahāvīro. Pādesu cakkalakkhaṇanti tava ubhosu pādatalesu sahassāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ sabbākāraparipūraṃ cakkalakkhaṇaṃ sobhatīti attho. Cakka-saddo panāyaṃ sampattirathaṅgairiyāpathadānaratanadhammakhuracakkalakkhaṇādīsu dissati. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussāna’’ntiādīsu (a. ni. 4.31) sampattiyaṃ dissati. ‘‘Cakkaṃva vahato pada’’ntiādīsu (dha. pa. 1) rathaṅge. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.29) iriyāpathe. ‘‘Dadaṃ bhuñja ca mā ca pamādo, cakkaṃ vattaya sabbapāṇina’’nti (jā. 1.7.149) ettha dāne. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhūta’’nti (dī. ni. 2.243; 3.85; ma. ni. 3.256) ettha ratanacakke. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562; bu. vaṃ. 28.17) ettha pana dhammacakke. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti (jā. 1.1.104; 1.5.103) ettha khuracakke, paharaṇacakketi attho. ‘‘Pādatalesu cakkāni jātānī’’ti (dī. ni. 2.35; 3.200, 204; ma. ni. 2.386) ettha lakkhaṇe. Idhāpi lakkhaṇacakke daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.148; a. ni. aṭṭha. 1.1.187; 2.4.8; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44). Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācitanti dhajena ca vajirena ca paṭākāya ca vaḍḍhamānena ca aṅkusena ca ācitaṃ alaṅkataṃ parivāritaṃ pādesu cakkalakkhaṇanti attho. Cakkalakkhaṇe pana gahite sesalakkhaṇāni gahitāneva honti. Tathā asīti anubyañjanāni byāmappabhā ca. Tasmā tehi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāsītianubyañjanabyāmappabhāhi samalaṅkato bhagavato kāyo sabbaphāliphullo viya pāricchattako vikasitapadumaṃ viya kamalavanaṃ vividharatanavicittaṃ viya navakanakatoraṇaṃ tārāmarīcivirājitamiva gaganatalaṃ ito cito ca vidhāvamānā vipphandamānā chabbaṇṇabuddharasmiyo muñcamāno ativiya sobhati.
इदानि भगवतो रूपकायधम्मकायसम्पत्तिदस्सनत्थं –
Idāni bhagavato rūpakāyadhammakāyasampattidassanatthaṃ –
३८.
38.
‘‘रूपे सीले समाधिम्हि, पञ्ञाय च असादिसो।
‘‘Rūpe sīle samādhimhi, paññāya ca asādiso;
विमुत्तिया असमसमो, धम्मचक्कप्पवत्तने’’ति॥ – अयं गाथा वुत्ता।
Vimuttiyā asamasamo, dhammacakkappavattane’’ti. – ayaṃ gāthā vuttā;
तत्थ रूपेति अयं रूप-सद्दो खन्धभवनिमित्तपच्चयसरीरवण्णसण्ठानादीसु दिस्सति। यथाह – ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न’’न्ति (म॰ नि॰ १.३६१; ३.८६, ८९; विभ॰ २; महाव॰ २२) एत्थ रूपक्खन्धे दिस्सति। ‘‘रूपूपपत्तिया मग्गं भावेती’’ति (ध॰ स॰ १६०-१६१; विभ॰ ६२४) एत्थ रूपभवे। ‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३३८; म॰ नि॰ २.२४९; अ॰ नि॰ १.४३५-४४२; ध॰ स॰ २०४-२०५) एत्थ कसिणनिमित्ते। ‘‘सरूपा, भिक्खवे, उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा नो अरूपा’’ति (अ॰ नि॰ २.८३) एत्थ पच्चये। ‘‘आकासो परिवारितो रूपन्त्वेव सङ्खं गच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.३०६) एत्थ सरीरे। ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५-४२६; सं॰ नि॰ ४.६०; कथा॰ ४६५) एत्थ वण्णे। ‘‘रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो’’ति (अ॰ नि॰ ४.६५) एत्थ सण्ठाने। इधापि सण्ठाने दट्ठब्बो (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१ रूपादिवग्गवण्णना)। सीलेति चतुब्बिधे सीले। समाधिम्हीति तिविधेपि समाधिम्हि। पञ्ञायाति लोकियलोकुत्तराय पञ्ञाय। असादिसोति असदिसो अनुपमो। विमुत्तियाति फलविमुत्तिया । असमसमोति असमा अतीता बुद्धा तेहि असमेहि बुद्धेहि सीलादीहि समोति असमसमो। एत्तावता भगवतो रूपकायसम्पत्ति दस्सिता।
Tattha rūpeti ayaṃ rūpa-saddo khandhabhavanimittapaccayasarīravaṇṇasaṇṭhānādīsu dissati. Yathāha – ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’nti (ma. ni. 1.361; 3.86, 89; vibha. 2; mahāva. 22) ettha rūpakkhandhe dissati. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 160-161; vibha. 624) ettha rūpabhave. ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passatī’’ti (dī. ni. 3.338; ma. ni. 2.249; a. ni. 1.435-442; dha. sa. 204-205) ettha kasiṇanimitte. ‘‘Sarūpā, bhikkhave, uppajjanti pāpakā akusalā dhammā no arūpā’’ti (a. ni. 2.83) ettha paccaye. ‘‘Ākāso parivārito rūpantveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (ma. ni. 1.306) ettha sarīre. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) ettha vaṇṇe. ‘‘Rūpappamāṇo rūpappasanno’’ti (a. ni. 4.65) ettha saṇṭhāne. Idhāpi saṇṭhāne daṭṭhabbo (a. ni. aṭṭha. 1.1.1 rūpādivaggavaṇṇanā). Sīleti catubbidhe sīle. Samādhimhīti tividhepi samādhimhi. Paññāyāti lokiyalokuttarāya paññāya. Asādisoti asadiso anupamo. Vimuttiyāti phalavimuttiyā . Asamasamoti asamā atītā buddhā tehi asamehi buddhehi sīlādīhi samoti asamasamo. Ettāvatā bhagavato rūpakāyasampatti dassitā.
इदानि भगवतो कायबलादिं दस्सेतुं –
Idāni bhagavato kāyabalādiṃ dassetuṃ –
३९.
39.
‘‘दसनागबलं काये, तुय्हं पाकतिकं बलं।
‘‘Dasanāgabalaṃ kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balaṃ;
इद्धिबलेन असमो, धम्मचक्कप्पवत्तने’’ति॥ – वुत्तं।
Iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti. – vuttaṃ;
तत्थ दसनागबलन्ति दसछद्दन्तनागबलं। दुविधञ्हि तथागतस्स बलं – कायबलं, ञाणबलञ्चाति। तत्थ कायबलं हत्थिकुलानुसारेन वेदितब्बं। कथं?
Tattha dasanāgabalanti dasachaddantanāgabalaṃ. Duvidhañhi tathāgatassa balaṃ – kāyabalaṃ, ñāṇabalañcāti. Tattha kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Kathaṃ?
‘‘काळावकञ्च गङ्गेय्यं, पण्डरं तम्बपिङ्गलं।
‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;
गन्धमङ्गलहेमञ्च, उपोसथछद्दन्तिमे दसा’’ति॥(म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.२२; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१०.२१; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१९८; विभ॰ अट्ठ॰ ७६०; उदा॰ अट्ठ॰ ७५; चूळनि॰ अट्ठ॰ ८१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.२.४४) –
Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti.(ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; dī. ni. aṭṭha. 2.198; vibha. aṭṭha. 760; udā. aṭṭha. 75; cūḷani. aṭṭha. 81; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44) –
इमानि दस हत्थिकुलानि वेदितब्बानि। काळावकोति पकतिहत्थिकुलं। यं दसन्नं पुरिसानं कायबलं, तं एकस्स काळावकस्स हत्थिनो बलं। यं दसन्नं काळावकानं बलं, तं एकस्स गङ्गेय्यस्साति एतेनेव उपायेन याव छद्दन्तबलं नेतब्बन्ति। यं दसन्नं छद्दन्तानं बलं, तं एकस्स तथागतस्स बलं, नारायनबलं वजिरबलन्ति इदमेव वुच्चति। तदेतं पकतिहत्थिगणनाय हत्थिकोटिसहस्सानं बलं, पुरिसगणनाय दसन्नं पुरिसकोटिसहस्सानं बलं होति। इदं ताव तथागतस्स पकतिकायबलं, ञाणबलं पन अप्पमेय्यं दसबलञाणं चतुवेसारज्जञाणं अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणं चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं पञ्चगतिपरिच्छेदकञाणं चुद्दस बुद्धञाणानीति एवमादिकं ञाणबलं। इध पन कायबलं अधिप्पेतं। काये, तुय्हं पाकतिकं बलन्ति तञ्च पन तव काये पाकतिकबलन्ति अत्थो। तस्मा ‘‘दसनागबल’’न्ति दसछद्दन्तनागबलन्ति अत्थो।
Imāni dasa hatthikulāni veditabbāni. Kāḷāvakoti pakatihatthikulaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino balaṃ. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassāti eteneva upāyena yāva chaddantabalaṃ netabbanti. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ balaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa balaṃ, nārāyanabalaṃ vajirabalanti idameva vuccati. Tadetaṃ pakatihatthigaṇanāya hatthikoṭisahassānaṃ balaṃ, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa pakatikāyabalaṃ, ñāṇabalaṃ pana appameyyaṃ dasabalañāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇaṃ catuyoniparicchedakañāṇaṃ pañcagatiparicchedakañāṇaṃ cuddasa buddhañāṇānīti evamādikaṃ ñāṇabalaṃ. Idha pana kāyabalaṃ adhippetaṃ. Kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balanti tañca pana tava kāye pākatikabalanti attho. Tasmā ‘‘dasanāgabala’’nti dasachaddantanāgabalanti attho.
इदानि ञाणबलं दस्सेन्तो ‘‘इद्धिबलेन असमो, धम्मचक्कप्पवत्तने’’ति आह। तत्थ इद्धिबलेन असमोति विकुब्बनाधिट्ठानादिना इद्धिबलेन असमो असदिसो अनुपमो। धम्मचक्कप्पवत्तनेति देसनाञाणेपि असमोति अत्थो।
Idāni ñāṇabalaṃ dassento ‘‘iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti āha. Tattha iddhibalena asamoti vikubbanādhiṭṭhānādinā iddhibalena asamo asadiso anupamo. Dhammacakkappavattaneti desanāñāṇepi asamoti attho.
इदानि ‘‘यो एवमादिगुणसमन्नागतो सत्था, सो सब्बलोकेकनायको, तं सत्थारं नमस्सथा’’ति तथागतस्स पणामने नियोगदस्सनत्थं –
Idāni ‘‘yo evamādiguṇasamannāgato satthā, so sabbalokekanāyako, taṃ satthāraṃ namassathā’’ti tathāgatassa paṇāmane niyogadassanatthaṃ –
४०.
40.
‘‘एवं सब्बगुणूपेतं, सब्बङ्गसमुपागतं।
‘‘Evaṃ sabbaguṇūpetaṃ, sabbaṅgasamupāgataṃ;
महामुनिं कारुणिकं, लोकनाथं नमस्सथा’’ति॥ – वुत्तं।
Mahāmuniṃ kāruṇikaṃ, lokanāthaṃ namassathā’’ti. – vuttaṃ;
तत्थ एवन्ति वुत्तप्पकारनिदस्सने निपातो। सब्बगुणूपेतन्ति एत्थ सब्बोति अयं निरवसेसवाची। गुणोति अयं गुण-सद्दो अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति। तथा हेस – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, अहतानं वत्थानं दिगुणं सङ्घाटि’’न्ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५४६; महाव॰ ३४८) एत्थ पटलत्थे दिस्सति। ‘‘अच्चेन्ति काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ती’’ति (सं॰ नि॰ १.४) एत्थ रासत्थे। ‘‘सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा’’ति (म॰ नि॰ ३.३७९) एत्थ आनिसंसत्थे। ‘‘अन्तं अन्तगुणं’’ (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०, ३०२; २.११४; ३.१५४, ३४९; खु॰ पा॰ ३.द्वत्तिंसाकार) ‘‘कयिरा मालागुणे बहू’’ति (ध॰ प॰ ५३) एत्थ बन्धनत्थे। ‘‘अट्ठगुणसमुपेतं, अभिञ्ञाबलमाहरि’’न्ति (बु॰ वं॰ २.२९) एत्थ सम्पत्तिअत्थे। इधापि सम्पत्तिअत्थे दट्ठब्बो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५४६; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१६६; चूळनि॰ अट्ठ॰ १३६)। तस्मा सब्बेहि लोकियलोकुत्तरेहि गुणेहि सब्बसम्पत्तीहि उपेतं समन्नागतन्ति अत्थो। सब्बङ्गसमुपागतन्ति सब्बेहि बुद्धगुणेहि गुणङ्गेहि वा समुपागतं समन्नागतं। महामुनिन्ति अञ्ञेहि पच्चेकबुद्धादीहि मुनीहि अधिकभावतो महन्तो मुनीति वुच्चति महामुनि। कारुणिकन्ति करुणागुणयोगतो कारुणिकं। लोकनाथन्ति सब्बलोकेकनाथं, सब्बलोकेहि ‘‘अयं नो दुक्खोपतापस्स आहन्ता समेता’’ति एवमासीसीयतीति अत्थो।
Tattha evanti vuttappakāranidassane nipāto. Sabbaguṇūpetanti ettha sabboti ayaṃ niravasesavācī. Guṇoti ayaṃ guṇa-saddo anekesu atthesu dissati. Tathā hesa – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.546; mahāva. 348) ettha paṭalatthe dissati. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsatthe. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsatthe. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ’’ (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110, 302; 2.114; 3.154, 349; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra) ‘‘kayirā mālāguṇe bahū’’ti (dha. pa. 53) ettha bandhanatthe. ‘‘Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhari’’nti (bu. vaṃ. 2.29) ettha sampattiatthe. Idhāpi sampattiatthe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.546; ma. ni. aṭṭha. 1.166; cūḷani. aṭṭha. 136). Tasmā sabbehi lokiyalokuttarehi guṇehi sabbasampattīhi upetaṃ samannāgatanti attho. Sabbaṅgasamupāgatanti sabbehi buddhaguṇehi guṇaṅgehi vā samupāgataṃ samannāgataṃ. Mahāmuninti aññehi paccekabuddhādīhi munīhi adhikabhāvato mahanto munīti vuccati mahāmuni. Kāruṇikanti karuṇāguṇayogato kāruṇikaṃ. Lokanāthanti sabbalokekanāthaṃ, sabbalokehi ‘‘ayaṃ no dukkhopatāpassa āhantā sametā’’ti evamāsīsīyatīti attho.
इदानि दसबलस्स सब्बनिपच्चाकारस्स अरहभावदस्सनत्थं –
Idāni dasabalassa sabbanipaccākārassa arahabhāvadassanatthaṃ –
४१.
41.
‘‘अभिवादनं थोमनञ्च, वन्दनञ्च पसंसनं।
‘‘Abhivādanaṃ thomanañca, vandanañca pasaṃsanaṃ;
नमस्सनञ्च पूजञ्च, सब्बं अरहसी तुवं॥
Namassanañca pūjañca, sabbaṃ arahasī tuvaṃ.
४२.
42.
‘‘ये केचि लोके वन्दनेय्या, वन्दनं अरहन्ति ये।
‘‘Ye keci loke vandaneyyā, vandanaṃ arahanti ye;
सब्बसेट्ठो महावीर, सदिसो ते न विज्जती’’ति॥ – वुत्तं।
Sabbaseṭṭho mahāvīra, sadiso te na vijjatī’’ti. – vuttaṃ;
तत्थ अभिवादनन्ति अञ्ञेहि अत्तनो अभिवादनकारापनं। थोमनन्ति परम्मुखतो थुति। वन्दनन्ति पणामनं। पसंसनन्ति सम्मुखतो पसंसनं। नमस्सनन्ति अञ्जलिकरणं, मनसा नमस्सनं वा। पूजनन्ति मालागन्धविलेपनादीहि पूजनञ्च। सब्बन्ति सब्बम्पि तं वुत्तप्पकारं सक्कारविसेसं तुवं अरहसि युत्तोति अत्थो। ये केचि लोके वन्दनेय्याति ये केचि लोके वन्दितब्बा वन्दनीया वन्दनं अरहन्ति। येति ये पन लोके वन्दनं अरहन्ति। इदं पन पुरिमपदस्सेव वेवचनं। सब्बसेट्ठोति सब्बेसं तेसं सेट्ठो उत्तमो, त्वं महावीर सदिसो ते लोके कोचि न विज्जतीति अत्थो।
Tattha abhivādananti aññehi attano abhivādanakārāpanaṃ. Thomananti parammukhato thuti. Vandananti paṇāmanaṃ. Pasaṃsananti sammukhato pasaṃsanaṃ. Namassananti añjalikaraṇaṃ, manasā namassanaṃ vā. Pūjananti mālāgandhavilepanādīhi pūjanañca. Sabbanti sabbampi taṃ vuttappakāraṃ sakkāravisesaṃ tuvaṃ arahasi yuttoti attho. Ye keci loke vandaneyyāti ye keci loke vanditabbā vandanīyā vandanaṃ arahanti. Yeti ye pana loke vandanaṃ arahanti. Idaṃ pana purimapadasseva vevacanaṃ. Sabbaseṭṭhoti sabbesaṃ tesaṃ seṭṭho uttamo, tvaṃ mahāvīra sadiso te loke koci na vijjatīti attho.
अथ भगवति यमकपाटिहारियं दस्सेत्वा रतनचङ्कमं मापेत्वा तत्र चङ्कममाने आयस्मा सारिपुत्तो राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते पञ्चहि परिवारभिक्खुसतेहि। अथ थेरो भगवन्तं ओलोकेन्तो अद्दस कपिलपुरे आकासे रतनचङ्कमे चङ्कममानं। तेन वुत्तं –
Atha bhagavati yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā ratanacaṅkamaṃ māpetvā tatra caṅkamamāne āyasmā sāriputto rājagahe viharati gijjhakūṭe pabbate pañcahi parivārabhikkhusatehi. Atha thero bhagavantaṃ olokento addasa kapilapure ākāse ratanacaṅkame caṅkamamānaṃ. Tena vuttaṃ –
४३.
43.
‘‘सारिपुत्तो महापञ्ञो, समाधिज्झानकोविदो।
‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;
गिज्झकूटे ठितोयेव, पस्सति लोकनायक’’न्ति॥ – आदि।
Gijjhakūṭe ṭhitoyeva, passati lokanāyaka’’nti. – ādi;
तत्थ सारिपुत्तोति रूपसारिया नाम ब्राह्मणिया पुत्तोति सारिपुत्तो। महापञ्ञोति महतिया सोळसविधाय पञ्ञाय समन्नागतोति महापञ्ञो। समाधिज्झानकोविदोति एत्थ समाधीति चित्तं समं आदहति आरम्मणे ठपेतीति समाधि। सो तिविधो होति सवितक्कसविचारो अवितक्कविचारमत्तो अवितक्कअविचारो समाधीति। झानन्ति पठमज्झानं दुतियज्झानं ततियज्झानं चतुत्थज्झानन्ति इमेहि पठमज्झानादीहि मेत्ताझानादीनिपि सङ्गहितानेव होन्ति, झानम्पि दुविधं होति लक्खणूपनिज्झानं आरम्मणूपनिज्झानन्ति। तत्थ अनिच्चादिलक्खणं उपनिज्झायतीति विपस्सनाञाणं ‘‘लक्खणूपनिज्झान’’न्ति वुच्चति। पठमज्झानादिकं पन आरम्मणूपनिज्झानतो पच्चनीकझापनतो वा झानन्ति वुच्चति। समाधीसु च झानेसु च कोविदोति समाधिज्झानकोविदो, समाधिज्झानकुसलोति अत्थो। गिज्झकूटेति एवंनामके पब्बते ठितोयेव पस्सतीति पस्सि।
Tattha sāriputtoti rūpasāriyā nāma brāhmaṇiyā puttoti sāriputto. Mahāpaññoti mahatiyā soḷasavidhāya paññāya samannāgatoti mahāpañño. Samādhijjhānakovidoti ettha samādhīti cittaṃ samaṃ ādahati ārammaṇe ṭhapetīti samādhi. So tividho hoti savitakkasavicāro avitakkavicāramatto avitakkaavicāro samādhīti. Jhānanti paṭhamajjhānaṃ dutiyajjhānaṃ tatiyajjhānaṃ catutthajjhānanti imehi paṭhamajjhānādīhi mettājhānādīnipi saṅgahitāneva honti, jhānampi duvidhaṃ hoti lakkhaṇūpanijjhānaṃ ārammaṇūpanijjhānanti. Tattha aniccādilakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti vipassanāñāṇaṃ ‘‘lakkhaṇūpanijjhāna’’nti vuccati. Paṭhamajjhānādikaṃ pana ārammaṇūpanijjhānato paccanīkajhāpanato vā jhānanti vuccati. Samādhīsu ca jhānesu ca kovidoti samādhijjhānakovido, samādhijjhānakusaloti attho. Gijjhakūṭeti evaṃnāmake pabbate ṭhitoyeva passatīti passi.
४४. सुफुल्लं सालराजं वाति समवट्टक्खन्धं समुग्गतविपुलकोमलफलपल्लवङ्कुरसमलङ्कतसाखं सब्बफालिफुल्लं सालराजं विय सीलमूलं समाधिक्खन्धं पञ्ञासाखं अभिञ्ञापुप्फं विमुत्तिफलं दसबलसालराजं ओलोकेसीति एवं ओलोकपदेन सम्बन्धो। चन्दंव गगने यथाति अब्भाहिमधूमरजोराहुपसग्गविनिमुत्तं तारगणपरिवुतं सरदसमये परिपुण्णं विय रजनिकरं सब्बकिलेसतिमिरविधमनकरं वेनेय्यजनकुमुदवनविकसनकरं मुनिवररजनिकरं ओलोकेतीति अत्थो। यथाति निपातमत्तं। मज्झन्हिकेव सूरियन्ति मज्झन्हिकसमये सिरिया पटुतरकिरणमालिनं अंसुमालिनमिव विरोचमानं। नरासभन्ति नरवसभं।
44.Suphullaṃsālarājaṃ vāti samavaṭṭakkhandhaṃ samuggatavipulakomalaphalapallavaṅkurasamalaṅkatasākhaṃ sabbaphāliphullaṃ sālarājaṃ viya sīlamūlaṃ samādhikkhandhaṃ paññāsākhaṃ abhiññāpupphaṃ vimuttiphalaṃ dasabalasālarājaṃ olokesīti evaṃ olokapadena sambandho. Candaṃva gagane yathāti abbhāhimadhūmarajorāhupasaggavinimuttaṃ tāragaṇaparivutaṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbakilesatimiravidhamanakaraṃ veneyyajanakumudavanavikasanakaraṃ munivararajanikaraṃ oloketīti attho. Yathāti nipātamattaṃ. Majjhanhikeva sūriyanti majjhanhikasamaye siriyā paṭutarakiraṇamālinaṃ aṃsumālinamiva virocamānaṃ. Narāsabhanti naravasabhaṃ.
४५. जलन्तन्ति दद्दळ्हमानं, सरदसमयं परिपुण्णचन्दसस्सिरिकचारुवदनसोभं लक्खणानुब्यञ्जनसमलङ्कतवरसरीरं परमाय बुद्धसिरिया विरोचमानन्ति अत्थो। दीपरुक्खं वाति आरोपितदीपं दीपरुक्खमिव। तरुणसूरियंव उग्गतन्ति अभिनवोदितादिच्चमिव, सोम्मभावेन जलन्तन्ति अत्थो। सूरियस्स तरुणभावो पन उदयं पटिच्च वुच्चति। न हि चन्दस्स विय हानिवुद्धियो अत्थि। ब्यामप्पभानुरञ्जितन्ति ब्यामप्पभाय अनुरञ्जितं। धीरं पस्सति लोकनायकन्ति सब्बलोकेकधीरं पस्सति नायकन्ति अत्थो।
45.Jalantanti daddaḷhamānaṃ, saradasamayaṃ paripuṇṇacandasassirikacāruvadanasobhaṃ lakkhaṇānubyañjanasamalaṅkatavarasarīraṃ paramāya buddhasiriyā virocamānanti attho. Dīparukkhaṃ vāti āropitadīpaṃ dīparukkhamiva. Taruṇasūriyaṃva uggatanti abhinavoditādiccamiva, sommabhāvena jalantanti attho. Sūriyassa taruṇabhāvo pana udayaṃ paṭicca vuccati. Na hi candassa viya hānivuddhiyo atthi. Byāmappabhānurañjitanti byāmappabhāya anurañjitaṃ. Dhīraṃ passati lokanāyakanti sabbalokekadhīraṃ passati nāyakanti attho.
अथायस्मा धम्मसेनापति अतिसीतलसलिलधरनिकरपरिचुम्बितकूटे नानाविधसुरभितरुकुसुमवासितकूटे परमरुचिरचित्तकूटे गिज्झकूटे पब्बते ठत्वाव दसहि चक्कवाळसहस्सेहि आगतेहि देवब्रह्मगणेहि परिवुतं भगवन्तं अनुत्तराय बुद्धसिरिया अनोपमाय बुद्धलीळाय सब्बरतनमये चङ्कमे चङ्कममानं दिस्वा – ‘‘हन्दाहं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा बुद्धगुणपरिदीपनं बुद्धवंसदेसनं याचेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा अत्तना सद्धिं वसमानानि पञ्च भिक्खुसतानि सन्निपातेसि। तेन वुत्तं –
Athāyasmā dhammasenāpati atisītalasaliladharanikaraparicumbitakūṭe nānāvidhasurabhitarukusumavāsitakūṭe paramaruciracittakūṭe gijjhakūṭe pabbate ṭhatvāva dasahi cakkavāḷasahassehi āgatehi devabrahmagaṇehi parivutaṃ bhagavantaṃ anuttarāya buddhasiriyā anopamāya buddhalīḷāya sabbaratanamaye caṅkame caṅkamamānaṃ disvā – ‘‘handāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā buddhaguṇaparidīpanaṃ buddhavaṃsadesanaṃ yāceyya’’nti cintetvā attanā saddhiṃ vasamānāni pañca bhikkhusatāni sannipātesi. Tena vuttaṃ –
४६.
46.
‘‘पञ्चन्नं भिक्खुसतानं, कतकिच्चान तादिनं।
‘‘Pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ, katakiccāna tādinaṃ;
खीणासवानं विमलानं, खणेन सन्निपातयी’’ति॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, khaṇena sannipātayī’’ti.
तत्थ पञ्चन्नं भिक्खुसतानन्ति पञ्च भिक्खुसतानि, उपयोगत्थे सामिवचनं दट्ठब्बं। कतकिच्चानन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियभावनावसेन परिनिट्ठितसोळसकिच्चानन्ति अत्थो। खीणासवानन्ति परिक्खीणचतुरासवानं। विमलानन्ति विगतमलानं , खीणासवत्ता वा विमलानं परमपरिसुद्धचित्तसन्तानानन्ति अत्थो। खणेनाति खणेयेव। सन्निपातयीति सन्निपातेसि।
Tattha pañcannaṃ bhikkhusatānanti pañca bhikkhusatāni, upayogatthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Katakiccānanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyabhāvanāvasena pariniṭṭhitasoḷasakiccānanti attho. Khīṇāsavānanti parikkhīṇacaturāsavānaṃ. Vimalānanti vigatamalānaṃ , khīṇāsavattā vā vimalānaṃ paramaparisuddhacittasantānānanti attho. Khaṇenāti khaṇeyeva. Sannipātayīti sannipātesi.
इदानि तेसं भिक्खूनं सन्निपाते गमने च कारणं दस्सनत्थं –
Idāni tesaṃ bhikkhūnaṃ sannipāte gamane ca kāraṇaṃ dassanatthaṃ –
४७.
47.
‘‘लोकप्पसादनं नाम, पाटिहीरं निदस्सयि।
‘‘Lokappasādanaṃ nāma, pāṭihīraṃ nidassayi;
अम्हेपि तत्थ गन्त्वान, वन्दिस्साम मयं जिनं॥
Amhepi tattha gantvāna, vandissāma mayaṃ jinaṃ.
४८.
48.
‘‘एथ सब्बे गमिस्साम, तुच्छिस्साम मयं जिनं।
‘‘Etha sabbe gamissāma, tucchissāma mayaṃ jinaṃ;
कङ्खं विनोदयिस्साम, पस्सित्वा लोकनायक’’न्ति॥ – इमा गाथायो वुत्ता।
Kaṅkhaṃ vinodayissāma, passitvā lokanāyaka’’nti. – imā gāthāyo vuttā;
तत्थ लोकप्पसादनं नामाति लोकस्स पसादकरणतो लोकप्पसादनं पाटिहीरं वुच्चति। ‘‘उल्लोकप्पसादनं नामातिपि पाठो, तस्स लोकविवरणपाटिहारियन्ति अत्थो। तं पन उद्धं अकनिट्ठभवनतो हेट्ठा याव अवीचि एत्थन्तरे एकालोकं कत्वा एत्थन्तरे सब्बेसम्पि सत्तानं अञ्ञमञ्ञं दस्सनकरणाधिट्ठानन्ति वुच्चति। निदस्सयीति दस्सेसि। अम्हेपीति मयम्पि। तत्थाति यत्थ भगवा, तत्थ गन्त्वानाति अत्थो। वन्दिस्सामाति मयं भगवतो पादे सिरसा वन्दिस्साम। एत्थ पन अम्हेपि, मयन्ति इमेसं द्विन्नं सद्दानं पुरिमस्स गमनकिरियाय सम्बन्धो दट्ठब्बो, पच्छिमस्स वन्दनकिरियाय। इतरथा हि पुनरुत्तिदोसतो न मुच्चति।
Tattha lokappasādanaṃ nāmāti lokassa pasādakaraṇato lokappasādanaṃ pāṭihīraṃ vuccati. ‘‘Ullokappasādanaṃ nāmātipi pāṭho, tassa lokavivaraṇapāṭihāriyanti attho. Taṃ pana uddhaṃ akaniṭṭhabhavanato heṭṭhā yāva avīci etthantare ekālokaṃ katvā etthantare sabbesampi sattānaṃ aññamaññaṃ dassanakaraṇādhiṭṭhānanti vuccati. Nidassayīti dassesi. Amhepīti mayampi. Tatthāti yattha bhagavā, tattha gantvānāti attho. Vandissāmāti mayaṃ bhagavato pāde sirasā vandissāma. Ettha pana amhepi, mayanti imesaṃ dvinnaṃ saddānaṃ purimassa gamanakiriyāya sambandho daṭṭhabbo, pacchimassa vandanakiriyāya. Itarathā hi punaruttidosato na muccati.
एथाति आगच्छथ। कङ्खं विनोदयिस्सामाति एत्थाह – खीणासवानं पन कङ्खा नाम काचिपि नत्थि, कस्मा थेरो एवमाहाति? सच्चमेवेतं, पठममग्गेनेव समुच्छेदं गता। यथाह –
Ethāti āgacchatha. Kaṅkhaṃvinodayissāmāti etthāha – khīṇāsavānaṃ pana kaṅkhā nāma kācipi natthi, kasmā thero evamāhāti? Saccamevetaṃ, paṭhamamaggeneva samucchedaṃ gatā. Yathāha –
‘‘कतमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बाति? चत्तारो दिट्ठिगतसम्पयुत्तचित्तुप्पादा विचिकिच्छासहगतो चित्तुप्पादो अपायगमनीयो लोभो दोसो मोहो मानो तदेकट्ठा च किलेसा’’ति (ध॰ स॰ १४०५ थोकं विसदिसं)।
‘‘Katame dhammā dassanena pahātabbāti? Cattāro diṭṭhigatasampayuttacittuppādā vicikicchāsahagato cittuppādo apāyagamanīyo lobho doso moho māno tadekaṭṭhā ca kilesā’’ti (dha. sa. 1405 thokaṃ visadisaṃ).
न पनेसा विचिकिच्छासङ्खाता कङ्खाति, किन्तु पञ्ञत्तिअजाननं नाम। थेरो पन भगवन्तं बुद्धवंसं पुच्छितुकामो, सो पन बुद्धानंयेव विसयो, न पच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं, तस्मा थेरो अविसयत्ता एवमाहाति वेदितब्बं। विनोदयिस्सामाति विनोदेस्साम।
Na panesā vicikicchāsaṅkhātā kaṅkhāti, kintu paññattiajānanaṃ nāma. Thero pana bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ pucchitukāmo, so pana buddhānaṃyeva visayo, na paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ, tasmā thero avisayattā evamāhāti veditabbaṃ. Vinodayissāmāti vinodessāma.
अथ खो ते भिक्खू थेरस्स वचनं सुत्वा अत्तनो अत्तनो पत्तचीवरमादाय सुवम्मिता विय महानागा पभिन्नकिलेसा छिन्नबन्धना अप्पिच्छा सन्तुट्ठा पविवित्ता असंसट्ठा सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना तरमाना सन्निपत्तिंसु। तेन वुत्तं –
Atha kho te bhikkhū therassa vacanaṃ sutvā attano attano pattacīvaramādāya suvammitā viya mahānāgā pabhinnakilesā chinnabandhanā appicchā santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasampannā taramānā sannipattiṃsu. Tena vuttaṃ –
४९.
49.
‘‘साधूति ते पटिस्सुत्वा, निपका संवुतिन्द्रिया।
‘‘Sādhūti te paṭissutvā, nipakā saṃvutindriyā;
पत्तचीवरमादाय, तरमाना उपागमु’’न्ति॥
Pattacīvaramādāya, taramānā upāgamu’’nti.
तत्थ साधूति अयं साधु-सद्दो आयाचनसम्पटिच्छनसम्पहंसनसुन्दरादीसु दिस्सति। तथा हेस – ‘‘साधु मे, भन्ते भगवा, संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.९५; ५.३८२; अ॰ नि॰ ४.२५७) आयाचने दिस्सति। ‘‘साधु, भन्तेति खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.८६) सम्पटिच्छने। ‘‘साधु साधु, सारिपुत्ता’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३४९) सम्पहंसने।
Tattha sādhūti ayaṃ sādhu-saddo āyācanasampaṭicchanasampahaṃsanasundarādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘sādhu me, bhante bhagavā, saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.95; 5.382; a. ni. 4.257) āyācane dissati. ‘‘Sādhu, bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu, sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane.
‘‘साधु धम्मरुचि राजा, साधु पञ्ञाणवा नरो।
‘‘Sādhu dhammaruci rājā, sādhu paññāṇavā naro;
साधु मित्तानमद्दुब्भो, पापस्साकरणं सुख’’न्ति॥ –
Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukha’’nti. –
आदीसु (जा॰ २.१८.१०१) सुन्दरे। इध सम्पटिच्छने। तस्मा साधु सुट्ठूति थेरस्स वचनं सम्पटिच्छित्वाति अत्थो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१८९; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१ सुत्तनिक्खेपवण्णना; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११५ अग्गिकभारद्वाजसुत्तवण्णना)। निपकाति पण्डिता पञ्ञवन्ता। संवुतिन्द्रियाति इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा, इन्द्रियसंवरसमन्नागताति अत्थो। तरमानाति तुरिता। उपागमुन्ति थेरं उपसङ्कमिंसु।
Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. Idha sampaṭicchane. Tasmā sādhu suṭṭhūti therassa vacanaṃ sampaṭicchitvāti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.189; ma. ni. aṭṭha. 1.1 suttanikkhepavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.115 aggikabhāradvājasuttavaṇṇanā). Nipakāti paṇḍitā paññavantā. Saṃvutindriyāti indriyesu guttadvārā, indriyasaṃvarasamannāgatāti attho. Taramānāti turitā. Upāgamunti theraṃ upasaṅkamiṃsu.
५०-१. इदानि धम्मसेनापतिस्स पवत्तिं दस्सेन्तेहि सङ्गीतिकारकेहि ‘‘खीणासवेहि विमलेही’’तिआदिगाथायो वुत्ता तत्थ दन्तेहीति कायेन च चित्तेन च दन्तेहि। उत्तमे दमेति अरहत्ते, निमित्तत्थे भुम्मं दट्ठब्बं। तेहि भिक्खूहीति पञ्चहि भिक्खुसतेहि। महागणीति सीलादीहि च सङ्ख्यावसेन च महन्तो गणो अस्स अत्थीति महागणी, नानापदवसेन वा सीलादीहि गुणेहि महन्तो गणोति महागणो, महागणो अस्स अत्थीति महागणी। लळन्तो देवोव गगनेति इद्धिविलासेन विलासेन्तो देवो विय गगनतले भगवन्तं उपसङ्कमीति अत्थो।
50-1. Idāni dhammasenāpatissa pavattiṃ dassentehi saṅgītikārakehi ‘‘khīṇāsavehi vimalehī’’tiādigāthāyo vuttā tattha dantehīti kāyena ca cittena ca dantehi. Uttame dameti arahatte, nimittatthe bhummaṃ daṭṭhabbaṃ. Tehi bhikkhūhīti pañcahi bhikkhusatehi. Mahāgaṇīti sīlādīhi ca saṅkhyāvasena ca mahanto gaṇo assa atthīti mahāgaṇī, nānāpadavasena vā sīlādīhi guṇehi mahanto gaṇoti mahāgaṇo, mahāgaṇo assa atthīti mahāgaṇī. Laḷanto devova gaganeti iddhivilāsena vilāsento devo viya gaganatale bhagavantaṃ upasaṅkamīti attho.
५२. इदानि ‘‘ते इत्थम्भूता उपसङ्कमिंसू’’ति उपसङ्कमविधानदस्सनत्थं ‘‘उक्कासितञ्च खिपित’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ उक्कासितञ्चाति उक्कासितसद्दञ्च। खिपितन्ति खिपितसद्दञ्च। अज्झुपेक्खियाति उपेक्खित्वा, तं उभयं अकत्वाति अधिप्पायो। सुब्बताति सुविमलधुतगुणा। सप्पतिस्साति सहपतिस्सया, नीचवुत्तिनोति अत्थो।
52. Idāni ‘‘te itthambhūtā upasaṅkamiṃsū’’ti upasaṅkamavidhānadassanatthaṃ ‘‘ukkāsitañca khipita’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha ukkāsitañcāti ukkāsitasaddañca. Khipitanti khipitasaddañca. Ajjhupekkhiyāti upekkhitvā, taṃ ubhayaṃ akatvāti adhippāyo. Subbatāti suvimaladhutaguṇā. Sappatissāti sahapatissayā, nīcavuttinoti attho.
५३. सयम्भुन्ति सयमेव अञ्ञापदेसं विना पारमियो पूरेत्वा अधिगतबुद्धभावन्ति अत्थो। अच्चुग्गतन्ति अभिनवोदितं। चन्दं वाति चन्दं विय, नभे जलन्तं भगवन्तं गगने चन्दं विय पस्सन्तीति एवं पदसम्बन्धो दट्ठब्बो। इधापि यथा-सद्दो निपातमत्तोव।
53.Sayambhunti sayameva aññāpadesaṃ vinā pāramiyo pūretvā adhigatabuddhabhāvanti attho. Accuggatanti abhinavoditaṃ. Candaṃ vāti candaṃ viya, nabhe jalantaṃ bhagavantaṃ gagane candaṃ viya passantīti evaṃ padasambandho daṭṭhabbo. Idhāpi yathā-saddo nipātamattova.
५४. विज्जुं वाति विज्जुघनं विय। यदि चिरट्ठितिका अचिरप्पभा अस्स तादिसन्ति अत्थो। गगने यथाति आकासे यथा, इधापि यथा-सद्दो निपातमत्तोव। इतो परम्पि ईदिसेसु ठानेसु यथा-सद्दो निपातमत्तोति दट्ठब्बो।
54.Vijjuṃ vāti vijjughanaṃ viya. Yadi ciraṭṭhitikā acirappabhā assa tādisanti attho. Gagane yathāti ākāse yathā, idhāpi yathā-saddo nipātamattova. Ito parampi īdisesu ṭhānesu yathā-saddo nipātamattoti daṭṭhabbo.
५५. रहदमिव विप्पसन्नन्ति अतिगम्भीरवित्थतं महारहदं विय अनाविलं विप्पसन्नं सलिलं। सुफुल्लं पदुमं यथाति सुविकसितपदुमवनं रहदमिवाति अत्थो दट्ठब्बो। ‘‘सुफुल्लं कमलं यथा’’तिपि पाठो, तस्स कमनीयभावेन सुफुल्लं कमलवनमिवाति अत्थो।
55.Rahadamiva vippasannanti atigambhīravitthataṃ mahārahadaṃ viya anāvilaṃ vippasannaṃ salilaṃ. Suphullaṃ padumaṃ yathāti suvikasitapadumavanaṃ rahadamivāti attho daṭṭhabbo. ‘‘Suphullaṃ kamalaṃ yathā’’tipi pāṭho, tassa kamanīyabhāvena suphullaṃ kamalavanamivāti attho.
५६. अथ ते भिक्खू धम्मसेनापतिप्पमुखा अञ्जलिं सिरसि कत्वा दसबलस्स चक्कालङ्कततलेसु पादेसु निपतिंसूति अत्थो। तेन वुत्तं – ‘‘अञ्जलिं पग्गहेत्वान, तुट्ठहट्ठा पमोदिता’’तिआदि। तत्थ निपतन्तीति निपतिंसु, वन्दिंसूति अत्थो। चक्कलक्खणेति चक्कं लक्खणं यस्मिं पादे सो पादो चक्कलक्खणो, तस्मिं चक्कलक्खणे। जातिवसेन ‘‘पादे’’ति वुत्तं, सत्थुनो चक्कालङ्कततलेसु पादेसु निपतिंसूति अत्थो।
56. Atha te bhikkhū dhammasenāpatippamukhā añjaliṃ sirasi katvā dasabalassa cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho. Tena vuttaṃ – ‘‘añjaliṃ paggahetvāna, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’tiādi. Tattha nipatantīti nipatiṃsu, vandiṃsūti attho. Cakkalakkhaṇeti cakkaṃ lakkhaṇaṃ yasmiṃ pāde so pādo cakkalakkhaṇo, tasmiṃ cakkalakkhaṇe. Jātivasena ‘‘pāde’’ti vuttaṃ, satthuno cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho.
५७. इदानि तेसं केसञ्चि थेरानं नामं दस्सेन्तेहि ‘‘सारिपुत्तो महापञ्ञो, कोरण्डसमसादिसो’’तिआदि गाथायो वुत्ता। तत्थ कोरण्डसमसादिसोति कोरण्डकुसुमसदिसवण्णो, यदि एवं ‘‘कोरण्डसमो’’ति वा, ‘‘कोरण्डसदिसो’’ति वा वत्तब्बं, किं द्विक्खत्तुं ‘‘समसादिसो’’ति वुत्तन्ति चे? नायं दोसो, तादिसो कोरण्डसमत्ता कोरण्डसदिसभावेनेव कोरण्डसमसादिसो। न पनाधिकवचनवसेनाति अधिप्पायो। समाधिज्झानकुसलोति एत्थ अयं कुसल-सद्दो ताव अरोग्यानवज्जछेकसुखविपाकादीसु दिस्सति। अयञ्हि ‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं, कच्चि भोतो अनामय’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१५.१४६; २.२०.१२९) आरोग्ये दिस्सति। ‘‘कतमो पन, भन्ते, कायसमाचारो कुसलो ? यो खो, महाराज, कायसमाचारो अनवज्जो’’ति (म॰ नि॰ २.३६१) एवमादीसु अनवज्जे। ‘‘कुसलो त्वं रथस्स अङ्गपच्चङ्गान’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.८७) छेके। ‘‘कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ४३१ आदयो) सुखविपाके। इध पन छेके दट्ठब्बो। वन्दतेति वन्दित्थ।
57. Idāni tesaṃ kesañci therānaṃ nāmaṃ dassentehi ‘‘sāriputto mahāpañño, koraṇḍasamasādiso’’tiādi gāthāyo vuttā. Tattha koraṇḍasamasādisoti koraṇḍakusumasadisavaṇṇo, yadi evaṃ ‘‘koraṇḍasamo’’ti vā, ‘‘koraṇḍasadiso’’ti vā vattabbaṃ, kiṃ dvikkhattuṃ ‘‘samasādiso’’ti vuttanti ce? Nāyaṃ doso, tādiso koraṇḍasamattā koraṇḍasadisabhāveneva koraṇḍasamasādiso. Na panādhikavacanavasenāti adhippāyo. Samādhijjhānakusaloti ettha ayaṃ kusala-saddo tāva arogyānavajjachekasukhavipākādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo ? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgāna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.87) cheke. ‘‘Kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431 ādayo) sukhavipāke. Idha pana cheke daṭṭhabbo. Vandateti vandittha.
५८. गज्जिताति गज्जन्तीति गज्जिता। कालमेघो वाति नीलसलिलधरो विय गज्जिता इद्धिविसयेति अधिप्पायो। नीलुप्पलसमसादिसोति नीलकुवलयसदिसवण्णो। हेट्ठा वुत्तनयेनेवेत्थापि अत्थो वेदितब्बो। मोग्गल्लानोति एवं गोत्तवसेन लद्धनामो कोलितो।
58.Gajjitāti gajjantīti gajjitā. Kālamegho vāti nīlasaliladharo viya gajjitā iddhivisayeti adhippāyo. Nīluppalasamasādisoti nīlakuvalayasadisavaṇṇo. Heṭṭhā vuttanayenevetthāpi attho veditabbo. Moggallānoti evaṃ gottavasena laddhanāmo kolito.
५९. महाकस्सपोपि चाति उरुवेलकस्सपनदीकस्सपगयाकस्सपकुमारकस्सपे खुद्दानुखुद्दके थेरे उपादाय अयं महा, तस्मा ‘‘महाकस्सपो’’ति वुत्तो। पि चाति सम्भावनसम्पिण्डनत्थो। उत्तत्तकनकसन्निभोति सन्तत्तसुवण्णसदिसछविवण्णो। धुतगुणेति एत्थ किलेसधुननतो धम्मो धुतो नाम, धुतगुणो नाम धुतधम्मो। कतमो पन धुतधम्मो नाम? अप्पिच्छता, सन्तुट्ठिता, सल्लेखता, पविवेकता, इदमट्ठिकताति इमे धुतङ्गचेतनाय परिवारभूता पञ्च धम्मा ‘‘अप्पिच्छंयेव निस्साया’’तिआदिवचनतो धुतधम्मा नाम। अथ वा किलेसे धुननतो ञाणं धुतं नाम, तस्मिं धुतगुणे। अग्गनिक्खित्तोति अग्गो सेट्ठो कोटिभूतोति ठपितो। ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं धुतवादानं यदिदं महाकस्सपो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८८, १९१) ठानन्तरे ठपितोति अत्थो। अयं पन अग्ग-सद्दो आदिकोटिकोट्ठाससेट्ठादीसु दिस्सति। तथा हेस – ‘‘अज्जतग्गे, सम्म दोवारिक , आवरामि दारं निगण्ठानं निगण्ठीन’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.७०) आदिम्हि दिस्सति। ‘‘तेनेव अङ्गुलग्गेन तं अङ्गुलग्गं परामसेय्य’’ (कथा॰ ४४१), ‘‘उच्छग्गं वेळग्ग’’न्तिआदीसु कोटियं। ‘‘अम्बिलग्गं वा मधुरग्गं वा’’ (सं॰ नि॰ ५.३७४) ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, विहारग्गेन वा परिवेणग्गेन वा भाजेतु’’न्तिआदीसु (चूळव॰ ३१८) कोट्ठासे। ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा…पे॰… तथागतो तेसं अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.३४) सेट्ठे। स्वायमिध सेट्ठे दट्ठब्बो। कोटियम्पि वत्तति। थेरो अत्तनो ठाने सेट्ठो चेव कोटिभूतो च। तेन वुत्तं – ‘‘अग्गनिक्खित्तो’’ति, अग्गो सेट्ठो कोटिभूतोति अत्थो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२५० सरणगमनकथा; पारा॰ अट्ठ॰ १.१५)। थोमितोति पसंसितो देवमनुस्सादीहि। सत्थु वण्णितोति सत्थारा वण्णितो थुतो, ‘‘कस्सपो, भिक्खवे, चन्दूपमो कुलानि उपसङ्कमति अपकस्सेव कायं अपकस्स चित्तं निच्चनवको कुलेसु अप्पगब्भो’’ति एवमादीहि अनेकेहि सुत्तनयेहि (सं॰ नि॰ २.१४६) वण्णितो पसत्थो, सोपि भगवन्तं वन्दतीति अत्थो।
59.Mahākassapopi cāti uruvelakassapanadīkassapagayākassapakumārakassape khuddānukhuddake there upādāya ayaṃ mahā, tasmā ‘‘mahākassapo’’ti vutto. Pi cāti sambhāvanasampiṇḍanattho. Uttattakanakasannibhoti santattasuvaṇṇasadisachavivaṇṇo. Dhutaguṇeti ettha kilesadhunanato dhammo dhuto nāma, dhutaguṇo nāma dhutadhammo. Katamo pana dhutadhammo nāma? Appicchatā, santuṭṭhitā, sallekhatā, pavivekatā, idamaṭṭhikatāti ime dhutaṅgacetanāya parivārabhūtā pañca dhammā ‘‘appicchaṃyeva nissāyā’’tiādivacanato dhutadhammā nāma. Atha vā kilese dhunanato ñāṇaṃ dhutaṃ nāma, tasmiṃ dhutaguṇe. Agganikkhittoti aggo seṭṭho koṭibhūtoti ṭhapito. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhutavādānaṃ yadidaṃ mahākassapo’’ti (a. ni. 1.188, 191) ṭhānantare ṭhapitoti attho. Ayaṃ pana agga-saddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘ajjatagge, samma dovārika , āvarāmi dāraṃ nigaṇṭhānaṃ nigaṇṭhīna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.70) ādimhi dissati. ‘‘Teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ parāmaseyya’’ (kathā. 441), ‘‘ucchaggaṃ veḷagga’’ntiādīsu koṭiyaṃ. ‘‘Ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā’’ (saṃ. ni. 5.374) ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vihāraggena vā pariveṇaggena vā bhājetu’’ntiādīsu (cūḷava. 318) koṭṭhāse. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā…pe… tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādīsu (a. ni. 4.34) seṭṭhe. Svāyamidha seṭṭhe daṭṭhabbo. Koṭiyampi vattati. Thero attano ṭhāne seṭṭho ceva koṭibhūto ca. Tena vuttaṃ – ‘‘agganikkhitto’’ti, aggo seṭṭho koṭibhūtoti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.250 saraṇagamanakathā; pārā. aṭṭha. 1.15). Thomitoti pasaṃsito devamanussādīhi. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito thuto, ‘‘kassapo, bhikkhave, candūpamo kulāni upasaṅkamati apakasseva kāyaṃ apakassa cittaṃ niccanavako kulesu appagabbho’’ti evamādīhi anekehi suttanayehi (saṃ. ni. 2.146) vaṇṇito pasattho, sopi bhagavantaṃ vandatīti attho.
६०. दिब्बचक्खूनन्ति दिब्बं चक्खु येसं अत्थि ते दिब्बचक्खू, तेसं दिब्बचक्खूनं भिक्खूनं अग्गो सेट्ठोति अत्थो। यथाह – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं दिब्बचक्खुकानं यदिदं अनुरुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८८, १९२)। अनुरुद्धत्थेरो भगवतो चूळपितुनो अमितोदनस्स नाम सक्कस्स पुत्तो महानामस्स कनिट्ठभाता महापुञ्ञो परमसुखुमालो, सो अत्तसत्तमो निक्खमित्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो, तस्स पब्बज्जानुक्कमो सङ्घभेदकक्खन्धके (चूळव॰ ३३० आदयो) आगतोव। अविदूरे वाति भगवतो सन्तिकेयेव।
60.Dibbacakkhūnanti dibbaṃ cakkhu yesaṃ atthi te dibbacakkhū, tesaṃ dibbacakkhūnaṃ bhikkhūnaṃ aggo seṭṭhoti attho. Yathāha – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dibbacakkhukānaṃ yadidaṃ anuruddho’’ti (a. ni. 1.188, 192). Anuruddhatthero bhagavato cūḷapituno amitodanassa nāma sakkassa putto mahānāmassa kaniṭṭhabhātā mahāpuñño paramasukhumālo, so attasattamo nikkhamitvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, tassa pabbajjānukkamo saṅghabhedakakkhandhake (cūḷava. 330 ādayo) āgatova. Avidūre vāti bhagavato santikeyeva.
६१. आपत्तिअनापत्तियाति आपत्तियञ्च अनापत्तियञ्च कोविदो। सतेकिच्छायाति सप्पटिकम्मायपि अप्पटिकम्मायपि चाति अत्थो। तत्थ सप्पटिकम्मा सा छब्बिधा होति, अप्पटिकम्मा सा पाराजिकापत्ति। ‘‘आपत्तिअनापत्तिया, सतेकिच्छाय कोविदो’’तिपि पाठो, सोयेव अत्थो। विनयेति विनयपिटके। अग्गनिक्खित्तोति ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे , मम सावकानं भिक्खूनं विनयधरानं यदिदं, उपाली’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२८) एतदग्गट्ठाने ठपितोति अत्थो। उपालीति उपालित्थेरो। सत्थु वण्णितोति सत्थारा वण्णितो पसत्थो। थेरो किर तथागतस्सेव सन्तिके विनयपिटकं उग्गण्हित्वा भारुकच्छकवत्थुं (पारा॰ ७८), अज्जुकवत्थुं (पारा॰ १५८), कुमारकस्सपवत्थुन्ति (म॰ नि॰ १.२४९) इमानि तीणि वत्थूनि सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्दित्वा कथेसि। तस्मा थेरो विनयधरानं अग्गोति एवमादिना नयेन सत्थारा वण्णितोति वुत्तो।
61.Āpattianāpattiyāti āpattiyañca anāpattiyañca kovido. Satekicchāyāti sappaṭikammāyapi appaṭikammāyapi cāti attho. Tattha sappaṭikammā sā chabbidhā hoti, appaṭikammā sā pārājikāpatti. ‘‘Āpattianāpattiyā, satekicchāya kovido’’tipi pāṭho, soyeva attho. Vinayeti vinayapiṭake. Agganikkhittoti ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave , mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ, upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228) etadaggaṭṭhāne ṭhapitoti attho. Upālīti upālitthero. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito pasattho. Thero kira tathāgatasseva santike vinayapiṭakaṃ uggaṇhitvā bhārukacchakavatthuṃ (pārā. 78), ajjukavatthuṃ (pārā. 158), kumārakassapavatthunti (ma. ni. 1.249) imāni tīṇi vatthūni sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā kathesi. Tasmā thero vinayadharānaṃ aggoti evamādinā nayena satthārā vaṇṇitoti vutto.
६२. सुखुमनिपुणत्थपटिविद्धोति पटिविद्धसुखुमनिपुणत्थो, पटिविद्धदुद्दसनिपुणत्थोति अत्थो। कथिकानं पवरोति धम्मकथिकानं सेट्ठो। ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं धम्मकथिकानं यदिदं पुण्णो मन्ताणिपुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८८, १९६) एतदग्गपाळियं आरोपितो। तेन वुत्तं ‘‘कथिकानं पवरो’’ति। गणीति ससङ्घो। थेरस्स किर सन्तिके पब्बजिता कुलपुत्ता पञ्चसता अहेसुं। सब्बेपि ते दसबलस्स जातभूमिका जातरट्ठवासिनो सब्बेव खीणासवा सब्बेव दसकथावत्थुलाभिनो। तेन वुत्तं ‘‘गणी’’ति। इसीति एसति गवेसति कुसले धम्मेति इसि। मन्ताणिया पुत्तोति मन्ताणिया नाम ब्राह्मणिया पुत्तो। पुण्णोति तस्स नामं। विस्सुतोति अत्तनो अप्पिच्छतादीहि गुणेहि विस्सुतो।
62.Sukhumanipuṇatthapaṭividdhoti paṭividdhasukhumanipuṇattho, paṭividdhaduddasanipuṇatthoti attho. Kathikānaṃ pavaroti dhammakathikānaṃ seṭṭho. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhammakathikānaṃ yadidaṃ puṇṇo mantāṇiputto’’ti (a. ni. 1.188, 196) etadaggapāḷiyaṃ āropito. Tena vuttaṃ ‘‘kathikānaṃ pavaro’’ti. Gaṇīti sasaṅgho. Therassa kira santike pabbajitā kulaputtā pañcasatā ahesuṃ. Sabbepi te dasabalassa jātabhūmikā jātaraṭṭhavāsino sabbeva khīṇāsavā sabbeva dasakathāvatthulābhino. Tena vuttaṃ ‘‘gaṇī’’ti. Isīti esati gavesati kusale dhammeti isi. Mantāṇiyā puttoti mantāṇiyā nāma brāhmaṇiyā putto. Puṇṇoti tassa nāmaṃ. Vissutoti attano appicchatādīhi guṇehi vissuto.
अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो पन सत्थरि अभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के अनुपुब्बेन आगन्त्वा राजगहं उपनिस्साय विहरन्ते कपिलवत्थुं आगन्त्वा अत्तनो भागिनेय्यं पुण्णं नाम माणवं पब्बाजेत्वा भगवन्तं वन्दित्वा आपुच्छित्वा निवासत्थाय सयं छद्दन्तदहं गतो। पुण्णो पन भगवन्तं दस्सनाय थेरेन सद्धिं आगन्त्वा – ‘‘मय्हं पब्बजितकिच्चं मत्थकं पापेत्वाव दसबलस्स सन्तिकं गमिस्सामी’’ति कपिलपुरेयेव ओहीनो, सो योनिसोमनसिकारं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पत्वा भगवन्तं उपसङ्कमि। एत्थ पन अनुरुद्धत्थेरो च उपालित्थेरो च इमे द्वे थेरा भगवतो कपिलवत्थुपुरं पविसित्वा ञातिसमागमदिवसे पब्बजिता विय दस्सिता, तं पन खन्धकपाळिया अट्ठकथाय च न समेति। वीमंसित्वा गहेतब्बं।
Aññāsikoṇḍaññatthero pana satthari abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke anupubbena āgantvā rājagahaṃ upanissāya viharante kapilavatthuṃ āgantvā attano bhāgineyyaṃ puṇṇaṃ nāma māṇavaṃ pabbājetvā bhagavantaṃ vanditvā āpucchitvā nivāsatthāya sayaṃ chaddantadahaṃ gato. Puṇṇo pana bhagavantaṃ dassanāya therena saddhiṃ āgantvā – ‘‘mayhaṃ pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pāpetvāva dasabalassa santikaṃ gamissāmī’’ti kapilapureyeva ohīno, so yonisomanasikāraṃ karonto nacirasseva arahattaṃ patvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Ettha pana anuruddhatthero ca upālitthero ca ime dve therā bhagavato kapilavatthupuraṃ pavisitvā ñātisamāgamadivase pabbajitā viya dassitā, taṃ pana khandhakapāḷiyā aṭṭhakathāya ca na sameti. Vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
अथ सत्था सारिपुत्तत्थेरादीनं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं चित्ताचारमञ्ञाय अत्तनो गुणे कथेतुमारभि। तेन वुत्तं –
Atha satthā sāriputtattherādīnaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ cittācāramaññāya attano guṇe kathetumārabhi. Tena vuttaṃ –
६३.
63.
‘‘एतेसं चित्तमञ्ञाय, ओपम्मकुसलो मुनि।
‘‘Etesaṃ cittamaññāya, opammakusalo muni;
कङ्खच्छेदो महावीरो, कथेसि अत्तनो गुण’’न्ति॥
Kaṅkhacchedo mahāvīro, kathesi attano guṇa’’nti.
तत्थ ओपम्मकुसलोति उपमाय कुसलो। कङ्खच्छेदोति सब्बसत्तानं संसयच्छेदको।
Tattha opammakusaloti upamāya kusalo. Kaṅkhacchedoti sabbasattānaṃ saṃsayacchedako.
इदानि ते अत्तनो गुणे कथेसि, ते दस्सेतुं –
Idāni te attano guṇe kathesi, te dassetuṃ –
६४.
64.
‘‘चत्तारो ते असङ्ख्येय्या, कोटि येसं न नायति।
‘‘Cattāro te asaṅkhyeyyā, koṭi yesaṃ na nāyati;
सत्तकायो च आकासो, चक्कवाळा चनन्तका।
Sattakāyo ca ākāso, cakkavāḷā canantakā;
बुद्धञाणं अप्पमेय्यं, न सक्का एते विजानितु’’न्ति॥ – वुत्तं।
Buddhañāṇaṃ appameyyaṃ, na sakkā ete vijānitu’’nti. – vuttaṃ;
तत्थ चत्तारोति गणनपरिच्छेदो। एतेति इदानि वत्तब्बे अत्थे निदस्सेति। असङ्ख्येय्याति सङ्ख्यातुमसक्कुणेय्यत्ता असङ्ख्येय्या, गणनपथं वीतिवत्ताति अत्थो। कोटीतिआदि वा अन्तो वा मरियादा। येसन्ति येसं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं। न नायतीति न पञ्ञायति। इदानि ते वुत्तप्पकारे चत्तारो असङ्ख्येय्ये दस्सेतुं ‘‘सत्तकायो’’तिआदि वुत्तं। सत्तकायोति सत्तसमूहो, सत्तकायो अनन्तो अपरिमाणो अप्पमेय्यो। तथा आकासो आकासस्सापि अन्तो नत्थि। तथा चक्कवाळानि अनन्तानि एव। बुद्धञाणं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अप्पमेय्यं। न सक्का एते विजानितुन्ति यस्मा पनेते अनन्ता, तस्मा न सक्का विजानितुं।
Tattha cattāroti gaṇanaparicchedo. Eteti idāni vattabbe atthe nidasseti. Asaṅkhyeyyāti saṅkhyātumasakkuṇeyyattā asaṅkhyeyyā, gaṇanapathaṃ vītivattāti attho. Koṭītiādi vā anto vā mariyādā. Yesanti yesaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ. Na nāyatīti na paññāyati. Idāni te vuttappakāre cattāro asaṅkhyeyye dassetuṃ ‘‘sattakāyo’’tiādi vuttaṃ. Sattakāyoti sattasamūho, sattakāyo ananto aparimāṇo appameyyo. Tathā ākāso ākāsassāpi anto natthi. Tathā cakkavāḷāni anantāni eva. Buddhañāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ appameyyaṃ. Na sakkā ete vijānitunti yasmā panete anantā, tasmā na sakkā vijānituṃ.
६५. इदानि सत्था अत्तनो इद्धिविकुब्बने सञ्जातच्छरियब्भुतानं देवमनुस्सादीनं किन्नामेतं अच्छरियं, इतोपि विसिट्ठतरं अच्छरियं अब्भुतं अत्थि, मम तं सुणाथाति धम्मदेसनं वड्ढेन्तो –
65. Idāni satthā attano iddhivikubbane sañjātacchariyabbhutānaṃ devamanussādīnaṃ kinnāmetaṃ acchariyaṃ, itopi visiṭṭhataraṃ acchariyaṃ abbhutaṃ atthi, mama taṃ suṇāthāti dhammadesanaṃ vaḍḍhento –
‘‘किमेतं अच्छरियं लोके, यं मे इद्धिविकुब्बनं।
‘‘Kimetaṃ acchariyaṃ loke, yaṃ me iddhivikubbanaṃ;
अञ्ञे बहू अच्छरिया, अब्भुता लोमहंसना’’ति॥ – आदिमाह।
Aññe bahū acchariyā, abbhutā lomahaṃsanā’’ti. – ādimāha;
तत्थ किन्ति पटिक्खेपवचनं।एतन्ति इदं इद्धिविकुब्बनं सन्धायाह। यन्ति अयं यं-सद्दो ‘‘यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नो, अञ्ञं तं पुच्छाम तदिङ्घ ब्रूही’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १०५८; महानि॰ ११०; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छा ७७) उपयोगवचने दिस्सति । ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो; यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा’’ति (अ॰ नि॰ १.२७७; विभ॰ ८०९; मि॰ प॰ ५.१.१) एत्थ कारणवचने। ‘‘यं विपस्सी भगवा कप्पे उदपादी’’ति (दी॰ नि॰ २.४) एत्थ भुम्मे। ‘‘यं खो मे, भन्ते, देवानं तावतिंसानं सम्मुखा सुतं सम्मुखा पटिग्गहितं, आरोचेमि तं भगवतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२९३) पच्चत्तवचने। इधापि पच्चत्तवचने दट्ठब्बो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४)। अञ्ञे बहू मम अच्छरिया अब्भुतविसेसा सन्तीति दीपेति।
Tattha kinti paṭikkhepavacanaṃ.Etanti idaṃ iddhivikubbanaṃ sandhāyāha. Yanti ayaṃ yaṃ-saddo ‘‘yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhī’’tiādīsu (su. ni. 1058; mahāni. 110; cūḷani. mettagūmāṇavapucchā 77) upayogavacane dissati . ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso; yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti (a. ni. 1.277; vibha. 809; mi. pa. 5.1.1) ettha kāraṇavacane. ‘‘Yaṃ vipassī bhagavā kappe udapādī’’ti (dī. ni. 2.4) ettha bhumme. ‘‘Yaṃ kho me, bhante, devānaṃ tāvatiṃsānaṃ sammukhā sutaṃ sammukhā paṭiggahitaṃ, ārocemi taṃ bhagavato’’tiādīsu (dī. ni. 2.293) paccattavacane. Idhāpi paccattavacane daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 2.4). Aññe bahū mama acchariyā abbhutavisesā santīti dīpeti.
इदानि ते अच्छरिये दस्सेन्तो –
Idāni te acchariye dassento –
६६.
66.
‘‘यदाहं तुसिते काये, सन्तुसितो नामहं तदा।
‘‘Yadāhaṃ tusite kāye, santusito nāmahaṃ tadā;
दससहस्सी समागम्म, याचन्ति पञ्जली मम’’न्ति॥ – आदिमाह।
Dasasahassī samāgamma, yācanti pañjalī mama’’nti. – ādimāha;
तत्थ यदाति यस्मिं काले। अहन्ति अत्तानं निद्दिसति। तुसिते कायेति तुसितसङ्खाते देवनिकाये। यदा पनाहं समत्तिंसपारमियो पूरेत्वा पञ्चमहापरिच्चागे परिच्चजित्वा ञातत्थचरियलोकत्थचरियबुद्धत्थचरियानं कोटिं पत्वा सत्तसतकमहादानानि दत्वा सत्तक्खत्तुं पथविं कम्पेत्वा वेस्सन्तरत्तभावतो चवित्वा दुतिये चित्तवारे तुसितभवने निब्बत्तो तदापि सन्तुसितो नाम देवराजा अहोसिं। दससहस्सी समागम्माति दससहस्सचक्कवाळेसु देवता सन्निपतित्वाति अत्थो। याचन्ति पञ्जली ममन्ति मं उपसङ्कमित्वा, ‘‘मारिस, तया दस पारमियो पूरेन्तेन न सक्कसम्पत्तिं न मार न ब्रह्म न चक्कवत्तिसम्पत्तिं पत्थेन्तेन पूरिता, लोकनित्थरणत्थाय पन बुद्धत्तं पत्थयमानेन पूरिता, सो तव कालो, मारिस, बुद्धत्ताय समयो , मारिस, बुद्धत्ताया’’ति (जा॰ अट्ठ॰ १.निदानकथा, अविदूरेनिदानकथा) याचन्ति ममन्ति। तेन वुत्तं –
Tattha yadāti yasmiṃ kāle. Ahanti attānaṃ niddisati. Tusite kāyeti tusitasaṅkhāte devanikāye. Yadā panāhaṃ samattiṃsapāramiyo pūretvā pañcamahāpariccāge pariccajitvā ñātatthacariyalokatthacariyabuddhatthacariyānaṃ koṭiṃ patvā sattasatakamahādānāni datvā sattakkhattuṃ pathaviṃ kampetvā vessantarattabhāvato cavitvā dutiye cittavāre tusitabhavane nibbatto tadāpi santusito nāma devarājā ahosiṃ. Dasasahassī samāgammāti dasasahassacakkavāḷesu devatā sannipatitvāti attho. Yācanti pañjalī mamanti maṃ upasaṅkamitvā, ‘‘mārisa, tayā dasa pāramiyo pūrentena na sakkasampattiṃ na māra na brahma na cakkavattisampattiṃ patthentena pūritā, lokanittharaṇatthāya pana buddhattaṃ patthayamānena pūritā, so tava kālo, mārisa, buddhattāya samayo , mārisa, buddhattāyā’’ti (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā) yācanti mamanti. Tena vuttaṃ –
६७.
67.
‘‘कालो खो ते महावीर, उप्पज्ज मातुकुच्छियं।
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.
तत्थ कालो तेति कालो तव, अयमेव वा पाठो। उप्पज्जाति पटिसन्धिं गण्ह, ‘‘ओक्कमा’’तिपि पाठो। सदेवकन्ति सदेवकं लोकन्ति अत्थो। तारयन्तोति एत्थ पारमियो पूरेन्तोपि तारयति नाम, पारमियो मत्थकं पापेन्तोपि तारयति नाम, वेस्सन्तरत्तभावतो चवित्वा तुसितपुरे पटिसन्धिं गहेत्वा सट्ठिवस्ससतसहस्साधिकानि सत्तपण्णासवस्सकोटियो तत्थ तिट्ठन्तोपि तारयति नाम, देवताहि याचितो पञ्चविधं महाविलोकितं विलोकेत्वा महामायादेविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हन्तोपि दसमासे गब्भवासं वसन्तोपि तारयति नाम, एकूनतिंस वस्सानि अगारमज्झे तिट्ठन्तोपि तारयति नाम। राहुलभद्दस्स जातदिवसे छन्नसहायो कण्डकं आरुय्ह निक्खमन्तोपि तीणि रज्जानि अतिक्कमित्वा अनोमाय नाम नदिया तीरे पब्बजन्तोपि तारयति नाम, छब्बस्सानि पधानं करोन्तोपि विसाखपुण्णमायं महाबोधिमण्डं आरुय्ह मारबलं विधमित्वा पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे द्वादसङ्गं पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमतो सम्मसित्वा सोतापत्तिमग्गं पटिविज्झन्तोपि तारयति नाम, सोतापत्तिफलक्खणेपि, सकदागामिमग्गक्खणेपि, सकदागामिफलक्खणेपि, अनागामिमग्गक्खणेपि, अनागामिफलक्खणेपि, अरहत्तमग्गक्खणेपि, अरहत्तफलक्खणेपि तारयति नाम, यदा अट्ठारसदेवताकोटिसहस्सेहि पञ्चवग्गियानं अमतपानं अदासि, ततो पट्ठाय तारयि नामाति वुच्चति। तेन वुत्तं –
Tattha kālo teti kālo tava, ayameva vā pāṭho. Uppajjāti paṭisandhiṃ gaṇha, ‘‘okkamā’’tipi pāṭho. Sadevakanti sadevakaṃ lokanti attho. Tārayantoti ettha pāramiyo pūrentopi tārayati nāma, pāramiyo matthakaṃ pāpentopi tārayati nāma, vessantarattabhāvato cavitvā tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikāni sattapaṇṇāsavassakoṭiyo tattha tiṭṭhantopi tārayati nāma, devatāhi yācito pañcavidhaṃ mahāvilokitaṃ viloketvā mahāmāyādeviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi dasamāse gabbhavāsaṃ vasantopi tārayati nāma, ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi tārayati nāma. Rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ āruyha nikkhamantopi tīṇi rajjāni atikkamitvā anomāya nāma nadiyā tīre pabbajantopi tārayati nāma, chabbassāni padhānaṃ karontopi visākhapuṇṇamāyaṃ mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi tārayati nāma, sotāpattiphalakkhaṇepi, sakadāgāmimaggakkhaṇepi, sakadāgāmiphalakkhaṇepi, anāgāmimaggakkhaṇepi, anāgāmiphalakkhaṇepi, arahattamaggakkhaṇepi, arahattaphalakkhaṇepi tārayati nāma, yadā aṭṭhārasadevatākoṭisahassehi pañcavaggiyānaṃ amatapānaṃ adāsi, tato paṭṭhāya tārayi nāmāti vuccati. Tena vuttaṃ –
‘‘सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥
‘‘Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.
अथ महासत्तो देवताहि याचियमानोपि देवतानं पटिञ्ञं अदत्वाव कालदीपदेसकुलजनेत्तिआयुपरिच्छेदवसेन पञ्चविधं महाविलोकनं नाम विलोकेसि। तत्थ ‘‘कालो नु खो, न कालो’’ति पठमं कालं विलोकेसि। तत्थ वस्ससतसहस्सतो उद्धं आयुकालो कालो नाम न होति। कस्मा? जातिजरामरणादीनं अपाकटत्ता, बुद्धानञ्च धम्मदेसना नाम तिलक्खणमुत्ता नाम नत्थि, तेसं अनिच्चं दुक्खमनत्ताति कथेन्तानं ‘‘किन्नामेते कथेन्ती’’ति न सद्दहन्ति, ततो अभिसमयो न होति, तस्मिं असति अनिय्यानिकं सासनं होति । तस्मा सो अकालो। वस्ससततो ऊनो आयुकालोपि कालो न होति। कस्मा? तदा सत्ता उस्सन्नकिलेसा होन्ति, उस्सन्नकिलेसानञ्च दिन्नो ओवादो ओवादट्ठाने न तिट्ठति, तस्मा सोपि अकालो। वस्ससतसहस्सतो पट्ठाय हेट्ठा वस्ससततो पट्ठाय उद्धं आयुकालो कालो नाम। इदानि वस्ससतायुका मनुस्साति अथ बोधिसत्तो ‘‘निब्बत्तितब्बकालो’’ति अद्दस।
Atha mahāsatto devatāhi yāciyamānopi devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāladīpadesakulajanettiāyuparicchedavasena pañcavidhaṃ mahāvilokanaṃ nāma vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, na kālo’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ āyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Jātijarāmaraṇādīnaṃ apākaṭattā, buddhānañca dhammadesanā nāma tilakkhaṇamuttā nāma natthi, tesaṃ aniccaṃ dukkhamanattāti kathentānaṃ ‘‘kinnāmete kathentī’’ti na saddahanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti . Tasmā so akālo. Vassasatato ūno āyukālopi kālo na hoti. Kasmā? Tadā sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinno ovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato paṭṭhāya heṭṭhā vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Idāni vassasatāyukā manussāti atha bodhisatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti addasa.
ततो दीपं ओलोकेन्तो ‘‘जम्बुदीपेयेव बुद्धा निब्बत्तन्ती’’ति दीपं पस्सि। ततो जम्बुदीपो नाम महा दसयोजनसहस्सपरिमाणो, कतरस्मिं नु खो पदेसे बुद्धा निब्बत्तन्ती’’ति देसं विलोकेन्तो मज्झिमदेसं पस्सि। ततो कुलं विलोकेन्तो ‘‘बुद्धा नाम लोकसम्मते कुले निब्बत्तन्ति, इदानि खत्तियकुलं लोकसम्मतं, तत्थ निब्बत्तिस्सामि, सुद्धोदनो नाम मे राजा पिता भविस्सती’’ति कुलं अद्दस। ततो मातरं विलोकेन्तो ‘‘बुद्धमाता नाम लोला सुराधुत्ता न होति, अखण्डपञ्चसीलाति अयञ्च महामाया नाम देवी एदिसा, अयं मे माता भविस्सतीति कित्तकं अस्सा आयू’’ति आवज्जेन्तो दसन्नं मासानं उपरि सत्तदिवसानि पस्सि। इति इमं पञ्चविधविलोकनं विलोकेत्वा – ‘‘कालो मे, मारिस, बुद्धभावाया’’ति देवतानं पटिञ्ञं दत्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो चवित्वा सक्यराजकुले मायादेविया कुच्छियं पटिसन्धिं अग्गहेसि (जा॰ अट्ठ॰ १.निदानकथा, अविदूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.निदानकथा, अविदूरेनिदानकथा)। तेन वुत्तं –
Tato dīpaṃ olokento ‘‘jambudīpeyeva buddhā nibbattantī’’ti dīpaṃ passi. Tato jambudīpo nāma mahā dasayojanasahassaparimāṇo, katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti desaṃ vilokento majjhimadesaṃ passi. Tato kulaṃ vilokento ‘‘buddhā nāma lokasammate kule nibbattanti, idāni khattiyakulaṃ lokasammataṃ, tattha nibbattissāmi, suddhodano nāma me rājā pitā bhavissatī’’ti kulaṃ addasa. Tato mātaraṃ vilokento ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, akhaṇḍapañcasīlāti ayañca mahāmāyā nāma devī edisā, ayaṃ me mātā bhavissatīti kittakaṃ assā āyū’’ti āvajjento dasannaṃ māsānaṃ upari sattadivasāni passi. Iti imaṃ pañcavidhavilokanaṃ viloketvā – ‘‘kālo me, mārisa, buddhabhāvāyā’’ti devatānaṃ paṭiññaṃ datvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā sakyarājakule māyādeviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ aggahesi (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā). Tena vuttaṃ –
६८.
68.
‘‘तुसिता काया चवित्वान, यदा ओक्कमि कुच्छियं।
‘‘Tusitā kāyā cavitvāna, yadā okkami kucchiyaṃ;
दससहस्सीलोकधातु, कम्पित्थ धरणी तदा’’ति॥ – आदि।
Dasasahassīlokadhātu, kampittha dharaṇī tadā’’ti. – ādi;
तत्थ ओक्कमीति ओक्कमिं पाविसिं। कुच्छियन्ति मातुकुच्छिम्हि। दससहस्सीलोकधातु, कम्पित्थाति सतो सम्पजानो पन बोधिसत्तो मातुकुच्छिं ओक्कमन्तो एकूनवीसतिया पटिसन्धिचित्तेसु मेत्तापुब्बभागस्स सोमनस्ससहगतञाणसम्पयुत्तअसङ्खारिककुसलचित्तस्स सदिस महाविपाकचित्तेन आसाळ्हिपुण्णमायं उत्तरासाळ्हनक्खत्तेनेव पटिसन्धिं अग्गहेसि। तदा दससहस्सीलोकधातु सकलापि कम्पि सङ्कम्पि सम्पकम्पीति अत्थो। धरणीति धारेति सब्बे थावरजङ्गमेति धरणी, पथवी।
Tattha okkamīti okkamiṃ pāvisiṃ. Kucchiyanti mātukucchimhi. Dasasahassīlokadhātu, kampitthāti sato sampajāno pana bodhisatto mātukucchiṃ okkamanto ekūnavīsatiyā paṭisandhicittesu mettāpubbabhāgassa somanassasahagatañāṇasampayuttaasaṅkhārikakusalacittassa sadisa mahāvipākacittena āsāḷhipuṇṇamāyaṃ uttarāsāḷhanakkhatteneva paṭisandhiṃ aggahesi. Tadā dasasahassīlokadhātu sakalāpi kampi saṅkampi sampakampīti attho. Dharaṇīti dhāreti sabbe thāvarajaṅgameti dharaṇī, pathavī.
६९. सम्पजानोव निक्खमिन्ति एत्थ यदा पनाहं सतो सम्पजानोव मातुकुच्छितो धम्मासनतो ओतरन्तो धम्मकथिको विय निस्सेणितो ओतरन्तो पुरिसो विय च द्वे हत्थे च पादे च पसारेत्वा ठितकोव मातुकुच्छिसम्भवेन केनचि असुचिना अमक्खितोव निक्खमिं। साधुकारं पवत्तेन्तीति साधुकारं पवत्तयन्ति, साधुकारं देन्तीति अत्थो। पकम्पित्थाति कम्पित्थ, ओक्कमनेपि मातुकुच्छितो निक्खमनेपि दससहस्सी पकम्पित्थाति अत्थो।
69.Sampajānova nikkhaminti ettha yadā panāhaṃ sato sampajānova mātukucchito dhammāsanato otaranto dhammakathiko viya nisseṇito otaranto puriso viya ca dve hatthe ca pāde ca pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhitova nikkhamiṃ. Sādhukāraṃ pavattentīti sādhukāraṃ pavattayanti, sādhukāraṃ dentīti attho. Pakampitthāti kampittha, okkamanepi mātukucchito nikkhamanepi dasasahassī pakampitthāti attho.
७०. अथ भगवा गब्भोक्कन्तिआदीसु अत्तना समसमं अदिस्वा गब्भोक्कन्तिआदीसु अत्तनो अच्छरियदस्सनत्थं ‘‘ओक्कन्ति मे समो नत्थी’’ति इमं गाथमाह। तत्थ ओक्कन्तीति गब्भोक्कन्तियं, भुम्मत्थे पच्चत्तवचनं, पटिसन्धिग्गहणेति अत्थो। मेति मया। समोति सदिसो नत्थि। जातितोति एत्थ जायति एताय मातुयाति माता ‘‘जाती’’ति वुच्चति, ततो जातितो मातुयाति अत्थो। अभिनिक्खमेति मातुकुच्छितो अभिनिक्खमने पसवे सतीति अत्थो। सम्बोधियन्ति एत्थ पसत्था सुन्दरा बोधि सम्बोधि। अयं पन बोधि-सद्दो रुक्खमग्गनिब्बानसब्बञ्ञुतञ्ञाणादीसु दिस्सति – ‘‘बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो’’ति (महाव॰ १; उदा॰ १) च, ‘‘अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधि’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; महाव॰ ११) च आगतट्ठाने हि रुक्खो बोधीति वुच्चति। ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) आगतट्ठाने मग्गो। ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति आगतट्ठाने निब्बानं। ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी॰ नि॰ ३.२१७) आगतट्ठाने सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। इध पन भगवतो अरहत्तमग्गञाणं अधिप्पेतं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१३; पारा॰ अट्ठ॰ १.११; उदा॰ अट्ठ॰ २०; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा)। अपरे ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्तिपि वदन्ति, तस्सं सम्बोधियं अहं सेट्ठोति अत्थो।
70. Atha bhagavā gabbhokkantiādīsu attanā samasamaṃ adisvā gabbhokkantiādīsu attano acchariyadassanatthaṃ ‘‘okkanti me samo natthī’’ti imaṃ gāthamāha. Tattha okkantīti gabbhokkantiyaṃ, bhummatthe paccattavacanaṃ, paṭisandhiggahaṇeti attho. Meti mayā. Samoti sadiso natthi. Jātitoti ettha jāyati etāya mātuyāti mātā ‘‘jātī’’ti vuccati, tato jātito mātuyāti attho. Abhinikkhameti mātukucchito abhinikkhamane pasave satīti attho. Sambodhiyanti ettha pasatthā sundarā bodhi sambodhi. Ayaṃ pana bodhi-saddo rukkhamagganibbānasabbaññutaññāṇādīsu dissati – ‘‘bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca, ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11) ca āgataṭṭhāne hi rukkho bodhīti vuccati. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne maggo. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne nibbānaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbaññutaññāṇaṃ. Idha pana bhagavato arahattamaggañāṇaṃ adhippetaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.13; pārā. aṭṭha. 1.11; udā. aṭṭha. 20; cariyā. aṭṭha. nidānakathā). Apare ‘‘sabbaññutaññāṇa’’ntipi vadanti, tassaṃ sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭhoti attho.
कस्मा पन भगवा सम्बोधिं पटिच्च अत्तानं पसंसतीति? सब्बगुणदायकत्ता। भगवतो हि सम्बोधि सब्बगुणदायिका सब्बेपि निरवसेसे बुद्धगुणे ददाति, न पन अञ्ञेसं। अञ्ञेसं पन कस्सचि अरहत्तमग्गो अरहत्तफलमेव देति, कस्सचि तिस्सो विज्जा, कस्सचि छ अभिञ्ञा, कस्सचि चतस्सो पटिसम्भिदा, कस्सचि सावकपारमिञाणं, पच्चेकबुद्धानं पच्चेकबोधिञाणमेव देति। बुद्धानं पन सब्बगुणसम्पत्तिं देति। तस्मा भगवा सब्बगुणदायकत्ता ‘‘सम्बोधियं अहं सेट्ठो’’ति अत्तानं पसंसति। अपि च भूमिं चालेत्वा सम्बोधिं पापुणि, तस्मा ‘‘सम्बोधियं अहं सेट्ठो’’ति वदति। धम्मचक्कप्पवत्तनेति एत्थ धम्मचक्कं पन दुविधं होति – पटिवेधञाणञ्च देसनाञाणञ्चाति। तत्थ पञ्ञापभावितं अत्तनो अरियफलावहं पटिवेधञाणं, करुणापभावितं सावकानं अरियफलावहं देसनाञाणं। पटिवेधञाणं लोकुत्तरं कुसलं उपेक्खासहगतं अवितक्कअविचारं, देसनाञाणं लोकियं अब्याकतं , उभयम्पि पनेतं अञ्ञेहि असाधारणं। इध पन देसनाञाणं अधिप्पेतं (पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.२.४४)।
Kasmā pana bhagavā sambodhiṃ paṭicca attānaṃ pasaṃsatīti? Sabbaguṇadāyakattā. Bhagavato hi sambodhi sabbaguṇadāyikā sabbepi niravasese buddhaguṇe dadāti, na pana aññesaṃ. Aññesaṃ pana kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ, paccekabuddhānaṃ paccekabodhiñāṇameva deti. Buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti. Tasmā bhagavā sabbaguṇadāyakattā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti attānaṃ pasaṃsati. Api ca bhūmiṃ cāletvā sambodhiṃ pāpuṇi, tasmā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti vadati. Dhammacakkappavattaneti ettha dhammacakkaṃ pana duvidhaṃ hoti – paṭivedhañāṇañca desanāñāṇañcāti. Tattha paññāpabhāvitaṃ attano ariyaphalāvahaṃ paṭivedhañāṇaṃ, karuṇāpabhāvitaṃ sāvakānaṃ ariyaphalāvahaṃ desanāñāṇaṃ. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ kusalaṃ upekkhāsahagataṃ avitakkaavicāraṃ, desanāñāṇaṃ lokiyaṃ abyākataṃ , ubhayampi panetaṃ aññehi asādhāraṇaṃ. Idha pana desanāñāṇaṃ adhippetaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44).
७१. इदानि भगवतो गब्भोक्कमनेव पथविकम्पनादिकं पवत्तिं सुत्वा ‘‘अहो अच्छरियं लोके’’ति देवताहि अयं गाथा वुत्ता। तत्थ बुद्धानं गुणमहन्तताति अहो बुद्धानं गुणमहन्तभावो, अहो बुद्धानं महानुभावोति अत्थो दससहस्सीलोकधातु, छप्पकारं पकम्पथाति दससु चक्कवाळसहस्सेसु महापथवी छप्पकारं पकम्पित्थ चलित्थ। कथं? पुरत्थिमतो उन्नमति पच्छिमतो ओनमति, पच्छिमतो उन्नमति पुरत्थिमतो ओनमति, उत्तरतो उन्नमति दक्खिणतो ओनमति, दक्खिणतो उन्नमति उत्तरतो ओनमति, मज्झिमतो उन्नमति परियन्ततो ओनमति, परियन्ततो उन्नमति मज्झिमतो ओनमतीति एवं छप्पकारं अनिलबलचलितजलतरङ्गभङ्गसङ्घट्टिता विय नावा चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला पथविसन्धारकजलपरियन्ता अचेतनापि समाना सचेतना विय अयं महापथवी पीतिया नच्चन्ती विय अकम्पित्थाति अत्थो। ओभासो च महा आसीति अतिक्कम्मेव देवानं देवानुभावं उळारो ओभासो अहोसीति अत्थो। अच्छेरं लोमहंसनन्ति अच्छेरञ्च लोमहंसनञ्च अहोसीति अत्थो।
71. Idāni bhagavato gabbhokkamaneva pathavikampanādikaṃ pavattiṃ sutvā ‘‘aho acchariyaṃ loke’’ti devatāhi ayaṃ gāthā vuttā. Tattha buddhānaṃ guṇamahantatāti aho buddhānaṃ guṇamahantabhāvo, aho buddhānaṃ mahānubhāvoti attho dasasahassīlokadhātu, chappakāraṃ pakampathāti dasasu cakkavāḷasahassesu mahāpathavī chappakāraṃ pakampittha calittha. Kathaṃ? Puratthimato unnamati pacchimato onamati, pacchimato unnamati puratthimato onamati, uttarato unnamati dakkhiṇato onamati, dakkhiṇato unnamati uttarato onamati, majjhimato unnamati pariyantato onamati, pariyantato unnamati majjhimato onamatīti evaṃ chappakāraṃ anilabalacalitajalataraṅgabhaṅgasaṅghaṭṭitā viya nāvā catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā pathavisandhārakajalapariyantā acetanāpi samānā sacetanā viya ayaṃ mahāpathavī pītiyā naccantī viya akampitthāti attho. Obhāsoca mahā āsīti atikkammeva devānaṃ devānubhāvaṃ uḷāro obhāso ahosīti attho. Accheraṃ lomahaṃsananti accherañca lomahaṃsanañca ahosīti attho.
७२. इदानि पथविकम्पनालोकपातुभावादीसु अच्छरियेसु वत्तमानेसु भगवतो पवत्तिदस्सनत्थं ‘‘भगवा तम्हि समये’’तिआदिगाथायो वुत्ता। तत्थ लोकजेट्ठोति लोकसेट्ठो। सदेवकन्ति सदेवकस्स लोकस्स, सामिअत्थे उपयोगवचनं दट्ठब्बं। दस्सयन्तोति पाटिहारियं दस्सेन्तो।
72. Idāni pathavikampanālokapātubhāvādīsu acchariyesu vattamānesu bhagavato pavattidassanatthaṃ ‘‘bhagavā tamhi samaye’’tiādigāthāyo vuttā. Tattha lokajeṭṭhoti lokaseṭṭho. Sadevakanti sadevakassa lokassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dassayantoti pāṭihāriyaṃ dassento.
७३. चङ्कमन्तोवाति दसलोकधातुसहस्सानि अज्झोत्थरित्वा ठिते तस्मिं रतनमये चङ्कमे चङ्कममानोव कथेसि। लोकनायकोति अथ सत्था मनोसिलातले सीहनादं नदन्तो सीहो विय गज्जन्तो पावुस्सकमेघो विय च आकासगङ्गं ओतारेन्तो विय च अट्ठङ्गसमन्नागतेन (दी॰ नि॰ २.२८५, ३०१) सवनीयेन कमनीयेन ब्रह्मस्सरेन नानानयविचित्तं चतुसच्चपटिसंयुत्तं तिलक्खणाहतं मधुरधम्मकथं कथेसीति अत्थो।
73.Caṅkamantovāti dasalokadhātusahassāni ajjhottharitvā ṭhite tasmiṃ ratanamaye caṅkame caṅkamamānova kathesi. Lokanāyakoti atha satthā manosilātale sīhanādaṃ nadanto sīho viya gajjanto pāvussakamegho viya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya ca aṭṭhaṅgasamannāgatena (dī. ni. 2.285, 301) savanīyena kamanīyena brahmassarena nānānayavicittaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ tilakkhaṇāhataṃ madhuradhammakathaṃ kathesīti attho.
अन्तरा न निवत्तेति, चतुहत्थे चङ्कमे यथाति एत्थ सत्थारा पन निम्मितस्स तस्स चङ्कमस्स एका कोटि पाचीनचक्कवाळमुखवट्टियं एका पच्छिमचक्कवाळमुखवट्टियं एवं ठिते तस्मिं रतनचङ्कमे चङ्कममानो सत्था उभो कोटियो पत्वाव निवत्तति, अन्तरा उभो कोटियो अपत्वा न निवत्तति। यथा चतुहत्थप्पमाणे चङ्कमे चङ्कममानो उभो कोटियो सीघमेव पत्वा निवत्तति, एवं अन्तरा न निवत्ततीति अत्थो। किं पन भगवा दससहस्सयोजनप्पमाणायामं चङ्कमं रस्समकासि , तावमहन्तं वा अत्तभावं निम्मिनीति? न पनेवमकासि। अचिन्तेय्यो बुद्धानं बुद्धानुभावो। अकनिट्ठभवनतो पट्ठाय याव अवीचि, ताव एकङ्गणा अहोसि। तिरियतो च दसचक्कवाळसहस्सानि एकङ्गणानि अहेसुं। देवा मनुस्से पस्सन्ति, मनुस्सापि देवे पस्सन्ति। यथा सब्बे देवमनुस्सा पकतिया चङ्कममानं पस्सन्ति, एवं भगवन्तं चङ्कममानं पस्सिंसूति। भगवा पन चङ्कमन्तोव धम्मं देसेति अन्तरासमापत्तिञ्च समापज्जति।
Antarā na nivatteti, catuhatthe caṅkame yathāti ettha satthārā pana nimmitassa tassa caṅkamassa ekā koṭi pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ekā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ evaṃ ṭhite tasmiṃ ratanacaṅkame caṅkamamāno satthā ubho koṭiyo patvāva nivattati, antarā ubho koṭiyo apatvā na nivattati. Yathā catuhatthappamāṇe caṅkame caṅkamamāno ubho koṭiyo sīghameva patvā nivattati, evaṃ antarā na nivattatīti attho. Kiṃ pana bhagavā dasasahassayojanappamāṇāyāmaṃ caṅkamaṃ rassamakāsi , tāvamahantaṃ vā attabhāvaṃ nimminīti? Na panevamakāsi. Acinteyyo buddhānaṃ buddhānubhāvo. Akaniṭṭhabhavanato paṭṭhāya yāva avīci, tāva ekaṅgaṇā ahosi. Tiriyato ca dasacakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Devā manusse passanti, manussāpi deve passanti. Yathā sabbe devamanussā pakatiyā caṅkamamānaṃ passanti, evaṃ bhagavantaṃ caṅkamamānaṃ passiṃsūti. Bhagavā pana caṅkamantova dhammaṃ deseti antarāsamāpattiñca samāpajjati.
अथ आयस्मा सारिपुत्तो अपरिमितसमयसमुपचितकुसलबलजनितद्वत्तिंसवरलक्खणोपसोभितं असीतानुब्यञ्जनविराजितं वरसरीरं सरदसमये परिपुण्णं विय रजनिकरं सब्बफालिफुल्लं विय च योजनसतुब्बेधं पारिच्छत्तकं अट्ठारसरतनुब्बेधं ब्यामप्पभापरिक्खेपसस्सिरिकं वरकनकगिरिमिव जङ्गमं अनोपमाय बुद्धलीळाय अनोपमेन बुद्धसिरिविलासेन चङ्कमन्तं दससहस्सिदेवगणपरिवुतं भगवन्तं अद्दस। दिस्वान अयं पन सकलापि दससहस्सी लोकधातु सन्निपतिता, महतिया पनेत्थ धम्मदेसनाय भवितब्बं, बुद्धवंसदेसना पन बहूपकारा भगवति पसादावहा, यंनूनाहं दसबलस्स अभिनीहारतो पट्ठाय बुद्धवंसं परिपुच्छेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा एकंसं चीवरं कत्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा दसनखसमुज्जलं जलजामलाविकल-कमल-मकुलसदिसं अञ्जलिं सिरसि कत्वा भगवन्तं ‘‘कीदिसो ते महावीरा’’तिआदिकं परिपुच्छि। तेन वुत्तं –
Atha āyasmā sāriputto aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitadvattiṃsavaralakkhaṇopasobhitaṃ asītānubyañjanavirājitaṃ varasarīraṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbaphāliphullaṃ viya ca yojanasatubbedhaṃ pāricchattakaṃ aṭṭhārasaratanubbedhaṃ byāmappabhāparikkhepasassirikaṃ varakanakagirimiva jaṅgamaṃ anopamāya buddhalīḷāya anopamena buddhasirivilāsena caṅkamantaṃ dasasahassidevagaṇaparivutaṃ bhagavantaṃ addasa. Disvāna ayaṃ pana sakalāpi dasasahassī lokadhātu sannipatitā, mahatiyā panettha dhammadesanāya bhavitabbaṃ, buddhavaṃsadesanā pana bahūpakārā bhagavati pasādāvahā, yaṃnūnāhaṃ dasabalassa abhinīhārato paṭṭhāya buddhavaṃsaṃ paripuccheyya’’nti cintetvā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dasanakhasamujjalaṃ jalajāmalāvikala-kamala-makulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ ‘‘kīdiso te mahāvīrā’’tiādikaṃ paripucchi. Tena vuttaṃ –
७४.
74.
‘‘सारिपुत्तो महापञ्ञो, समाधिज्झानकोविदो।
‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;
पञ्ञाय पारमिप्पत्तो, पुच्छति लोकनायकं॥
Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ.
७५.
75.
‘‘कीदिसो ते महावीर, अभिनीहारो नरुत्तम।
‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttama;
कम्हि काले तया धीर, पत्थिता बोधिमुत्तमा’’ति॥ –
Kamhi kāle tayā dhīra, patthitā bodhimuttamā’’ti. –
आदि। का नामायं अनुसन्धीति? पुच्छानुसन्धि नाम। तिस्सो हि अनुसन्धियो – पुच्छानुसन्धि अज्झासयानुसन्धि यथानुसन्धीति। तत्थ ‘‘एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भन्ते, ओरिमं तीरं किं पारिमं तीर’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२४१) एवं पुच्छन्तानं भगवता विस्सज्जितसुत्तवसेन पुच्छानुसन्धि वेदितब्बा।
Ādi. Kā nāmāyaṃ anusandhīti? Pucchānusandhi nāma. Tisso hi anusandhiyo – pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhīti. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ kiṃ pārimaṃ tīra’’nti (saṃ. ni. 4.241) evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbā.
‘‘अथ खो अञ्ञतरस्स भिक्खुनो एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि ‘इति किर, भो, रूपं अनत्ता, वेदना अनत्ता, सञ्ञा अनत्ता, सङ्खारा अनत्ता, विञ्ञाणं अनत्ता, अनत्तकतानि कम्मानि कमत्तानं फुसिस्सन्ती’ति। अथ खो भगवा तस्स भिक्खुनो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय भिक्खू आमन्तेसि – ठानं खो पनेतं, भिक्खवे, विज्जति, यं इधेकच्चो मोघपुरिसो अविद्वा अविज्जागतो तण्हाधिपतेय्येन चेतसा सत्थुसासनं अतिधावितब्बं मञ्ञेय्य ‘इति किर, भो, रूपं अनत्ता, वेदना अनत्ता, सञ्ञा अनत्ता, सङ्खारा अनत्ता, विञ्ञाणं अनत्ता, अनत्तकतानि कम्मानि कमत्तानं फुसिस्सन्ती’ति…पे॰… तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति (म॰ नि॰ ३.९०) एवं परेसं अज्झासयं विदित्वा भगवता वुत्तवसेन अज्झासयानुसन्धि वेदितब्बा।
‘‘Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi – ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti…pe… taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.90) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā vuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbā.
येन पन धम्मेन आदिम्हि देसना उट्ठिता, तस्स धम्मस्स अनुरूपधम्मवसेन वा पटिक्खेपवसेन वा येसु सुत्तेसु उपरिदेसना आगच्छति, तेसं वसेन यथानुसन्धि वेदितब्बा। तेन वुत्तं ‘‘पुच्छानुसन्धी’’ति।
Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa anurūpadhammavasena vā paṭikkhepavasena vā yesu suttesu uparidesanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbā. Tena vuttaṃ ‘‘pucchānusandhī’’ti.
तत्थ पञ्ञाय पारमिप्पत्तोति सावकपारमिञाणस्स मत्थकं पत्तो। पुच्छतीति अपुच्छि। तत्थ पुच्छा नाम अदिट्ठजोतनापुच्छा, दिट्ठसंसन्दनापुच्छा, विमतिच्छेदनापुच्छा, अनुमतिपुच्छा, कथेतुकम्यतापुच्छाति पञ्चविधा होति। तत्थायं थेरस्स कतमा पुच्छाति चे? यस्मा पनायं बुद्धवंसो कप्पसतसहस्साधिकअसङ्ख्येय्योपचितपुञ्ञसम्भारानं पच्चेकबुद्धानं कप्पसतसहस्साधिकअसङ्ख्येय्योपचितपुञ्ञसम्भारानं द्विन्नं अग्गसावकानञ्च कप्पसतसहस्सोपचितपुञ्ञसम्भारानं सेसमहासावकानं वा अविसयो, सब्बञ्ञुबुद्धानंयेव विसयो, तस्मा थेरस्स अदिट्ठजोतना पुच्छाति वेदितब्बा।
Tattha paññāya pāramippattoti sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto. Pucchatīti apucchi. Tattha pucchā nāma adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti pañcavidhā hoti. Tatthāyaṃ therassa katamā pucchāti ce? Yasmā panāyaṃ buddhavaṃso kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ paccekabuddhānaṃ kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ dvinnaṃ aggasāvakānañca kappasatasahassopacitapuññasambhārānaṃ sesamahāsāvakānaṃ vā avisayo, sabbaññubuddhānaṃyeva visayo, tasmā therassa adiṭṭhajotanā pucchāti veditabbā.
कीदिसोति पुच्छनाकारो, किंपकारोति अत्थो। तेति तव। अभिनीहारोति अभिनीहारो नाम बुद्धभावत्थं मानसं बन्धित्वा ‘‘बुद्धब्याकरणं अलद्धा न उट्ठहिस्सामी’’ति वीरियमधिट्ठाय निपज्जनं। तेन वुत्तं –
Kīdisoti pucchanākāro, kiṃpakāroti attho. Teti tava. Abhinīhāroti abhinīhāro nāma buddhabhāvatthaṃ mānasaṃ bandhitvā ‘‘buddhabyākaraṇaṃ aladdhā na uṭṭhahissāmī’’ti vīriyamadhiṭṭhāya nipajjanaṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘कीदिसो ते महावीर, अभिनीहारो नरुत्तमा’’ति॥
‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttamā’’ti.
कम्हि कालेति तस्मिं काले। पत्थिताति इच्छिता अभिकङ्खिता, ‘‘बुद्धो बोधेय्यं मुत्तो मोचेय्य’’न्तिआदिना नयेन बुद्धभावाय पणिधानं कदा कतन्ति अपुच्छि। बोधीति सम्मासम्बोधि, अरहत्तमग्गञाणस्स च सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स चेतं अधिवचनं। उत्तमाति सावकबोधिपच्चेकबोधीहि सेट्ठत्ता उत्तमाति वुत्ता। उभिन्नमन्तरा म-कारो पदसन्धिकरो।
Kamhi kāleti tasmiṃ kāle. Patthitāti icchitā abhikaṅkhitā, ‘‘buddho bodheyyaṃ mutto moceyya’’ntiādinā nayena buddhabhāvāya paṇidhānaṃ kadā katanti apucchi. Bodhīti sammāsambodhi, arahattamaggañāṇassa ca sabbaññutaññāṇassa cetaṃ adhivacanaṃ. Uttamāti sāvakabodhipaccekabodhīhi seṭṭhattā uttamāti vuttā. Ubhinnamantarā ma-kāro padasandhikaro.
इदानि बुद्धभावकारके धम्मे पुच्छन्तो –
Idāni buddhabhāvakārake dhamme pucchanto –
७६.
76.
‘‘दानं सीलञ्च नेक्खम्मं, पञ्ञावीरियञ्च कीदिसं।
‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññāvīriyañca kīdisaṃ;
खन्तिसच्चमधिट्ठानं, मेत्तुपेक्खा च कीदिसा॥
Khantisaccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhā ca kīdisā.
७७.
77.
‘‘दस पारमी तया धीर, कीदिसी लोकनायक।
‘‘Dasa pāramī tayā dhīra, kīdisī lokanāyaka;
कथं उपपारमी पुण्णा, परमत्थपारमी कथ’’न्ति॥ – आह।
Kathaṃ upapāramī puṇṇā, paramatthapāramī katha’’nti. – āha;
तत्थ दानपारमियं ताव बाहिरभण्डपरिच्चागो पारमी नाम, अङ्गपरिच्चागो उपपारमी नाम, जीवितपरिच्चागो परमत्थपारमी नामाति। एस नयो सेसपारमीसुपि। एवं दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समत्तिंस पारमियो होन्ति। तत्थ बोधिसत्तस्स दानपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स ससपण्डितजातके –
Tattha dānapāramiyaṃ tāva bāhirabhaṇḍapariccāgo pāramī nāma, aṅgapariccāgo upapāramī nāma, jīvitapariccāgo paramatthapāramī nāmāti. Esa nayo sesapāramīsupi. Evaṃ dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo honti. Tattha bodhisattassa dānapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitajātake –
‘‘भिक्खाय उपगतं दिस्वा, सकत्तानं परिच्चजिं।
‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;
दानेन मे समो नत्थि, एसा मे दानपारमी’’ति॥ (चरिया॰ १.१४३ तस्सुद्दानं) –
Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1.143 tassuddānaṃ) –
एवं परं जीवितपरिच्चागं करोन्तस्स दानपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ paraṃ jīvitapariccāgaṃ karontassa dānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा सीलपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेनेव पनस्स सङ्खपालजातके –
Tathā sīlapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekanteneva panassa saṅkhapālajātake –
‘‘सूलेहि विनिविज्झन्ते, कोट्टयन्तेपि सत्तिभि।
‘‘Sūlehi vinivijjhante, koṭṭayantepi sattibhi;
भोजपुत्ते न कुप्पामि, एसा मे सीलपारमी’’ति॥ (चरिया॰ २.९१) –
Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –
एवं अत्तपरिच्चागं करोन्तस्स सीलपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा महारज्जं पहाय नेक्खम्मपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स चूळसुतसोमजातके –
Tathā mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomajātake –
‘‘महारज्जं हत्थगतं, खेळपिण्डंव छड्डयिं।
‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;
चजतो न होति लग्गनं, एसा मे नेक्खम्मपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –
Cajato na hoti lagganaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
एवं निस्सङ्गताय रज्जं छड्डेत्वा निक्खमन्तस्स नेक्खम्मपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा महोसधपण्डितकालादीसु पञ्ञापारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सत्तुभत्तकपण्डितकाले –
Tathā mahosadhapaṇḍitakālādīsu paññāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sattubhattakapaṇḍitakāle –
‘‘पञ्ञाय विचिनन्तोहं, ब्राह्मणं मोचयिं दुखा।
‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;
पञ्ञाय मे समो नत्थि, एसा मे पञ्ञापारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –
Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
अन्तोभस्तगतं सप्पं दस्सेन्तस्स पञ्ञापारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा वीरियपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स महाजनकजातके –
Tathā vīriyapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakajātake –
‘‘अतीरदस्सी जलमज्झे, हता सब्बेव मानुसा।
‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;
चित्तस्स अञ्ञथा नत्थि, एसा मे वीरियपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –
Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
एवं महासमुद्दं तरन्तस्स वीरियपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa vīriyapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा खन्तिवादिजातके –
Tathā khantivādijātake –
‘‘अचेतनंव कोट्टेन्ते, तिण्हेन फरसुना ममं।
‘‘Acetanaṃva koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;
कासिराजे न कुप्पामि, एसा मे खन्तिपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –
Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
एवं अचेतनभावेन विय महादुक्खं अधिवासेन्तस्स खन्तिपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ adhivāsentassa khantipāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा महासुतसोमजातके –
Tathā mahāsutasomajātake –
‘‘सच्चवाचंनुरक्खन्तो, चजित्वा मम जीवितं।
‘‘Saccavācaṃnurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;
मोचेसिं एकसतं खत्तिये, एसा मे सच्चपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –
Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
एवं जीवितं चजित्वा सच्चं अनुरक्खन्तस्स सच्चपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccaṃ anurakkhantassa saccapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा मूगपक्खजातके –
Tathā mūgapakkhajātake –
‘‘माता पिता न मे देस्सा, अत्ता मे न च देस्सियो।
‘‘Mātā pitā na me dessā, attā me na ca dessiyo;
सब्बञ्ञुतं पियं मय्हं, तस्मा वतं अधिट्ठहि’’न्ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; चरिया ३.६५) –
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vataṃ adhiṭṭhahi’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā 3.65) –
एवं जीवितम्पि परिच्चजित्वा वतं अधिट्ठहन्तस्स अधिट्ठानपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ jīvitampi pariccajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
तथा सुवण्णसामजातके –
Tathā suvaṇṇasāmajātake –
‘‘न मं कोचि उत्तसति, नपि भायामि कस्सचि।
‘‘Na maṃ koci uttasati, napi bhāyāmi kassaci;
मेत्ताबलेनुपत्थद्धो, रमामि पवने तदा’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; चरिया॰ ३.११३) –
Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.113) –
एवं जीवितम्पि अनोलोकेत्वा मेत्तायन्तस्स मेत्तापारमी परमत्थपारमी नाम जाता।
Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.
ततो लोमहंसजातके –
Tato lomahaṃsajātake –
‘‘सुसाने सेय्यं कप्पेमि, छवट्ठिकं उपनिधायहं।
‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upanidhāyahaṃ;
गामण्डला उपगन्त्वा, रूपं दस्सेन्तिनप्पक’’न्ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; चरिया॰ ३.११९) –
Gāmaṇḍalā upagantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.119) –
एवं गामदारकेसु निट्ठुभनादीहि चेव मालागन्धूपहारादीहि च सुखदुक्खं उप्पादेन्तेसुपि उपेक्खं अनतिवत्तन्तस्स उपेक्खापारमी परमत्थपारमी नाम जाता। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन चरियापिटकतो गहेतब्बो।
Evaṃ gāmadārakesu niṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattantassa upekkhāpāramī paramatthapāramī nāma jātā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana cariyāpiṭakato gahetabbo.
इदानि थेरेन पुट्ठस्स भगवतो ब्याकरणं दस्सेन्तेहि सङ्गीतिकारकेहि –
Idāni therena puṭṭhassa bhagavato byākaraṇaṃ dassentehi saṅgītikārakehi –
७८.
78.
‘‘तस्स पुट्ठो वियाकासि, करवीकमधुरगिरो।
‘‘Tassa puṭṭho viyākāsi, karavīkamadhuragiro;
निब्बापयन्तो हदयं, हासयन्तो सदेवकं॥
Nibbāpayanto hadayaṃ, hāsayanto sadevakaṃ.
७९.
79.
‘‘अतीतबुद्धानं जिनानं देसितं, निकीलितं बुद्धपरम्परागतं।
‘‘Atītabuddhānaṃ jinānaṃ desitaṃ, nikīlitaṃ buddhaparamparāgataṃ;
पुब्बेनिवासानुगताय बुद्धिया, पकासयी लोकहितं सदेवके’’ति॥ – वुत्तं।
Pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pakāsayī lokahitaṃ sadevake’’ti. – vuttaṃ;
तत्थ तस्स पुट्ठो वियाकासीति तेन धम्मसेनापतिना पुट्ठो हुत्वा तस्स ब्याकासि, अत्तनो अभिनीहारतो पट्ठाय अभिसम्बोधिपरियोसानं सब्बं बुद्धवंसं कथेसीति अत्थो। करवीकमधुरगिरोति करवीकसकुणस्स विय मधुरा गिरा यस्स सो करवीकमधुरगिरो, करवीकमधुरमञ्जुस्सरोति अत्थो। तत्रिदं करवीकानं मधुरस्सरता – करवीकसकुणा किर मधुररसं अम्बपक्कं मुखतुण्डकेन पहरित्वा पग्घरितं फलरसं पिवित्वा पक्खेन ताळं दत्वा विकूजमाने चतुप्पदा मदमत्ता विय लळितुं आरभन्ति, गोचरपसुतापि चतुप्पदगणा मुखगतानिपि तिणानि छड्डेत्वा तं नादं सुणन्ति, वाळमिगा खुद्दकमिगे अनुबन्धमाना उक्खित्तं पादं अनिक्खिपित्वा चित्तकता विय तिट्ठन्ति, अनुबन्धमिगापि मरणभयं हित्वा तिट्ठन्ति, आकासे पक्खन्दन्ता पक्खिनोपि पक्खे पसारेत्वा तिट्ठन्ति, उदके मच्छापि कण्णपटलं अचालेन्ता तं सद्दं सुणमाना तिट्ठन्ति। एवं मधुरस्सरा करवीका (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८६)। निब्बापयन्तो हदयन्ति किलेसग्गिसन्तत्तसब्बजनमानसं धम्मकथामतधाराय सीतिभावं जनयन्तोति अत्थो। हासयन्तोति तोसयन्तो। सदेवकन्ति सदेवकं लोकं।
Tattha tassa puṭṭho viyākāsīti tena dhammasenāpatinā puṭṭho hutvā tassa byākāsi, attano abhinīhārato paṭṭhāya abhisambodhipariyosānaṃ sabbaṃ buddhavaṃsaṃ kathesīti attho. Karavīkamadhuragiroti karavīkasakuṇassa viya madhurā girā yassa so karavīkamadhuragiro, karavīkamadhuramañjussaroti attho. Tatridaṃ karavīkānaṃ madhurassaratā – karavīkasakuṇā kira madhurarasaṃ ambapakkaṃ mukhatuṇḍakena paharitvā paggharitaṃ phalarasaṃ pivitvā pakkhena tāḷaṃ datvā vikūjamāne catuppadā madamattā viya laḷituṃ ārabhanti, gocarapasutāpi catuppadagaṇā mukhagatānipi tiṇāni chaḍḍetvā taṃ nādaṃ suṇanti, vāḷamigā khuddakamige anubandhamānā ukkhittaṃ pādaṃ anikkhipitvā cittakatā viya tiṭṭhanti, anubandhamigāpi maraṇabhayaṃ hitvā tiṭṭhanti, ākāse pakkhandantā pakkhinopi pakkhe pasāretvā tiṭṭhanti, udake macchāpi kaṇṇapaṭalaṃ acālentā taṃ saddaṃ suṇamānā tiṭṭhanti. Evaṃ madhurassarā karavīkā (dī. ni. aṭṭha. 2.38; ma. ni. aṭṭha. 2.386). Nibbāpayanto hadayanti kilesaggisantattasabbajanamānasaṃ dhammakathāmatadhārāya sītibhāvaṃ janayantoti attho. Hāsayantoti tosayanto. Sadevakanti sadevakaṃ lokaṃ.
अतीतबुद्धानन्ति अतीतानं बुद्धानं। अम्हाकं भगवतो अभिनीहारस्स पुरतो पन तण्हङ्करो मेधङ्करो सरणङ्करो दीपङ्करोति चत्तारो बुद्धा एकस्मिं कप्पे निब्बत्तिंसु। तेसं अपरभागे कोण्डञ्ञादयो तेवीसति बुद्धाति सब्बे दीपङ्करादयो चतुवीसति बुद्धा इध ‘‘अतीतबुद्धा’’ति अधिप्पेता, तेसं अतीतबुद्धानं। जिनानन्ति तस्सेव वेवचनं। देसितन्ति कथितं। चतुवीसतिया बुद्धानं चतुसच्चपटिसंयुत्तं धम्मकथं। निकीलितन्ति तेसं चरितं कप्पजातिगोत्तायुबोधिसावकसन्निपातउपट्ठाकमातापितुपुत्तभरियापरिच्छेदादिकं निकीलितं नाम। बुद्धपरम्परागतन्ति दीपङ्करदसबलतो पट्ठाय याव कस्सपपरम्परतो आगतं देसितं निकीलितं वाति अत्थो। पुब्बेनिवासानुगताय बुद्धियाति एकम्पि जातिं द्वेपि जातियोति (म॰ नि॰ १.१४८, ३८४, ४२१; २.२३३; ३.८२; पारा॰ १२) एवं विभत्तं पुब्बे निवुट्ठक्खन्धसन्तानसङ्खातं पुब्बेनिवासं अनुगता उपगता ताय पुब्बेनिवासानुगताय बुद्धिया, पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेनाति अत्थो। पकासयीति ब्याकासि। लोकहितन्ति सब्बलोकहितं बुद्धवंसं। सदेवकेति सदेवके लोकेति अत्थो।
Atītabuddhānanti atītānaṃ buddhānaṃ. Amhākaṃ bhagavato abhinīhārassa purato pana taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā ekasmiṃ kappe nibbattiṃsu. Tesaṃ aparabhāge koṇḍaññādayo tevīsati buddhāti sabbe dīpaṅkarādayo catuvīsati buddhā idha ‘‘atītabuddhā’’ti adhippetā, tesaṃ atītabuddhānaṃ. Jinānanti tasseva vevacanaṃ. Desitanti kathitaṃ. Catuvīsatiyā buddhānaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Nikīlitanti tesaṃ caritaṃ kappajātigottāyubodhisāvakasannipātaupaṭṭhākamātāpituputtabhariyāparicchedādikaṃ nikīlitaṃ nāma. Buddhaparamparāgatanti dīpaṅkaradasabalato paṭṭhāya yāva kassapaparamparato āgataṃ desitaṃ nikīlitaṃ vāti attho. Pubbenivāsānugatāya buddhiyāti ekampi jātiṃ dvepi jātiyoti (ma. ni. 1.148, 384, 421; 2.233; 3.82; pārā. 12) evaṃ vibhattaṃ pubbe nivuṭṭhakkhandhasantānasaṅkhātaṃ pubbenivāsaṃ anugatā upagatā tāya pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pubbenivāsānussatiñāṇenāti attho. Pakāsayīti byākāsi. Lokahitanti sabbalokahitaṃ buddhavaṃsaṃ. Sadevaketi sadevake loketi attho.
८०. अथ भगवा करुणासीतलेन हदयेन सदेवकं लोकं सवने नियोजेन्तो ‘‘पीतिपामोज्जजनन’’न्तिआदिमाह। तत्थ पीतिपामोज्जजननन्ति पीतिपामोज्जकरं पीतिया पुब्बभागं पामोज्जं, पञ्चवण्णाय पीतिया जननन्ति अत्थो। सोकसल्लविनोदनन्ति सोकसङ्खातानं सल्लानं विनोदनं विद्धंसनं। सब्बसम्पत्तिपटिलाभन्ति सब्बापि देवमनुस्ससम्पत्तिआदयो सम्पत्तियो पटिलभन्ति एतेनाति सब्बसम्पत्तिपटिलाभो, तं सब्बसम्पत्तिपटिलाभं बुद्धवंसदेसनन्ति अत्थो। चित्तीकत्वाति चित्ते कत्वा, बुद्धानुस्सतिं पुरक्खत्वाति अत्थो। सुणाथाति निसामेथ निबोधथ। मेति मम।
80. Atha bhagavā karuṇāsītalena hadayena sadevakaṃ lokaṃ savane niyojento ‘‘pītipāmojjajanana’’ntiādimāha. Tattha pītipāmojjajanananti pītipāmojjakaraṃ pītiyā pubbabhāgaṃ pāmojjaṃ, pañcavaṇṇāya pītiyā janananti attho. Sokasallavinodananti sokasaṅkhātānaṃ sallānaṃ vinodanaṃ viddhaṃsanaṃ. Sabbasampattipaṭilābhanti sabbāpi devamanussasampattiādayo sampattiyo paṭilabhanti etenāti sabbasampattipaṭilābho, taṃ sabbasampattipaṭilābhaṃ buddhavaṃsadesananti attho. Cittīkatvāti citte katvā, buddhānussatiṃ purakkhatvāti attho. Suṇāthāti nisāmetha nibodhatha. Meti mama.
८१. मदनिम्मदनन्ति जातिमदादीनं सब्बमदानं निम्मदनकरं। सोकनुदन्ति सोको नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स चित्तसन्तापो। किञ्चापि अत्थतो दोमनस्समेव होति, एवं सन्तेपि अन्तोनिज्झानलक्खणो, चेतसो परिनिज्झायनरसो, अनुसोचनपच्चुपट्ठानो, तं सोकं नुदतीति सोकनुदो, तं सोकनुदं। संसारपरिमोचनन्ति संसारबन्धनतो परिमोचनकरं। ‘‘संसारसमतिक्कम’’न्तिपि पाठो, तस्स संसारसमतिक्कमकरन्ति अत्थो।
81.Madanimmadananti jātimadādīnaṃ sabbamadānaṃ nimmadanakaraṃ. Sokanudanti soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa cittasantāpo. Kiñcāpi atthato domanassameva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno, taṃ sokaṃ nudatīti sokanudo, taṃ sokanudaṃ. Saṃsāraparimocananti saṃsārabandhanato parimocanakaraṃ. ‘‘Saṃsārasamatikkama’’ntipi pāṭho, tassa saṃsārasamatikkamakaranti attho.
सब्बदुक्खक्खयन्ति एत्थ दुक्ख-सद्दो दुक्खवेदना-दुक्खवत्थु-दुक्खारम्मण-दुक्खपच्चय-दुक्खट्ठानादीसु दिस्सति। अयञ्हि ‘‘दुक्खस्स च पहाना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२३२; म॰ नि॰ १.३८३, ४३०; पारा॰ ११) दुक्खवेदनायं दिस्सति। ‘‘जातिपि दुक्खा जरापि दुक्खा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३८७; सं॰ नि॰ ५.१०८१) दुक्खवत्थुस्मिं। ‘‘यस्मा च खो, महालि, रूपं दुक्खं दुक्खानुपतितं दुक्खावक्कन्त’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.६०) दुक्खारम्मणे। ‘‘दुक्खो पापस्स उच्चयो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ११७) दुक्खपच्चये। ‘‘यावञ्चिदं, भिक्खवे, न सुकरा अक्खानेन पापुणितं याव दुक्खा निरया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२५०) दुक्खट्ठाने। इध पनायं दुक्खवत्थुस्मिं दुक्खपच्चयेपि च दट्ठब्बो। तस्मा जातिआदिसब्बदुक्खक्खयकरन्ति अत्थो (ध॰ स॰ अट्ठ॰ २ आदयो)। मग्गन्ति एत्थ कुसलत्थिकेहि मग्गीयति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छतीति मग्गोति बुद्धवंसदेसना वुच्चति, तं निब्बानस्स मग्गभूतं बुद्धवंसदेसनं। सक्कच्चन्ति सक्कच्चं चित्तीकत्वा, ओहितसोता हुत्वाति अत्थो। पटिपज्जथाति अधितिट्ठथ, सुणाथाति अत्थो। अथ वा पीतिपामोज्जजननं सोकसल्लविनोदनं सब्बसम्पत्तिपटिलाभहेतुभूतं इमं बुद्धवंसदेसनं सुत्वा इदानि मदनिम्मदनादिगुणविसेसावहं सब्बदुक्खक्खयं बुद्धभावमग्गं पटिपज्जथाति सब्बेसं देवमनुस्सानं बुद्धत्तं पणिधाय उस्साहं जनेति। सेसमेत्थ उत्तानमेवाति।
Sabbadukkhakkhayanti ettha dukkha-saddo dukkhavedanā-dukkhavatthu-dukkhārammaṇa-dukkhapaccaya-dukkhaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; ma. ni. 1.383, 430; pārā. 11) dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā jarāpi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; saṃ. ni. 5.1081) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇitaṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavatthusmiṃ dukkhapaccayepi ca daṭṭhabbo. Tasmā jātiādisabbadukkhakkhayakaranti attho (dha. sa. aṭṭha. 2 ādayo). Magganti ettha kusalatthikehi maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggoti buddhavaṃsadesanā vuccati, taṃ nibbānassa maggabhūtaṃ buddhavaṃsadesanaṃ. Sakkaccanti sakkaccaṃ cittīkatvā, ohitasotā hutvāti attho. Paṭipajjathāti adhitiṭṭhatha, suṇāthāti attho. Atha vā pītipāmojjajananaṃ sokasallavinodanaṃ sabbasampattipaṭilābhahetubhūtaṃ imaṃ buddhavaṃsadesanaṃ sutvā idāni madanimmadanādiguṇavisesāvahaṃ sabbadukkhakkhayaṃ buddhabhāvamaggaṃ paṭipajjathāti sabbesaṃ devamanussānaṃ buddhattaṃ paṇidhāya ussāhaṃ janeti. Sesamettha uttānamevāti.
इति मधुरत्थविलासिनिया बुद्धवंस-अट्ठकथाय
Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya
रतनचङ्कमनकण्डवण्णना निट्ठिता।
Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च सब्बाकारेन अब्भन्तरनिदानस्सत्थवण्णना।
Niṭṭhitā ca sabbākārena abbhantaranidānassatthavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / १. रतनचङ्कमनकण्डं • 1. Ratanacaṅkamanakaṇḍaṃ
