Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / బుద్ధవంస-అట్ఠకథా • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ఖుద్దకనికాయే
Khuddakanikāye
బుద్ధవంస-అట్ఠకథా
Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā
గన్థారమ్భకథా
Ganthārambhakathā
అనన్తఞాణం కరుణాలయం లయం, మలస్స బుద్ధం సుసమాహితం హితం;
Anantañāṇaṃ karuṇālayaṃ layaṃ, malassa buddhaṃ susamāhitaṃ hitaṃ;
నమామి ధమ్మం భవసంవరం వరం, గుణాకరఞ్చేవ నిరఙ్గణం గణం.
Namāmi dhammaṃ bhavasaṃvaraṃ varaṃ, guṇākarañceva niraṅgaṇaṃ gaṇaṃ.
పఞ్ఞాయ సేట్ఠో జినసావకానం, యం ధమ్మసేనాపతి ధమ్మరాజం;
Paññāya seṭṭho jinasāvakānaṃ, yaṃ dhammasenāpati dhammarājaṃ;
అపుచ్ఛి సత్థారమపారపారగుం, నిరఙ్గణం ఞాతిగణస్స మజ్ఝే.
Apucchi satthāramapārapāraguṃ, niraṅgaṇaṃ ñātigaṇassa majjhe.
సుబుద్ధవంసేనిధ బుద్ధవంసో, విసుద్ధవంసేన వినాయకేన;
Subuddhavaṃsenidha buddhavaṃso, visuddhavaṃsena vināyakena;
హతావకాసేన పకాసితో యో, సమాధివాసేన తథాగతేన.
Hatāvakāsena pakāsito yo, samādhivāsena tathāgatena.
యావజ్జకాలా అవినాసయన్తా, పాళిక్కమఞ్చేవ చ పాళియత్థం;
Yāvajjakālā avināsayantā, pāḷikkamañceva ca pāḷiyatthaṃ;
కథానుసన్ధిం సుగతస్స పుత్తా, యథాసుతంయేవ సమాహరింసు.
Kathānusandhiṃ sugatassa puttā, yathāsutaṃyeva samāhariṃsu.
తస్సేవ సమ్బుద్ధవరన్వయస్స, సదా జనానం సవనామతస్స;
Tasseva sambuddhavaranvayassa, sadā janānaṃ savanāmatassa;
పసాదపఞ్ఞాజననస్స యస్మా, సంవణ్ణనానుక్కమతో పవత్తా.
Pasādapaññājananassa yasmā, saṃvaṇṇanānukkamato pavattā.
సక్కచ్చసద్ధమ్మరతేన బుద్ధసీహేన సీలాదిగుణోదితేన;
Sakkaccasaddhammaratena buddhasīhena sīlādiguṇoditena;
ఆయాచితోహం సుచిరమ్పి కాలం, తస్మాస్స సంవణ్ణనమారభిస్సం.
Āyācitohaṃ sucirampi kālaṃ, tasmāssa saṃvaṇṇanamārabhissaṃ.
సదా జనానం కలినాసనస్స, చిరట్ఠితత్థం జినసాసనస్స;
Sadā janānaṃ kalināsanassa, ciraṭṭhitatthaṃ jinasāsanassa;
మమాపి పుఞ్ఞోదయవుద్ధియత్థం, పసాదనత్థఞ్చ మహాజనస్స.
Mamāpi puññodayavuddhiyatthaṃ, pasādanatthañca mahājanassa.
మహావిహారాగతపాళిమగ్గసన్నిస్సితా సఙ్కరదోసహీనా;
Mahāvihārāgatapāḷimaggasannissitā saṅkaradosahīnā;
సమాసతోయం పన బుద్ధవంససంవణ్ణనా హేస్సతి సారభూతా.
Samāsatoyaṃ pana buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā.
సోతబ్బరూపం పన బుద్ధవంసకథాయ అఞ్ఞం ఇధ నత్థి యస్మా;
Sotabbarūpaṃ pana buddhavaṃsakathāya aññaṃ idha natthi yasmā;
పసాదనం బుద్ధగుణే రతానం, పవాహనం పాపమహామలస్స.
Pasādanaṃ buddhaguṇe ratānaṃ, pavāhanaṃ pāpamahāmalassa.
తస్మా హి సక్కచ్చసమాధియుత్తా, విహాయ విక్ఖేపమనఞ్ఞచిత్తా;
Tasmā hi sakkaccasamādhiyuttā, vihāya vikkhepamanaññacittā;
సంవణ్ణనం వణ్ణయతో సువణ్ణం, నిధాయ కణ్ణం మధురం సుణాథ.
Saṃvaṇṇanaṃ vaṇṇayato suvaṇṇaṃ, nidhāya kaṇṇaṃ madhuraṃ suṇātha.
సబ్బమ్పి హిత్వా పన కిచ్చమఞ్ఞం, సక్కచ్చ మచ్చేనిధ నిచ్చకాలం;
Sabbampi hitvā pana kiccamaññaṃ, sakkacca maccenidha niccakālaṃ;
సోతుం కథేతుమ్పి బుధేన యుత్తా, కథా పనాయం అతిదుల్లభాతి.
Sotuṃ kathetumpi budhena yuttā, kathā panāyaṃ atidullabhāti.
తత్థ ‘‘బుద్ధవంససంవణ్ణనా హేస్సతి సారభూతా’’తి వుత్తత్తా బుద్ధవంసో తావ వవత్థపేతబ్బో. తత్రిదం వవత్థానం – ఇతో హేట్ఠా కప్పసతసహస్సాధికేసు చతూసు అసఙ్ఖ్యేయ్యేసు ఉప్పన్నానం పఞ్చవీసతియా బుద్ధానం ఉప్పన్నకప్పాదిపరిచ్ఛేదవసేన పవేణివిత్థారకథా ‘‘బుద్ధవంసో నామా’’తి వేదితబ్బో.
Tattha ‘‘buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā’’ti vuttattā buddhavaṃso tāva vavatthapetabbo. Tatridaṃ vavatthānaṃ – ito heṭṭhā kappasatasahassādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesu uppannānaṃ pañcavīsatiyā buddhānaṃ uppannakappādiparicchedavasena paveṇivitthārakathā ‘‘buddhavaṃso nāmā’’ti veditabbo.
స్వాయం కప్పపరిచ్ఛేదో నామపరిచ్ఛేదో గోత్తపరిచ్ఛేదో జాతిపరిచ్ఛేదో నగరపరిచ్ఛేదో పితుపరిచ్ఛేదో మాతుపరిచ్ఛేదో బోధిరుక్ఖపరిచ్ఛేదో ధమ్మచక్కప్పవత్తనపరిచ్ఛేదో అభిసమయపరిచ్ఛేదో సావకసన్నిపాతపరిచ్ఛేదో అగ్గసావకపరిచ్ఛేదో ఉపట్ఠాకపరిచ్ఛేదో అగ్గసావికాపరిచ్ఛేదో పరివారభిక్ఖుపరిచ్ఛేదో రంసిపరిచ్ఛేదో సరీరప్పమాణపరిచ్ఛేదో బోధిసత్తాధికారపరిచ్ఛేదో బ్యాకరణపరిచ్ఛేదో బోధిసత్తపధానపరిచ్ఛేదో ఆయుపరిచ్ఛేదో పరినిబ్బానపరిచ్ఛేదోతి ఇమేహి పాళియా ఆగతేహి బావీసతియా పరిచ్ఛేదేహి పరిచ్ఛిన్నో వవత్థితో.
Svāyaṃ kappaparicchedo nāmaparicchedo gottaparicchedo jātiparicchedo nagaraparicchedo pituparicchedo mātuparicchedo bodhirukkhaparicchedo dhammacakkappavattanaparicchedo abhisamayaparicchedo sāvakasannipātaparicchedo aggasāvakaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo aggasāvikāparicchedo parivārabhikkhuparicchedo raṃsiparicchedo sarīrappamāṇaparicchedo bodhisattādhikāraparicchedo byākaraṇaparicchedo bodhisattapadhānaparicchedo āyuparicchedo parinibbānaparicchedoti imehi pāḷiyā āgatehi bāvīsatiyā paricchedehi paricchinno vavatthito.
పాళిఅనారుళ్హో పన సమ్బహులవారోపేత్థ ఆనేతబ్బో. సో అగారవాసపరిచ్ఛేదో పాసాదత్తయపరిచ్ఛేదో నాటకిత్థిపరిచ్ఛేదో అగ్గమహేసిపరిచ్ఛేదో పుత్తపరిచ్ఛేదో యానపరిచ్ఛేదో అభినిక్ఖమనపరిచ్ఛేదో పధానపరిచ్ఛేదో ఉపట్ఠాకపరిచ్ఛేదో విహారపరిచ్ఛేదోతి దసధా వవత్థితో హోతి.
Pāḷianāruḷho pana sambahulavāropettha ānetabbo. So agāravāsaparicchedo pāsādattayaparicchedo nāṭakitthiparicchedo aggamahesiparicchedo puttaparicchedo yānaparicchedo abhinikkhamanaparicchedo padhānaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo vihāraparicchedoti dasadhā vavatthito hoti.
తం సమ్బహులవారమ్పి, యథాట్ఠానే మయం పన;
Taṃ sambahulavārampi, yathāṭṭhāne mayaṃ pana;
దస్సేత్వావ గమిస్సామ, తత్థ తత్థ సమాసతో.
Dassetvāva gamissāma, tattha tattha samāsato.
సో ఏవం వవత్థితో పన –
So evaṃ vavatthito pana –
కేనాయం దేసితో కత్థ, కస్సత్థాయ చ దేసితో;
Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;
కిమత్థాయ కదా కస్స, వచనం కేన చాభతో.
Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato.
సబ్బమేతం విధిం వత్వా, పుబ్బమేవ సమాసతో;
Sabbametaṃ vidhiṃ vatvā, pubbameva samāsato;
పచ్ఛాహం బుద్ధవంసస్స, కరిస్సామత్థవణ్ణనన్తి.
Pacchāhaṃ buddhavaṃsassa, karissāmatthavaṇṇananti.
తత్థ కేనాయం దేసితోతి అయం బుద్ధవంసో కేన దేసితో? సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణచారేన దసబలేన చతువేసారజ్జవిసారదేన ధమ్మరాజేన ధమ్మస్సామినా తథాగతేన సబ్బఞ్ఞునా సమ్మాసమ్బుద్ధేన దేసితో.
Tattha kenāyaṃ desitoti ayaṃ buddhavaṃso kena desito? Sabbadhammesu appaṭihatañāṇacārena dasabalena catuvesārajjavisāradena dhammarājena dhammassāminā tathāgatena sabbaññunā sammāsambuddhena desito.
కత్థ దేసితోతి? కపిలవత్థుమహానగరే నిగ్రోధారామమహావిహారే పరమరుచిరసన్దస్సనే దేవమనుస్సనయననిపాతభూతే రతనచఙ్కమే చఙ్కమన్తేన దేసితో.
Kattha desitoti? Kapilavatthumahānagare nigrodhārāmamahāvihāre paramarucirasandassane devamanussanayananipātabhūte ratanacaṅkame caṅkamantena desito.
కస్సత్థాయ చ దేసితోతి? ద్వాసీతియా ఞాతిసహస్సానం అనేకకోటీనఞ్చ దేవమనుస్సానం అత్థాయ దేసితో.
Kassatthāyaca desitoti? Dvāsītiyā ñātisahassānaṃ anekakoṭīnañca devamanussānaṃ atthāya desito.
కిమత్థాయ దేసితోతి? చతురోఘనిత్థరణత్థాయ దేసితో.
Kimatthāya desitoti? Caturoghanittharaṇatthāya desito.
కదా దేసితోతి భగవా హి పఠమబోధియం వీసతివస్సాని అనిబద్ధవాసో హుత్వా యత్థ యత్థ ఫాసుకం హోతి, తత్థ తత్థేవ గన్త్వా వసి. కథం? పఠమం వస్సం ఇసిపతనే ధమ్మచక్కం (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౧; మహావ॰ ౧౩ ఆదయో; పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) పవత్తేత్వా అట్ఠారస బ్రహ్మకోటియో అమతపానం పాయేత్వా బారాణసిం ఉపనిస్సాయ ఇసిపతనే మిగదాయే వసి. దుతియం వస్సం రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే మహావిహారే. తతియచతుత్థానిపి తత్థేవ. పఞ్చమం వేసాలిం ఉపనిస్సాయ మహావనే కూటాగారసాలాయం. ఛట్ఠం మకులపబ్బతే. సత్తమం తావతింసభవనే. అట్ఠమం భగ్గేసు సంసుమారగిరిం ఉపనిస్సాయ భేసకళావనే. నవమం కోసమ్బియం. దసమం పాలిలేయ్యకవనసణ్డే. ఏకాదసమం నాళాయం బ్రాహ్మణగామే. ద్వాదసమం వేరఞ్జాయం. తేరసమం చాలియపబ్బతే. చుద్దసమం జేతవనమహావిహారే. పఞ్చదసమం కపిలవత్థుమహానగరే. సోళసమం ఆళవకం దమేత్వా చతురాసీతిపాణసహస్సాని అమతపానం పాయేత్వా ఆళవియం. సత్తరసమం రాజగహేయేవ. అట్ఠారసమం చాలియపబ్బతేయేవ. తథా ఏకూనవీసతిమం వీసతిమం పన వస్సం రాజగహేయేవ వసి. తేన వుత్తం – ‘‘భగవా హి పఠమబోధియం వీసతివస్సాని అనిబద్ధవాసో హుత్వా యత్థ యత్థ ఫాసుకం హోతి, తత్థ తత్థేవ గన్త్వా వసీ’’తి. తతో పట్ఠాయ పన సావత్థింయేవ ఉపనిస్సాయ జేతవనమహావిహారే చ పుబ్బారామే చ ధువపరిభోగవసేన వసి.
Kadā desitoti bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasi. Kathaṃ? Paṭhamaṃ vassaṃ isipatane dhammacakkaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) pavattetvā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo amatapānaṃ pāyetvā bārāṇasiṃ upanissāya isipatane migadāye vasi. Dutiyaṃ vassaṃ rājagahaṃ upanissāya veḷuvane mahāvihāre. Tatiyacatutthānipi tattheva. Pañcamaṃ vesāliṃ upanissāya mahāvane kūṭāgārasālāyaṃ. Chaṭṭhaṃ makulapabbate. Sattamaṃ tāvatiṃsabhavane. Aṭṭhamaṃ bhaggesu saṃsumāragiriṃ upanissāya bhesakaḷāvane. Navamaṃ kosambiyaṃ. Dasamaṃ pālileyyakavanasaṇḍe. Ekādasamaṃ nāḷāyaṃ brāhmaṇagāme. Dvādasamaṃ verañjāyaṃ. Terasamaṃ cāliyapabbate. Cuddasamaṃ jetavanamahāvihāre. Pañcadasamaṃ kapilavatthumahānagare. Soḷasamaṃ āḷavakaṃ dametvā caturāsītipāṇasahassāni amatapānaṃ pāyetvā āḷaviyaṃ. Sattarasamaṃ rājagaheyeva. Aṭṭhārasamaṃ cāliyapabbateyeva. Tathā ekūnavīsatimaṃ vīsatimaṃ pana vassaṃ rājagaheyeva vasi. Tena vuttaṃ – ‘‘bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasī’’ti. Tato paṭṭhāya pana sāvatthiṃyeva upanissāya jetavanamahāvihāre ca pubbārāme ca dhuvaparibhogavasena vasi.
యదా పన సత్థా బుద్ధో హుత్వా బారాణసియం ఇసిపతనే మిగదాయే పఠమం వస్సం వసిత్వా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా ఉరువేలం గన్త్వా తత్థ తయో మాసే వసన్తో తేభాతికజటిలే దమేత్వా భిక్ఖుసహస్సేహి కతపరివారో ఫుస్సమాసపుణ్ణమాయం రాజగహం గన్త్వా ద్వే మాసే తత్థేవ వసి, తదా బారాణసితో నిక్ఖన్తస్స పనస్స పఞ్చ మాసా జాతా. సకలో హేమన్తో అతిక్కన్తో. ఉదాయిత్థేరస్స ఆగతదివసతో సత్తట్ఠదివసా వీతివత్తా. సో పన ఫగ్గునీపుణ్ణమాసియం చిన్తేసి – ‘‘అతిక్కన్తో హేమన్తో, వసన్తకాలో అనుప్పత్తో, సమయో తథాగతస్స కపిలపురం గన్తు’’న్తి. సో ఏవం చిన్తేత్వా కులనగరగమనత్థాయ సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి గమనవణ్ణం వణ్ణేసి. అథ సత్థా చస్స వచనం సుత్వా ఞాతిసఙ్గహం కాతుకామో హుత్వా అఙ్గమగధవాసీనం కులపుత్తానం దసహి సహస్సేహి కపిలవత్థువాసీనం దసహి సహస్సేహీతి సబ్బేహేవ వీసతియా ఖీణాసవసహస్సేహి పరివుతో రాజగహతో నిక్ఖమిత్వా దివసే దివసే యోజనం గచ్ఛన్తో రాజగహతో సట్ఠియోజనం కపిలవత్థుపురం ద్వీహి మాసేహి సమ్పాపుణిత్వా తత్థ ఞాతీనం వన్దాపనత్థం యమకపాటిహారియం అకాసి. తదాయం బుద్ధవంసో దేసితో.
Yadā pana satthā buddho hutvā bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye paṭhamaṃ vassaṃ vasitvā vuṭṭhavasso pavāretvā uruvelaṃ gantvā tattha tayo māse vasanto tebhātikajaṭile dametvā bhikkhusahassehi kataparivāro phussamāsapuṇṇamāyaṃ rājagahaṃ gantvā dve māse tattheva vasi, tadā bārāṇasito nikkhantassa panassa pañca māsā jātā. Sakalo hemanto atikkanto. Udāyittherassa āgatadivasato sattaṭṭhadivasā vītivattā. So pana phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantakālo anuppatto, samayo tathāgatassa kapilapuraṃ gantu’’nti. So evaṃ cintetvā kulanagaragamanatthāya saṭṭhimattāhi gāthāhi gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Atha satthā cassa vacanaṃ sutvā ñātisaṅgahaṃ kātukāmo hutvā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto rājagahato nikkhamitvā divase divase yojanaṃ gacchanto rājagahato saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthupuraṃ dvīhi māsehi sampāpuṇitvā tattha ñātīnaṃ vandāpanatthaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Tadāyaṃ buddhavaṃso desito.
కస్స వచనన్తి? సావకపచ్చేకబుద్ధానం అసాధారణం సమ్మాసమ్బుద్ధస్సేవ వచనం.
Kassa vacananti? Sāvakapaccekabuddhānaṃ asādhāraṇaṃ sammāsambuddhasseva vacanaṃ.
కేనాభతోతి? ఆచరియపరమ్పరాయ ఆభతో. అయఞ్హి సారిపుత్తత్థేరో భద్దజీ తిస్సో కోసియపుత్తో సిగ్గవో మోగ్గలిపుత్తో సుదత్తో ధమ్మికో దాసకో సోణకో రేవతోతి ఏవమాదీహి యావ తతియసఙ్గీతికాలా ఆభతో, తతో ఉద్ధమ్పి తేసంయేవ సిస్సానుసిస్సేహీతి ఏవం తావ ఆచరియపరమ్పరాయ యావజ్జకాలా ఆభతోతి వేదితబ్బో.
Kenābhatoti? Ācariyaparamparāya ābhato. Ayañhi sāriputtatthero bhaddajī tisso kosiyaputto siggavo moggaliputto sudatto dhammiko dāsako soṇako revatoti evamādīhi yāva tatiyasaṅgītikālā ābhato, tato uddhampi tesaṃyeva sissānusissehīti evaṃ tāva ācariyaparamparāya yāvajjakālā ābhatoti veditabbo.
ఏత్తావతా –
Ettāvatā –
‘‘కేనాయం దేసితో కత్థ, కస్సత్థాయ చ దేసితో;
‘‘Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;
కిమత్థాయ కదా కస్స, వచనం కేన చాభతో’’తి. –
Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato’’ti. –
అయం గాథా వుత్తత్థా హోతి.
Ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.
నిదానకథా
Nidānakathā
బాహిరనిదానం
Bāhiranidānaṃ
ఏవం ఆభతస్స పనస్స ఇదాని అత్థవణ్ణనా హోతి, సా పనాయం అత్థవణ్ణనా యస్మా దూరేనిదానం అవిదూరేనిదానం సన్తికేనిదానన్తి, ఇమాని తీణి నిదానాని దస్సేత్వావ వణ్ణితా సువణ్ణితా నామ హోతి. యే చ నం సుణన్తి, తేహి సముదాగమతో పట్ఠాయ విఞ్ఞాతత్తా సువిఞ్ఞాతావ హోతి, తస్మా తాని నిదానాని దస్సేత్వావ వణ్ణయిస్సామ.
Evaṃ ābhatassa panassa idāni atthavaṇṇanā hoti, sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā dūrenidānaṃ avidūrenidānaṃ santikenidānanti, imāni tīṇi nidānāni dassetvāva vaṇṇitā suvaṇṇitā nāma hoti. Ye ca naṃ suṇanti, tehi samudāgamato paṭṭhāya viññātattā suviññātāva hoti, tasmā tāni nidānāni dassetvāva vaṇṇayissāma.
తత్థ ఆదితో పట్ఠాయ తావ తేసం నిదానానం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. తత్రాయం సఙ్ఖేపతో అత్థదీపనా – దీపఙ్కరదసబలస్స పాదమూలే కతాభినీహారస్స మహాసత్తస్స యావ వేస్సన్తరత్తభావా చవిత్వా తుసితభవనే నిబ్బత్తి, తావ పవత్తా కథా దూరేనిదానం నామ. తుసితభవనతో చవిత్వా యావ బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణప్పత్తి, తావ పవత్తా కథా అవిదూరేనిదానం నామ. ‘‘ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి చ, ‘‘రాజగహే విహరతి వేళువనే కలన్దకనివాపే’’తి చ, ‘‘వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయ’’న్తి చ ఏవం మహాబోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణప్పత్తితో యావ పరినిబ్బానమఞ్చా ఏతస్మిం అన్తరే భగవా యత్థ యత్థ విహాసి, తం తం సన్తికేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా సఙ్ఖేపేనేవ తిణ్ణం దూరావిదూరసన్తికేనిదానానం వసేన బాహిరనిదానవణ్ణనా సమత్తా హోతీతి.
Tattha ādito paṭṭhāya tāva tesaṃ nidānānaṃ paricchedo veditabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepato atthadīpanā – dīpaṅkaradasabalassa pādamūle katābhinīhārassa mahāsattassa yāva vessantarattabhāvā cavitvā tusitabhavane nibbatti, tāva pavattā kathā dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato cavitvā yāva bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappatti, tāva pavattā kathā avidūrenidānaṃ nāma. ‘‘Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ca, ‘‘rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’ti ca, ‘‘vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāya’’nti ca evaṃ mahābodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappattito yāva parinibbānamañcā etasmiṃ antare bhagavā yattha yattha vihāsi, taṃ taṃ santikenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ. Ettāvatā saṅkhepeneva tiṇṇaṃ dūrāvidūrasantikenidānānaṃ vasena bāhiranidānavaṇṇanā samattā hotīti.
అబ్భన్తరనిదానం
Abbhantaranidānaṃ
౧. రతనచఙ్కమనకణ్డవణ్ణనా
1. Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā
ఇదాని పన –
Idāni pana –
౧.
1.
‘‘బ్రహ్మా చ లోకాధిపతీ సహమ్పతీ, కతఞ్జలీ అనధివరం అయాచథ;
‘‘Brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācatha;
సన్తీధ సత్తాప్పరజక్ఖజాతికా, దేసేహి ధమ్మం అనుకమ్పిమం పజ’’న్తి. –
Santīdha sattāpparajakkhajātikā, desehi dhammaṃ anukampimaṃ paja’’nti. –
ఆదినయప్పవత్తస్స అబ్భన్తరనిదానస్స అత్థవణ్ణనా హోతి.
Ādinayappavattassa abbhantaranidānassa atthavaṇṇanā hoti.
ఏత్థ ‘‘ఏకం సమయం భగవా రాజగహే విహరతి వేళువనే కలన్దకనివాపే’’తిఆదిసుత్తన్తేసు వియ – ‘‘ఏకం సమయం భగవా సక్కేసు విహరతి కపిలవత్థుస్మిం నిగ్రోధారామే. అథ ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి; ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం బుద్ధవంసం అపుచ్ఛీ’’తి ఏవమాదినా నయేన నిదానం అవత్వా కస్మా ‘‘బ్రహ్మా చ లోకాధిపతీ సహమ్పతీ, కతఞ్జలీ అనధివరం అయాచథా’’తిఆదినా నయేన నిదానం వుత్తన్తి? వుచ్చతే – భగవతో సబ్బధమ్మదేసనాకారణభూతాయ బ్రహ్మునో ధమ్మదేసనాయాచనాయ సన్దస్సనత్థం వుత్తన్తి.
Ettha ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’tiādisuttantesu viya – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sakkesu viharati kapilavatthusmiṃ nigrodhārāme. Atha kho āyasmā sāriputto yena bhagavā tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ apucchī’’ti evamādinā nayena nidānaṃ avatvā kasmā ‘‘brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācathā’’tiādinā nayena nidānaṃ vuttanti? Vuccate – bhagavato sabbadhammadesanākāraṇabhūtāya brahmuno dhammadesanāyācanāya sandassanatthaṃ vuttanti.
‘‘కదాయం ధమ్మదేసనత్థం, అజ్ఝిట్ఠో బ్రహ్మునా జినో;
‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;
కదా కత్థ చ కేనాయం, గాథా హి సముదీరితా’’తి.
Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti.
వుచ్చతే – బుద్ధభూతస్స పన భగవతో అట్ఠమే సత్తాహే సత్థా ధమ్మదేసనత్థాయ బ్రహ్మునా అజ్ఝిట్ఠో ఆయాచితో. తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – మహాపురిసో కిర కతాభినీహారో మహాభినిక్ఖమనదివసే వివటపాకటబీభచ్ఛసయనాసనచేటికా నాటకిత్థియో దిస్వా అతీవ సంవిగ్గహదయో పటేకదేసావచ్ఛన్నం ఛన్నం ఆమన్తేత్వా – ‘‘అరినరవరమన్థకం కణ్డకం నామ తురఙ్గవరమాహరా’’తి కణ్డకం ఆహరాపేత్వా ఛన్నసహాయో వరతురఙ్గమారుయ్హ నగరద్వారే అధివత్థాయ దేవతాయ నగరద్వారే వివటే నగరతో నిక్ఖమిత్వా తీణి రజ్జాని తేన రత్తావసేసేన అతిక్కమిత్వా అనోమసత్తో అనోమాయ నామ నదియా తీరే ఠత్వా ఛన్నమేవమాహ – ‘‘ఛన్న, త్వం మమ ఇమాని అఞ్ఞేహి అసాధారణాని ఆభరణాని కణ్డకఞ్చ వరతురఙ్గమాదాయ కపిలపురం గచ్ఛాహీ’’తి ఛన్నం విస్సజ్జేత్వా అసితోరగనీలుప్పలసదిసేనాసినా సకేసమకుటం ఛిన్దిత్వా ఆకాసే ఉక్ఖిపిత్వా దేవదత్తియం పత్తచీవరం గహేత్వా సయమేవ పబ్బజిత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో అనిలబలసముద్ధుతతరఙ్గభఙ్గం అసఙ్గం గఙ్గం నదిం ఉత్తరిత్వా మణిగణరంసిజాలవిజ్జోతితరాజగహం రాజగహం నామ నగరం పవిసిత్వా తత్థ ఇస్సరియమదమత్తం జనం పరిహాసేన్తో వియ చ ఉద్ధతవేసస్స జనస్స లజ్జముప్పాదయమానో వియ చ వయకన్తీహి నాగరజనహదయాని అత్తని బన్ధన్తో వియ చ ద్వతింసవరమహాపురిసలక్ఖణవిరాజితాయ రూపసిరియా సబ్బజననయనాని విలుమ్పమానో వియ చ రూపీపాదసఞ్చరో పుఞ్ఞసఞ్చయో వియ చ పబ్బతో వియ చ గమనేన నిస్సఙ్గో సన్తిన్ద్రియో సన్తమానసో యుగమత్తం పేక్ఖమానో రాజగహం పిణ్డాయ చరిత్వా యాపనమత్తం భత్తం గహేత్వా నగరతో నిక్ఖమిత్వా పణ్డవపబ్బతపస్సే ఛాయూదకసమ్పన్నే సుచిభూమిభాగే పరమరమణీయే పవివిత్తే ఓకాసే నిసీదిత్వా పటిసఙ్ఖానబలేన మిస్సకభత్తం పరిభుఞ్జిత్వా పణ్డవగిరానుసారేన బిమ్బిసారేన మగధమహారాజేన మహాపురిసస్స సన్తికం గన్త్వా నామగోత్తం పుచ్ఛిత్వా తేన పముదితహదయేన ‘‘మమ రజ్జభాగం గణ్హాహీ’’తి రజ్జేన నిమన్తియమానో – ‘‘అలం, మహారాజ, న మయ్హం రజ్జేనత్థో అహం రజ్జం పహాయ లోకహితత్థాయ పధానమనుయుఞ్జిత్వా లోకే వివటచ్ఛదో బుద్ధో భవిస్సామీతి నిక్ఖన్తో’’తి వత్వా తేన చ ‘‘బుద్ధో హుత్వా సబ్బపఠమం మమ విజితం ఓసరేయ్యాథా’’తి వుత్తో ‘సాధూ’తి తస్స పటిఞ్ఞం దత్వా ఆళారఞ్చ ఉదకఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం ధమ్మదేసనాయ సారం అవిన్దన్తో తతో పక్కమిత్వా ఉరువేలాయం ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం కరోన్తోపి అమతం అధిగన్తుం అసక్కోన్తో ఓళారికాహారపటిసేవనేన సరీరం సన్తప్పేసి.
Vuccate – buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā ajjhiṭṭho āyācito. Tatrāyaṃ anupubbikathā – mahāpuriso kira katābhinīhāro mahābhinikkhamanadivase vivaṭapākaṭabībhacchasayanāsanaceṭikā nāṭakitthiyo disvā atīva saṃviggahadayo paṭekadesāvacchannaṃ channaṃ āmantetvā – ‘‘arinaravaramanthakaṃ kaṇḍakaṃ nāma turaṅgavaramāharā’’ti kaṇḍakaṃ āharāpetvā channasahāyo varaturaṅgamāruyha nagaradvāre adhivatthāya devatāya nagaradvāre vivaṭe nagarato nikkhamitvā tīṇi rajjāni tena rattāvasesena atikkamitvā anomasatto anomāya nāma nadiyā tīre ṭhatvā channamevamāha – ‘‘channa, tvaṃ mama imāni aññehi asādhāraṇāni ābharaṇāni kaṇḍakañca varaturaṅgamādāya kapilapuraṃ gacchāhī’’ti channaṃ vissajjetvā asitoraganīluppalasadisenāsinā sakesamakuṭaṃ chinditvā ākāse ukkhipitvā devadattiyaṃ pattacīvaraṃ gahetvā sayameva pabbajitvā anupubbena cārikaṃ caramāno anilabalasamuddhutataraṅgabhaṅgaṃ asaṅgaṃ gaṅgaṃ nadiṃ uttaritvā maṇigaṇaraṃsijālavijjotitarājagahaṃ rājagahaṃ nāma nagaraṃ pavisitvā tattha issariyamadamattaṃ janaṃ parihāsento viya ca uddhatavesassa janassa lajjamuppādayamāno viya ca vayakantīhi nāgarajanahadayāni attani bandhanto viya ca dvatiṃsavaramahāpurisalakkhaṇavirājitāya rūpasiriyā sabbajananayanāni vilumpamāno viya ca rūpīpādasañcaro puññasañcayo viya ca pabbato viya ca gamanena nissaṅgo santindriyo santamānaso yugamattaṃ pekkhamāno rājagahaṃ piṇḍāya caritvā yāpanamattaṃ bhattaṃ gahetvā nagarato nikkhamitvā paṇḍavapabbatapasse chāyūdakasampanne sucibhūmibhāge paramaramaṇīye pavivitte okāse nisīditvā paṭisaṅkhānabalena missakabhattaṃ paribhuñjitvā paṇḍavagirānusārena bimbisārena magadhamahārājena mahāpurisassa santikaṃ gantvā nāmagottaṃ pucchitvā tena pamuditahadayena ‘‘mama rajjabhāgaṃ gaṇhāhī’’ti rajjena nimantiyamāno – ‘‘alaṃ, mahārāja, na mayhaṃ rajjenattho ahaṃ rajjaṃ pahāya lokahitatthāya padhānamanuyuñjitvā loke vivaṭacchado buddho bhavissāmīti nikkhanto’’ti vatvā tena ca ‘‘buddho hutvā sabbapaṭhamaṃ mama vijitaṃ osareyyāthā’’ti vutto ‘sādhū’ti tassa paṭiññaṃ datvā āḷārañca udakañca upasaṅkamitvā tesaṃ dhammadesanāya sāraṃ avindanto tato pakkamitvā uruvelāyaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi amataṃ adhigantuṃ asakkonto oḷārikāhārapaṭisevanena sarīraṃ santappesi.
తదా పన ఉరువేలాయం సేనానిగమే సేనానిగమకుటుమ్బికస్స ధీతా సుజాతా నామ దారికా వయప్పత్తా ఏకస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే పత్థనమకాసి – ‘‘సచాహం సమజాతికం కులఘరం గన్త్వా పఠమగబ్భే పుత్తం లభిస్సామి, బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి. తస్సా సా పత్థనా సమిజ్ఝి. సా వేసాఖపుణ్ణమదివసే ‘‘అజ్జ బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి పాతోవ పాయాసం అనాయాసం పరమమధురం సమ్పటిపాదేసి. బోధిసత్తోపి తదహేవ కతసరీరపటిజగ్గనో భిక్ఖాచారకాలం ఆగమయమానో పాతోవ గన్త్వా తస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖమూలే నిసీది. అథ ఖో పుణ్ణా నామ దాసీ తస్సా ధాతీ రుక్ఖమూలసోధనత్థాయ గతా బోధిసత్తం పాచీనలోకధాతుం ఓలోకయమానం నిసిన్నం సఞ్ఝాప్పభానురఞ్జితవరకనకగిరిసిఖరసదిససరీరసోభం తిమిరనికరనిధానకరం కమలవనవికసనకరం ఘనవివరముపగతం దివసకరమివ తరువరముపగతం మునిదివసకరమద్దస. సరీరతో చస్స నిక్ఖన్తాహి పభాహి సకలఞ్చ తం రుక్ఖం సువణ్ణవణ్ణం దిస్వా తస్సా ఏతదహోసి – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం దేవతా రుక్ఖతో ఓరుయ్హ సహత్థేనేవ బలిం పటిగ్గహేతుకామా హుత్వా నిసిన్నా’’తి. సా వేగేన గన్త్వా సుజాతాయ ఏతమత్థం ఆరోచేసి.
Tadā pana uruvelāyaṃ senānigame senānigamakuṭumbikassa dhītā sujātā nāma dārikā vayappattā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanamakāsi – ‘‘sacāhaṃ samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā vesākhapuṇṇamadivase ‘‘ajja balikammaṃ karissāmī’’ti pātova pāyāsaṃ anāyāsaṃ paramamadhuraṃ sampaṭipādesi. Bodhisattopi tadaheva katasarīrapaṭijaggano bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā tasmiṃ nigrodharukkhamūle nisīdi. Atha kho puṇṇā nāma dāsī tassā dhātī rukkhamūlasodhanatthāya gatā bodhisattaṃ pācīnalokadhātuṃ olokayamānaṃ nisinnaṃ sañjhāppabhānurañjitavarakanakagirisikharasadisasarīrasobhaṃ timiranikaranidhānakaraṃ kamalavanavikasanakaraṃ ghanavivaramupagataṃ divasakaramiva taruvaramupagataṃ munidivasakaramaddasa. Sarīrato cassa nikkhantāhi pabhāhi sakalañca taṃ rukkhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ disvā tassā etadahosi – ‘‘ajja amhākaṃ devatā rukkhato oruyha sahattheneva baliṃ paṭiggahetukāmā hutvā nisinnā’’ti. Sā vegena gantvā sujātāya etamatthaṃ ārocesi.
తతో సుజాతా సఞ్జాతసద్ధా హుత్వా సబ్బాలఙ్కారేన అలఙ్కరిత్వా సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం పరమమధురస్స మధుపాయాసస్స పూరేత్వా అపరాయ సువణ్ణపాతియా పిదహిత్వా సీసేనాదాయ నిగ్రోధరుక్ఖాభిముఖీ అగమాసి. సా గచ్ఛన్తీ దూరతోవ తం బోధిసత్తం రుక్ఖదేవతమివ సకలం తం రుక్ఖం సరీరప్పభాయ సువణ్ణవణ్ణం కత్వా పుఞ్ఞసఞ్చయమివ రూపవన్తం నిసిన్నం దిస్వా పీతిసోమనస్సజాతా సుజాతా ‘‘రుక్ఖదేవతా’’తి సఞ్ఞాయ దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓనతోనతా గన్త్వా సీసతో తం సువణ్ణపాతిం ఓతారేత్వా మహాసత్తస్స హత్థే ఠపేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా – ‘‘యథా మమ మనోరథో నిప్ఫన్నో, ఏవం తుమ్హాకమ్పి నిప్ఫజ్జతూ’’తి వత్వా పక్కామి.
Tato sujātā sañjātasaddhā hutvā sabbālaṅkārena alaṅkaritvā satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ paramamadhurassa madhupāyāsassa pūretvā aparāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā sīsenādāya nigrodharukkhābhimukhī agamāsi. Sā gacchantī dūratova taṃ bodhisattaṃ rukkhadevatamiva sakalaṃ taṃ rukkhaṃ sarīrappabhāya suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā puññasañcayamiva rūpavantaṃ nisinnaṃ disvā pītisomanassajātā sujātā ‘‘rukkhadevatā’’ti saññāya diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya onatonatā gantvā sīsato taṃ suvaṇṇapātiṃ otāretvā mahāsattassa hatthe ṭhapetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā – ‘‘yathā mama manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā pakkāmi.
అథ ఖో బోధిసత్తోపి సువణ్ణపాతిం గహేత్వా నేరఞ్జరాయ నదియా తీరం గన్త్వా సుప్పతిట్ఠితస్స నామ తిత్థస్స తీరే సువణ్ణపాతిం ఠపేత్వా న్హత్వా పచ్చుత్తరిత్వా ఏకూనపఞ్ఞాసపిణ్డే కరోన్తో తం పాయాసం పరిభుఞ్జిత్వా – ‘‘సచాహం అజ్జ బుద్ధో భవిస్సామి, అయం సువణ్ణపాతి పటిసోతం గచ్ఛతూ’’తి ఖిపి. సా పాతి పటిసోతం గన్త్వా కాళస్స నామ నాగరాజస్స భవనం పవిసిత్వా తిణ్ణం బుద్ధానం థాలకాని ఉక్ఖిపిత్వా తేసం హేట్ఠా అట్ఠాసి.
Atha kho bodhisattopi suvaṇṇapātiṃ gahetvā nerañjarāya nadiyā tīraṃ gantvā suppatiṭṭhitassa nāma titthassa tīre suvaṇṇapātiṃ ṭhapetvā nhatvā paccuttaritvā ekūnapaññāsapiṇḍe karonto taṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā – ‘‘sacāhaṃ ajja buddho bhavissāmi, ayaṃ suvaṇṇapāti paṭisotaṃ gacchatū’’ti khipi. Sā pāti paṭisotaṃ gantvā kāḷassa nāma nāgarājassa bhavanaṃ pavisitvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ thālakāni ukkhipitvā tesaṃ heṭṭhā aṭṭhāsi.
మహాసత్తో తత్థేవ వనసణ్డే దివావిహారం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయే సోత్థియేన నామ తిణహారకేన మహాపురిసస్స ఆకారం ఞత్వా దిన్నా అట్ఠ తిణముట్ఠియో గహేత్వా బోధిమణ్డమారుయ్హ దక్ఖిణదిసాభాగే అట్ఠాసి. సో పన పదేసో పదుమినిపత్తే ఉదకబిన్దు వియ అకమ్పిత్థ. మహాపురిసో – ‘‘అయం పదేసో మమ గుణం ధారేతుం అసమత్థో’’తి పచ్ఛిమదిసాభాగమగమాసి. సోపి తథేవ కమ్పిత్థ. పున ఉత్తరదిసాభాగమగమాసి. సోపి తథేవ కమ్పిత్థ. పున పురత్థిమదిసాభాగమగమాసి. తత్థ పల్లఙ్కప్పమాణట్ఠానం నిచ్చలం అహోసి. మహాపురిసో – ‘‘ఇదం ఠానం కిలేసవిద్ధంసనట్ఠాన’’న్తి సన్నిట్ఠానం కత్వా తాని తిణాని అగ్గే గహేత్వా చాలేసి. తాని తూలికగ్గేన పరిచ్ఛిన్నాని వియ అహేసుం. బోధిసత్తో – ‘‘బోధిం అపత్వావ ఇమం పల్లఙ్కం న భిన్దిస్సామీ’’తి చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠహిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా బోధిక్ఖన్ధం పిట్ఠితో కత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీది.
Mahāsatto tattheva vanasaṇḍe divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye sotthiyena nāma tiṇahārakena mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā bodhimaṇḍamāruyha dakkhiṇadisābhāge aṭṭhāsi. So pana padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mahāpuriso – ‘‘ayaṃ padeso mama guṇaṃ dhāretuṃ asamattho’’ti pacchimadisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna uttaradisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna puratthimadisābhāgamagamāsi. Tattha pallaṅkappamāṇaṭṭhānaṃ niccalaṃ ahosi. Mahāpuriso – ‘‘idaṃ ṭhānaṃ kilesaviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti sanniṭṭhānaṃ katvā tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi. Tāni tūlikaggena paricchinnāni viya ahesuṃ. Bodhisatto – ‘‘bodhiṃ apatvāva imaṃ pallaṅkaṃ na bhindissāmī’’ti caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā puratthābhimukho nisīdi.
తఙ్ఖణఞ్ఞేవ సబ్బలోకాభిహారో మారో బాహుసహస్సం మాపేత్వా దియడ్ఢయోజనసతికం హిమగిరిసిఖరసదిసం గిరిమేఖలం నామ అరివరవారణం వరవారణం అభిరుయ్హ నవయోజనికేన ధనుఅసిఫరసుసరసత్తిసబలేనాతిబహలేన మారబలేన సమ్పరివుతో సమన్తా పబ్బతో వియ అజ్ఝోత్థరన్తో మహాసపత్తం వియ మహాసత్తం సముపాగమి. మహాపురిసో సూరియే ధరన్తేయేవ అతితుమూలం మారబలం విధమిత్వా వికసితజయసుమనకుసుమసదిసస్స చీవరస్స ఉపరి పతమానేహి రత్తపవాలఙ్కురసదిసరుచిరదస్సనేహి బోధిరుక్ఖఙ్కురేహి పీతియా వియ పూజియమానో ఏవ పఠమయామే పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం లభిత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుఞాణం విసోధేత్వా పచ్ఛిమయామే పటిచ్చసముప్పాదే ఞాణం ఓతారేత్వా వట్టవివట్టం సమ్మసన్తో అరుణోదయే బుద్ధో హుత్వా –
Taṅkhaṇaññeva sabbalokābhihāro māro bāhusahassaṃ māpetvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ himagirisikharasadisaṃ girimekhalaṃ nāma arivaravāraṇaṃ varavāraṇaṃ abhiruyha navayojanikena dhanuasipharasusarasattisabalenātibahalena mārabalena samparivuto samantā pabbato viya ajjhottharanto mahāsapattaṃ viya mahāsattaṃ samupāgami. Mahāpuriso sūriye dharanteyeva atitumūlaṃ mārabalaṃ vidhamitvā vikasitajayasumanakusumasadisassa cīvarassa upari patamānehi rattapavālaṅkurasadisaruciradassanehi bodhirukkhaṅkurehi pītiyā viya pūjiyamāno eva paṭhamayāme pubbenivāsānussatiñāṇaṃ labhitvā majjhimayāme dibbacakkhuñāṇaṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā vaṭṭavivaṭṭaṃ sammasanto aruṇodaye buddho hutvā –
‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘గహకారక దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౫౩-౧౫౪) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
ఇమం ఉదానం ఉదానేత్వా సత్తాహం విముత్తిసుఖపటిసేవనేన వీతినామేత్వా అట్ఠమే దివసే సమాపత్తితో వుట్ఠాయ దేవతానం కఙ్ఖం ఞత్వా తాసం కఙ్ఖావిధమనత్థం ఆకాసే ఉప్పతిత్వా యమకపాటిహారియం దస్సేత్వా తాసం కఙ్ఖం విధమిత్వా పల్లఙ్కతో ఈసకం పాచీననిస్సితే ఉత్తరదిసాభాగే ఠత్వా – ‘‘ఇమస్మిం వత మే పల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధ’’న్తి చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పూరితానం పారమీనం ఫలాధిగమట్ఠానం పల్లఙ్కఞ్చేవ బోధిరుక్ఖఞ్చ అనిమిసేహి అక్ఖీహి ఓలోకయమానో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం అనిమిసచేతియం నామ జాతం.
Imaṃ udānaṃ udānetvā sattāhaṃ vimuttisukhapaṭisevanena vītināmetvā aṭṭhame divase samāpattito vuṭṭhāya devatānaṃ kaṅkhaṃ ñatvā tāsaṃ kaṅkhāvidhamanatthaṃ ākāse uppatitvā yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā tāsaṃ kaṅkhaṃ vidhamitvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkañceva bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.
అథ పల్లఙ్కస్స చ ఠితట్ఠానస్స చ అన్తరే పురత్థిమపచ్ఛిమతో ఆయతే రతనచఙ్కమే చఙ్కమన్తో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం రతనచఙ్కమచేతియం నామ జాతం. తతో పచ్ఛిమదిసాభాగే దేవతా రతనఘరం నామ మాపేసుం, తత్థ పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా అభిధమ్మపిటకం విసేసతో చేత్థ అనన్తనయసమన్తపట్ఠానం విచినన్తో సత్తాహం వీతినామేసి. తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాతం. ఏవం బోధిసమీపేయేవ చత్తారి సత్తాహాని వీతినామేత్వా పఞ్చమే సత్తాహే బోధిరుక్ఖమూలా యేన అజపాలనిగ్రోధో తేనుపసఙ్కమి; తత్థాపి ధమ్మం విచినన్తోయేవ విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో అజపాలనిగ్రోధే సత్తాహం వీతినామేసి.
Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antare puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ. Tato pacchimadisābhāge devatā ratanagharaṃ nāma māpesuṃ, tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi. Taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami; tatthāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhañca paṭisaṃvedento ajapālanigrodhe sattāhaṃ vītināmesi.
ఏవం అపరం సత్తాహం ముచలిన్దే నిసీది. తస్స నిసిన్నమత్తస్సేవ భగవతో సకలచక్కవాళగబ్భం పూరేన్తో మహాఅకాలమేఘో ఉదపాది. తస్మిం పన ఉప్పన్నే ముచలిన్దో నాగరాజా చిన్తేసి – ‘‘అయం మహామేఘో సత్థరి మయ్హం భవనం పవిట్ఠమత్తే ఉప్పన్నో వాసాగారమస్స లద్ధుం వట్టతీ’’తి. సో సత్తరతనమయం దేవవిమానసదిసం దిబ్బవిమానం నిమ్మినితుం సమత్థోపి ఏవం కతే – ‘‘న మయ్హం మహప్ఫలం భవిస్సతి, దసబలస్స కాయవేయ్యావచ్చం కరిస్సామీ’’తి అతిమహన్తం అత్తభావం కత్వా సత్థారం సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరి మహన్తం ఫణం కత్వా అట్ఠాసి. అథ భగవా పరిక్ఖేపస్స అన్తోవ మహతి ఓకాసే సబ్బరతనమయే పచ్చగ్ఘపల్లఙ్కే ఉపరి వినిగ్గలన్తవివిధసురభికుసుమదామవితానే వివిధసురభిగన్ధవాసితే గన్ధకుటియం విహరన్తో వియ విహాసి. ఏవం భగవా తం సత్తాహం తత్థ వీతినామేత్వా తతో అపరం సత్తాహం రాజాయతనే నిసీది. తత్థాపి విముత్తిసుఖపటిసంవేదియేవ. ఏత్తావతా సత్తసత్తాహాని పరిపుణ్ణాని అహేసుం. ఏత్థన్తరే భగవా ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన చ వీతినామేసి.
Evaṃ aparaṃ sattāhaṃ mucalinde nisīdi. Tassa nisinnamattasseva bhagavato sakalacakkavāḷagabbhaṃ pūrento mahāakālamegho udapādi. Tasmiṃ pana uppanne mucalindo nāgarājā cintesi – ‘‘ayaṃ mahāmegho satthari mayhaṃ bhavanaṃ paviṭṭhamatte uppanno vāsāgāramassa laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. So sattaratanamayaṃ devavimānasadisaṃ dibbavimānaṃ nimminituṃ samatthopi evaṃ kate – ‘‘na mayhaṃ mahapphalaṃ bhavissati, dasabalassa kāyaveyyāvaccaṃ karissāmī’’ti atimahantaṃ attabhāvaṃ katvā satthāraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari mahantaṃ phaṇaṃ katvā aṭṭhāsi. Atha bhagavā parikkhepassa antova mahati okāse sabbaratanamaye paccagghapallaṅke upari viniggalantavividhasurabhikusumadāmavitāne vividhasurabhigandhavāsite gandhakuṭiyaṃ viharanto viya vihāsi. Evaṃ bhagavā taṃ sattāhaṃ tattha vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ rājāyatane nisīdi. Tatthāpi vimuttisukhapaṭisaṃvediyeva. Ettāvatā sattasattāhāni paripuṇṇāni ahesuṃ. Etthantare bhagavā jhānasukhena phalasukhena ca vītināmesi.
అథస్స సత్తసత్తాహాతిక్కమే – ‘‘ముఖం ధోవిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జి. సక్కో దేవానమిన్దో అగదహరీతకం ఆహరిత్వా అదాసి. అథస్స సక్కో నాగలతాదన్తకట్ఠఞ్చ ముఖధోవనఉదకఞ్చ అదాసి. తతో భగవా దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహోదకేన ముఖం ధోవిత్వా రాజాయతనమూలే నిసీది. తస్మిం సమయే చతూహి లోకపాలేహి ఉపనీతే పచ్చగ్ఘే సేలమయే పత్తే తపుస్సభల్లికానం వాణిజానం మన్థఞ్చ మధుపిణ్డికఞ్చ పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిత్వా పచ్చాగన్త్వా అజపాలనిగ్రోధరుక్ఖమూలే నిసీది. అథస్స తత్థ నిసిన్నమత్తస్సేవ అత్తనా అధిగతస్స ధమ్మస్స గమ్భీరభావం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణో – ‘‘అధిగతో ఖో మ్యాయం ధమ్మో గమ్భీరో దుద్దసో దురనుబోధో సన్తో పణీతో అతక్కావచరో నిపుణో పణ్డితవేదనీయో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౨౮౧; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౭) పరేసం ధమ్మం అదేసేతుకామతాకారప్పత్తో పరివితక్కో ఉదపాది.
Athassa sattasattāhātikkame – ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti cittaṃ uppajji. Sakko devānamindo agadaharītakaṃ āharitvā adāsi. Athassa sakko nāgalatādantakaṭṭhañca mukhadhovanaudakañca adāsi. Tato bhagavā dantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahodakena mukhaṃ dhovitvā rājāyatanamūle nisīdi. Tasmiṃ samaye catūhi lokapālehi upanīte paccagghe selamaye patte tapussabhallikānaṃ vāṇijānaṃ manthañca madhupiṇḍikañca paṭiggahetvā paribhuñjitvā paccāgantvā ajapālanigrodharukkhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva attanā adhigatassa dhammassa gambhīrabhāvaṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo – ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo’’ti (ma. ni. 2.281; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) paresaṃ dhammaṃ adesetukāmatākārappatto parivitakko udapādi.
అథ బ్రహ్మా సహమ్పతి దసబలస్స చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ – ‘‘నస్సతి వత, భో, లోకో, వినస్సతి వత, భో, లోకో’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మ॰ ని॰ ౧.౨౮౨; మహావ॰ ౮) వాచం నిచ్ఛారేన్తో దససహస్సచక్కవాళబ్రహ్మగణపరివుతో సక్కసుయామసన్తుసితపరనిమ్మితవసవత్తీహి అనుగతో ఆగన్త్వా భగవతో పురతో పాతురహోసి. సో అత్తనో పతిట్ఠానత్థాయ పథవిం నిమ్మినిత్వా దక్ఖిణం జాణుమణ్డలం పథవియం నిహన్త్వా జలజామలావికలకమలమకులసదిసం దసనఖసమోధానసముజ్జలమఞ్జలిం సిరస్మిం కత్వా – ‘‘దేసేతు, భన్తే , భగవా ధమ్మం, దేసేతు సుగతో ధమ్మం, సన్తి సత్తా అప్పరజక్ఖజాతికా, అస్సవనతా ధమ్మస్స పరిహాయన్తి, భవిస్సన్తి ధమ్మస్స అఞ్ఞాతారో’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౮) –
Atha brahmā sahampati dasabalassa cetasā cetoparivitakkamaññāya – ‘‘nassati vata, bho, loko, vinassati vata, bho, loko’’ti (saṃ. ni. 1.172; ma. ni. 1.282; mahāva. 8) vācaṃ nicchārento dasasahassacakkavāḷabrahmagaṇaparivuto sakkasuyāmasantusitaparanimmitavasavattīhi anugato āgantvā bhagavato purato pāturahosi. So attano patiṭṭhānatthāya pathaviṃ nimminitvā dakkhiṇaṃ jāṇumaṇḍalaṃ pathaviyaṃ nihantvā jalajāmalāvikalakamalamakulasadisaṃ dasanakhasamodhānasamujjalamañjaliṃ sirasmiṃ katvā – ‘‘desetu, bhante , bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ, santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti, bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti (saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –
‘‘పాతురహోసి మగధేసు పుబ్బే, ధమ్మో అసుద్ధో సమలేహి చిన్తితో;
‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe, dhammo asuddho samalehi cintito;
అపాపురేతం అమతస్స ద్వారం, సుణన్తు ధమ్మం విమలేనానుబుద్ధం.
Apāpuretaṃ amatassa dvāraṃ, suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.
‘‘సేలే యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో, యథాపి పస్సే జనతం సమన్తతో;
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;
తథూపమం ధమ్మమయం సుమేధ, పాసాదమారుయ్హ సమన్తచక్ఖు;
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;
సోకావతిణ్ణం జనతమపేతసోకో, అవేక్ఖస్సు జాతిజరాభిభూతం.
Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.
‘‘ఉట్ఠేహి వీర విజితసఙ్గామ, సత్థవాహ అనణ విచర లోకే;
‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma, satthavāha anaṇa vicara loke;
దేసస్సు భగవా ధమ్మం, అఞ్ఞాతారో భవిస్సన్తీ’’తి. (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౨; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౮) –
Desassu bhagavā dhammaṃ, aññātāro bhavissantī’’ti. (ma. ni. 1.282; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –
‘‘నను తుమ్హేహి ‘బుద్ధో బోధేయ్యం తిణ్ణో తారేయ్యం ముత్తో మోచేయ్య’’’న్తి –
‘‘Nanu tumhehi ‘buddho bodheyyaṃ tiṇṇo tāreyyaṃ mutto moceyya’’’nti –
‘‘కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారయిస్సం సదేవక’’న్తి. (బు॰ వం॰ ౨.౫౫) –
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tārayissaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2.55) –
పత్థనం కత్వా పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుభావం పత్తోతి చ, ‘‘తుమ్హేహి ధమ్మే అదేసియమానే కో హి నామ అఞ్ఞో ధమ్మం దేసేస్సతి, కిమఞ్ఞం లోకస్స సరణం తాణం లేణం పరాయన’’న్తి చ ఏవమాదీహి అనేకేహి నయేహి భగవన్తం ధమ్మదేసనత్థం అయాచి. తేన వుత్తం – ‘‘బుద్ధభూతస్స పన భగవతో అట్ఠమే సత్తాహే సత్థా ధమ్మదేసనత్థాయ బ్రహ్మునా ఆయాచితో’’తి.
Patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññubhāvaṃ pattoti ca, ‘‘tumhehi dhamme adesiyamāne ko hi nāma añño dhammaṃ desessati, kimaññaṃ lokassa saraṇaṃ tāṇaṃ leṇaṃ parāyana’’nti ca evamādīhi anekehi nayehi bhagavantaṃ dhammadesanatthaṃ ayāci. Tena vuttaṃ – ‘‘buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā āyācito’’ti.
ఇదాని ‘‘కదా కత్థ చ కేనాయం, గాథా హి సముదీరితా’’తి ఇమేసం పఞ్హానం విస్సజ్జనాయ ఓకాసో అనుప్పత్తో. తత్థ కదా వుత్తాతి? పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తా. పఠమమహాసఙ్గీతి నామేసా సఙ్గీతిక్ఖన్ధే (చూళవ॰ ౪౩౭) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. కత్థ కేన వుత్తాతి? భగవతి కిర పరినిబ్బుతే రాజగహనగరే వేభారపబ్బతపస్సే సత్తపణ్ణిగుహాద్వారే విజితసబ్బసత్తునా అజాతసత్తునా మగధమహారాజేన ధమ్మసఙ్గాయనత్థం కారితే పరిపుణ్ణచన్దమణ్డలసఙ్కాసే దట్ఠబ్బసారమణ్డే మణ్డపే ధమ్మాసనగతేనాయస్మతా ఆనన్దత్థేరేన ‘‘బ్రహ్మా చ లోకాధిపతీ’’తి అయం గాథా వుత్తాతి వేదితబ్బా. అయమేత్థ గాథాసమ్బన్ధో.
Idāni ‘‘kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti imesaṃ pañhānaṃ vissajjanāya okāso anuppatto. Tattha kadā vuttāti? Paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttā. Paṭhamamahāsaṅgīti nāmesā saṅgītikkhandhe (cūḷava. 437) vuttanayeneva veditabbā. Kattha kena vuttāti? Bhagavati kira parinibbute rājagahanagare vebhārapabbatapasse sattapaṇṇiguhādvāre vijitasabbasattunā ajātasattunā magadhamahārājena dhammasaṅgāyanatthaṃ kārite paripuṇṇacandamaṇḍalasaṅkāse daṭṭhabbasāramaṇḍe maṇḍape dhammāsanagatenāyasmatā ānandattherena ‘‘brahmā ca lokādhipatī’’ti ayaṃ gāthā vuttāti veditabbā. Ayamettha gāthāsambandho.
ఏత్తావతా –
Ettāvatā –
‘‘కదాయం ధమ్మదేసనత్థం, అజ్ఝిట్ఠో బ్రహ్మునా జినో;
‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;
కదా కత్థ చ కేనాయం, గాథా హి సముదీరితా’’తి. –
Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti. –
అయమ్పి గాథా వుత్తత్థా హోతి. ఏవం ఇమినా సమ్బన్ధేన వుత్తాయ పనస్సా అనుత్తానపదవణ్ణనం కరిస్సామ.
Ayampi gāthā vuttatthā hoti. Evaṃ iminā sambandhena vuttāya panassā anuttānapadavaṇṇanaṃ karissāma.
తత్థ బ్రహ్మాతి బ్రూహితో తేహి తేహి గుణవిసేసేహీతి బ్రహ్మా. అయం పన బ్రహ్మ-సద్దో మహాబ్రహ్మబ్రాహ్మణతథాగతమాతాపితుసేట్ఠాదీసు దిస్సతి. తథా హి ‘‘ద్విసహస్సో బ్రహ్మా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౧౬౬) మహాబ్రహ్మాతి అధిప్పేతో.
Tattha brahmāti brūhito tehi tehi guṇavisesehīti brahmā. Ayaṃ pana brahma-saddo mahābrahmabrāhmaṇatathāgatamātāpituseṭṭhādīsu dissati. Tathā hi ‘‘dvisahasso brahmā’’tiādīsu (ma. ni. 3.166) mahābrahmāti adhippeto.
‘‘తమోనుదో బుద్ధో సమన్తచక్ఖు, లోకన్తగూ సబ్బభవాతివత్తో;
‘‘Tamonudo buddho samantacakkhu, lokantagū sabbabhavātivatto;
అనాసవో సబ్బదుక్ఖప్పహీనో, సచ్చవ్హయో బ్రహ్మే ఉపాసితో మే’’తి. (సు॰ ని॰ ౧౧౩౯) –
Anāsavo sabbadukkhappahīno, saccavhayo brahme upāsito me’’ti. (su. ni. 1139) –
ఏత్థ బ్రాహ్మణో. ‘‘బ్రహ్మాతి ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతస్సేతం అధివచన’’న్తి ఏత్థ తథాగతో. ‘‘బ్రహ్మాతి మాతాపితరో పుబ్బాచరియాతి వుచ్చరే’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౩౧; ౪.౬౩; ఇతివు॰ ౧౦౬; జా॰ ౨.౨౦.౧౮౧) ఏత్థ మాతాపితరో. ‘‘బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౪౮; సం॰ ని॰ ౨.౨౧; అ॰ ని॰ ౪.౮; ౫.౧౧; పటి॰ మ॰ ౨.౪౪) ఏత్థ సేట్ఠో అధిప్పేతో. ఇధ పన పఠమజ్ఝానం పణీతం భావేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం నిబ్బత్తో కప్పాయుకో మహాబ్రహ్మా అధిప్పేతో (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౩). చ-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, బ్రహ్మా చ అఞ్ఞే చ దససు చక్కవాళసహస్సేసు బ్రహ్మానో చాతి అత్థో, పదపూరణమత్తో వా. లోకాధిపతీతి ఏత్థ లోకోతి సఙ్ఖారలోకో సత్తలోకో ఓకాసలోకోతి తయో లోకా. తేసు ఇధ సత్తలోకో అధిప్పేతో. తస్స ఇస్సరో అధిపతీతి లోకాధిపతి, లోకేకదేసస్సాపి అధిపతి లోకాధిపతీతి వుచ్చతి దేవాధిపతి నరాధిపతి వియ.
Ettha brāhmaṇo. ‘‘Brahmāti kho, bhikkhave, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti ettha tathāgato. ‘‘Brahmāti mātāpitaro pubbācariyāti vuccare’’ti (a. ni. 3.31; 4.63; itivu. 106; jā. 2.20.181) ettha mātāpitaro. ‘‘Brahmacakkaṃ pavattetī’’ti (ma. ni. 1.148; saṃ. ni. 2.21; a. ni. 4.8; 5.11; paṭi. ma. 2.44) ettha seṭṭho adhippeto. Idha pana paṭhamajjhānaṃ paṇītaṃ bhāvetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto kappāyuko mahābrahmā adhippeto (ma. ni. aṭṭha. 1.3). Ca-saddo sampiṇḍanattho, brahmā ca aññe ca dasasu cakkavāḷasahassesu brahmāno cāti attho, padapūraṇamatto vā. Lokādhipatīti ettha lokoti saṅkhāraloko sattaloko okāsalokoti tayo lokā. Tesu idha sattaloko adhippeto. Tassa issaro adhipatīti lokādhipati, lokekadesassāpi adhipati lokādhipatīti vuccati devādhipati narādhipati viya.
సహమ్పతీతి సో కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ థేరో పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో జీవితపరియోసానే పఠమజ్ఝానభూమియం కప్పాయుకమహాబ్రహ్మా హుత్వా నిబ్బత్తో, తత్ర పన నం ‘‘సహమ్పతి బ్రహ్మా’’తి సఞ్జానన్తి. ‘‘సహకపతీ’’తి వత్తబ్బే అనుస్సరాగమం కత్వా రుళ్హీవసేన ‘‘సహమ్పతీ’’తి వదన్తి. కతఞ్జలీతి కతఞ్జలికో, అఞ్జలిపుటం సిరసి కత్వాతి అత్థో. అనధివరన్తి అచ్చన్తవరో అధివరో నాస్స అత్థీతి అనధివరో, న తతో అధికో వరో అత్థీతి వా అనధివరో, అనుత్తరోతి అత్థో, తం అనధివరం. అయాచథాతి అయాచిత్థ అజ్ఝేసి.
Sahampatīti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā aparihīnajjhāno jīvitapariyosāne paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukamahābrahmā hutvā nibbatto, tatra pana naṃ ‘‘sahampati brahmā’’ti sañjānanti. ‘‘Sahakapatī’’ti vattabbe anussarāgamaṃ katvā ruḷhīvasena ‘‘sahampatī’’ti vadanti. Katañjalīti katañjaliko, añjalipuṭaṃ sirasi katvāti attho. Anadhivaranti accantavaro adhivaro nāssa atthīti anadhivaro, na tato adhiko varo atthīti vā anadhivaro, anuttaroti attho, taṃ anadhivaraṃ. Ayācathāti ayācittha ajjhesi.
ఇదాని యస్సత్థాయ సో భగవన్తం అయాచి, తమత్థం దస్సేతుం ‘‘సన్తీధ సత్తా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సన్తీతి సంవిజ్జన్తి ఉపలబ్భన్తి, బుద్ధచక్ఖుస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తా అత్థీతి అత్థో. ఇధాతి అయం దేసాపదేసే నిపాతో . స్వాయం కత్థచి సాసనం ఉపాదాయ వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో, ఇధ తతియో సమణో, ఇధ చతుత్థో సమణో, సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౩౯; దీ॰ ని॰ ౨.౨౧౪; అ॰ ని॰ ౪.౨౪౧). కత్థచి ఓకాసం, యథాహ –
Idāni yassatthāya so bhagavantaṃ ayāci, tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘santīdha sattā’’tiādi vuttaṃ. Tattha santīti saṃvijjanti upalabbhanti, buddhacakkhussa āpāthaṃ āgacchantā atthīti attho. Idhāti ayaṃ desāpadese nipāto . Svāyaṃ katthaci sāsanaṃ upādāya vuccati. Yathāha – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo, idha tatiyo samaṇo, idha catuttho samaṇo, suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139; dī. ni. 2.214; a. ni. 4.241). Katthaci okāsaṃ, yathāha –
‘‘ఇధేవ తిట్ఠమానస్స, దేవభూతస్స మే సతో;
‘‘Idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato;
పునరాయు చ మే లద్ధో, ఏవం జానాహి మారిసా’’తి. (దీ॰ ని॰ ౨.౩౬౯) –
Punarāyu ca me laddho, evaṃ jānāhi mārisā’’ti. (dī. ni. 2.369) –
కత్థచి పదపూరణమత్తమేవ హోతి. యథాహ – ‘‘ఇధాహం, భిక్ఖవే, భుత్తావీ అస్సం పవారితో’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౩౦). కత్థచి లోకం ఉపాదాయ, యథాహ – ‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయా’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౭౦). ఇధాపి లోకమేవ ఉపాదాయ వుత్తోతి వేదితబ్బో. తస్మా ఇమస్మిం సత్తలోకేతి అత్థో. సత్తాతి రూపాదీసు ఖన్ధేసు ఛన్దరాగేన సత్తా విసత్తా ఆసత్తా లగ్గా లగితాతి సత్తా, సత్తాతి పాణినో వుచ్చన్తి. రుళ్హీసద్దేన పన వీతరాగేసుపి అయం వోహారో వత్తతియేవ.
Katthaci padapūraṇamattameva hoti. Yathāha – ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’ti (ma. ni. 1.30). Katthaci lokaṃ upādāya, yathāha – ‘‘idha tathāgato loke uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāyā’’ti (a. ni. 1.170). Idhāpi lokameva upādāya vuttoti veditabbo. Tasmā imasmiṃ sattaloketi attho. Sattāti rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattā āsattā laggā lagitāti sattā, sattāti pāṇino vuccanti. Ruḷhīsaddena pana vītarāgesupi ayaṃ vohāro vattatiyeva.
అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి అప్పం పరిత్తం రాగదోసమోహరజం ఏతేసం ఏవంసభావా చ తేతి అప్పరజక్ఖజాతికా, అప్పం రాగాదిరజమేవ వా యేసం తే అప్పరజక్ఖా, తే అప్పరజక్ఖసభావా అప్పరజక్ఖజాతికాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తేసం అప్పరజక్ఖజాతికానం. ‘‘సత్తాన’’న్తి విభత్తివిపరిణామం కత్వా – ‘‘దేసేహి ధమ్మ’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధం కత్వా అత్థో దట్ఠబ్బో. దేసేహీతి ఆయాచనవచనమేతం, దేసేహి కథేహి ఉపదిసాతి అత్థో. ధమ్మన్తి ఏత్థ అయం ధమ్మ-సద్దో పరియత్తిసమాధిపఞ్ఞాపకతిసభావసుఞ్ఞతాపుఞ్ఞఆపత్తిఞేయ్యచతుసచ్చధమ్మాదీసు దిస్సతి. తథా హి – ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం పరియాపుణాతి సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం…పే॰… వేదల్ల’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౩౯; అ॰ ని॰ ౪.౧౦౨) పరియత్తియం దిస్సతి. ‘‘ఏవంధమ్మా తే భగవన్తో అహేసు’’న్తిఆదీసు సమాధిమ్హి.
Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ evaṃsabhāvā ca teti apparajakkhajātikā, appaṃ rāgādirajameva vā yesaṃ te apparajakkhā, te apparajakkhasabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho daṭṭhabbo. Tesaṃ apparajakkhajātikānaṃ. ‘‘Sattāna’’nti vibhattivipariṇāmaṃ katvā – ‘‘desehi dhamma’’nti iminā sambandhaṃ katvā attho daṭṭhabbo. Desehīti āyācanavacanametaṃ, desehi kathehi upadisāti attho. Dhammanti ettha ayaṃ dhamma-saddo pariyattisamādhipaññāpakatisabhāvasuññatāpuññaāpattiñeyyacatusaccadhammādīsu dissati. Tathā hi – ‘‘idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ…pe… vedalla’’ntiādīsu (ma. ni. 1.239; a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu samādhimhi.
‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, వానరిన్ద యథా తవ;
‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava;
సచ్చం ధమ్మో ధితి చాగో, దిట్ఠం సో అతివత్తతీ’’తి. –
Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, diṭṭhaṃ so ativattatī’’ti. –
ఆదీసు (జా॰ ౧.౨.౧౪౭) పఞ్ఞాయ. ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౩.౩౯) పకతియం. ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ తికమాతికా) సభావే. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి ఖన్ధా హోన్తీ’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౧౨౧) సుఞ్ఞతాయం. ‘‘ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతీ’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౧౮౪; థేరగా॰ ౩౦౩; జా॰ ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫) పుఞ్ఞే. ‘‘ద్వే అనియతా ధమ్మా’’తిఆదీసు ఆపత్తియం. ‘‘సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారేన బుద్ధస్స భగవతో ఞాణముఖే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తీ’’తిఆదీసు (మహాని॰ ౧౫౬; చూళని॰ మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫) ఞేయ్యే. ‘‘దిట్ఠధమ్మో పత్తధమ్మో విదితధమ్మో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౯౯; మహావ॰ ౨౭, ౫౭) చతుసచ్చధమ్మే. ఇధాపి చతుసచ్చధమ్మే దట్ఠబ్బో (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా; ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ చిత్తుప్పాదకణ్డ ౧). అనుకమ్పాతి అనుకమ్పం అనుద్దయం కరోహి. ఇమన్తి పజం నిద్దిసన్తో ఆహ. పజన్తి పజాతత్తా పజా, తం పజం, సత్తనికాయం సంసారదుక్ఖతో మోచేహీతి అధిప్పాయో. కేచి పన –
Ādīsu (jā. 1.2.147) paññāya. ‘‘Jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’tiādīsu (a. ni. 3.39) pakatiyaṃ. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā) sabhāve. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti khandhā hontī’’tiādīsu (dha. sa. 121) suññatāyaṃ. ‘‘Dhammo suciṇṇo sukhamāvahātī’’tiādīsu (su. ni. 184; theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385) puññe. ‘‘Dve aniyatā dhammā’’tiādīsu āpattiyaṃ. ‘‘Sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ñeyye. ‘‘Diṭṭhadhammo pattadhammo viditadhammo’’tiādīsu (dī. ni. 1.299; mahāva. 27, 57) catusaccadhamme. Idhāpi catusaccadhamme daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.suttanikkhepavaṇṇanā; dha. sa. aṭṭha. cittuppādakaṇḍa 1). Anukampāti anukampaṃ anuddayaṃ karohi. Imanti pajaṃ niddisanto āha. Pajanti pajātattā pajā, taṃ pajaṃ, sattanikāyaṃ saṃsāradukkhato mocehīti adhippāyo. Keci pana –
‘‘భగవాతి లోకాధిపతీ నరుత్తమో,
‘‘Bhagavāti lokādhipatī naruttamo,
కతఞ్జలీ బ్రహ్మగణేహి యాచితో’’తి. –
Katañjalī brahmagaṇehi yācito’’ti. –
పఠన్తి. ఏత్తావతా సబ్బసో అయం గాథా వుత్తత్థా హోతి.
Paṭhanti. Ettāvatā sabbaso ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.
అథ భగవతో తం బ్రహ్మునో సహమ్పతిస్స ఆయాచనవచనం సుత్వా అపరిమితసమయసముదితకరుణాబలస్స దసబలస్స పరహితకరణనిపుణమతిచారస్స సబ్బసత్తేసు ఓకాసకరణమత్తేన మహాకరుణా ఉదపాది. తం పన భగవతో కరుణుప్పత్తిం దస్సేన్తేహి సఙ్గీతికాలే సఙ్గీతికారకేహి –
Atha bhagavato taṃ brahmuno sahampatissa āyācanavacanaṃ sutvā aparimitasamayasamuditakaruṇābalassa dasabalassa parahitakaraṇanipuṇamaticārassa sabbasattesu okāsakaraṇamattena mahākaruṇā udapādi. Taṃ pana bhagavato karuṇuppattiṃ dassentehi saṅgītikāle saṅgītikārakehi –
౨.
2.
‘‘సమ్పన్నవిజ్జాచరణస్స తాదినో, జుతిన్ధరస్సన్తిమదేహధారినో;
‘‘Sampannavijjācaraṇassa tādino, jutindharassantimadehadhārino;
తథాగతస్సప్పటిపుగ్గలస్స, ఉప్పజ్జి కారుఞ్ఞతా సబ్బసత్తే’’తి. –
Tathāgatassappaṭipuggalassa, uppajji kāruññatā sabbasatte’’ti. –
అయం గాథా ఠపితా.
Ayaṃ gāthā ṭhapitā.
తత్థ సమ్పన్నవిజ్జాచరణస్సాతి సమ్పన్నం నామ తివిధం పరిపుణ్ణసమఙ్గిమధురవసేన. తత్థ –
Tattha sampannavijjācaraṇassāti sampannaṃ nāma tividhaṃ paripuṇṇasamaṅgimadhuravasena. Tattha –
‘‘సమ్పన్నం సాలికేదారం, సువా భుఞ్జన్తి కోసియ;
‘‘Sampannaṃ sālikedāraṃ, suvā bhuñjanti kosiya;
పటివేదేమి తే బ్రహ్మే, న నం వారేతుముస్సహే’’తి. (జా॰ ౧.౧౪.౧) –
Paṭivedemi te brahme, na naṃ vāretumussahe’’ti. (jā. 1.14.1) –
ఇదం పరిపుణ్ణసమ్పన్నం నామ. ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపగతో సముపగతో సమ్పన్నో సమన్నాగతో’’తి (విభ॰ ౫౧౧) ఇదం సమఙ్గిసమ్పన్నం నామ. ‘‘ఇమిస్సా, భన్తే, మహాపథవియా హేట్ఠిమతలం సమ్పన్నం, సేయ్యథాపి ఖుద్దమధుం అనీలకం, ఏవమస్సాద’’న్తి (పారా॰ ౧౮) ఇదం మధురసమ్పన్నం నామ. ఇధ పరిపుణ్ణసమ్పన్నమ్పి సమఙ్గిసమ్పన్నమ్పి యుజ్జతి (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౬౪). విజ్జాతి పటిపక్ఖధమ్మే విజ్ఝనట్ఠేన విదితకరణట్ఠేన విన్దితబ్బట్ఠేన చ విజ్జా. తా పన తిస్సోపి విజ్జా అట్ఠపి విజ్జా. తిస్సో విజ్జా భయభేరవసుత్తే (మ॰ ని॰ ౧.౫౦ ఆదయో) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బా, అట్ఠ అమ్బట్ఠసుత్తే (దీ॰ ని॰ ౧.౨౭౮ ఆదయో). తత్ర హి విపస్సనాఞాణేన మనోమయిద్ధియా చ సహ ఛ అభిఞ్ఞా పరిగ్గహేత్వా అట్ఠ విజ్జా వుత్తా. చరణన్తి సీలసంవరో ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతా భోజనే మత్తఞ్ఞుతా జాగరియానుయోగో సద్ధా హిరీ ఓత్తప్పం బాహుసచ్చం ఆరద్ధవీరియతా ఉపట్ఠితస్సతితా పఞ్ఞాసమ్పన్నతా చత్తారి రూపావచరజ్ఝానానీతి ఇమే పన్నరస ధమ్మా వేదితబ్బా. ఇమేయేవ హి పన్నరస ధమ్మా యస్మా ఏతేహి చరతి అరియసావకో గచ్ఛతి అమతం దిసం, తస్మా ‘‘చరణ’’న్తి వుత్తా. యథాహ – ‘‘ఇధ, మహానామ, అరియసావకో సీలవా హోతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౨౪) సబ్బం మజ్ఝిమపణ్ణాసకే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. విజ్జా చ చరణఞ్చ విజ్జాచరణాని, సమ్పన్నాని పరిపుణ్ణాని విజ్జాచరణాని యస్స సోయం సమ్పన్నవిజ్జాచరణో, విజ్జాచరణేహి సమ్పన్నో సమఙ్గీభూతో, సమన్నాగతోతి వా సమ్పన్నవిజ్జాచరణో. ఉభయథాపి అత్థో యుజ్జతేవ, తస్స సమ్పన్నవిజ్జాచరణస్స (పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧ వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా).
Idaṃ paripuṇṇasampannaṃ nāma. ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upagato samupagato sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) idaṃ samaṅgisampannaṃ nāma. ‘‘Imissā, bhante, mahāpathaviyā heṭṭhimatalaṃ sampannaṃ, seyyathāpi khuddamadhuṃ anīlakaṃ, evamassāda’’nti (pārā. 18) idaṃ madhurasampannaṃ nāma. Idha paripuṇṇasampannampi samaṅgisampannampi yujjati (ma. ni. aṭṭha. 1.64). Vijjāti paṭipakkhadhamme vijjhanaṭṭhena viditakaraṇaṭṭhena vinditabbaṭṭhena ca vijjā. Tā pana tissopi vijjā aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.50 ādayo) āgatanayeneva veditabbā, aṭṭha ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.278 ādayo). Tatra hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ āraddhavīriyatā upaṭṭhitassatitā paññāsampannatā cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ, tasmā ‘‘caraṇa’’nti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) sabbaṃ majjhimapaṇṇāsake vuttanayeneva veditabbaṃ. Vijjā ca caraṇañca vijjācaraṇāni, sampannāni paripuṇṇāni vijjācaraṇāni yassa soyaṃ sampannavijjācaraṇo, vijjācaraṇehi sampanno samaṅgībhūto, samannāgatoti vā sampannavijjācaraṇo. Ubhayathāpi attho yujjateva, tassa sampannavijjācaraṇassa (pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā).
తాదినోతి ‘‘ఇట్ఠేపి తాదీ అనిట్ఠేపి తాదీ’’తిఆదినా నయేన మహానిద్దేసే (మహాని॰ ౩౮, ౧౯౨) ఆగతతాదిలక్ఖణేన తాదినో, ఇట్ఠానిట్ఠాదీసు అవికారస్స తాదిసస్సాతి అత్థో. జుతిన్ధరస్సాతి జుతిమతో, యుగన్ధరే సరదసమయే సముదితదివసకరాతిరేకతరసస్సిరికసరీరజుతివిసరధరస్సాతి అత్థో. ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతధరస్సా’’తి వా వత్తుం వట్టతి. వుత్తఞ్హేతం –
Tādinoti ‘‘iṭṭhepi tādī aniṭṭhepi tādī’’tiādinā nayena mahāniddese (mahāni. 38, 192) āgatatādilakkhaṇena tādino, iṭṭhāniṭṭhādīsu avikārassa tādisassāti attho. Jutindharassāti jutimato, yugandhare saradasamaye samuditadivasakarātirekatarasassirikasarīrajutivisaradharassāti attho. ‘‘Paññāpajjotadharassā’’ti vā vattuṃ vaṭṭati. Vuttañhetaṃ –
‘‘చత్తారో లోకే పజ్జోతా, పఞ్చమేత్థ న విజ్జతి;
‘‘Cattāro loke pajjotā, pañcamettha na vijjati;
దివా తపతి ఆదిచ్చో, రత్తిమాభాతి చన్దిమా.
Divā tapati ādicco, rattimābhāti candimā.
‘‘అథ అగ్గి దివారత్తిం, తత్థ తత్థ పభాసతి;
‘‘Atha aggi divārattiṃ, tattha tattha pabhāsati;
సమ్బుద్ధో తపతం సేట్ఠో, ఏసా ఆభా అనుత్తరా’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౬, ౮౫);
Sambuddho tapataṃ seṭṭho, esā ābhā anuttarā’’ti. (saṃ. ni. 1.26, 85);
తస్మా ఉభయథాపి సరీరపఞ్ఞాజుతివిసరధరస్సాతి అత్థో. అన్తిమదేహధారినోతి సబ్బపచ్ఛిమసరీరధారినో, అపునబ్భవస్సాతి అత్థో.
Tasmā ubhayathāpi sarīrapaññājutivisaradharassāti attho. Antimadehadhārinoti sabbapacchimasarīradhārino, apunabbhavassāti attho.
తథాగతస్సాతి ఏత్థ అట్ఠహి కారణేహి భగవా ‘‘తథాగతో’’తి వుచ్చతి. కతమేహి అట్ఠహి? తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథవాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి.
Tathāgatassāti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
కథం భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా యేన అభినీహారేన దానపారమిం పూరేత్వా సీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చఅధిట్ఠానమేత్తుపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా ఇమా దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియోతి సమత్తింస పారమియో పూరేత్వా అఙ్గపరిచ్చాగం జీవితపరిచ్చాగం ధనరజ్జపుత్తదారపరిచ్చాగన్తి ఇమే పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా యథా విపస్సిఆదయో సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతోతి తథాగతో. యథాహ –
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ jīvitapariccāgaṃ dhanarajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘యథేవ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో, సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo, sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో, తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా’’తి.
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato, tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti.
కథం తథా గతోతి తథాగతో? యథా సమ్పతిజాతా విపస్సిఆదయో సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరాభిముఖా సత్తపదవీతిహారేన గతా, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా గతోతి తథాగతో. యథాహ –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākampi bhagavā gatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘ముహుత్తజాతోవ గవమ్పతీ యథా, సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;
‘‘Muhuttajātova gavampatī yathā, samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
సో విక్కమీ సత్తపదాని గోతమో, సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.
So vikkamī sattapadāni gotamo, setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
‘‘గన్త్వాన సో సత్తపదాని గోతమో, దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;
‘‘Gantvāna so sattapadāni gotamo, disā vilokesi samā samantato;
అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయీ, సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి.
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayī, sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti.
కథం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో? సబ్బేసం రూపారూపధమ్మానం సలక్ఖణం సామఞ్ఞలక్ఖణఞ్చ తథం అవితథం ఞాణగతియా ఆగతో అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో అనుబుద్ధోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca tathaṃ avitathaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anubuddhoti tathāgato.
‘‘సబ్బేసం పన ధమ్మానం, సకసామఞ్ఞలక్ఖణం;
‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;
తథమేవాగతో యస్మా, తస్మా సత్థా తథాగతో’’తి.
Tathamevāgato yasmā, tasmā satthā tathāgato’’ti.
కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి? ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా ‘‘తథాగతో’’తి వుచ్చతి. అభిసమ్బుద్ధత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో.
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? ‘Idaṃ dukkha’nti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.
‘‘తథనామాని సచ్చాని, అభిసమ్బుజ్ఝి నాయకో;
‘‘Tathanāmāni saccāni, abhisambujjhi nāyako;
తస్మా తథానం సచ్చానం, సమ్బుద్ధత్తా తథాగతో’’.
Tasmā tathānaṃ saccānaṃ, sambuddhattā tathāgato’’.
కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? భగవా హి అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుసోతఘాణజివ్హాకాయమనోద్వారేసు ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తం రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మారమ్మణం తథాగతో సబ్బాకారతో జానాతి పస్సతీతి, ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. అథ వా యం లోకే తథం, తం లోకస్స తథేవ దస్సేతి. తతోపి భగవా తథాగతో. ఏత్థ తథదస్సిఅత్థే ‘‘తథాగతో’’తి పదసమ్భవో వేదితబ్బో.
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Bhagavā hi aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhusotaghāṇajivhākāyamanodvāresu āpāthaṃ āgacchantaṃ rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇaṃ tathāgato sabbākārato jānāti passatīti, evaṃ tathadassitāya tathāgato. Atha vā yaṃ loke tathaṃ, taṃ lokassa tatheva dasseti. Tatopi bhagavā tathāgato. Ettha tathadassiatthe ‘‘tathāgato’’ti padasambhavo veditabbo.
‘‘తథాకారేన యో ధమ్మే, జానాతి అనుపస్సతి;
‘‘Tathākārena yo dhamme, jānāti anupassati;
తథదస్సీతి సమ్బుద్ధో, తస్మా వుత్తో తథాగతో’’.
Tathadassīti sambuddho, tasmā vutto tathāgato’’.
కథం తథవాదితాయ తథాగతో? యఞ్చ అభిసమ్బోధియా పరినిబ్బానస్స చ అన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణకాలే సుత్తాదినవఙ్గసఙ్గహితం భాసితం లపితం తథాగతేన, సబ్బం తం ఏకతులాయ తులితం వియ తథమేవ అవితథమేవ హోతి. తేనేవాహ –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yañca abhisambodhiyā parinibbānassa ca antare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle suttādinavaṅgasaṅgahitaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena, sabbaṃ taṃ ekatulāya tulitaṃ viya tathameva avitathameva hoti. Tenevāha –
‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథేవ హోతి, నో అఞ్ఞథా. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి.
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti.
ఏత్థ పన గదఅత్థో హి గతసద్దో. ఏవం తథవాదితాయ తథాగతో. ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి తథాగతో. ద-కారస్స త-కారం కత్వా వుత్తో.
Ettha pana gadaattho hi gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti tathāgato. Da-kārassa ta-kāraṃ katvā vutto.
‘‘తథావాదీ జినో యస్మా, తథధమ్మప్పకాసకో;
‘‘Tathāvādī jino yasmā, tathadhammappakāsako;
తథామాగదనఞ్చస్స, తస్మా బుద్ధో తథాగతో’’.
Tathāmāgadanañcassa, tasmā buddho tathāgato’’.
కథం తథాకారితాయ తథాగతో? భగవా హి యం యం వాచం అభాసి, తం తం ఏవ కాయేన కరోతి, వాచాయ కాయో అనులోమేతి, కాయస్సపి వాచా. తేనేవాహ –
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavā hi yaṃ yaṃ vācaṃ abhāsi, taṃ taṃ eva kāyena karoti, vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tenevāha –
‘‘యథా వాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథా కారీ, యథా కారీ తథా వాదీ…పే॰… తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౨౩; చూళని॰ పోసాలమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౩).
‘‘Yathā vādī, bhikkhave, tathāgato tathā kārī, yathā kārī tathā vādī…pe… tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; cūḷani. posālamāṇavapucchāniddesa 83).
యథా చ వాచా గతా, కాయోపి తథా గతో, యథా కాయో గతో, వాచాపి తథా గతా. ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.
Yathā ca vācā gatā, kāyopi tathā gato, yathā kāyo gato, vācāpi tathā gatā. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
‘‘యథా వాచా గతా తస్స, తథా కాయో గతో యతో;
‘‘Yathā vācā gatā tassa, tathā kāyo gato yato;
తథావాదితాయ సమ్బుద్ధో, సత్థా తస్మా తథాగతో’’.
Tathāvāditāya sambuddho, satthā tasmā tathāgato’’.
కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవీచిం పరియన్తం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి సీలేనపి సమాధినాపి పఞ్ఞాయపి విముత్తియాపి విముత్తిఞాణదస్సనేనపి, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అథ ఖో అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో. తేనేవాహ –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro. Tenevāha –
‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే॰… తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ, తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౨౩; పోసాలమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౩).
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 1.23; posālamāṇavapucchāniddesa 83).
తత్రేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా – అగదో వియ అగదో. కో పనేస? దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో దిబ్బాగదేన సప్పే వియ సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి, ఇతి సబ్బలోకాభిభవనతో అవిపరీతో దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ అగదో అస్సాతి ద-కారస్స త-కారం కత్వా ‘‘తథాగతో’’తి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.
Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā – agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati, iti sabbalokābhibhavanato aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘tathāgato’’ti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
‘‘తథో అవిపరీతో చ, అగదో యస్స సత్థునో;
‘‘Tatho aviparīto ca, agado yassa satthuno;
వసవత్తీతి సో తేన, హోతి సత్థా తథాగతో’’.
Vasavattīti so tena, hoti satthā tathāgato’’.
అప్పటిపుగ్గలస్సాతి పటిపుగ్గలవిరహితస్స, అఞ్ఞో కోచి ‘‘అహం బుద్ధో’’తి ఏవం పటిఞ్ఞం దాతుం సమత్థో నామస్స పుగ్గలో, నత్థీతి అప్పటిపుగ్గలో, తస్స అప్పటిపుగ్గలస్స. ఉప్పజ్జీతి ఉప్పన్నో ఉదపాది. కారుఞ్ఞతాతి కరుణాయ భావో కారుఞ్ఞతా. సబ్బసత్తేతి నిరవసేససత్తపరియాదానవచనం, సకలే సత్తనికాయేతి అత్థో. ఏత్తావతా అయమ్పి గాథా వుత్తత్థా హోతి.
Appaṭipuggalassāti paṭipuggalavirahitassa, añño koci ‘‘ahaṃ buddho’’ti evaṃ paṭiññaṃ dātuṃ samattho nāmassa puggalo, natthīti appaṭipuggalo, tassa appaṭipuggalassa. Uppajjīti uppanno udapādi. Kāruññatāti karuṇāya bhāvo kāruññatā. Sabbasatteti niravasesasattapariyādānavacanaṃ, sakale sattanikāyeti attho. Ettāvatā ayampi gāthā vuttatthā hoti.
అథ భగవా బ్రహ్మునా ధమ్మదేసనత్థాయ ఆయాచితో సత్తేసు కారుఞ్ఞతం ఉప్పాదేత్వా ధమ్మం దేసేతుకామో మహాబ్రహ్మానం గాథాయ అజ్ఝభాసి –
Atha bhagavā brahmunā dhammadesanatthāya āyācito sattesu kāruññataṃ uppādetvā dhammaṃ desetukāmo mahābrahmānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘అపారుతా తేసం అమతస్స ద్వారా, యే సోతవన్తో పముఞ్చన్తు సద్ధం;
‘‘Apārutā tesaṃ amatassa dvārā, ye sotavanto pamuñcantu saddhaṃ;
విహింససఞ్ఞీ పగుణం న భాసిం, ధమ్మం పణీతం మనుజేసు బ్రహ్మే’’తి. (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౩; దీ॰ ని॰ ౨.౭౧; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౯);
Vihiṃsasaññī paguṇaṃ na bhāsiṃ, dhammaṃ paṇītaṃ manujesu brahme’’ti. (ma. ni. 1.283; dī. ni. 2.71; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9);
అథ ఖో బ్రహ్మా సహమ్పతి ‘‘కతావకాసో ఖోమ్హి భగవతా ధమ్మదేసనాయా’’తి ఞత్వా దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం సిరసి కత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా బ్రహ్మగణపరివుతో పక్కామి. అథ సత్థా తస్స బ్రహ్మునో పటిఞ్ఞం దత్వా – ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౩; మహావ॰ ౧౦) చిన్తేన్తో – ‘‘ఆళారో పణ్డితో సో ఇమం ధమ్మం ఖిప్పం ఆజానిస్సతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా పున ఓలోకేన్తో తస్స సత్తాహం కాలఙ్కతభావం ఞత్వా ఉదకస్స చ అభిదోసకాలఙ్కతభావం ఞత్వా పున – ‘‘కహం ను ఖో ఏతరహి పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ విహరన్తీ’’తి పఞ్చవగ్గియే ఆవజ్జేన్తో ‘‘బారాణసియం ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి ఞత్వా ఆసాళ్హియం పభాతాయ రత్తియా కాలస్సేవ పత్తచీవరమాదాయ అట్ఠారసయోజనికం మగ్గం పటిపన్నో అన్తరామగ్గే ఉపకం నామ ఆజీవకం దిస్వా తస్స అత్తనో బుద్ధభావమావికత్వా తందివసమేవ సాయన్హసమయే ఇసిపతనమగమాసి. తత్థ పఞ్చవగ్గియానం అత్తనో బుద్ధభావం పకాసేత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనగతో పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౧; మహావ॰ ౧౩ ఆదయో; పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) దేసేసి.
Atha kho brahmā sahampati ‘‘katāvakāso khomhi bhagavatā dhammadesanāyā’’ti ñatvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā brahmagaṇaparivuto pakkāmi. Atha satthā tassa brahmuno paṭiññaṃ datvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.283; mahāva. 10) cintento – ‘‘āḷāro paṇḍito so imaṃ dhammaṃ khippaṃ ājānissatī’’ti cittaṃ uppādetvā puna olokento tassa sattāhaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā udakassa ca abhidosakālaṅkatabhāvaṃ ñatvā puna – ‘‘kahaṃ nu kho etarahi pañcavaggiyā bhikkhū viharantī’’ti pañcavaggiye āvajjento ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā āsāḷhiyaṃ pabhātāya rattiyā kālasseva pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanikaṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvamāvikatvā taṃdivasameva sāyanhasamaye isipatanamagamāsi. Tattha pañcavaggiyānaṃ attano buddhabhāvaṃ pakāsetvā paññattavarabuddhāsanagato pañcavaggiye bhikkhū āmantetvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) desesi.
తేసు అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా సుత్తపరియోసానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సత్థా తత్థేవ వస్సం ఉపగన్త్వా పునదివసే వప్పత్థేరం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేసి. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బే తే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా పున పఞ్చమియం పక్ఖస్స పఞ్చపి తే థేరే సన్నిపాతేత్వా అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తం (సం॰ ని॰ ౩.౫౯; మహావ॰ ౨౦ ఆదయో) దేసేసి, దేసనాపరియోసానే పఞ్చపి థేరా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు.
Tesu aññāsikoṇḍaññatthero desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Satthā tattheva vassaṃ upagantvā punadivase vappattheraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Eteneva upāyena sabbe te sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā puna pañcamiyaṃ pakkhassa pañcapi te there sannipātetvā anattalakkhaṇasuttantaṃ (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20 ādayo) desesi, desanāpariyosāne pañcapi therā arahatte patiṭṭhahiṃsu.
అథ సత్థా తత్థేవ యసస్స కులపుత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా గేహం పహాయ నిక్ఖన్తం దిస్వా – ‘‘ఏహి యసా’’తి (మహావ॰ ౨౬) పక్కోసిత్వా తస్మిఞ్ఞేవ రత్తిభాగే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా పునదివసే అరహత్తే చ పతిట్ఠాపేత్వా అపరేపి తస్స సహాయకే చతుపణ్ణాసజనే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి. ఏవం లోకే ఏకసట్ఠియా అరహన్తేసు జాతేసు సత్థా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ఏతదవోచ –
Atha satthā tattheva yasassa kulaputtassa upanissayaṃ disvā gehaṃ pahāya nikkhantaṃ disvā – ‘‘ehi yasā’’ti (mahāva. 26) pakkositvā tasmiññeva rattibhāge sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā punadivase arahatte ca patiṭṭhāpetvā aparepi tassa sahāyake catupaṇṇāsajane ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā arahatte patiṭṭhāpesi. Evaṃ loke ekasaṭṭhiyā arahantesu jātesu satthā vuṭṭhavasso pavāretvā bhikkhū āmantetvā etadavoca –
‘‘పరత్థం చత్తనో అత్థం, కరోన్తా పథవిం ఇమం;
‘‘Paratthaṃ cattano atthaṃ, karontā pathaviṃ imaṃ;
బ్యాహరన్తా మనుస్సానం, ధమ్మం చరథ భిక్ఖవో.
Byāharantā manussānaṃ, dhammaṃ caratha bhikkhavo.
‘‘విహరథ వివిత్తేసు, పబ్బతేసు వనేసు చ;
‘‘Viharatha vivittesu, pabbatesu vanesu ca;
పకాసయన్తా సద్ధమ్మం, లోకస్స సతతం మమ.
Pakāsayantā saddhammaṃ, lokassa satataṃ mama.
‘‘కరోన్తా ధమ్మదూతేయ్యం, విఖ్యాపయథ భిక్ఖవో;
‘‘Karontā dhammadūteyyaṃ, vikhyāpayatha bhikkhavo;
సన్తి అత్థాయ సత్తానం, సుబ్బతా వచనం మమ.
Santi atthāya sattānaṃ, subbatā vacanaṃ mama.
‘‘సబ్బం పిదహథ ద్వారం, అపాయానమనాసవా;
‘‘Sabbaṃ pidahatha dvāraṃ, apāyānamanāsavā;
సగ్గమోక్ఖస్స మగ్గస్స, ద్వారం వివరథాసమా.
Saggamokkhassa maggassa, dvāraṃ vivarathāsamā.
‘‘దేసనాపటిపత్తీహి, కరుణాదిగుణాలయా;
‘‘Desanāpaṭipattīhi, karuṇādiguṇālayā;
బుద్ధిం సద్ధఞ్చ లోకస్స, అభివడ్ఢేథ సబ్బసో.
Buddhiṃ saddhañca lokassa, abhivaḍḍhetha sabbaso.
‘‘గిహీనముపకరోన్తానం, నిచ్చమామిసదానతో;
‘‘Gihīnamupakarontānaṃ, niccamāmisadānato;
కరోథ ధమ్మదానేన, తేసం పచ్చూపకారకం.
Karotha dhammadānena, tesaṃ paccūpakārakaṃ.
‘‘సముస్సయథ సద్ధమ్మం, దేసయన్తా ఇసిద్ధజం;
‘‘Samussayatha saddhammaṃ, desayantā isiddhajaṃ;
కతకత్తబ్బకమ్మన్తా, పరత్థం పటిపజ్జథా’’తి.
Katakattabbakammantā, paratthaṃ paṭipajjathā’’ti.
ఏవఞ్చ పన వత్వా భగవా తే భిక్ఖూ దిసాసు విస్సజ్జేత్వా సయం ఉరువేలం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కప్పాసికవనసణ్డే తింస భద్దవగ్గియకుమారే వినేసి. తేసు యో సబ్బపచ్ఛిమకో, సో సోతాపన్నో, సబ్బసేట్ఠో అనాగామీ, ఏకోపి అరహా వా పుథుజ్జనో వా నాహోసి. తేపి సబ్బే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా దిసాసు పేసేత్వా సయం ఉరువేలం గన్త్వా అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ఉరువేలకస్సపాదయో సహస్సజటిలపరివారే తేభాతికజటిలే దమేత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బాజేత్వా గయాసీసే నిసీదాపేత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (సం॰ ని॰ ౪.౨౮; మహావ॰ ౫౪) అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తేన అరహన్తసహస్సేన భగవా పరివుతో ‘‘బిమ్బిసారస్స రఞ్ఞో పటిఞ్ఞం మోచేస్సామీ’’తి రాజగహనగరూపచారే లట్ఠివనుయ్యానం నామ అగమాసి. తతో ఉయ్యానపాలకో రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా – ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సుత్వా ద్వాదసనహుతేహి బ్రాహ్మణగహపతికేహి పరివుతో దసబలం ఘనవివరగతమివ దివసకరం వనవివరగతం మునివరదివసకరం ఉపసఙ్కమిత్వా చక్కాలఙ్కతతలేసు జలజామలావికలకమలకోమలేసు దసబలస్స పాదేసు మకుటమణిజుతివిసరవిజ్జోతినా సిరసా నిపతిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సద్ధిం పరిసాయ.
Evañca pana vatvā bhagavā te bhikkhū disāsu vissajjetvā sayaṃ uruvelaṃ gacchanto antarāmagge kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiyakumāre vinesi. Tesu yo sabbapacchimako, so sotāpanno, sabbaseṭṭho anāgāmī, ekopi arahā vā puthujjano vā nāhosi. Tepi sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā disāsu pesetvā sayaṃ uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile dametvā ehibhikkhubhāvena pabbājetvā gayāsīse nisīdāpetvā ādittapariyāyadesanāya (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) arahatte patiṭṭhāpetvā tena arahantasahassena bhagavā parivuto ‘‘bimbisārassa rañño paṭiññaṃ mocessāmī’’ti rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyānaṃ nāma agamāsi. Tato uyyānapālako rañño ārocesi. Rājā – ‘‘satthā āgato’’ti sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi parivuto dasabalaṃ ghanavivaragatamiva divasakaraṃ vanavivaragataṃ munivaradivasakaraṃ upasaṅkamitvā cakkālaṅkatatalesu jalajāmalāvikalakamalakomalesu dasabalassa pādesu makuṭamaṇijutivisaravijjotinā sirasā nipatitvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ parisāya.
అథ ఖో తేసం బ్రాహ్మణగహపతికానం ఏతదహోసి – ‘‘కిం ను ఖో మహాసమణో ఉరువేలకస్సపే బ్రహ్మచరియం చరతి, ఉదాహు ఉరువేలకస్సపో మహాసమణే’’తి? అథ ఖో భగవా తేసం చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ థేరం గాథాయ అజ్ఝభాసి –
Atha kho tesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ etadahosi – ‘‘kiṃ nu kho mahāsamaṇo uruvelakassape brahmacariyaṃ carati, udāhu uruvelakassapo mahāsamaṇe’’ti? Atha kho bhagavā tesaṃ cetoparivitakkamaññāya theraṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘కిమేవ దిస్వా ఉరువేలవాసి, పహాసి అగ్గిం కిసకోవదానో;
‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisakovadāno;
పుచ్ఛామి తం కస్సప ఏతమత్థం, కథం పహీనం తవ అగ్గిహుత్త’’న్తి. (మహావ॰ ౫౫);
Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. (mahāva. 55);
థేరో భగవతో అధిప్పాయం విదిత్వా –
Thero bhagavato adhippāyaṃ viditvā –
‘‘రూపే చ సద్దే చ అథో రసే చ, కామిత్థియో చాభివదన్తి యఞ్ఞా;
‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;
ఏతం మలన్తీ ఉపధీసు ఞత్వా, తస్మా న యిట్ఠే న హుతే అరఞ్జి’’న్తి. (మహావ॰ ౫౫) –
Etaṃ malantī upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55) –
ఇమం గాథం వత్వా అత్తనో సావకభావప్పకాసనత్థం తథాగతస్స పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా – ‘‘సత్థా మే, భన్తే, భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా ఏకతాలద్వితాల…పే॰… సత్తతాలప్పమాణం వేహాసం సత్తక్ఖత్తుం అబ్భుగ్గన్త్వా పాటిహారియం కత్వా ఆకాసతో ఓరుయ్హ భగవన్తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది.
Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvappakāsanatthaṃ tathāgatassa pādesu sirasā nipatitvā – ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatāladvitāla…pe… sattatālappamāṇaṃ vehāsaṃ sattakkhattuṃ abbhuggantvā pāṭihāriyaṃ katvā ākāsato oruyha bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi.
అథ ఖో మహాజనో తస్స తం పాటిహారియం దిస్వా – ‘‘అహో మహానుభావా బుద్ధా నామ, ఏవం థామగతదిట్ఠికో అత్తానం ‘అరహా అహ’న్తి మఞ్ఞమానో ఉరువేలకస్సపోపి దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా తథాగతేన దమితో’’తి దసబలస్స గుణకథం కథేసి. తం సుత్వా సత్థా – ‘‘నాహమిదానియేవ ఇమం ఉరువేలకస్సపం దమేమి, అతీతేపి ఏస మయా దమితోయేవా’’తి ఆహ. అథ ఖో సో మహాజనో ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం వన్దిత్వా సిరసి అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, ఇదాని అమ్హేహి ఏస దమితో దిట్ఠో, కథం పనేస అతీతే భగవతా దమితో’’తి. తతో సత్థా తేన మహాజనేన యాచితో భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం మహానారదకస్సపజాతకం (జా॰ ౨.౨౨.౧౧౫౩) కథేత్వా చత్తారి అరియసచ్చాని పకాసేసి. తతో సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా రాజా బిమ్బిసారో ఏకాదసనహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, ఏకనహుతం ఉపాసకత్తం పటివేదేసి. రాజా సరణం గన్త్వా స్వాతనాయ భగవన్తం సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన నిమన్తేత్వా భగవన్తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా వన్దిత్వా పక్కామి.
Atha kho mahājano tassa taṃ pāṭihāriyaṃ disvā – ‘‘aho mahānubhāvā buddhā nāma, evaṃ thāmagatadiṭṭhiko attānaṃ ‘arahā aha’nti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti dasabalassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā satthā – ‘‘nāhamidāniyeva imaṃ uruvelakassapaṃ damemi, atītepi esa mayā damitoyevā’’ti āha. Atha kho so mahājano uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā sirasi añjaliṃ paggahetvā evamāha – ‘‘bhante, idāni amhehi esa damito diṭṭho, kathaṃ panesa atīte bhagavatā damito’’ti. Tato satthā tena mahājanena yācito bhavantarena paṭicchannaṃ mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.1153) kathetvā cattāri ariyasaccāni pakāsesi. Tato satthu dhammakathaṃ sutvā rājā bimbisāro ekādasanahutehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi, ekanahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Rājā saraṇaṃ gantvā svātanāya bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṅghena nimantetvā bhagavantaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā pakkāmi.
పునదివసే భగవా భిక్ఖుసహస్సపరివుతో మరుగణపరివుతో వియ దససతనయనో దేవరాజా, బ్రహ్మగణపరివుతో వియ మహాబ్రహ్మా రాజగహం పావిసి. రాజా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా భోజనపరియోసానే భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘అహం, భన్తే, తీణి రతనాని వినా వసితుం న సక్ఖిస్సామి, వేలాయ వా అవేలాయ వా భగవతో సన్తికం ఆగమిస్సామి, లట్ఠివనం నామ అతిదూరే, ఇదం పన అమ్హాకం వేళువనం నామ ఉయ్యానం పవివేకకామానం నాతిదూరం నచ్చాసన్నం గమనాగమనసమ్పన్నం నిజ్జనసమ్బాధం పవివేకసుఖం ఛాయూదకసమ్పన్నం సీతలసిలాతలసమలఙ్కతం పరమరమణీయభూమిభాగం సురభికుసుమతరువరనిరన్తరం రమణీయపాసాదహమ్మియవిమానవిహారడ్ఢుయోగమణ్డపాదిపటిమణ్డితం. ఇదం మే, భన్తే, భగవా పటిగ్గణ్హాతు నవతపనఙ్గారసఙ్కాసేన సువణ్ణభిఙ్గారేన సురభికుసుమవాసితం మణివణ్ణఉదకం గహేత్వా వేళువనారామం పరిచ్చజన్తో దసబలస్స హత్థే ఉదకం పాతేసి. తస్మిం ఆరామపటిగ్గహణే ‘‘బుద్ధసాసనస్స మూలాని ఓతిణ్ణానీ’’తి పీతివసం గతా నచ్చన్తీ వియ అయం మహాపథవీ కమ్పి. జమ్బుదీపే పన ఠపేత్వా వేళువనమహావిహారం అఞ్ఞం పథవిం కమ్పేత్వా గహితసేనాసనం నామ నత్థి. అథ సత్థా వేళువనారామం పటిగ్గహేత్వా రఞ్ఞో విహారదానానుమోదనమకాసి –
Punadivase bhagavā bhikkhusahassaparivuto marugaṇaparivuto viya dasasatanayano devarājā, brahmagaṇaparivuto viya mahābrahmā rājagahaṃ pāvisi. Rājā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ datvā bhojanapariyosāne bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘ahaṃ, bhante, tīṇi ratanāni vinā vasituṃ na sakkhissāmi, velāya vā avelāya vā bhagavato santikaṃ āgamissāmi, laṭṭhivanaṃ nāma atidūre, idaṃ pana amhākaṃ veḷuvanaṃ nāma uyyānaṃ pavivekakāmānaṃ nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ nijjanasambādhaṃ pavivekasukhaṃ chāyūdakasampannaṃ sītalasilātalasamalaṅkataṃ paramaramaṇīyabhūmibhāgaṃ surabhikusumataruvaranirantaraṃ ramaṇīyapāsādahammiyavimānavihāraḍḍhuyogamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ. Idaṃ me, bhante, bhagavā paṭiggaṇhātu navatapanaṅgārasaṅkāsena suvaṇṇabhiṅgārena surabhikusumavāsitaṃ maṇivaṇṇaudakaṃ gahetvā veḷuvanārāmaṃ pariccajanto dasabalassa hatthe udakaṃ pātesi. Tasmiṃ ārāmapaṭiggahaṇe ‘‘buddhasāsanassa mūlāni otiṇṇānī’’ti pītivasaṃ gatā naccantī viya ayaṃ mahāpathavī kampi. Jambudīpe pana ṭhapetvā veḷuvanamahāvihāraṃ aññaṃ pathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Atha satthā veḷuvanārāmaṃ paṭiggahetvā rañño vihāradānānumodanamakāsi –
‘‘ఆవాసదానస్స పనానిసంసం, కో నామ వత్తుం, పురిసో సమత్థో;
‘‘Āvāsadānassa panānisaṃsaṃ, ko nāma vattuṃ, puriso samattho;
అఞ్ఞత్ర బుద్ధా పన లోకనాథా, యుత్తో ముఖానం నహుతేన చాపి.
Aññatra buddhā pana lokanāthā, yutto mukhānaṃ nahutena cāpi.
‘‘ఆయుఞ్చ వణ్ణఞ్చ సుఖం బలఞ్చ, వరం పసత్థం పటిభానమేవ;
‘‘Āyuñca vaṇṇañca sukhaṃ balañca, varaṃ pasatthaṃ paṭibhānameva;
దదాతి నామాతి పవుచ్చతే సో, యో దేతి సఙ్ఘస్స నరో విహారం.
Dadāti nāmāti pavuccate so, yo deti saṅghassa naro vihāraṃ.
‘‘దాతా నివాసస్స నివారణస్స, సీతాదినో జీవితుపద్దవస్స;
‘‘Dātā nivāsassa nivāraṇassa, sītādino jīvitupaddavassa;
పాలేతి ఆయుం పన తస్స యస్మా, ఆయుప్పదో హోతి తమాహు సన్తో.
Pāleti āyuṃ pana tassa yasmā, āyuppado hoti tamāhu santo.
‘‘అచ్చుణ్హసీతే వసతో నివాసే, బలఞ్చ వణ్ణో పటిభా న హోతి;
‘‘Accuṇhasīte vasato nivāse, balañca vaṇṇo paṭibhā na hoti;
తస్మా హి సో దేతి విహారదాతా, బలఞ్చ వణ్ణం పటిభానమేవ.
Tasmā hi so deti vihāradātā, balañca vaṇṇaṃ paṭibhānameva.
‘‘దుక్ఖస్స సీతుణ్హసరీసపా చ, వాతాతపాదిప్పభవస్స లోకే;
‘‘Dukkhassa sītuṇhasarīsapā ca, vātātapādippabhavassa loke;
నివారణా నేకవిధస్స నిచ్చం, సుఖప్పదో హోతి విహారదాతా.
Nivāraṇā nekavidhassa niccaṃ, sukhappado hoti vihāradātā.
‘‘సీతుణ్హవాతాతపడంసవుట్ఠి , సరీసపావాళమిగాదిదుక్ఖం;
‘‘Sītuṇhavātātapaḍaṃsavuṭṭhi , sarīsapāvāḷamigādidukkhaṃ;
యస్మా నివారేతి విహారదాతా, తస్మా సుఖం విన్దతి సో పరత్థ.
Yasmā nivāreti vihāradātā, tasmā sukhaṃ vindati so parattha.
‘‘పసన్నచిత్తో భవభోగహేతుం, మనోభిరామం ముదితో విహారం;
‘‘Pasannacitto bhavabhogahetuṃ, manobhirāmaṃ mudito vihāraṃ;
యో దేతి సీలాదిగుణోదితానం, సబ్బం దదో నామ పవుచ్చతే సో.
Yo deti sīlādiguṇoditānaṃ, sabbaṃ dado nāma pavuccate so.
‘‘పహాయ మచ్ఛేరమలం సలోభం, గుణాలయానం నిలయం దదాతి;
‘‘Pahāya maccheramalaṃ salobhaṃ, guṇālayānaṃ nilayaṃ dadāti;
ఖిత్తోవ సో తత్థ పరేహి సగ్గే, యథాభతం జాయతి వీతసోకో.
Khittova so tattha parehi sagge, yathābhataṃ jāyati vītasoko.
‘‘వరే చారురూపే విహారే ఉళారే, నరో కారయే వాసయే తత్థ భిక్ఖూ;
‘‘Vare cārurūpe vihāre uḷāre, naro kāraye vāsaye tattha bhikkhū;
దదేయ్యన్నపానఞ్చ వత్థఞ్చ నేసం, పసన్నేన చిత్తేన సక్కచ్చ నిచ్చం.
Dadeyyannapānañca vatthañca nesaṃ, pasannena cittena sakkacca niccaṃ.
‘‘తస్మా మహారాజ భవేసు భోగే, మనోరమే పచ్చనుభుయ్య భియ్యో;
‘‘Tasmā mahārāja bhavesu bhoge, manorame paccanubhuyya bhiyyo;
విహారదానస్స ఫలేన సన్తం, సుఖం అసోకం అధిగచ్ఛ పచ్ఛా’’తి.
Vihāradānassa phalena santaṃ, sukhaṃ asokaṃ adhigaccha pacchā’’ti.
ఇచ్చేవం మునిరాజా నరరాజస్స బిమ్బిసారస్స విహారదానానుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పరమదస్సనీయాయ అత్తనో సరీరప్పభాయ సువణ్ణరససేకపిఞ్ఛరాని వియ నగరవనవిమానాదీని కురుమానో అనోపమాయ బుద్ధలీళాయ అనన్తాయ బుద్ధసిరియా వేళువనమహావిహారమేవ పావిసీతి.
Iccevaṃ munirājā nararājassa bimbisārassa vihāradānānumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivuto paramadassanīyāya attano sarīrappabhāya suvaṇṇarasasekapiñcharāni viya nagaravanavimānādīni kurumāno anopamāya buddhalīḷāya anantāya buddhasiriyā veḷuvanamahāvihārameva pāvisīti.
‘‘అకీళనే వేళువనే విహారే, తథాగతో తత్థ మనోభిరామే;
‘‘Akīḷane veḷuvane vihāre, tathāgato tattha manobhirāme;
నానావిహారేన విహాసి ధీరో, వేనేయ్యకానం సముదిక్ఖమానో’’.
Nānāvihārena vihāsi dhīro, veneyyakānaṃ samudikkhamāno’’.
అథేవం భగవతి తస్మిం విహరన్తే సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తో మే ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం కత్వా పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో రాజగహం పత్వా వేళువనమహావిహారే విహరతీ’’తి సుత్వా అఞ్ఞతరం మహామచ్చం ఆమన్తేసి – ‘‘ఏహి, భణే, పురిససహస్సపరివారో రాజగహం గన్త్వా మమ వచనేన ‘పితా వో సుద్ధోదనమహారాజా తం దట్ఠుకామో’తి వత్వా పుత్తం మే గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి రఞ్ఞో పటిస్సుణిత్వా పురిససహస్సపరివారో సట్ఠియోజనమగ్గం గన్త్వా ధమ్మదేసనవేలాయ విహారం పావిసి. సో ‘‘తిట్ఠతు తావ రఞ్ఞా పహితసాసన’’న్తి పరిసపరియన్తే ఠితో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా యథాఠితోవ సద్ధిం పురిససహస్సేన అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచి. భగవా – ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తే సబ్బే తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ ఆకప్పసమ్పన్నా హుత్వా భగవన్తం పరివారేసుం. రాజా ‘‘నేవ గతో ఆగచ్ఛతి, న చ సాసనం సుయ్యతీ’’తి చిన్తేత్వా తేనేవ నీహారేన నవక్ఖత్తుం అమచ్చే పేసేసి. తేసు నవసు పురిససహస్సేసు ఏకోపి రఞ్ఞో నారోచేసి, న సాసనం వా పహిణి. సబ్బే అరహత్తం పత్వావ పబ్బజింసు.
Athevaṃ bhagavati tasmiṃ viharante suddhodanamahārājā ‘‘putto me chabbassāni dukkarakārikaṃ katvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ patvā veḷuvanamahāvihāre viharatī’’ti sutvā aññataraṃ mahāmaccaṃ āmantesi – ‘‘ehi, bhaṇe, purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā mama vacanena ‘pitā vo suddhodanamahārājā taṃ daṭṭhukāmo’ti vatvā puttaṃ me gaṇhitvā ehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño paṭissuṇitvā purisasahassaparivāro saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dhammadesanavelāya vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva raññā pahitasāsana’’nti parisapariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Bhagavā – ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Te sabbe taṅkhaṇaññeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ākappasampannā hutvā bhagavantaṃ parivāresuṃ. Rājā ‘‘neva gato āgacchati, na ca sāsanaṃ suyyatī’’ti cintetvā teneva nīhārena navakkhattuṃ amacce pesesi. Tesu navasu purisasahassesu ekopi rañño nārocesi, na sāsanaṃ vā pahiṇi. Sabbe arahattaṃ patvāva pabbajiṃsu.
అథ రాజా చిన్తేసి – ‘‘కో ను ఖో మమ వచనం కరిస్సతీ’’తి సబ్బరాజబలం ఓలోకేన్తో ఉదాయిం అద్దస. సో కిర రఞ్ఞో సబ్బత్థసాధకో అమచ్చో అబ్భన్తరికో అతివిస్సాసికో బోధిసత్తేన సద్ధిం ఏకదివసేయేవ జాతో సహపంసుకీళితో సహాయో. అథ నం రాజా ఆమన్తేసి – ‘‘తాత ఉదాయి, అహం మమ పుత్తం దట్ఠుకామో నవపురిససహస్సాని పేసేసిం, ఏకపురిసోపి ఆగన్త్వా సాసనమత్తమ్పి ఆరోచేతా నత్థి, దుజ్జానో ఖో పన మే జీవితన్తరాయో, అహం జీవమానోవ పుత్తం దట్ఠుమిచ్ఛామి. సక్ఖిస్ససి మే పుత్తం దస్సేతు’’న్తి? సో ‘‘సక్ఖిస్సామి, దేవ, సచే పబ్బజితుం లభిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, త్వం పబ్బజిత్వా వా అపబ్బజిత్వా వా మయ్హం పుత్తం దస్సేహీ’’తి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి రఞ్ఞో సాసనం ఆదాయ రాజగహం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సద్ధిం పురిససహస్సేన అరహత్తం పత్వా ఏహిభిక్ఖుభావే పతిట్ఠాయ ఫగ్గునీపుణ్ణమాసియం చిన్తేసి – ‘‘అతిక్కన్తో హేమన్తో, వసన్తసమయో అనుప్పత్తో, సుపుప్ఫితా వనసణ్డా, పటిపజ్జనక్ఖమో మగ్గో, కాలో దసబలస్స ఞాతిసఙ్గహం కాతు’’న్తి చిన్తేత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి భగవతో కులనగరం గమనత్థాయ గమనవణ్ణం వణ్ణేసి –
Atha rājā cintesi – ‘‘ko nu kho mama vacanaṃ karissatī’’ti sabbarājabalaṃ olokento udāyiṃ addasa. So kira rañño sabbatthasādhako amacco abbhantariko ativissāsiko bodhisattena saddhiṃ ekadivaseyeva jāto sahapaṃsukīḷito sahāyo. Atha naṃ rājā āmantesi – ‘‘tāta udāyi, ahaṃ mama puttaṃ daṭṭhukāmo navapurisasahassāni pesesiṃ, ekapurisopi āgantvā sāsanamattampi ārocetā natthi, dujjāno kho pana me jīvitantarāyo, ahaṃ jīvamānova puttaṃ daṭṭhumicchāmi. Sakkhissasi me puttaṃ dassetu’’nti? So ‘‘sakkhissāmi, deva, sace pabbajituṃ labhissāmī’’ti āha. ‘‘Tāta, tvaṃ pabbajitvā vā apabbajitvā vā mayhaṃ puttaṃ dassehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanaṃ sutvā saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāya phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantasamayo anuppatto, supupphitā vanasaṇḍā, paṭipajjanakkhamo maggo, kālo dasabalassa ñātisaṅgahaṃ kātu’’nti cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā saṭṭhimattāhi gāthāhi bhagavato kulanagaraṃ gamanatthāya gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi –
‘‘అఙ్గారినో దాని దుమా భదన్తే, ఫలేసినో ఛదనం విప్పహాయ;
‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;
తే అచ్చిమన్తోవ పభాసయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘దుమా విచిత్తా సువిరాజమానా, రత్తఙ్కురేహేవ చ పల్లవేహి;
‘‘Dumā vicittā suvirājamānā, rattaṅkureheva ca pallavehi;
రతనుజ్జలమణ్డపసన్నిభాసా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Ratanujjalamaṇḍapasannibhāsā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుపుప్ఫితగ్గా కుసుమేహి భూసితా, మనుఞ్ఞభూతా సుచిసాధుగన్ధా;
‘‘Supupphitaggā kusumehi bhūsitā, manuññabhūtā sucisādhugandhā;
రుక్ఖా విరోచన్తి ఉభోసు పస్సేసు, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘ఫలేహినేకేహి సమిద్ధిభూతా, విచిత్తరుక్ఖా ఉభతోవకాసే;
‘‘Phalehinekehi samiddhibhūtā, vicittarukkhā ubhatovakāse;
ఖుద్దం పిపాసమ్పి వినోదయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Khuddaṃ pipāsampi vinodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్తమాలా సుచిపల్లవేహి, సుసజ్జితా మోరకలాపసన్నిభా;
‘‘Vicittamālā sucipallavehi, susajjitā morakalāpasannibhā;
రుక్ఖా విరోచన్తి ఉభోసు పస్సేసు, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విరోచమానా ఫలపల్లవేహి, సుసజ్జితా వాసనివాసభూతా;
‘‘Virocamānā phalapallavehi, susajjitā vāsanivāsabhūtā;
తోసేన్తి అద్ధానకిలన్తసత్తే, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tosenti addhānakilantasatte, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుఫుల్లితగ్గా వనగుమ్బనిస్సితా, లతా అనేకా సువిరాజమానా;
‘‘Suphullitaggā vanagumbanissitā, latā anekā suvirājamānā;
తోసేన్తి సత్తే మణిమణ్డపావ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tosenti satte maṇimaṇḍapāva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘లతా అనేకా దుమనిస్సితావ, పియేహి సద్ధిం సహితా వధూవ;
‘‘Latā anekā dumanissitāva, piyehi saddhiṃ sahitā vadhūva;
పలోభయన్తీ హి సుగన్ధగన్ధా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Palobhayantī hi sugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్తనీలాదిమనుఞ్ఞవణ్ణా , దిజా సమన్తా అభికూజమానా;
‘‘Vicittanīlādimanuññavaṇṇā , dijā samantā abhikūjamānā;
తోసేన్తి మఞ్జుస్సరతా రతీహి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tosenti mañjussaratā ratīhi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘మిగా చ నానా సువిరాజమానా, ఉత్తుఙ్గకణ్ణా చ మనుఞ్ఞనేత్తా;
‘‘Migā ca nānā suvirājamānā, uttuṅgakaṇṇā ca manuññanettā;
దిసా సమన్తా మభిధావయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā samantā mabhidhāvayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘మనుఞ్ఞభూతా చ మహీ సమన్తా, విరాజమానా హరితావ సద్దలా;
‘‘Manuññabhūtā ca mahī samantā, virājamānā haritāva saddalā;
సుపుప్ఫిరుక్ఖా మోళినివలఙ్కతా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Supupphirukkhā moḷinivalaṅkatā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుసజ్జితా ముత్తమయావ వాలుకా, సుసణ్ఠితా చారుసుఫస్సదాతా;
‘‘Susajjitā muttamayāva vālukā, susaṇṭhitā cārusuphassadātā;
విరోచయన్తేవ దిసా సమన్తా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Virocayanteva disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సమం సుఫస్సం సుచిభూమిభాగం, మనుఞ్ఞపుప్ఫోదయగన్ధవాసితం;
‘‘Samaṃ suphassaṃ sucibhūmibhāgaṃ, manuññapupphodayagandhavāsitaṃ;
విరాజమానం సుచిమఞ్చ సోభం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Virājamānaṃ sucimañca sobhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుసజ్జితం నన్దనకాననంవ, విచిత్తనానాదుమసణ్డమణ్డితం;
‘‘Susajjitaṃ nandanakānanaṃva, vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitaṃ;
సుగన్ధభూతం పవనం సురమ్మం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Sugandhabhūtaṃ pavanaṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సరా విచిత్తా వివిధా మనోరమా, సుసజ్జితా పఙ్కజపుణ్డరీకా;
‘‘Sarā vicittā vividhā manoramā, susajjitā paṅkajapuṇḍarīkā;
పసన్నసీతోదకచారుపుణ్ణా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Pasannasītodakacārupuṇṇā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుఫుల్లనానావిధపఙ్కజేహి , విరాజమానా సుచిగన్ధగన్ధా;
‘‘Suphullanānāvidhapaṅkajehi , virājamānā sucigandhagandhā;
పమోదయన్తేవ నరామరానం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Pamodayanteva narāmarānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుఫుల్లపఙ్కేరుహసన్నిసిన్నా, దిజా సమన్తా మభినాదయన్తా;
‘‘Suphullapaṅkeruhasannisinnā, dijā samantā mabhinādayantā;
మోదన్తి భరియాహి సమఙ్గినో తే, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Modanti bhariyāhi samaṅgino te, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుఫుల్లపుప్ఫేహి రజం గహేత్వా, అలీ విధావన్తి వికూజమానా;
‘‘Suphullapupphehi rajaṃ gahetvā, alī vidhāvanti vikūjamānā;
మధుమ్హి గన్ధో విదిసం పవాయతి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Madhumhi gandho vidisaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘అభిన్ననాదా మదవారణా చ, గిరీహి ధావన్తి చ వారిధారా;
‘‘Abhinnanādā madavāraṇā ca, girīhi dhāvanti ca vāridhārā;
సవన్తి నజ్జో సువిరాజితావ సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Savanti najjo suvirājitāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘గిరీ సమన్తావ పదిస్సమానా, మయూరగీవా ఇవ నీలవణ్ణా;
‘‘Girī samantāva padissamānā, mayūragīvā iva nīlavaṇṇā;
దిసా రజిన్దావ విరోచయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā rajindāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘మయూరసఙ్ఘా గిరిముద్ధనస్మిం, నచ్చన్తి నారీహి సమఙ్గిభూతా;
‘‘Mayūrasaṅghā girimuddhanasmiṃ, naccanti nārīhi samaṅgibhūtā;
కూజన్తి నానామధురస్సరేహి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Kūjanti nānāmadhurassarehi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సువాదికా నేకదిజా మనుఞ్ఞా, విచిత్తపత్తేహి విరాజమానా;
‘‘Suvādikā nekadijā manuññā, vicittapattehi virājamānā;
గిరిమ్హి ఠత్వా అభినాదయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Girimhi ṭhatvā abhinādayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుఫుల్లపుప్ఫాకరమాభికిణ్ణా , సుగన్ధనానాదలలఙ్కతా చ;
‘‘Suphullapupphākaramābhikiṇṇā , sugandhanānādalalaṅkatā ca;
గిరీ విరోచన్తి దిసా సమన్తా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Girī virocanti disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘జలాసయా నేకసుగన్ధగన్ధా, సురిన్దఉయ్యానజలాసయావ;
‘‘Jalāsayā nekasugandhagandhā, surindauyyānajalāsayāva;
సవన్తి నజ్జో సువిరాజమానా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Savanti najjo suvirājamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్తతిత్థేహి అలఙ్కతా చ, మనుఞ్ఞనానామిగపక్ఖిపాసా;
‘‘Vicittatitthehi alaṅkatā ca, manuññanānāmigapakkhipāsā;
నజ్జో విరోచన్తి సుసన్దమానా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Najjo virocanti susandamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘ఉభోసు పస్సేసు జలాసయేసు, సుపుప్ఫితా చారుసుగన్ధరుక్ఖా;
‘‘Ubhosu passesu jalāsayesu, supupphitā cārusugandharukkhā;
విభూసితగ్గా సురసున్దరీ చ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Vibhūsitaggā surasundarī ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుగన్ధనానాదుమజాలకిణ్ణం , వనం విచిత్తం సురనన్దనంవ;
‘‘Sugandhanānādumajālakiṇṇaṃ , vanaṃ vicittaṃ suranandanaṃva;
మనోభిరామం సతతం గతీనం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Manobhirāmaṃ satataṃ gatīnaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సమ్పన్ననానాసుచిఅన్నపానా, సబ్యఞ్జనా సాదురసేన యుత్తా;
‘‘Sampannanānāsuciannapānā, sabyañjanā sādurasena yuttā;
పథేసు గామే సులభా మనుఞ్ఞా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Pathesu gāme sulabhā manuññā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విరాజితా ఆసి మహీ సమన్తా, విచిత్తవణ్ణా కుసుమాసనస్స;
‘‘Virājitā āsi mahī samantā, vicittavaṇṇā kusumāsanassa;
రత్తిన్దగోపేహి అలఙ్కతావ సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Rattindagopehi alaṅkatāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విసుద్ధసద్ధాదిగుణేహి యుత్తా, సమ్బుద్ధరాజం అభిపత్థయన్తా;
‘‘Visuddhasaddhādiguṇehi yuttā, sambuddharājaṃ abhipatthayantā;
బహూహి తత్థేవ జనా సమన్తా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Bahūhi tattheva janā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్రఆరామసుపోక్ఖరఞ్ఞో, విచిత్రనానాపదుమేహి ఛన్నా;
‘‘Vicitraārāmasupokkharañño, vicitranānāpadumehi channā;
భిసేహి ఖీరంవ రసం పవాయతి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Bhisehi khīraṃva rasaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్రనీలచ్ఛదనేనలఙ్కతా, మనుఞ్ఞరుక్ఖా ఉభతోవకాసే;
‘‘Vicitranīlacchadanenalaṅkatā, manuññarukkhā ubhatovakāse;
సముగ్గతా సత్తసమూహభూతా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Samuggatā sattasamūhabhūtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్రనీలబ్భమివాయతం వనం, సురిన్దలోకే ఇవ నన్దనం వనం;
‘‘Vicitranīlabbhamivāyataṃ vanaṃ, surindaloke iva nandanaṃ vanaṃ;
సబ్బోతుకం సాధుసుగన్ధపుప్ఫం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Sabbotukaṃ sādhusugandhapupphaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుభఞ్జసం యోజనయోజనేసు, సుభిక్ఖగామా సులభా మనుఞ్ఞా;
‘‘Subhañjasaṃ yojanayojanesu, subhikkhagāmā sulabhā manuññā;
జనాభికిణ్ణా సులభన్నపానా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Janābhikiṇṇā sulabhannapānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘పహూతఛాయూదకరమ్మభూతా, నివాసినం సబ్బసుఖప్పదాతా;
‘‘Pahūtachāyūdakarammabhūtā, nivāsinaṃ sabbasukhappadātā;
విసాలసాలా చ సభా చ బహూ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Visālasālā ca sabhā ca bahū, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్తనానాదుమసణ్డమణ్డితా, మనుఞ్ఞఉయ్యానసుపోక్ఖరఞ్ఞో;
‘‘Vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitā, manuññauyyānasupokkharañño;
సుమాపితా సాధుసుగన్ధగన్ధా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Sumāpitā sādhusugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘వాతో ముదూసీతలసాధురూపో, నభా చ అబ్భా విగతా సమన్తా;
‘‘Vāto mudūsītalasādhurūpo, nabhā ca abbhā vigatā samantā;
దిసా చ సబ్బావ విరోచయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā ca sabbāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘పథే రజోనుగ్గమనత్థమేవ, రత్తిం పవస్సన్తి చ మన్దవుట్ఠీ;
‘‘Pathe rajonuggamanatthameva, rattiṃ pavassanti ca mandavuṭṭhī;
నభే చ సూరో ముదుకోవ తాపో, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Nabhe ca sūro mudukova tāpo, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘మదప్పబాహా మదహత్థిసఙ్ఘా, కరేణుసఙ్ఘేహి సుకీళయన్తి;
‘‘Madappabāhā madahatthisaṅghā, kareṇusaṅghehi sukīḷayanti;
దిసా విధావన్తి చ గజ్జయన్తా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā vidhāvanti ca gajjayantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘వనం సునీలం అభిదస్సనీయం, నీలబ్భకూటం ఇవ రమ్మభూతం;
‘‘Vanaṃ sunīlaṃ abhidassanīyaṃ, nīlabbhakūṭaṃ iva rammabhūtaṃ;
విలోకితానం అతివిమ్హనీయం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Vilokitānaṃ ativimhanīyaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విసుద్ధమబ్భం గగనం సురమ్మం, మణిమయేహి సమలఙ్కతావ;
‘‘Visuddhamabbhaṃ gaganaṃ surammaṃ, maṇimayehi samalaṅkatāva;
దిసా చ సబ్బా అతిరోచయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā ca sabbā atirocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘గన్ధబ్బవిజ్జాధరకిన్నరా చ, సుగీతియన్తా మధురస్సరేన;
‘‘Gandhabbavijjādharakinnarā ca, sugītiyantā madhurassarena;
చరన్తి తస్మిం పవనే సురమ్మే, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Caranti tasmiṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘కిలేససఙ్ఘస్స భితాసకేహి, తపస్సిసఙ్ఘేహి నిసేవితం వనం;
‘‘Kilesasaṅghassa bhitāsakehi, tapassisaṅghehi nisevitaṃ vanaṃ;
విహారఆరామసమిద్ధిభూతం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Vihāraārāmasamiddhibhūtaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సమిద్ధినానాఫలినో వనన్తా, అనాకులా నిచ్చమనోభిరమ్మా;
‘‘Samiddhinānāphalino vanantā, anākulā niccamanobhirammā;
సమాధిపీతిం అభివడ్ఢయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Samādhipītiṃ abhivaḍḍhayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘నిసేవితం నేకదిజేహి నిచ్చం, గామేన గామం సతతం వసన్తా;
‘‘Nisevitaṃ nekadijehi niccaṃ, gāmena gāmaṃ satataṃ vasantā;
పురే పురే గామవరా చ సన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Pure pure gāmavarā ca santi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘వత్థన్నపానం సయనాసనఞ్చ, గన్ధఞ్చ మాలఞ్చ విలేపనఞ్చ;
‘‘Vatthannapānaṃ sayanāsanañca, gandhañca mālañca vilepanañca;
తహిం సమిద్ధా జనతా బహూ చ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tahiṃ samiddhā janatā bahū ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘పుఞ్ఞిద్ధియా సబ్బయసగ్గపత్తా, జనా చ తస్మిం సుఖితా సమిద్ధా;
‘‘Puññiddhiyā sabbayasaggapattā, janā ca tasmiṃ sukhitā samiddhā;
పహూతభోగా వివిధా వసన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Pahūtabhogā vividhā vasanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘నభే చ అబ్భా సువిసుద్ధవణ్ణా, దిసా చ చన్దో సువిరాజితోవ;
‘‘Nabhe ca abbhā suvisuddhavaṇṇā, disā ca cando suvirājitova;
రత్తిఞ్చ వాతో ముదుసీతలో చ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Rattiñca vāto mudusītalo ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘చన్దుగ్గమే సబ్బజనా పహట్ఠా, సకఙ్గణే చిత్రకథా వదన్తా;
‘‘Canduggame sabbajanā pahaṭṭhā, sakaṅgaṇe citrakathā vadantā;
పియేహి సద్ధిం అభిమోదయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Piyehi saddhiṃ abhimodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘చన్దస్స రంసీహి నభం విరోచి, మహీ చ సంసుద్ధమనుఞ్ఞవణ్ణా;
‘‘Candassa raṃsīhi nabhaṃ viroci, mahī ca saṃsuddhamanuññavaṇṇā;
దిసా చ సబ్బా పరిసుద్ధరూపా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Disā ca sabbā parisuddharūpā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘దూరే చ దిస్వా వరచన్దరంసిం, పుప్ఫింసు పుప్ఫాని మహీతలస్మిం;
‘‘Dūre ca disvā varacandaraṃsiṃ, pupphiṃsu pupphāni mahītalasmiṃ;
సమన్తతో గన్ధగుణత్థికానం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Samantato gandhaguṇatthikānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘చన్దస్స రంసీహి విలిమ్పితావ, మహీ సమన్తా కుసుమేనలఙ్కతా;
‘‘Candassa raṃsīhi vilimpitāva, mahī samantā kusumenalaṅkatā;
విరోచి సబ్బఙ్గసుమాలినీవ, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Viroci sabbaṅgasumālinīva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘కుచన్తి హత్థీపి మదేన మత్తా, విచిత్తపిఞ్ఛా చ దిజా సమన్తా;
‘‘Kucanti hatthīpi madena mattā, vicittapiñchā ca dijā samantā;
కరోన్తి నాదం పవనే సురమ్మే, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Karonti nādaṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘పథఞ్చ సబ్బం పటిపజ్జనక్ఖమం, ఇద్ధఞ్చ రట్ఠం సధనం సభోగం;
‘‘Pathañca sabbaṃ paṭipajjanakkhamaṃ, iddhañca raṭṭhaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ;
సబ్బత్థుతం సబ్బసుఖప్పదానం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Sabbatthutaṃ sabbasukhappadānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘వనఞ్చ సబ్బం సువిచిత్తరూపం, సుమాపితం నన్దనకాననంవ;
‘‘Vanañca sabbaṃ suvicittarūpaṃ, sumāpitaṃ nandanakānanaṃva;
యతీన పీతిం సతతం జనేతి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Yatīna pītiṃ satataṃ janeti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘అలఙ్కతం దేవపురంవ రమ్మం, కపీలవత్థుం ఇతి నామధేయ్యం;
‘‘Alaṅkataṃ devapuraṃva rammaṃ, kapīlavatthuṃ iti nāmadheyyaṃ;
కులనగరం ఇధ సస్సిరికం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Kulanagaraṃ idha sassirikaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘మనుఞ్ఞఅట్టాలవిచిత్తరూపం, సుఫుల్లపఙ్కేరుహసణ్డమణ్డితం;
‘‘Manuññaaṭṭālavicittarūpaṃ, suphullapaṅkeruhasaṇḍamaṇḍitaṃ;
విచిత్తపరిఖాహి పురం సురమ్మం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Vicittaparikhāhi puraṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘విచిత్తపాకారఞ్చ తోరణఞ్చ, సుభఙ్గణం దేవనివాసభూతం;
‘‘Vicittapākārañca toraṇañca, subhaṅgaṇaṃ devanivāsabhūtaṃ;
మనుఞ్ఞవీథి సురలోకసన్నిభం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Manuññavīthi suralokasannibhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘అలఙ్కతా సాకియరాజపుత్తా, విరాజమానా వరభూసనేహి;
‘‘Alaṅkatā sākiyarājaputtā, virājamānā varabhūsanehi;
సురిన్దలోకే ఇవ దేవపుత్తా, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Surindaloke iva devaputtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘సుద్ధోదనో మునివరం అభిదస్సనాయ, అమచ్చపుత్తే దసధా అపేసయి;
‘‘Suddhodano munivaraṃ abhidassanāya, amaccaputte dasadhā apesayi;
బలేన సద్ధిం మహతా మునిన్ద, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Balena saddhiṃ mahatā muninda, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘నేవాగతం పస్సతి నేవ వాచం, సోకాభిభూతం నరవీరసేట్ఠం;
‘‘Nevāgataṃ passati neva vācaṃ, sokābhibhūtaṃ naravīraseṭṭhaṃ;
తోసేతుమిచ్ఛామి నరాధిపత్తం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tosetumicchāmi narādhipattaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘తందస్సనేనబ్భుతపీతిరాసి, ఉదిక్ఖమానం ద్విపదానమిన్దం;
‘‘Taṃdassanenabbhutapītirāsi, udikkhamānaṃ dvipadānamindaṃ;
తోసేహి తం మునిన్ద గుణసేట్ఠం, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం.
Tosehi taṃ muninda guṇaseṭṭhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.
‘‘ఆసాయ కస్సతే ఖేత్తం, బీజం ఆసాయ వప్పతి;
‘‘Āsāya kassate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;
ఆసాయ వాణిజా యన్తి, సముద్దం ధనహారకా;
Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;
యాయ ఆసాయ తిట్ఠామి, సా మే ఆసా సమిజ్ఝతు.
Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatu.
‘‘నాతిసీతం నాతిఉణ్హం, నాతిదుబ్భిక్ఖఛాతకం;
‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;
సద్దలా హరితా భూమి, ఏస కాలో మహామునీ’’తి.
Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti.
అథ నం సత్థా – ‘‘కిం ను ఖో, ఉదాయి, గమనవణ్ణం వణ్ణేసీ’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం పితా సుద్ధోదనమహారాజా దట్ఠుకామో, కరోథ ఞాతకానం సఙ్గహ’’న్తి ఆహ. ‘‘సాధు, ఉదాయి, కరిస్సామి ఞాతిసఙ్గహం, తేన హి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేహి , గమియవత్తం పూరేస్సన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేసి.
Atha naṃ satthā – ‘‘kiṃ nu kho, udāyi, gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesī’’ti āha. ‘‘Bhante, tumhākaṃ pitā suddhodanamahārājā daṭṭhukāmo, karotha ñātakānaṃ saṅgaha’’nti āha. ‘‘Sādhu, udāyi, karissāmi ñātisaṅgahaṃ, tena hi bhikkhusaṅghassa ārocehi , gamiyavattaṃ pūressantī’’ti āha. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero bhikkhusaṅghassa ārocesi.
సత్థా అఙ్గమగధవాసీనం కులపుత్తానం దసహి సహస్సేహి, కపిలవత్థువాసీనం దసహి సహస్సేహీతి సబ్బేహేవ వీసతియా ఖీణాసవభిక్ఖుసహస్సేహి పరివుతో రాజగహా నిక్ఖమిత్వా దివసే దివసే యోజనం యోజనం గచ్ఛన్తో ద్వీహి మాసేహి కపిలవత్థుపురం సమ్పాపుణి. సాకియాపి అనుప్పత్తేయేవ భగవతి – ‘‘అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠం పస్సిస్సామా’’తి భగవతో వసనట్ఠానం వీమంసమానా ‘‘నిగ్రోధసక్కస్సారామో రమణీయో’’తి సల్లక్ఖేత్వా సబ్బం పటిజగ్గనవిధిం కారేత్వా గన్ధపుప్ఫహత్థా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తా సబ్బాలఙ్కారేహి సమలఙ్కతగత్తా గన్ధపుప్ఫచుణ్ణాదీహి పూజయమానా భగవన్తం పురక్ఖత్వా నిగ్రోధారామమేవ అగమంసు.
Satthā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi, kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavabhikkhusahassehi parivuto rājagahā nikkhamitvā divase divase yojanaṃ yojanaṃ gacchanto dvīhi māsehi kapilavatthupuraṃ sampāpuṇi. Sākiyāpi anuppatteyeva bhagavati – ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ kāretvā gandhapupphahatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārehi samalaṅkatagattā gandhapupphacuṇṇādīhi pūjayamānā bhagavantaṃ purakkhatvā nigrodhārāmameva agamaṃsu.
తత్ర భగవా వీసతియా ఖీణాసవసహస్సేహి పరివుతో పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. సాకియా పన మానజాతికా మానత్థద్ధా, ‘‘సిద్ధత్థకుమారో అమ్హేహి దహరతరో, అమ్హాకం కనిట్ఠో భాతా, పుత్తో, భాగినేయ్యో, నత్తా’’తి చిన్తేత్వా దహరదహరే రాజకుమారే ఆహంసు – ‘‘తుమ్హే వన్దథ, మయం తుమ్హాకం పిట్ఠితో పిట్ఠితో నిసీదిస్సామా’’తి. తేస్వేవం నిసిన్నేసు భగవా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా – ‘‘ఇమే ఞాతకా అత్తనో మోఘజిణ్ణభావేన న మం వన్దన్తి, న పనేతే జానన్తి ‘బుద్ధో నామ కీదిసో, బుద్ధబలం నామ కీదిస’న్తి వా, ‘బుద్ధో నామ ఏదిసో, బుద్ధబలం నామ ఏదిస’న్తి వా, హన్దాహం అత్తనో బుద్ధబలం ఇద్ధిబలఞ్చ దస్సేన్తో పాటిహారియఞ్చ కరేయ్యం, ఆకాసే దససహస్సచక్కవాళవిత్థతం సబ్బరతనమయం చఙ్కమం మాపేత్వా తత్థ చఙ్కమన్తో మహాజనస్స అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ధమ్మఞ్చ దేసేయ్య’’న్తి చిన్తేసి. తేన వుత్తం సఙ్గీతికారకేహి భగవతో పరివితక్కదస్సనత్థం –
Tatra bhagavā vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā pana mānajātikā mānatthaddhā, ‘‘siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho bhātā, putto, bhāgineyyo, nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre āhaṃsu – ‘‘tumhe vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito piṭṭhito nisīdissāmā’’ti. Tesvevaṃ nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā – ‘‘ime ñātakā attano moghajiṇṇabhāvena na maṃ vandanti, na panete jānanti ‘buddho nāma kīdiso, buddhabalaṃ nāma kīdisa’nti vā, ‘buddho nāma ediso, buddhabalaṃ nāma edisa’nti vā, handāhaṃ attano buddhabalaṃ iddhibalañca dassento pāṭihāriyañca kareyyaṃ, ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ caṅkamaṃ māpetvā tattha caṅkamanto mahājanassa ajjhāsayaṃ oloketvā dhammañca deseyya’’nti cintesi. Tena vuttaṃ saṅgītikārakehi bhagavato parivitakkadassanatthaṃ –
౩.
3.
‘‘న హేతే జానన్తి సదేవమానుసా, బుద్ధో అయం కీదిసకో నరుత్తమో;
‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ kīdisako naruttamo;
ఇద్ధిబలం పఞ్ఞాబలఞ్చ కీదిసం, బుద్ధబలం లోకహితస్స కీదిసం.
Iddhibalaṃ paññābalañca kīdisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa kīdisaṃ.
౪.
4.
‘‘న హేతే జానన్తి సదేవమానుసా, బుద్ధో అయం ఏదిసకో నరుత్తమో;
‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ edisako naruttamo;
ఇద్ధిబలం పఞ్ఞాబలఞ్చ ఏదిసం, బుద్ధబలం లోకహితస్స ఏదిసం.
Iddhibalaṃ paññābalañca edisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa edisaṃ.
౫.
5.
‘‘హన్దాహం దస్సయిస్సామి, బుద్ధబలమనుత్తరం;
‘‘Handāhaṃ dassayissāmi, buddhabalamanuttaraṃ;
చఙ్కమం మాపయిస్సామి, నభే రతనమణ్డిత’’న్తి.
Caṅkamaṃ māpayissāmi, nabhe ratanamaṇḍita’’nti.
తత్థ న హేతే జానన్తీతి న హి ఏతే జానన్తి. న-కారో పటిసేధత్థో. హి-కారో కారణత్థే నిపాతో. యస్మా పనేతే మమ ఞాతిఆదయో దేవమనుస్సా మయా బుద్ధబలే చ ఇద్ధిబలే చ అనావికతే న జానన్తి ‘‘ఏదిసో బుద్ధో, ఏదిసం ఇద్ధిబల’’న్తి, తస్మా అహం మమ బుద్ధబలఞ్చ ఇద్ధిబలఞ్చ దస్సేయ్యన్తి అత్థో. సదేవమానుసాతి ఏత్థ దేవాతి ఉపపత్తిదేవా అధిప్పేతా. సహ దేవేహీతి సదేవా. కే తే? మానుసా, సదేవా ఏవ మానుసా సదేవమానుసా. అథ వా దేవోతి సమ్ముతిదేవో, సుద్ధోదనో రాజా అధిప్పేతో. సహ దేవేన రఞ్ఞా సుద్ధోదనేనాతి సదేవా. మానుసాతి ఞాతిమానుసా, సదేవా ససుద్ధోదనా మానుసా సదేవమానుసా సరాజానో వా ఏతే మమ ఞాతిమానుసా మమ బలం న విజానన్తీతి అత్థో. సేసదేవాపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తియేవ. సబ్బేపి దేవా దేవనట్ఠేన ‘‘దేవా’’తి వుచ్చన్తి. దేవనం నామ ధాతుఅత్థో కీళాది. అథ వా దేవా చ మానుసా చ దేవమానుసా, సహ దేవమానుసేహి సదేవమానుసా. కే తే? లోకాతి వచనసేసో దట్ఠబ్బో. బుద్ధోతి చతుసచ్చధమ్మే బుద్ధో అనుబుద్ధోతి బుద్ధో. యథాహ –
Tattha na hete jānantīti na hi ete jānanti. Na-kāro paṭisedhattho. Hi-kāro kāraṇatthe nipāto. Yasmā panete mama ñātiādayo devamanussā mayā buddhabale ca iddhibale ca anāvikate na jānanti ‘‘ediso buddho, edisaṃ iddhibala’’nti, tasmā ahaṃ mama buddhabalañca iddhibalañca dasseyyanti attho. Sadevamānusāti ettha devāti upapattidevā adhippetā. Saha devehīti sadevā. Ke te? Mānusā, sadevā eva mānusā sadevamānusā. Atha vā devoti sammutidevo, suddhodano rājā adhippeto. Saha devena raññā suddhodanenāti sadevā. Mānusāti ñātimānusā, sadevā sasuddhodanā mānusā sadevamānusā sarājāno vā ete mama ñātimānusā mama balaṃ na vijānantīti attho. Sesadevāpi saṅgahaṃ gacchantiyeva. Sabbepi devā devanaṭṭhena ‘‘devā’’ti vuccanti. Devanaṃ nāma dhātuattho kīḷādi. Atha vā devā ca mānusā ca devamānusā, saha devamānusehi sadevamānusā. Ke te? Lokāti vacanaseso daṭṭhabbo. Buddhoti catusaccadhamme buddho anubuddhoti buddho. Yathāha –
‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ॰ ని॰ ౨.౩౯౯; సు॰ ని॰ ౫౬౩);
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);
ఇధ పన కత్తుకారకే బుద్ధసద్దసిద్ధి దట్ఠబ్బా. అధిగతవిసేసేహి దేవమనుస్సేహి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా’’తి ఏవం బుద్ధత్తా ఞాతత్తా బుద్ధో. ఇధ కమ్మకారకే బుద్ధసద్దసిద్ధి దట్ఠబ్బా. బుద్ధమస్స అత్థీతి వా బుద్ధో, బుద్ధవన్తోతి అత్థో. తం సబ్బం సద్దసత్థానుసారేన వేదితబ్బం. కీదిసకోతి కీదిసో కింసరిక్ఖకో కింసదిసో కింవణ్ణో కింసణ్ఠానో దీఘో వా రస్సో వాతి అత్థో.
Idha pana kattukārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Adhigatavisesehi devamanussehi ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti evaṃ buddhattā ñātattā buddho. Idha kammakārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Buddhamassa atthīti vā buddho, buddhavantoti attho. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Kīdisakoti kīdiso kiṃsarikkhako kiṃsadiso kiṃvaṇṇo kiṃsaṇṭhāno dīgho vā rasso vāti attho.
నరుత్తమోతి నరానం నరేసు వా ఉత్తమో పవరో సేట్ఠోతి నరుత్తమో. ఇద్ధిబలన్తి ఏత్థ ఇజ్ఝనం ఇద్ధి నిప్ఫత్తిఅత్థేన పటిలాభట్ఠేన చ ఇద్ధి. అథ వా ఇజ్ఝన్తి తాయ సత్తా ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇద్ధి. సా పన దసవిధా హోతి. యథాహ –
Naruttamoti narānaṃ naresu vā uttamo pavaro seṭṭhoti naruttamo. Iddhibalanti ettha ijjhanaṃ iddhi nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena ca iddhi. Atha vā ijjhanti tāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Sā pana dasavidhā hoti. Yathāha –
‘‘ఇద్ధియోతి దస ఇద్ధియో. కతమా దస? అధిట్ఠానా ఇద్ధి, వికుబ్బనా ఇద్ధి, మనోమయా ఇద్ధి, ఞాణవిప్ఫారా ఇద్ధి, సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి, అరియా ఇద్ధి, కమ్మవిపాకజా ఇద్ధి, పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి, విజ్జామయా ఇద్ధి, తత్థ తత్థ సమ్మాపయోగపచ్చయా ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధీ’’తి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౦).
‘‘Iddhiyoti dasa iddhiyo. Katamā dasa? Adhiṭṭhānā iddhi, vikubbanā iddhi, manomayā iddhi, ñāṇavipphārā iddhi, samādhivipphārā iddhi, ariyā iddhi, kammavipākajā iddhi, puññavato iddhi, vijjāmayā iddhi, tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’’ti (paṭi. ma. 3.10).
తాసం ఇదం నానత్తం – పకతియా ఏకో బహుకం ఆవజ్జేతి, సతం వా సహస్సం వా ఆవజ్జిత్వా ఞాణేన అధిట్ఠాతి ‘‘బహుకో హోమీ’’తి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౦) ఏవం విభజిత్వా దస్సితా ఇద్ధి అధిట్ఠానవసేన నిప్ఫన్నత్తా అధిట్ఠానా ఇద్ధి నామ. తస్సాయమత్థో – అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సచే సతం ఇచ్ఛతి ‘‘సతం హోమి, సతం హోమీ’’తి కామావచరపరికమ్మచిత్తేహి పరికమ్మం కత్వా పున అభిఞ్ఞాపాదకం ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ పున ఆవజ్జిత్వా అధిట్ఠాతి, అధిట్ఠానచిత్తేన సహేవ సతం హోతి. సహస్సాదీసుపి ఏసేవ నయో.
Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ – pakatiyā eko bahukaṃ āvajjeti, sataṃ vā sahassaṃ vā āvajjitvā ñāṇena adhiṭṭhāti ‘‘bahuko homī’’ti (paṭi. ma. 3.10) evaṃ vibhajitvā dassitā iddhi adhiṭṭhānavasena nipphannattā adhiṭṭhānā iddhi nāma. Tassāyamattho – abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya sace sataṃ icchati ‘‘sataṃ homi, sataṃ homī’’ti kāmāvacaraparikammacittehi parikammaṃ katvā puna abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya puna āvajjitvā adhiṭṭhāti, adhiṭṭhānacittena saheva sataṃ hoti. Sahassādīsupi eseva nayo.
తత్థ పాదకజ్ఝానచిత్తం నిమిత్తారమ్మణం పరికమ్మచిత్తాని సతారమ్మణాని వా సహస్సాదీసు అఞ్ఞతరారమ్మణాని వా, తాని చ ఖో వణ్ణవసేన, నో పణ్ణత్తివసేన. అధిట్ఠానచిత్తమ్పి సతారమ్మణమేవ, తం పన అప్పనాచిత్తం వియ గోత్రభుఅనన్తరమేవ ఉప్పజ్జతి రూపావచరచతుత్థఝానికం . సో పన పకతివణ్ణం విజహిత్వా కుమారవణ్ణం వా దస్సేతి నాగవణ్ణం వా దస్సేతి. సుపణ్ణవణ్ణం వా…పే॰… వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం వా దస్సేతీతి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౩) ఏవం ఆగతా ఇద్ధి పకతివణ్ణవిజహనవికారవసేన పవత్తత్తా వికుబ్బనిద్ధి నామ.
Tattha pādakajjhānacittaṃ nimittārammaṇaṃ parikammacittāni satārammaṇāni vā sahassādīsu aññatarārammaṇāni vā, tāni ca kho vaṇṇavasena, no paṇṇattivasena. Adhiṭṭhānacittampi satārammaṇameva, taṃ pana appanācittaṃ viya gotrabhuanantarameva uppajjati rūpāvacaracatutthajhānikaṃ . So pana pakativaṇṇaṃ vijahitvā kumāravaṇṇaṃ vā dasseti nāgavaṇṇaṃ vā dasseti. Supaṇṇavaṇṇaṃ vā…pe… vividhampi senābyūhaṃ vā dassetīti (paṭi. ma. 3.13) evaṃ āgatā iddhi pakativaṇṇavijahanavikāravasena pavattattā vikubbaniddhi nāma.
‘‘ఇధ భిక్ఖు ఇమమ్హా కాయా అఞ్ఞం కాయం అభినిమ్మినాతి రూపిం మనోమయం సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గిం అహీనిన్ద్రియ’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౪) ఇమినా నయేన ఆగతా ఇద్ధి సరీరస్సేవ అబ్భన్తరే అఞ్ఞస్స మనోమయస్స సరీరస్స నిప్ఫత్తివసేన పవత్తత్తా మనోమయిద్ధి నామ.
‘‘Idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimmināti rūpiṃ manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgiṃ ahīnindriya’’nti (paṭi. ma. 3.14) iminā nayena āgatā iddhi sarīrasseva abbhantare aññassa manomayassa sarīrassa nipphattivasena pavattattā manomayiddhi nāma.
ఞాణుప్పత్తితో పుబ్బే వా పచ్ఛా వా తఙ్ఖణే వా తేన అత్తభావేన పటిలభితబ్బఅరహత్తఞాణానుభావేన నిబ్బత్తో విసేసో ఞాణవిప్ఫారో ఇద్ధి నామ. ఆయస్మతో బాకులస్స చ ఆయస్మతో సంకిచ్చస్స చ ఞాణవిప్ఫారా ఇద్ధి, తేసం వత్థు చేత్థ కథేతబ్బం (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౨౬).
Ñāṇuppattito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā tena attabhāvena paṭilabhitabbaarahattañāṇānubhāvena nibbatto viseso ñāṇavipphāro iddhi nāma. Āyasmato bākulassa ca āyasmato saṃkiccassa ca ñāṇavipphārā iddhi, tesaṃ vatthu cettha kathetabbaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.226).
సమాధితో పుబ్బే వా పచ్ఛా వా తఙ్ఖణే వా సమథానుభావేన నిబ్బత్తో విసేసో సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి నామ. ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి (ఉదా॰ ౩౪), ఆయస్మతో సఞ్జీవస్స సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి (మ॰ ని॰ ౧.౫౦౭), ఆయస్మతో ఖాణుకోణ్డఞ్ఞస్స సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౧.ఖాణుకోణ్డఞ్ఞత్థేరవత్థు), ఉత్తరాయ ఉపాసికాయ సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధి (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౨.ఉత్తరాఉపాసికావత్థు; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౬౨), సామావతియా ఉపాసికాయ సమాధివిప్ఫారా ఇద్ధీతి (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౧.సామావతీవత్థు; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧) తేసం వత్థూనేత్థ కథేతబ్బాని, గన్థవిత్థారదోసపరిహారత్థం పన మయా న విత్థారితాని.
Samādhito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā samathānubhāvena nibbatto viseso samādhivipphārā iddhi nāma. Āyasmato sāriputtassa samādhivipphārā iddhi (udā. 34), āyasmato sañjīvassa samādhivipphārā iddhi (ma. ni. 1.507), āyasmato khāṇukoṇḍaññassa samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 1.khāṇukoṇḍaññattheravatthu), uttarāya upāsikāya samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 2.uttarāupāsikāvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.262), sāmāvatiyā upāsikāya samādhivipphārā iddhīti (dha. pa. aṭṭha. 1.sāmāvatīvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.260-261) tesaṃ vatthūnettha kathetabbāni, ganthavitthāradosaparihāratthaṃ pana mayā na vitthāritāni.
కతమా అరియా ఇద్ధి? ఇధ భిక్ఖు సచే ఆకఙ్ఖతి ‘‘పటిక్కూలే అప్పటిక్కూలసఞ్ఞీ విహరేయ్య’’న్తి అప్పటిక్కూలసఞ్ఞీ తత్థ విహరతి, సచే ఆకఙ్ఖతి ‘‘అప్పటిక్కూలే పటిక్కూలసఞ్ఞీ విహరేయ్య’’న్తి పటిక్కూలసఞ్ఞీ తత్థ విహరతి…పే॰… ఉపేక్ఖకో తత్థ విహరతి సతో సమ్పజానోతి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౭). అయఞ్హి చేతోవసిప్పత్తానం అరియానంయేవ సమ్భవతో అరియా ఇద్ధి నామ.
Katamā ariyā iddhi? Idha bhikkhu sace ākaṅkhati ‘‘paṭikkūle appaṭikkūlasaññī vihareyya’’nti appaṭikkūlasaññī tattha viharati, sace ākaṅkhati ‘‘appaṭikkūle paṭikkūlasaññī vihareyya’’nti paṭikkūlasaññī tattha viharati…pe… upekkhako tattha viharati sato sampajānoti (paṭi. ma. 3.17). Ayañhi cetovasippattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato ariyā iddhi nāma.
కతమా కమ్మవిపాకజా ఇద్ధి? సబ్బేసం పక్ఖీనం సబ్బేసం దేవానం పఠమకప్పికానం మనుస్సానం ఏకచ్చానఞ్చ వినిపాతికానం వేహాసగమనాదికా కమ్మవిపాకజా ఇద్ధి నామ. కతమా పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి? రాజా చక్కవత్తీ వేహాసం గచ్ఛతి సద్ధిం చతురఙ్గినియా సేనాయ. జటిలకస్స గహపతిస్స అసీతిహత్థో సువణ్ణపబ్బతో నిబ్బత్తి. అయం పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి నామ. ఘోసకస్స గహపతినో (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౧.కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు) సత్తసు ఠానేసు మారణత్థాయ ఉపక్కమే కతేపి అరోగభావో పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి. మేణ్డకసేట్ఠిస్స (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౨.మేణ్డకసేట్ఠివత్థు) అట్ఠకరీసమత్తే పదేసే సత్తరతనమయానం మేణ్డకానం పాతుభావో పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి.
Katamā kammavipākajā iddhi? Sabbesaṃ pakkhīnaṃ sabbesaṃ devānaṃ paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ ekaccānañca vinipātikānaṃ vehāsagamanādikā kammavipākajā iddhi nāma. Katamā puññavato iddhi? Rājā cakkavattī vehāsaṃ gacchati saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Jaṭilakassa gahapatissa asītihattho suvaṇṇapabbato nibbatti. Ayaṃ puññavato iddhi nāma. Ghosakassa gahapatino (dha. pa. aṭṭha. 1.kumbhaghosakaseṭṭhivatthu) sattasu ṭhānesu māraṇatthāya upakkame katepi arogabhāvo puññavato iddhi. Meṇḍakaseṭṭhissa (dha. pa. aṭṭha. 2.meṇḍakaseṭṭhivatthu) aṭṭhakarīsamatte padese sattaratanamayānaṃ meṇḍakānaṃ pātubhāvo puññavato iddhi.
కతమా విజ్జామయా ఇద్ధి? విజ్జాధరా విజ్జం పరిజప్పిత్వా వేహాసం గచ్ఛన్తి, ఆకాసే అన్తలిక్ఖే హత్థిమ్పి దస్సేన్తి…పే॰… వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం దస్సేన్తీతి (పటి॰ మ॰ ౩.౧౮). ఆదినయప్పవత్తా విజ్జామయా ఇద్ధి నామ. తం తం కమ్మం కత్వా నిబ్బత్తో విసేసో ‘సమ్మాపయోగపచ్చయా ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధీ’తి అయం తత్థ తత్థ సమ్మాపయోగపచ్చయా ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి నామ. ఇమిస్సా దసవిధాయ ఇద్ధియా బలం ఇద్ధిబలం నామ, ఇదం మయ్హం ఇద్ధిబలం న జానన్తీతి అత్థో (విసుద్ధి॰ ౨.౩౭౫ ఆదయో).
Katamā vijjāmayā iddhi? Vijjādharā vijjaṃ parijappitvā vehāsaṃ gacchanti, ākāse antalikkhe hatthimpi dassenti…pe… vividhampi senābyūhaṃ dassentīti (paṭi. ma. 3.18). Ādinayappavattā vijjāmayā iddhi nāma. Taṃ taṃ kammaṃ katvā nibbatto viseso ‘sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’ti ayaṃ tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhi nāma. Imissā dasavidhāya iddhiyā balaṃ iddhibalaṃ nāma, idaṃ mayhaṃ iddhibalaṃ na jānantīti attho (visuddhi. 2.375 ādayo).
పఞ్ఞాబలన్తి సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణవిసేసదాయకం అరహత్తమగ్గపఞ్ఞాబలం అధిప్పేతం, తమ్పి ఏతే న జానన్తి. కేచి ‘‘ఛన్నం అసాధారణఞాణానమేతం అధివచనం పఞ్ఞాబల’’న్తి వదన్తి. బుద్ధబలన్తి ఏత్థ బుద్ధబలం నామ బుద్ధానుభావో, దసబలఞాణాని వా. తత్థ దసబలఞాణాని నామ ఠానాట్ఠానఞాణం, అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నకమ్మవిపాకజాననఞాణం, సబ్బత్థగామినిపటిపదాఞాణం, అనేకధాతునానాధాతులోకజాననఞాణం, నానాధిముత్తికఞాణం, ఆసయానుసయఞాణం, ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసవోదానవుట్ఠానేసు యథాభూతఞాణం, పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం, చుతూపపాతఞాణం, ఆసవక్ఖయఞాణన్తి ఇమాని దస. ఇమేసం దసన్నం ఞాణానం అధివచనం బుద్ధబలన్తి. ఏదిసన్తి ఈదిసం, అయమేవ వా పాఠో.
Paññābalanti sabbalokiyalokuttaraguṇavisesadāyakaṃ arahattamaggapaññābalaṃ adhippetaṃ, tampi ete na jānanti. Keci ‘‘channaṃ asādhāraṇañāṇānametaṃ adhivacanaṃ paññābala’’nti vadanti. Buddhabalanti ettha buddhabalaṃ nāma buddhānubhāvo, dasabalañāṇāni vā. Tattha dasabalañāṇāni nāma ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ, atītānāgatapaccuppannakammavipākajānanañāṇaṃ, sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ, anekadhātunānādhātulokajānanañāṇaṃ, nānādhimuttikañāṇaṃ, āsayānusayañāṇaṃ, jhānavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānesu yathābhūtañāṇaṃ, pubbenivāsānussatiñāṇaṃ, cutūpapātañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇanti imāni dasa. Imesaṃ dasannaṃ ñāṇānaṃ adhivacanaṃ buddhabalanti. Edisanti īdisaṃ, ayameva vā pāṭho.
హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో. అహన్తి అత్తానం నిద్దిసతి. కిం వుత్తం హోతి? యస్మా పనేతే మమ ఞాతకా బుద్ధబలం వా బుద్ధగుణే వా న జానన్తి, కేవలం అత్తనో మోఘజిణ్ణభావం నిస్సాయ మానవసేన సబ్బలోకజేట్ఠసేట్ఠం మం న వన్దన్తి. తస్మా తేసం మానకేతు అత్థి, తం భఞ్జిత్వా వన్దనత్థం బుద్ధబలం దస్సేయ్యన్తి వుత్తం హోతి. దస్సయిస్సామీతి దస్సేయ్యం. ‘‘దస్సేస్సామీ’’తి చ పాఠో, సోయేవత్థో. బుద్ధబలన్తి బుద్ధానుభావం, బుద్ధఞాణవిసేసం వా. అనుత్తరన్తి నిరుత్తరం. చఙ్కమన్తి చఙ్కమితబ్బట్ఠానం వుచ్చతి. మాపయిస్సామీతి మాపేయ్యం. ‘‘చఙ్కమనం మాపేస్సామీ’’తి చ పాఠో, సోయేవత్థో. నభేతి ఆకాసే. సబ్బరతనమణ్డితన్తి సబ్బేహి రతిజననట్ఠేన రతనేహి ముత్తా-మణి-వేళురియ-సఙ్ఖ-సిలా-పవాళ-రజత-సువణ్ణ-మసారగల్ల-లోహితఙ్కేహి దసహి దసహి మణ్డితో అలఙ్కతో సబ్బరతనమణ్డితో, తం సబ్బరతనమణ్డితం. ‘‘నభే రతనమణ్డిత’’న్తి పఠన్తి కేచి.
Handāti vavassaggatthe nipāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yasmā panete mama ñātakā buddhabalaṃ vā buddhaguṇe vā na jānanti, kevalaṃ attano moghajiṇṇabhāvaṃ nissāya mānavasena sabbalokajeṭṭhaseṭṭhaṃ maṃ na vandanti. Tasmā tesaṃ mānaketu atthi, taṃ bhañjitvā vandanatthaṃ buddhabalaṃ dasseyyanti vuttaṃ hoti. Dassayissāmīti dasseyyaṃ. ‘‘Dassessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Buddhabalanti buddhānubhāvaṃ, buddhañāṇavisesaṃ vā. Anuttaranti niruttaraṃ. Caṅkamanti caṅkamitabbaṭṭhānaṃ vuccati. Māpayissāmīti māpeyyaṃ. ‘‘Caṅkamanaṃ māpessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Nabheti ākāse. Sabbaratanamaṇḍitanti sabbehi ratijananaṭṭhena ratanehi muttā-maṇi-veḷuriya-saṅkha-silā-pavāḷa-rajata-suvaṇṇa-masāragalla-lohitaṅkehi dasahi dasahi maṇḍito alaṅkato sabbaratanamaṇḍito, taṃ sabbaratanamaṇḍitaṃ. ‘‘Nabhe ratanamaṇḍita’’nti paṭhanti keci.
అథేవం భగవతా చిన్తితమత్తే దససహస్సచక్కవాళవాసినో భుమ్మాదయో దేవా పముదితహదయా సాధుకారమదంసు. తమత్థం పకాసేన్తేహి సఙ్గీతికారకేహి –
Athevaṃ bhagavatā cintitamatte dasasahassacakkavāḷavāsino bhummādayo devā pamuditahadayā sādhukāramadaṃsu. Tamatthaṃ pakāsentehi saṅgītikārakehi –
౬.
6.
‘‘భుమ్మా మహారాజికా తావతింసా, యామా చ దేవా తుసితా చ నిమ్మితా;
‘‘Bhummā mahārājikā tāvatiṃsā, yāmā ca devā tusitā ca nimmitā;
పరనిమ్మితా యేపి చ బ్రహ్మకాయికా, ఆనన్దితా విపులమకంసు ఘోస’’న్తి. –
Paranimmitā yepi ca brahmakāyikā, ānanditā vipulamakaṃsu ghosa’’nti. –
ఆదిగాథాయో ఠపితాతి వేదితబ్బా.
Ādigāthāyo ṭhapitāti veditabbā.
తత్థ భుమ్మాతి భుమ్మట్ఠా, పాసాణపబ్బతవనరుక్ఖాదీసు ఠితా. మహారాజికాతి మహారాజపక్ఖికా. భుమ్మట్ఠానం దేవతానం సద్దం సుత్వా ఆకాసట్ఠకదేవతా, తతో అబ్భవలాహకా దేవతా, తతో ఉణ్హవలాహకా దేవతా, తతో సీతవలాహకా దేవతా, తతో వస్సవలాహకా దేవతా, తతో వాతవలాహకా దేవతా, తతో చత్తారో మహారాజానో, తతో తావతింసా, తతో యామా, తతో తుసితా, తతో నిమ్మానరతీ, తతో పరనిమ్మితవసవత్తీ, తతో బ్రహ్మకాయికా, తతో బ్రహ్మపురోహితా, తతో మహాబ్రహ్మానో, తతో పరిత్తాభా, తతో అప్పమాణాభా, తతో ఆభస్సరా, తతో పరిత్తసుభా, తతో అప్పమాణసుభా, తతో సుభకిణ్హా, తతో వేహప్ఫలా, తతో అవిహా, తతో అతప్పా, తతో సుదస్సా, తతో సుదస్సీ, తతో అకనిట్ఠా దేవతా సద్దం సుత్వా మహన్తం సద్దం అకంసు. అసఞ్ఞినో చ అరూపావచరసత్తే చ ఠపేత్వా సోతాయతనపవత్తిట్ఠానే సబ్బే దేవమనుస్సనాగాదయో పీతివసం గతహదయా ఉక్కుట్ఠిసద్దమకంసూతి అత్థో. ఆనన్దితాతి పముదితహదయా, సఞ్జాతపీతిసోమనస్సా హుత్వాతి అత్థో. విపులన్తి పుథులం.
Tattha bhummāti bhummaṭṭhā, pāsāṇapabbatavanarukkhādīsu ṭhitā. Mahārājikāti mahārājapakkhikā. Bhummaṭṭhānaṃ devatānaṃ saddaṃ sutvā ākāsaṭṭhakadevatā, tato abbhavalāhakā devatā, tato uṇhavalāhakā devatā, tato sītavalāhakā devatā, tato vassavalāhakā devatā, tato vātavalāhakā devatā, tato cattāro mahārājāno, tato tāvatiṃsā, tato yāmā, tato tusitā, tato nimmānaratī, tato paranimmitavasavattī, tato brahmakāyikā, tato brahmapurohitā, tato mahābrahmāno, tato parittābhā, tato appamāṇābhā, tato ābhassarā, tato parittasubhā, tato appamāṇasubhā, tato subhakiṇhā, tato vehapphalā, tato avihā, tato atappā, tato sudassā, tato sudassī, tato akaniṭṭhā devatā saddaṃ sutvā mahantaṃ saddaṃ akaṃsu. Asaññino ca arūpāvacarasatte ca ṭhapetvā sotāyatanapavattiṭṭhāne sabbe devamanussanāgādayo pītivasaṃ gatahadayā ukkuṭṭhisaddamakaṃsūti attho. Ānanditāti pamuditahadayā, sañjātapītisomanassā hutvāti attho. Vipulanti puthulaṃ.
అథ సత్థా చిన్తితసమనన్తరమేవ ఓదాతకసిణసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా – ‘‘దససు చక్కవాళసహస్సేసు ఆలోకో హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి. తేన అధిట్ఠానచిత్తేన సహేవ ఆలోకో అహోసి పథవితో పట్ఠాయ యావ అకనిట్ఠభవనా. తేన వుత్తం –
Atha satthā cintitasamanantarameva odātakasiṇasamāpattiṃ samāpajjitvā – ‘‘dasasu cakkavāḷasahassesu āloko hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Tena adhiṭṭhānacittena saheva āloko ahosi pathavito paṭṭhāya yāva akaniṭṭhabhavanā. Tena vuttaṃ –
౭.
7.
‘‘ఓభాసితా చ పథవీ సదేవకా, పుథూ చ లోకన్తరికా అసంవుతా;
‘‘Obhāsitā ca pathavī sadevakā, puthū ca lokantarikā asaṃvutā;
తమో చ తిబ్బో విహతో తదా అహు, దిస్వాన అచ్ఛేరకం పాటిహీర’’న్తి.
Tamo ca tibbo vihato tadā ahu, disvāna accherakaṃ pāṭihīra’’nti.
తత్థ ఓభాసితాతి పకాసితా. పథవీతి ఏత్థాయం పథవీ చతుబ్బిధా – కక్ఖళపథవీ, ససమ్భారపథవీ, నిమిత్తపథవీ, సమ్ముతిపథవీతి. తాసు ‘‘కతమా చావుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు? యం అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం కక్ఖళం ఖరిగత’’న్తిఆదీసు (విభ॰ ౧౭౩) వుత్తా అయం కక్ఖళపథవీ నామ. ‘‘యో పన భిక్ఖు పథవిం ఖణేయ్య వా ఖణాపేయ్య వా’’తిఆదీసు (పాచి॰ ౮౫) వుత్తా ససమ్భారపథవీ, యే చ కేసాదయో వీసతి కోట్ఠాసా, అయోలోహాదయో చ బాహిరా; సాపి వణ్ణాదీహి సమ్భారేహి సద్ధిం పథవీతి ససమ్భారపథవీ నామ. ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౩.౩౬౦) నిమిత్తపథవీ ‘‘ఆరమ్మణపథవీ’’తిపి వుచ్చతి. పథవీకసిణఝానలాభీ దేవలోకే నిబ్బత్తో ఆగమనవసేన ‘‘పథవీదేవో’’తి నామం లభతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ఆపో చ దేవా పథవీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౪౦) అయం సమ్ముతిపథవీ, పఞ్ఞత్తిపథవీ నామాతి వేదితబ్బా. ఇధ పన ససమ్భారపథవీ అధిప్పేతా (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨ పథవీవారవణ్ణనా).
Tattha obhāsitāti pakāsitā. Pathavīti etthāyaṃ pathavī catubbidhā – kakkhaḷapathavī, sasambhārapathavī, nimittapathavī, sammutipathavīti. Tāsu ‘‘katamā cāvuso, ajjhattikā pathavīdhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādīsu (vibha. 173) vuttā ayaṃ kakkhaḷapathavī nāma. ‘‘Yo pana bhikkhu pathaviṃ khaṇeyya vā khaṇāpeyya vā’’tiādīsu (pāci. 85) vuttā sasambhārapathavī, ye ca kesādayo vīsati koṭṭhāsā, ayolohādayo ca bāhirā; sāpi vaṇṇādīhi sambhārehi saddhiṃ pathavīti sasambhārapathavī nāma. ‘‘Pathavīkasiṇameko sañjānātī’’tiādīsu (dī. ni. 3.360) nimittapathavī ‘‘ārammaṇapathavī’’tipi vuccati. Pathavīkasiṇajhānalābhī devaloke nibbatto āgamanavasena ‘‘pathavīdevo’’ti nāmaṃ labhati. Vuttañhetaṃ – ‘‘āpo ca devā pathavī’’tiādīsu (dī. ni. 2.340) ayaṃ sammutipathavī, paññattipathavī nāmāti veditabbā. Idha pana sasambhārapathavī adhippetā (ma. ni. aṭṭha. 1.2 pathavīvāravaṇṇanā).
సదేవకాతి సదేవలోకా. ‘‘సదేవతా’’తిపి పాఠో అత్థి చే సున్దరతరం, సదేవకో మనుస్సలోకో ఓభాసితోతి అత్థో. పుథూతి బహూ. లోకన్తరికాతి అసురకాయనరకానమేతం అధివచనం, తా పన తిణ్ణం చక్కవాళానం అన్తరా ఏకా లోకన్తరికా హోతి, తిణ్ణం సకటచక్కానం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆహచ్చ ఠితానం మజ్ఝే ఓకాసో వియ ఏకేకో లోకన్తరికనిరయో, పరిమాణతో అట్ఠయోజనసహస్సో హోతి. అసంవుతాతి హేట్ఠా అప్పతిట్ఠా. తమో చాతి అన్ధకారో. తిబ్బోతి బహలో ఘనో. చన్దిమసూరియాలోకాభావతో నిచ్చన్ధకారోవ హోతి. విహతోతి విద్ధస్తో. తదాతి యదా పన భగవా సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ పాటిహారియకరణత్థం ఆలోకం ఫరి, తదా సో తమో తిబ్బో లోకన్తరికాసు ఠితో, విహతో విద్ధస్తో అహోసీతి అత్థో.
Sadevakāti sadevalokā. ‘‘Sadevatā’’tipi pāṭho atthi ce sundarataraṃ, sadevako manussaloko obhāsitoti attho. Puthūti bahū. Lokantarikāti asurakāyanarakānametaṃ adhivacanaṃ, tā pana tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antarā ekā lokantarikā hoti, tiṇṇaṃ sakaṭacakkānaṃ aññamaññaṃ āhacca ṭhitānaṃ majjhe okāso viya ekeko lokantarikanirayo, parimāṇato aṭṭhayojanasahasso hoti. Asaṃvutāti heṭṭhā appatiṭṭhā. Tamo cāti andhakāro. Tibboti bahalo ghano. Candimasūriyālokābhāvato niccandhakārova hoti. Vihatoti viddhasto. Tadāti yadā pana bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca pāṭihāriyakaraṇatthaṃ ālokaṃ phari, tadā so tamo tibbo lokantarikāsu ṭhito, vihato viddhasto ahosīti attho.
అచ్ఛేరకన్తి అచ్ఛరాపహరణయోగ్గం, విమ్హయవసేన అఙ్గులీహి పహరణయోగ్గన్తి అత్థో. పాటిహీరన్తి పటిపక్ఖహరణతో పాటిహీరం. పటిహరతి సత్తానం దిట్ఠిమానోపగతాని చిత్తానీతి వా పాటిహీరం, అప్పసన్నానం సత్తానం పసాదం పటిఆహరతీతి వా పాటిహీరం. ‘‘పాటిహేర’’న్తిపి పాఠో, సోయేవత్థో. ఏత్థ ఆలోకవిధానవిసేసస్సేతం అధివచనం. దిస్వాన అచ్ఛేరకం పాటిహీరన్తి ఏత్థ దేవా చ మనుస్సా చ లోకన్తరికాసు నిబ్బత్తసత్తాపి చ తం భగవతో పాటిహారియం దిస్వా పరమప్పీతిసోమనస్సం అగమంసూతి ఇదం వచనం ఆహరిత్వా అత్థో దట్ఠబ్బో, ఇతరథా న పుబ్బేన వా పరం, న పరేన వా పుబ్బం యుజ్జతి.
Accherakanti accharāpaharaṇayoggaṃ, vimhayavasena aṅgulīhi paharaṇayogganti attho. Pāṭihīranti paṭipakkhaharaṇato pāṭihīraṃ. Paṭiharati sattānaṃ diṭṭhimānopagatāni cittānīti vā pāṭihīraṃ, appasannānaṃ sattānaṃ pasādaṃ paṭiāharatīti vā pāṭihīraṃ. ‘‘Pāṭihera’’ntipi pāṭho, soyevattho. Ettha ālokavidhānavisesassetaṃ adhivacanaṃ. Disvāna accherakaṃpāṭihīranti ettha devā ca manussā ca lokantarikāsu nibbattasattāpi ca taṃ bhagavato pāṭihāriyaṃ disvā paramappītisomanassaṃ agamaṃsūti idaṃ vacanaṃ āharitvā attho daṭṭhabbo, itarathā na pubbena vā paraṃ, na parena vā pubbaṃ yujjati.
ఇదాని న కేవలం మనుస్సలోకేసుయేవ ఆలోకో అత్థి, సబ్బత్థ తివిధేపి సఙ్ఖారసత్తోకాససఙ్ఖాతే లోకే ఆలోకోయేవాతి దస్సనత్థం –
Idāni na kevalaṃ manussalokesuyeva āloko atthi, sabbattha tividhepi saṅkhārasattokāsasaṅkhāte loke ālokoyevāti dassanatthaṃ –
౮.
8.
‘‘సదేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసే,
‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhase,
ఆభా ఉళారా విపులా అజాయథ;
Ābhā uḷārā vipulā ajāyatha;
ఇమస్మిం లోకే పరస్మిఞ్చోభయస్మిం,
Imasmiṃ loke parasmiñcobhayasmiṃ,
అధో చ ఉద్ధం తిరియఞ్చ విత్థత’’న్తి. – అయం గాథా వుత్తా;
Adho ca uddhaṃ tiriyañca vitthata’’nti. – ayaṃ gāthā vuttā;
తత్థ దేవాతి సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి సబ్బేపి దేవా ఇధ సఙ్గహితా. దేవా చ గన్ధబ్బా చ మనుస్సా చ రక్ఖసా చ దేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసా. సహ దేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసేహీతి సదేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసో. కో పన సో? లోకో, తస్మిం సదేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసే లోకే. ఆభాతి ఆలోకో. ఉళారాతి ఏత్థాయం ఉళార-సద్దో మధురసేట్ఠవిపులాదీసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘ఉళారాని ఖాదనీయభోజనీయాని ఖాదన్తి భుఞ్జన్తీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౬౬) మధురే దిస్సతి. ‘‘ఉళారాయ ఖో పన భవం వచ్ఛాయనో పసంసాయ సమణం గోతమం పసంసతీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౮) సేట్ఠే. ‘‘అతిక్కమ్మ దేవానం దేవానుభావం అప్పమాణో ఉళారో ఓభాసో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౨; మ॰ ని॰ ౩.౨౦౧) విపులే. స్వాయం ఇధ సేట్ఠే దట్ఠబ్బో (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౪౨; వి॰ వ॰ అట్ఠ॰ ౧). విపులాతి అప్పమాణా. అజాయథాతి ఉప్పజ్జి ఉదపాది పవత్తిత్థ. ఇమస్మిం లోకే పరస్మిఞ్చాతి ఇమస్మిం మనుస్సలోకే చ పరస్మిం దేవలోకే చాతి అత్థో. ఉభయస్మిన్తి తదుభయస్మిం, అజ్ఝత్తబహిద్ధాదీసు వియ దట్ఠబ్బం. అధో చాతి అవీచిఆదీసు నిరయేసు. ఉద్ధన్తి భవగ్గతోపి ఉద్ధం అజటాకాసేపి. తిరియఞ్చాతి తిరియతోపి దససు చక్కవాళసహస్సేసు. విత్థతన్తి విసటం. అన్ధకారం విధమిత్వా వుత్తప్పకారం లోకఞ్చ పదేసఞ్చ అజ్ఝోత్థరిత్వా ఆభా పవత్తిత్థాతి అత్థో. అథ వా తిరియఞ్చ విత్థతన్తి తిరియతో విత్థతం మహన్తం, అప్పమాణం పదేసం ఆభా ఫరిత్వా అట్ఠాసీతి అత్థో.
Tattha devāti sammutidevā upapattidevā visuddhidevāti sabbepi devā idha saṅgahitā. Devā ca gandhabbā ca manussā ca rakkhasā ca devagandhabbamanussarakkhasā. Saha devagandhabbamanussarakkhasehīti sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko pana so? Loko, tasmiṃ sadevagandhabbamanussarakkhase loke. Ābhāti āloko. Uḷārāti etthāyaṃ uḷāra-saddo madhuraseṭṭhavipulādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘uḷārāni khādanīyabhojanīyāni khādanti bhuñjantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhure dissati. ‘‘Uḷārāya kho pana bhavaṃ vacchāyano pasaṃsāya samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.288) seṭṭhe. ‘‘Atikkamma devānaṃ devānubhāvaṃ appamāṇo uḷāro obhāso’’tiādīsu (dī. ni. 2.32; ma. ni. 3.201) vipule. Svāyaṃ idha seṭṭhe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 3.142; vi. va. aṭṭha. 1). Vipulāti appamāṇā. Ajāyathāti uppajji udapādi pavattittha. Imasmiṃ loke parasmiñcāti imasmiṃ manussaloke ca parasmiṃ devaloke cāti attho. Ubhayasminti tadubhayasmiṃ, ajjhattabahiddhādīsu viya daṭṭhabbaṃ. Adho cāti avīciādīsu nirayesu. Uddhanti bhavaggatopi uddhaṃ ajaṭākāsepi. Tiriyañcāti tiriyatopi dasasu cakkavāḷasahassesu. Vitthatanti visaṭaṃ. Andhakāraṃ vidhamitvā vuttappakāraṃ lokañca padesañca ajjhottharitvā ābhā pavattitthāti attho. Atha vā tiriyañca vitthatanti tiriyato vitthataṃ mahantaṃ, appamāṇaṃ padesaṃ ābhā pharitvā aṭṭhāsīti attho.
అథ భగవా దససహస్సచక్కవాళేసు ఆలోకఫరణం కత్వా అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ఆవజ్జిత్వా అధిట్ఠానచిత్తేన ఆకాసమబ్భుగ్గన్త్వా తేసం ఞాతీనం సీసేసు పాదపంసుం ఓకిరమానో వియ మహతియా దేవమనుస్సపరిసాయ మజ్ఝే యమకపాటిహారియం దస్సేతి. తం పన పాళితో ఏవం వేదితబ్బం (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౬) –
Atha bhagavā dasasahassacakkavāḷesu ālokapharaṇaṃ katvā abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya āvajjitvā adhiṭṭhānacittena ākāsamabbhuggantvā tesaṃ ñātīnaṃ sīsesu pādapaṃsuṃ okiramāno viya mahatiyā devamanussaparisāya majjhe yamakapāṭihāriyaṃ dasseti. Taṃ pana pāḷito evaṃ veditabbaṃ (paṭi. ma. 1.116) –
‘‘కతమం తథాగతస్స యమకపాటిహీరే ఞాణం? ఇధ తథాగతో యమకపాటిహీరం కరోతి అసాధారణం సావకేహి ఉపరిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి. హేట్ఠిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఉపరిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… పురత్థిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, పచ్ఛిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి. పచ్ఛిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, పురత్థిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణఅక్ఖితో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామఅక్ఖితో ఉదకధారా పవత్తతి. వామఅక్ఖితో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణఅక్ఖితో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణకణ్ణసోతతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామకణ్ణసోతతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామకణ్ణసోతతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణకణ్ణసోతతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణనాసికాసోతతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామనాసికాసోతతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామనాసికాసోతతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణనాసికాసోతతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణఅంసకూటతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామఅంసకూటతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామఅంసకూటతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణఅంసకూటతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణహత్థతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామహత్థతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామహత్థతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణహత్థతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణపస్సతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామపస్సతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామపస్సతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణపస్సతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… దక్ఖిణపాదతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, వామపాదతో ఉదకధారా పవత్తతి. వామపాదతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, దక్ఖిణపాదతో ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… అఙ్గులఙ్గులేహి అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, అఙ్గులన్తరికాహి ఉదకధారా పవత్తతి. అఙ్గులన్తరికాహి అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, అఙ్గులఙ్గులేహి ఉదకధారా పవత్తతి…పే॰… ఏకేకలోమతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఏకేకలోమతో ఉదకధారా పవత్తతి. లోమకూపతో లోమకూపతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, లోమకూపతో లోమకూపతో ఉదకధారా పవత్తతి – ఛన్నం వణ్ణానం నీలానం పీతకానం లోహితకానం ఓదాతానం మఞ్జిట్ఠానం పభస్సరానం.
‘‘Katamaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇaṃ? Idha tathāgato yamakapāṭihīraṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattati…pe… puratthimakāyato aggikkhandho pavattati, pacchimakāyato udakadhārā pavattati. Pacchimakāyato aggikkhandho pavattati, puratthimakāyato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaakkhito aggikkhandho pavattati, vāmaakkhito udakadhārā pavattati. Vāmaakkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaakkhito udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, vāmakaṇṇasotato udakadhārā pavattati. Vāmakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇakaṇṇasotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, vāmanāsikāsotato udakadhārā pavattati. Vāmanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇanāsikāsotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, vāmaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati. Vāmaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇahatthato aggikkhandho pavattati, vāmahatthato udakadhārā pavattati. Vāmahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇahatthato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapassato aggikkhandho pavattati, vāmapassato udakadhārā pavattati. Vāmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapassato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapādato aggikkhandho pavattati, vāmapādato udakadhārā pavattati. Vāmapādato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapādato udakadhārā pavattati…pe… aṅgulaṅgulehi aggikkhandho pavattati, aṅgulantarikāhi udakadhārā pavattati. Aṅgulantarikāhi aggikkhandho pavattati, aṅgulaṅgulehi udakadhārā pavattati…pe… ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattati. Lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattati – channaṃ vaṇṇānaṃ nīlānaṃ pītakānaṃ lohitakānaṃ odātānaṃ mañjiṭṭhānaṃ pabhassarānaṃ.
‘‘భగవా చఙ్కమతి, నిమ్మితో తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. భగవా తిట్ఠతి, నిమ్మితో చఙ్కమతి వా నిసీదతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. భగవా నిసీదతి, నిమ్మితో చఙ్కమతి వా తిట్ఠతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. భగవా సేయ్యం కప్పేతి, నిమ్మితో చఙ్కమతి వా తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా. నిమ్మితో చఙ్కమతి, భగవా తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. నిమ్మితో తిట్ఠతి, భగవా చఙ్కమతి వా నిసీదతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. నిమ్మితో నిసీదతి, భగవా చఙ్కమతి వా తిట్ఠతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి. నిమ్మితో సేయ్యం కప్పేతి, భగవా చఙ్కమతి వా తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా, ఇదం తథాగతస్స యమకపాటిహీరే ఞాణన్తి వేదితబ్బం’’.
‘‘Bhagavā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā tiṭṭhati, nimmito caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā nisīdati, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā seyyaṃ kappeti, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā. Nimmito caṅkamati, bhagavā tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito tiṭṭhati, bhagavā caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito nisīdati, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito seyyaṃ kappeti, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā, idaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇanti veditabbaṃ’’.
తస్స పన భగవతో తేజోకసిణసమాపత్తివసేన ఉపరిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి. ఆపోకసిణసమాపత్తివసేన హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతీతి పున ఉదకధారాయ పవత్తట్ఠానతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, అగ్గిక్ఖన్ధస్స పవత్తట్ఠానతో ఉదకధారా పవత్తతీతి దస్సేతుం, ‘‘హేట్ఠిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఉపరిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతీ’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బా. ఏసేవ నయో సేసపదేసుపి. అగ్గిక్ఖన్ధో పనేత్థ ఉదకధారాయ అసమ్మిస్సోవ అహోసి. తథా ఉదకధారా అగ్గిక్ఖన్ధేన. రస్మీసు పన దుతియా దుతియా రస్మి పురిమాయ పురిమాయ యమకా వియ ఏకక్ఖణే పవత్తతి. ద్విన్నఞ్చ చిత్తానం ఏకక్ఖణే పవత్తి నామ నత్థి, బుద్ధానం పన భవఙ్గపరివాసస్స లహుకతాయ పఞ్చహాకారేహి చిణ్ణవసితాయ ఏతా రస్మియో ఏకక్ఖణే వియ పవత్తన్తి, తస్సా పన రస్మియా ఆవజ్జనపరికమ్మాధిట్ఠానాని విసుంయేవ. నీలరస్మిఅత్థాయ హి భగవా నీలకసిణం సమాపజ్జతి. పీతరస్మిఆదీనం అత్థాయ పీతకసిణాదీని సమాపజ్జతి.
Tassa pana bhagavato tejokasiṇasamāpattivasena uparimakāyato aggikkhandho pavattati. Āpokasiṇasamāpattivasena heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattatīti puna udakadhārāya pavattaṭṭhānato aggikkhandho pavattati, aggikkhandhassa pavattaṭṭhānato udakadhārā pavattatīti dassetuṃ, ‘‘heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’ti vuttanti veditabbā. Eseva nayo sesapadesupi. Aggikkhandho panettha udakadhārāya asammissova ahosi. Tathā udakadhārā aggikkhandhena. Rasmīsu pana dutiyā dutiyā rasmi purimāya purimāya yamakā viya ekakkhaṇe pavattati. Dvinnañca cittānaṃ ekakkhaṇe pavatti nāma natthi, buddhānaṃ pana bhavaṅgaparivāsassa lahukatāya pañcahākārehi ciṇṇavasitāya etā rasmiyo ekakkhaṇe viya pavattanti, tassā pana rasmiyā āvajjanaparikammādhiṭṭhānāni visuṃyeva. Nīlarasmiatthāya hi bhagavā nīlakasiṇaṃ samāpajjati. Pītarasmiādīnaṃ atthāya pītakasiṇādīni samāpajjati.
ఏవం భగవతో యమకపాటిహీరే కయిరమానే సకలస్సాపి దససహస్సచక్కవాళస్స అలఙ్కారకరణకాలో వియ అహోసి. తేన వుత్తం –
Evaṃ bhagavato yamakapāṭihīre kayiramāne sakalassāpi dasasahassacakkavāḷassa alaṅkārakaraṇakālo viya ahosi. Tena vuttaṃ –
౯.
9.
‘‘సత్తుత్తమో అనధివరో వినాయకో, సత్థా అహూ దేవమనుస్సపూజితో;
‘‘Sattuttamo anadhivaro vināyako, satthā ahū devamanussapūjito;
మహానుభావో సతపుఞ్ఞలక్ఖణో, దస్సేసి అచ్ఛేరకం పాటిహీర’’న్తి.
Mahānubhāvo satapuññalakkhaṇo, dassesi accherakaṃ pāṭihīra’’nti.
తత్థ సత్తుత్తమోతి అత్తనో సీలాదీహి గుణేహి సబ్బేసు సత్తేసు ఉత్తమో పవరో సేట్ఠోతి సత్తుత్తమో, సత్తానం వా ఉత్తమో సత్తుత్తమో. సత్తన్తి హి ఞాణస్స నామం, తేన దసబలచతువేసారజ్జఛఅసాధారణఞాణసఙ్ఖాతేన సత్తేన సేట్ఠో ఉత్తమోతి సత్తుత్తమో, సమానాధికరణవసేన సత్తో ఉత్తమోతి వా సత్తుత్తమో. యది ఏవం ‘‘ఉత్తమసత్తో’’తి వత్తబ్బం ఉత్తమ-సద్దస్స పుబ్బనిపాతపాఠతో. న పనేస భేదో అనియమతో బహులవచనతో చ నరుత్తమపురిసుత్తమనరవరాది-సద్దా వియ దట్ఠబ్బో. అథ వా సత్తం ఉత్తమం యస్స సో సత్తుత్తమో, ఇధాపి చ ఉత్తమ-సద్దస్స పుబ్బనిపాతో భవతి. ఉత్తమసత్తోతి విసేసనస్స పుబ్బనిపాతపాఠతో ‘‘చిత్తగూ పద్ధగూ’’తి ఏత్థ వియాతి నాయం దోసో. ఉభయవిసేసనతో వా ఆహితగ్గిఆదిపాఠో వియ దట్ఠబ్బో. వినాయకోతి బహూహి వినయనూపాయేహి సత్తే వినేతి దమేతీతి వినాయకో. సత్థాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థేహి యథారహం సత్తే అనుసాసతీతి సత్థా. అహూతి అహోసి. దేవమనుస్సపూజితోతి దిబ్బేహి పఞ్చకామగుణేహి దిబ్బన్తి కీళన్తీతి దేవా. మనస్స ఉస్సన్నత్తా మనుస్సా, దేవా చ మనుస్సా చ దేవమనుస్సా, దేవమనుస్సేహి పూజితో దేవమనుస్సపూజితో. పుప్ఫాదిపూజాయ చ పచ్చయపూజాయ చ పూజితో, అపచితోతి అత్థో. కస్మా పన దేవమనుస్సానమేవ గహణం కతం, నను భగవా తిరచ్ఛానగతేహిపి ఆరవాళకాళాపలాలధనపాలపాలిలేయ్యకనాగాదీహి సాతాగిరాళవకహేమవతసూచిలోమఖరలోమయక్ఖాదీహి వినిపాతగతేహిపి పూజితోయేవాతి? సచ్చమేవేతం, ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన సబ్బపుగ్గలపరిచ్ఛేదవసేన చేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. మహానుభావోతి మహతా బుద్ధానుభావేన సమన్నాగతో. సతపుఞ్ఞలక్ఖణోతి అనన్తేసు చక్కవాళేసు సబ్బే సత్తా ఏకేకం పుఞ్ఞకమ్మం సతక్ఖత్తుం కరేయ్యుం ఏత్తకేహి జనేహి కతకమ్మం బోధిసత్తో సయమేవ ఏకకో సతగుణం కత్వా నిబ్బత్తో. తస్మా ‘‘సతపుఞ్ఞలక్ఖణో’’తి వుచ్చతి. కేచి పన ‘‘సతేన సతేన పుఞ్ఞకమ్మేన నిబ్బత్తఏకేకలక్ఖణో’’తి వదన్తి. ‘‘ఏవం సన్తే యో కోచి బుద్ధో భవేయ్యా’’తి తం అట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తం. దస్సేసీతి సబ్బేసం దేవమనుస్సానం అతివిమ్హయకరం యమకపాటిహారియం దస్సేసి.
Tattha sattuttamoti attano sīlādīhi guṇehi sabbesu sattesu uttamo pavaro seṭṭhoti sattuttamo, sattānaṃ vā uttamo sattuttamo. Sattanti hi ñāṇassa nāmaṃ, tena dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇasaṅkhātena sattena seṭṭho uttamoti sattuttamo, samānādhikaraṇavasena satto uttamoti vā sattuttamo. Yadi evaṃ ‘‘uttamasatto’’ti vattabbaṃ uttama-saddassa pubbanipātapāṭhato. Na panesa bhedo aniyamato bahulavacanato ca naruttamapurisuttamanaravarādi-saddā viya daṭṭhabbo. Atha vā sattaṃ uttamaṃ yassa so sattuttamo, idhāpi ca uttama-saddassa pubbanipāto bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanipātapāṭhato ‘‘cittagū paddhagū’’ti ettha viyāti nāyaṃ doso. Ubhayavisesanato vā āhitaggiādipāṭho viya daṭṭhabbo. Vināyakoti bahūhi vinayanūpāyehi satte vineti dametīti vināyako. Satthāti diṭṭhadhammikasamparāyikatthehi yathārahaṃ satte anusāsatīti satthā. Ahūti ahosi. Devamanussapūjitoti dibbehi pañcakāmaguṇehi dibbanti kīḷantīti devā. Manassa ussannattā manussā, devā ca manussā ca devamanussā, devamanussehi pūjito devamanussapūjito. Pupphādipūjāya ca paccayapūjāya ca pūjito, apacitoti attho. Kasmā pana devamanussānameva gahaṇaṃ kataṃ, nanu bhagavā tiracchānagatehipi āravāḷakāḷāpalāladhanapālapālileyyakanāgādīhi sātāgirāḷavakahemavatasūcilomakharalomayakkhādīhi vinipātagatehipi pūjitoyevāti? Saccamevetaṃ, ukkaṭṭhaparicchedavasena sabbapuggalaparicchedavasena cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Mahānubhāvoti mahatā buddhānubhāvena samannāgato. Satapuññalakkhaṇoti anantesu cakkavāḷesu sabbe sattā ekekaṃ puññakammaṃ satakkhattuṃ kareyyuṃ ettakehi janehi katakammaṃ bodhisatto sayameva ekako sataguṇaṃ katvā nibbatto. Tasmā ‘‘satapuññalakkhaṇo’’ti vuccati. Keci pana ‘‘satena satena puññakammena nibbattaekekalakkhaṇo’’ti vadanti. ‘‘Evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyā’’ti taṃ aṭṭhakathāsu paṭikkhittaṃ. Dassesīti sabbesaṃ devamanussānaṃ ativimhayakaraṃ yamakapāṭihāriyaṃ dassesi.
అథ సత్థా ఆకాసే పాటిహారియం కత్వా మహాజనస్స చిత్తాచారం ఓలోకేత్వా తస్స అజ్ఝాసయానుకూలం ధమ్మకథం చఙ్కమన్తో కథేతుకామో ఆకాసే దససహస్సచక్కవాళవిత్థతం సబ్బరతనమయం రతనచఙ్కమం మాపేసి. తేన వుత్తం –
Atha satthā ākāse pāṭihāriyaṃ katvā mahājanassa cittācāraṃ oloketvā tassa ajjhāsayānukūlaṃ dhammakathaṃ caṅkamanto kathetukāmo ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ ratanacaṅkamaṃ māpesi. Tena vuttaṃ –
౧౦.
10.
‘‘సో యాచితో దేవవరేన చక్ఖుమా, అత్థం సమేక్ఖిత్వా తదా నరుత్తమో;
‘‘So yācito devavarena cakkhumā, atthaṃ samekkhitvā tadā naruttamo;
చఙ్కమం మాపయి లోకనాయకో, సునిట్ఠితం సబ్బరతననిమ్మిత’’న్తి.
Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti.
తత్థ సోతి సో సత్థా. యాచితోతి పఠమమేవ అట్ఠమే సత్తాహే ధమ్మదేసనాయ యాచితోతి అత్థో. దేవవరేనాతి సహమ్పతిబ్రహ్మునా. చక్ఖుమాతి ఏత్థ చక్ఖతీతి చక్ఖు, సమవిసమం విభావయతీతి అత్థో. తం పన చక్ఖు దువిధం – ఞాణచక్ఖు, మంసచక్ఖూతి. తత్థ ఞాణచక్ఖు పఞ్చవిధం – బుద్ధచక్ఖు, ధమ్మచక్ఖు, సమన్తచక్ఖు, దిబ్బచక్ఖు, పఞ్ఞాచక్ఖూతి. తేసు బుద్ధచక్ఖు నామ ఆసయానుసయఞాణఞ్చేవ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణఞ్చ, యం ‘‘బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౬౯; మ॰ ని॰ ౧.౨౮౩; ౨.౩౩౯; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౯) ఆగతం. ధమ్మచక్ఖు నామ హేట్ఠిమా తయో మగ్గా తీణి చ ఫలాని, యం ‘‘విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౩౫౫; సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౧; మహావ॰ ౧౬; పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) ఆగతం. సమన్తచక్ఖు నామ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం , యం ‘‘తథూపమం ధమ్మమయం, సుమేధ, పాసాదమారుయ్హ సమన్తచక్ఖూ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౭౦; మ॰ ని॰ ౧.౨౮౨; ౨.౩౩౮; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౮) ఆగతం. దిబ్బచక్ఖు నామ ఆలోకవడ్ఢనేన ఉప్పన్నాభిఞ్ఞాచిత్తేన సమ్పయుత్తఞాణం, యం ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేనా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౪౮, ౨౮౪, ౩౮౫, ౪౩౨; ౨.౩౪౧; ౩.౮౨, ౨౬౧; మహావ॰ ౧౦) ఆగతం. పఞ్ఞాచక్ఖు నామ ‘‘చక్ఖుం ఉదపాది, ఞాణం ఉదపాదీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౨; మహావ॰ ౧౫; కథా॰ ౪౦౫; పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) ఏత్థ పుబ్బేనివాసాదిఞాణం పఞ్ఞాచక్ఖూతి ఆగతం.
Tattha soti so satthā. Yācitoti paṭhamameva aṭṭhame sattāhe dhammadesanāya yācitoti attho. Devavarenāti sahampatibrahmunā. Cakkhumāti ettha cakkhatīti cakkhu, samavisamaṃ vibhāvayatīti attho. Taṃ pana cakkhu duvidhaṃ – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhūti. Tattha ñāṇacakkhu pañcavidhaṃ – buddhacakkhu, dhammacakkhu, samantacakkhu, dibbacakkhu, paññācakkhūti. Tesu buddhacakkhu nāma āsayānusayañāṇañceva indriyaparopariyattañāṇañca, yaṃ ‘‘buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (dī. ni. 2.69; ma. ni. 1.283; 2.339; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9) āgataṃ. Dhammacakkhu nāma heṭṭhimā tayo maggā tīṇi ca phalāni, yaṃ ‘‘virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (dī. ni. 1.355; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 16; paṭi. ma. 2.30) āgataṃ. Samantacakkhu nāma sabbaññutaññāṇaṃ , yaṃ ‘‘tathūpamaṃ dhammamayaṃ, sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhū’’ti (dī. ni. 2.70; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) āgataṃ. Dibbacakkhu nāma ālokavaḍḍhanena uppannābhiññācittena sampayuttañāṇaṃ, yaṃ ‘‘dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; mahāva. 10) āgataṃ. Paññācakkhu nāma ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1082; mahāva. 15; kathā. 405; paṭi. ma. 2.30) ettha pubbenivāsādiñāṇaṃ paññācakkhūti āgataṃ.
మంసచక్ఖు నామ ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౦౪, ౪౦౦; ౩.౪౨౧, ౪౨౫-౪౨౬; సం॰ ని॰ ౨.౪౩; ౪.౬౦; కథా॰ ౪౬౫, ౪౬౭) ఏత్థ పసాదమంసచక్ఖు వుత్తం (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౧౩). తం పన దువిధం – ససమ్భారచక్ఖు పసాదచక్ఖూతి. తేసు య్వాయం అక్ఖికూపకే అక్ఖిపత్తకేహి పరివారితో మంసపిణ్డో యత్థ చతస్సో ధాతుయో వణ్ణగన్ధరసోజా సమ్భవో జీవితం భావో చక్ఖుపసాదో కాయపసాదోతి సఙ్ఖేపతో తేరస సమ్భారా హోన్తి. విత్థారతో పన సమ్భవమానాని చతుసముట్ఠానాని ఛత్తింస జీవితం భావో చక్ఖుపసాదో కాయపసాదోతి ఇమే కమ్మసముట్ఠానా చత్తారో చాతి ససమ్భారా హోన్తి, ఇదం ససమ్భారచక్ఖు నామ. యం పన సేతమణ్డలపరిచ్ఛిన్నేన కణ్హమణ్డలేన పరివారితే దిట్ఠమణ్డలే సన్నివిట్ఠం రూపదస్సనసమత్థం పసాదమత్తం, ఇదం పసాదచక్ఖు నామ. సబ్బాని పనేతాని ఏకవిధాని అనిచ్చతో సఙ్ఖతతో, దువిధాని సాసవానాసవతో లోకియలోకుత్తరతో, తివిధాని భూమితో ఉపాదిణ్ణత్తికతో, చతుబ్బిధాని ఏకన్తపరిత్తఅప్పమాణానియతారమ్మణతో, పఞ్చవిధాని రూపనిబ్బానారూపసబ్బారమ్మణానారమ్మణవసేన, ఛబ్బిధాని హోన్తి బుద్ధచక్ఖాదివసేన. ఇచ్చేవమేతాని వుత్తప్పకారాని చక్ఖూని అస్స భగవతో సన్తీతి భగవా చక్ఖుమాతి వుచ్చతి. అత్థం సమేక్ఖిత్వాతి చఙ్కమం మాపేత్వా, ధమ్మదేసనానిమిత్తం దేవమనుస్సానం హితత్థం ఉపపరిక్ఖిత్వా ఉపధారేత్వాతి అధిప్పాయో. మాపయీతి మాపేసి. లోకనాయకోతి సగ్గమోక్ఖాభిముఖం లోకం నయతీతి లోకనాయకో. సునిట్ఠితన్తి సుట్ఠు నిట్ఠితం, పరియోసితన్తి అత్థో. సబ్బరతననిమ్మితన్తి దసవిధరతనమయం.
Maṃsacakkhu nāma ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 2.43; 4.60; kathā. 465, 467) ettha pasādamaṃsacakkhu vuttaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.213). Taṃ pana duvidhaṃ – sasambhāracakkhu pasādacakkhūti. Tesu yvāyaṃ akkhikūpake akkhipattakehi parivārito maṃsapiṇḍo yattha catasso dhātuyo vaṇṇagandharasojā sambhavo jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti saṅkhepato terasa sambhārā honti. Vitthārato pana sambhavamānāni catusamuṭṭhānāni chattiṃsa jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti ime kammasamuṭṭhānā cattāro cāti sasambhārā honti, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yaṃ pana setamaṇḍalaparicchinnena kaṇhamaṇḍalena parivārite diṭṭhamaṇḍale sanniviṭṭhaṃ rūpadassanasamatthaṃ pasādamattaṃ, idaṃ pasādacakkhu nāma. Sabbāni panetāni ekavidhāni aniccato saṅkhatato, duvidhāni sāsavānāsavato lokiyalokuttarato, tividhāni bhūmito upādiṇṇattikato, catubbidhāni ekantaparittaappamāṇāniyatārammaṇato, pañcavidhāni rūpanibbānārūpasabbārammaṇānārammaṇavasena, chabbidhāni honti buddhacakkhādivasena. Iccevametāni vuttappakārāni cakkhūni assa bhagavato santīti bhagavā cakkhumāti vuccati. Atthaṃ samekkhitvāti caṅkamaṃ māpetvā, dhammadesanānimittaṃ devamanussānaṃ hitatthaṃ upaparikkhitvā upadhāretvāti adhippāyo. Māpayīti māpesi. Lokanāyakoti saggamokkhābhimukhaṃ lokaṃ nayatīti lokanāyako. Suniṭṭhitanti suṭṭhu niṭṭhitaṃ, pariyositanti attho. Sabbaratananimmitanti dasavidharatanamayaṃ.
ఇదాని భగవతో తివిధపాటిహారియసమ్పత్తిదస్సనత్థం –
Idāni bhagavato tividhapāṭihāriyasampattidassanatthaṃ –
౧౧.
11.
‘‘ఇద్ధీ చ ఆదేసనానుసాసనీ, తిపాటిహీరే భగవా వసీ అహు;
‘‘Iddhī ca ādesanānusāsanī, tipāṭihīre bhagavā vasī ahu;
చఙ్కమం మాపయి లోకనాయకో, సునిట్ఠితం సబ్బరతననిమ్మిత’’న్తి. – వుత్తం;
Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti. – vuttaṃ;
తత్థ ఇద్ధీతి ఇద్ధివిధం ఇద్ధిపాటిహారియం నామ. తం పన ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతి, బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోతీతిఆదినయప్పవత్తం (దీ॰ ని॰ ౧.౨౩౯; మ॰ ని॰ ౧.౧౪౭; పటి॰ మ॰ ౩.౧౦). ఆదేసనాతి పరస్స చిత్తాచారం ఞత్వా కథనం ఆదేసనాపాటిహారియం, తం సావకానఞ్చ బుద్ధానఞ్చ సతతధమ్మదేసనా. అనుసాసనీతి అనుసాసనిపాటిహారియం, తస్స తస్స అజ్ఝాసయానుకూలమోవాదోతి అత్థో. ఇతి ఏతాని తీణి పాటిహారియాని. తత్థ ఇద్ధిపాటిహారియేన అనుసాసనిపాటిహారియం మహామోగ్గల్లానస్స ఆచిణ్ణం, ఆదేసనాపాటిహారియేన అనుసాసనిపాటిహారియం ధమ్మసేనాపతిస్స, అనుసాసనిపాటిహారియం పన బుద్ధానం సతతధమ్మదేసనా. తిపాటిహీరేతి ఏతేసు తీసు పాటిహారియేసూతి అత్థో. భగవాతి ఇదం గుణవిసిట్ఠసత్తుత్తమగరుగారవాధివచనం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –
Tattha iddhīti iddhividhaṃ iddhipāṭihāriyaṃ nāma. Taṃ pana ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotītiādinayappavattaṃ (dī. ni. 1.239; ma. ni. 1.147; paṭi. ma. 3.10). Ādesanāti parassa cittācāraṃ ñatvā kathanaṃ ādesanāpāṭihāriyaṃ, taṃ sāvakānañca buddhānañca satatadhammadesanā. Anusāsanīti anusāsanipāṭihāriyaṃ, tassa tassa ajjhāsayānukūlamovādoti attho. Iti etāni tīṇi pāṭihāriyāni. Tattha iddhipāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ mahāmoggallānassa āciṇṇaṃ, ādesanāpāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ dhammasenāpatissa, anusāsanipāṭihāriyaṃ pana buddhānaṃ satatadhammadesanā. Tipāṭihīreti etesu tīsu pāṭihāriyesūti attho. Bhagavāti idaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘భగవాతి వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
గరుగారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి. (విసుద్ధి॰ ౧.౧౪౨; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧ వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా; ఇతివు॰ అట్ఠ॰ నిదానవణ్ణనా; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౫౦);
Garugāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti. (visuddhi. 1.142; ma. ni. aṭṭha. 1.mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; mahāni. aṭṭha. 50);
వసీతి ఏతస్మిం తివిధేపి పాటిహారియే వసిప్పత్తో, చిణ్ణవసీతి అత్థో. వసియో నామ పఞ్చ వసియో – ఆవజ్జనసమాపజ్జనఅధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణసఙ్ఖాతా. తత్ర యం యం ఝానం యథిచ్ఛకం యదిచ్ఛకం యావతిచ్ఛకం ఆవజ్జతి ఆవజ్జనాయ దన్ధాయితత్తం నత్థీతి సీఘం ఆవజ్జేతుం సమత్థతా ఆవజ్జనవసీ నామ. తథా యం యం ఝానం యథిచ్ఛకం…పే॰… సమాపజ్జతి సమాపజ్జనాయ దన్ధాయితత్తం నత్థీతి సీఘం సమాపజ్జనసమత్థతా సమాపజ్జనవసీ నామ. దీఘం కాలం ఠపేతుం సమత్థతా అధిట్ఠానవసీ నామ. తథేవ లహుం వుట్ఠాతుం సమత్థతా వుట్ఠానవసీ నామ. పచ్చవేక్ఖణవసీ పన పచ్చవేక్ఖణజవనానేవ హోన్తి తాని ఆవజ్జనానన్తరానేవ హుత్వా ఉప్పజ్జన్తీతి ఆవజ్జనవసియా ఏవ వుత్తాని. ఇతి ఇమాసు పఞ్చసు వసీసు చిణ్ణవసితా వసీ నామ హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘తిపాటిహీరే భగవా వసీ అహూ’’తి.
Vasīti etasmiṃ tividhepi pāṭihāriye vasippatto, ciṇṇavasīti attho. Vasiyo nāma pañca vasiyo – āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātā. Tatra yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ āvajjati āvajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ āvajjetuṃ samatthatā āvajjanavasī nāma. Tathā yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ…pe… samāpajjati samāpajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ samāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī nāma. Dīghaṃ kālaṃ ṭhapetuṃ samatthatā adhiṭṭhānavasī nāma. Tatheva lahuṃ vuṭṭhātuṃ samatthatā vuṭṭhānavasī nāma. Paccavekkhaṇavasī pana paccavekkhaṇajavanāneva honti tāni āvajjanānantarāneva hutvā uppajjantīti āvajjanavasiyā eva vuttāni. Iti imāsu pañcasu vasīsu ciṇṇavasitā vasī nāma hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘tipāṭihīre bhagavā vasī ahū’’ti.
ఇదాని తస్స రతనచఙ్కమస్స నిమ్మితవిధానస్స దస్సనత్థం –
Idāni tassa ratanacaṅkamassa nimmitavidhānassa dassanatthaṃ –
౧౨.
12.
‘‘దససహస్సీలోకధాతుయా, సినేరుపబ్బతుత్తమే;
‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, sinerupabbatuttame;
థమ్భేవ దస్సేసి పటిపాటియా, చఙ్కమే రతనామయే’’తి. – ఆదిగాథాయో వుత్తా;
Thambheva dassesi paṭipāṭiyā, caṅkame ratanāmaye’’ti. – ādigāthāyo vuttā;
తత్థ దససహస్సీలోకధాతుయాతి దససు చక్కవాళసహస్సేసు. సినేరుపబ్బతుత్తమేతి మహామేరుసఙ్ఖాతే సేట్ఠపబ్బతే. థమ్భేవాతి థమ్భే వియ దసచక్కవాళసహస్సేసు యే సినేరుపబ్బతా, తే పటిపాటియా ఠితే సువణ్ణథమ్భే వియ కత్వా తేసం ఉపరి చఙ్కమం మాపేత్వా దస్సేసీతి అత్థో. రతనామయేతి రతనమయే.
Tattha dasasahassīlokadhātuyāti dasasu cakkavāḷasahassesu. Sinerupabbatuttameti mahāmerusaṅkhāte seṭṭhapabbate. Thambhevāti thambhe viya dasacakkavāḷasahassesu ye sinerupabbatā, te paṭipāṭiyā ṭhite suvaṇṇathambhe viya katvā tesaṃ upari caṅkamaṃ māpetvā dassesīti attho. Ratanāmayeti ratanamaye.
౧౩. దససహస్సీ అతిక్కమ్మాతి రతనచఙ్కమం పన భగవా మాపేన్తో తస్స ఏకం కోటిం సబ్బపరియన్తం పాచీనచక్కవాళముఖవట్టిం ఏకం కోటిం పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టిం అతిక్కమిత్వా ఠితం కత్వా మాపేసి. తేన వుత్తం –
13.Dasasahassī atikkammāti ratanacaṅkamaṃ pana bhagavā māpento tassa ekaṃ koṭiṃ sabbapariyantaṃ pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ ekaṃ koṭiṃ pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ atikkamitvā ṭhitaṃ katvā māpesi. Tena vuttaṃ –
‘‘దససహస్సీ అతిక్కమ్మ, చఙ్కమం మాపయీ జినో;
‘‘Dasasahassī atikkamma, caṅkamaṃ māpayī jino;
సబ్బసోణ్ణమయా పస్సే, చఙ్కమే రతనామయే’’తి.
Sabbasoṇṇamayā passe, caṅkame ratanāmaye’’ti.
తత్థ జినోతి కిలేసారిజయనతో జినో. సబ్బసోణ్ణమయా పస్సేతి తస్స పన ఏవం నిమ్మితస్స చఙ్కమస్స ఉభయపస్సేసు సువణ్ణమయా పరమరమణీయా మరియాదభూమి అహోసి, మజ్ఝే మణిమయాతి అధిప్పాయో.
Tattha jinoti kilesārijayanato jino. Sabbasoṇṇamayā passeti tassa pana evaṃ nimmitassa caṅkamassa ubhayapassesu suvaṇṇamayā paramaramaṇīyā mariyādabhūmi ahosi, majjhe maṇimayāti adhippāyo.
౧౪. తులాసఙ్ఘాటాతి తులాయుగళా, తా నానారతనమయాతి వేదితబ్బా. అనువగ్గాతి అనురూపా. సోవణ్ణఫలకత్థతాతి సోవణ్ణమయేహి ఫలకేహి అత్థతా, తులాసఙ్ఘాతానం ఉపరి సువణ్ణమయో పదరచ్ఛదోతి అత్థో. వేదికా సబ్బసోవణ్ణాతి వేదికా పన సబ్బాపి సువణ్ణమయా, యా పనేసా చఙ్కమనపరిక్ఖేపవేదికా, సా ఏకావ అఞ్ఞేహి రతనేహి అసమ్మిస్సాతి అత్థో. దుభతో పస్సేసు నిమ్మితాతి ఉభోసు పస్సేసు నిమ్మితా. ద-కారో పదసన్ధికరో.
14.Tulāsaṅghāṭāti tulāyugaḷā, tā nānāratanamayāti veditabbā. Anuvaggāti anurūpā. Sovaṇṇaphalakatthatāti sovaṇṇamayehi phalakehi atthatā, tulāsaṅghātānaṃ upari suvaṇṇamayo padaracchadoti attho. Vedikā sabbasovaṇṇāti vedikā pana sabbāpi suvaṇṇamayā, yā panesā caṅkamanaparikkhepavedikā, sā ekāva aññehi ratanehi asammissāti attho. Dubhato passesu nimmitāti ubhosu passesu nimmitā. Da-kāro padasandhikaro.
౧౫. మణిముత్తావాలుకాకిణ్ణాతి మణిముత్తామయవాలుకాకిణ్ణా. అథ వా మణయో చ ముత్తా చ వాలుకా చ మణిముత్తావాలుకా. తాహి మణిముత్తావాలుకాహి ఆకిణ్ణా సన్థతాతి మణిముత్తావాలుకాకిణ్ణా. నిమ్మితోతి ఇమినాకారేన నిమ్మితో కతో. రతనామయోతి సబ్బరతనమయో, చఙ్కమోతి అత్థో. ఓభాసేతి దిసా సబ్బాతి సబ్బాపి దస దిసా ఓభాసేతి పకాసేతి. సతరంసీవాతి సహస్సరంసిఆదిచ్చో వియ. ఉగ్గతోతి ఉదితో. యథా పన అబ్భుగ్గతో సహస్సరంసి సబ్బాపి దస దిసా ఓభాసేతి, ఏవమేవ ఏసోపి సబ్బరతనమయో చఙ్కమో ఓభాసేతీతి అత్థో.
15.Maṇimuttāvālukākiṇṇāti maṇimuttāmayavālukākiṇṇā. Atha vā maṇayo ca muttā ca vālukā ca maṇimuttāvālukā. Tāhi maṇimuttāvālukāhi ākiṇṇā santhatāti maṇimuttāvālukākiṇṇā. Nimmitoti iminākārena nimmito kato. Ratanāmayoti sabbaratanamayo, caṅkamoti attho. Obhāseti disā sabbāti sabbāpi dasa disā obhāseti pakāseti. Sataraṃsīvāti sahassaraṃsiādicco viya. Uggatoti udito. Yathā pana abbhuggato sahassaraṃsi sabbāpi dasa disā obhāseti, evameva esopi sabbaratanamayo caṅkamo obhāsetīti attho.
ఇదాని పన నిట్ఠితే చఙ్కమే తత్థ భగవతో పవత్తిదస్సనత్థం –
Idāni pana niṭṭhite caṅkame tattha bhagavato pavattidassanatthaṃ –
౧౬.
16.
‘‘తస్మిం చఙ్కమనే ధీరో, ద్వత్తింసవరలక్ఖణో;
‘‘Tasmiṃ caṅkamane dhīro, dvattiṃsavaralakkhaṇo;
విరోచమానో సమ్బుద్ధో, చఙ్కమే చఙ్కమీ జినో.
Virocamāno sambuddho, caṅkame caṅkamī jino.
౧౭.
17.
‘‘దిబ్బం మన్దారవం పుప్ఫం, పదుమం పారిఛత్తకం;
‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;
చఙ్కమనే ఓకిరన్తి, సబ్బే దేవా సమాగతా.
Caṅkamane okiranti, sabbe devā samāgatā.
౧౮.
18.
‘‘పస్సన్తి తం దేవసఙ్ఘా, దససహస్సీ పమోదితా;
‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, dasasahassī pamoditā;
నమస్సమానా నిపతన్తి, తుట్ఠహట్ఠా పమోదితా’’తి. – గాథాయో వుత్తా;
Namassamānā nipatanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’ti. – gāthāyo vuttā;
తత్థ ధీరోతి ధితియుత్తో. ద్వత్తింసవరలక్ఖణోతి సుప్పతిట్ఠితపాదతలాదీహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతోతి అత్థో. దిబ్బన్తి దేవలోకే భవం జాతం దిబ్బం. పారిఛత్తకన్తి దేవానం తావతింసానం కోవిళారరుక్ఖస్స నిస్సన్దేన సమన్తా యోజనసతపరిమాణో పరమదస్సనీయో పారిచ్ఛత్తకరుక్ఖో నిబ్బత్తి. యస్మిం పుప్ఫితే సకలం దేవనగరం ఏకసురభిగన్ధవాసితం హోతి, తస్స కుసుమరేణుఓకిణ్ణాని నవకనకవిమానాని పిఞ్జరాని హుత్వా ఖాయన్తి. ఇమస్స పన పారిచ్ఛత్తకరుక్ఖస్స పుప్ఫఞ్చ పారిచ్ఛత్తకన్తి వుత్తం. చఙ్కమే ఓకిరన్తీతి తస్మిం రతనచఙ్కమే అవకిరన్తి, తేన వుత్తప్పకారేన పుప్ఫేన తస్మిం చఙ్కమే చఙ్కమమానం భగవన్తం పూజేన్తీతి అత్థో. సబ్బే దేవాతి కామావచరదేవాదయో దేవా. తేనాహ ‘‘పస్సన్తి తం దేవసఙ్ఘా’’తి. తం భగవన్తం రతనచఙ్కమనే చఙ్కమన్తం సకేసు ఆలయేసుపి పస్సన్తీతి అత్థో. దససహస్సీతి భుమ్మత్థే పచ్చత్తవచనం, దససహస్సియం దేవసఙ్ఘా తం పస్సన్తీతి అత్థో. పమోదితాతి పముదితా. నిపతన్తీతి సన్నిపతన్తి. తుట్ఠహట్ఠాతి పీతివసేన తుట్ఠహట్ఠా. పమోదితాతి ఇదాని వత్తబ్బేహి తావతింసాదిదేవేహి సద్ధిన్తి సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో, ఇతరథా పునరుత్తిదోసతో న ముచ్చతి. అథ వా పమోదితా తం భగవన్తం పస్సన్తి, తుట్ఠహట్ఠా పమోదితా తహిం తహిం సన్నిపతన్తీతి అత్థో.
Tattha dhīroti dhitiyutto. Dvattiṃsavaralakkhaṇoti suppatiṭṭhitapādatalādīhi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇehi samannāgatoti attho. Dibbanti devaloke bhavaṃ jātaṃ dibbaṃ. Pārichattakanti devānaṃ tāvatiṃsānaṃ koviḷārarukkhassa nissandena samantā yojanasataparimāṇo paramadassanīyo pāricchattakarukkho nibbatti. Yasmiṃ pupphite sakalaṃ devanagaraṃ ekasurabhigandhavāsitaṃ hoti, tassa kusumareṇuokiṇṇāni navakanakavimānāni piñjarāni hutvā khāyanti. Imassa pana pāricchattakarukkhassa pupphañca pāricchattakanti vuttaṃ. Caṅkame okirantīti tasmiṃ ratanacaṅkame avakiranti, tena vuttappakārena pupphena tasmiṃ caṅkame caṅkamamānaṃ bhagavantaṃ pūjentīti attho. Sabbe devāti kāmāvacaradevādayo devā. Tenāha ‘‘passanti taṃ devasaṅghā’’ti. Taṃ bhagavantaṃ ratanacaṅkamane caṅkamantaṃ sakesu ālayesupi passantīti attho. Dasasahassīti bhummatthe paccattavacanaṃ, dasasahassiyaṃ devasaṅghā taṃ passantīti attho. Pamoditāti pamuditā. Nipatantīti sannipatanti. Tuṭṭhahaṭṭhāti pītivasena tuṭṭhahaṭṭhā. Pamoditāti idāni vattabbehi tāvatiṃsādidevehi saddhinti sambandho daṭṭhabbo, itarathā punaruttidosato na muccati. Atha vā pamoditā taṃ bhagavantaṃ passanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā tahiṃ tahiṃ sannipatantīti attho.
ఇదాని యే పస్సింసు యే సన్నిపతింసు, తే సరూపతో దస్సేతుం –
Idāni ye passiṃsu ye sannipatiṃsu, te sarūpato dassetuṃ –
౧౯.
19.
‘‘తావతింసా చ యామా చ, తుసితా చాపి దేవతా;
‘‘Tāvatiṃsā ca yāmā ca, tusitā cāpi devatā;
నిమ్మానరతినో దేవా, యే దేవా వసవత్తినో;
Nimmānaratino devā, ye devā vasavattino;
ఉదగ్గచిత్తా సుమనా, పస్సన్తి లోకనాయకం.
Udaggacittā sumanā, passanti lokanāyakaṃ.
౨౦.
20.
‘‘సదేవగన్ధబ్బమనుస్సరక్ఖసా , నాగా సుపణ్ణా అథ వాపి కిన్నరా;
‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhasā , nāgā supaṇṇā atha vāpi kinnarā;
పస్సన్తి తం లోకహితానుకమ్పకం, నభేవ అచ్చుగ్గతచన్దమణ్డలం.
Passanti taṃ lokahitānukampakaṃ, nabheva accuggatacandamaṇḍalaṃ.
౨౧.
21.
‘‘ఆభస్సరా సుభకిణ్హా, వేహప్ఫలా అకనిట్ఠా చ దేవతా;
‘‘Ābhassarā subhakiṇhā, vehapphalā akaniṭṭhā ca devatā;
సుసుద్ధసుక్కవత్థవసనా, తిట్ఠన్తి పఞ్జలీకతా.
Susuddhasukkavatthavasanā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.
౨౨.
22.
‘‘ముఞ్చన్తి పుప్ఫం పన పఞ్చవణ్ణికం, మన్దారవం చన్దనచుణ్ణమిస్సితం;
‘‘Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ;
భమేన్తి చేలాని చ అమ్బరే తదా, అహో జినో లోకహితానుకమ్పకో’’తి. –
Bhamenti celāni ca ambare tadā, aho jino lokahitānukampako’’ti. –
ఇమా గాథాయో వుత్తా.
Imā gāthāyo vuttā.
తత్థ ఉదగ్గచిత్తాతి పీతిసోమనస్సవసేన ఉదగ్గచిత్తా. సుమనాతి ఉదగ్గచిత్తత్తా ఏవ సుమనా. లోకహితానుకమ్పకన్తి లోకహితఞ్చ లోకానుకమ్పకఞ్చ. లోకహితేన వా అనుకమ్పకం లోకహితానుకమ్పకం. నభేవ అచ్చుగ్గతచన్దమణ్డలన్తి ఏత్థ ఆకాసే అభినవోదితం పరిపుణ్ణం సబ్బోపద్దవవినిముత్తం సరదసమయే చన్దమణ్డలం వియ బుద్ధసిరియా విరోచమానం నయనానన్దకరం పస్సన్తీతి అత్థో.
Tattha udaggacittāti pītisomanassavasena udaggacittā. Sumanāti udaggacittattā eva sumanā. Lokahitānukampakanti lokahitañca lokānukampakañca. Lokahitena vā anukampakaṃ lokahitānukampakaṃ. Nabheva accuggatacandamaṇḍalanti ettha ākāse abhinavoditaṃ paripuṇṇaṃ sabbopaddavavinimuttaṃ saradasamaye candamaṇḍalaṃ viya buddhasiriyā virocamānaṃ nayanānandakaraṃ passantīti attho.
ఆభస్సరాతి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం. పరిత్తాభఅప్పమాణాభఆభస్సరాపరిత్తమజ్ఝిమపణీతభేదేన దుతియజ్ఝానేనాభినిబ్బత్తా సబ్బేవ గహితాతి వేదితబ్బా. సుభకిణ్హాతి ఇదం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేనేవ వుత్తం, తస్మా పరిత్తసుభఅప్పమాణసుభసుభకిణ్హాపరిత్తాదిభేదేన తతియజ్ఝానేన నిబ్బత్తా సబ్బేవ గహితాతి వేదితబ్బా. వేహప్ఫలాతి విపులా ఫలాతి వేహప్ఫలా. తే చతుత్థజ్ఝాననిబ్బత్తా అసఞ్ఞసత్తేహి ఏకతలవాసినో. హేట్ఠా పన పఠమజ్ఝాననిబ్బత్తా బ్రహ్మకాయికాదయో దస్సితా. తస్మా ఇధ న దస్సితా. చక్ఖుసోతానమభావతో అసఞ్ఞసత్తా చ అరూపినో చ ఇధ న ఉద్దిట్ఠా. అకనిట్ఠా చ దేవతాతి ఇధాపి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేనేవ వుత్తం. తస్మా అవిహాతప్పసుదస్సాసుదస్సిఅకనిట్ఠసఙ్ఖాతా పఞ్చపి సుద్ధావాసా గహితాతి వేదితబ్బా. సుసుద్ధసుక్కవత్థవసనాతి సుట్ఠు సుద్ధాని సుసుద్ధాని సుక్కాని ఓదాతాని. సుసుద్ధాని సుక్కాని వత్థాని నివత్థాని చేవ పారుతాని చ యేహి తే సుసుద్ధసుక్కవత్థవసనా, పరిదహితపరిసుద్ధపణ్డరవత్థాతి అత్థో. ‘‘సుసుద్ధసుక్కవసనా’’తిపి పాఠో. పఞ్జలీకతాతి కతపఞ్జలికా కమలమకులసదిసం అఞ్జలిం సిరసి కత్వా తిట్ఠన్తి.
Ābhassarāti ukkaṭṭhaparicchedavasena vuttaṃ. Parittābhaappamāṇābhaābhassarāparittamajjhimapaṇītabhedena dutiyajjhānenābhinibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Subhakiṇhāti idaṃ ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ, tasmā parittasubhaappamāṇasubhasubhakiṇhāparittādibhedena tatiyajjhānena nibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Vehapphalāti vipulā phalāti vehapphalā. Te catutthajjhānanibbattā asaññasattehi ekatalavāsino. Heṭṭhā pana paṭhamajjhānanibbattā brahmakāyikādayo dassitā. Tasmā idha na dassitā. Cakkhusotānamabhāvato asaññasattā ca arūpino ca idha na uddiṭṭhā. Akaniṭṭhā ca devatāti idhāpi ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ. Tasmā avihātappasudassāsudassiakaniṭṭhasaṅkhātā pañcapi suddhāvāsā gahitāti veditabbā. Susuddhasukkavatthavasanāti suṭṭhu suddhāni susuddhāni sukkāni odātāni. Susuddhāni sukkāni vatthāni nivatthāni ceva pārutāni ca yehi te susuddhasukkavatthavasanā, paridahitaparisuddhapaṇḍaravatthāti attho. ‘‘Susuddhasukkavasanā’’tipi pāṭho. Pañjalīkatāti katapañjalikā kamalamakulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā tiṭṭhanti.
ముఞ్చన్తీతి ఓకిరన్తి. పుప్ఫం పనాతి కుసుమం పన. ‘‘పుప్ఫాని వా’’తిపి పాఠో, వచనవిపరియాసో దట్ఠబ్బో, అత్థో పనస్స సోయేవ. పఞ్చవణ్ణికన్తి పఞ్చవణ్ణం – నీలపీతలోహితోదాతమఞ్జిట్ఠకవణ్ణవసేన పఞ్చవణ్ణం. చన్దనచుణ్ణమిస్సితన్తి చన్దనచుణ్ణేన మిస్సితం. భమేన్తి చేలానీతి భమయన్తి వత్థాని. అహో జినో లోకహితానుకమ్పకోతి ‘‘అహో జినో లోకహితో అహో చ లోకహితానుకమ్పకో అహో కారుణికో’’తి ఏవమాదీని థుతివచనాని ఉగ్గిరన్తా. ముఞ్చన్తి పుప్ఫం భమయన్తి చేలానీతి సమ్బన్ధో.
Muñcantīti okiranti. Pupphaṃ panāti kusumaṃ pana. ‘‘Pupphāni vā’’tipi pāṭho, vacanavipariyāso daṭṭhabbo, attho panassa soyeva. Pañcavaṇṇikanti pañcavaṇṇaṃ – nīlapītalohitodātamañjiṭṭhakavaṇṇavasena pañcavaṇṇaṃ. Candanacuṇṇamissitanti candanacuṇṇena missitaṃ. Bhamenti celānīti bhamayanti vatthāni. Aho jino lokahitānukampakoti ‘‘aho jino lokahito aho ca lokahitānukampako aho kāruṇiko’’ti evamādīni thutivacanāni uggirantā. Muñcanti pupphaṃ bhamayanti celānīti sambandho.
ఇదాని తేహి పయుత్తాని థుతివచనాని దస్సేతుం ఇమా గాథాయో వుత్తా –
Idāni tehi payuttāni thutivacanāni dassetuṃ imā gāthāyo vuttā –
౨౩.
23.
‘‘తువం సత్థా చ కేతూ చ, ధజో యూపో చ పాణినం;
‘‘Tuvaṃ satthā ca ketū ca, dhajo yūpo ca pāṇinaṃ;
పరాయనో పతిట్ఠా చ, దీపో చ ద్విపదుత్తమో.
Parāyano patiṭṭhā ca, dīpo ca dvipaduttamo.
౨౪.
24.
‘‘దససహస్సీలోకధాతుయా, దేవతాయో మహిద్ధికా;
‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, devatāyo mahiddhikā;
పరివారేత్వా నమస్సన్తి, తుట్ఠహట్ఠా పమోదితా.
Parivāretvā namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.
౨౫.
25.
‘‘దేవతా దేవకఞ్ఞా చ, పసన్నా తుట్ఠమానసా;
‘‘Devatā devakaññā ca, pasannā tuṭṭhamānasā;
పఞ్చవణ్ణికపుప్ఫేహి, పూజయన్తి నరాసభం.
Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.
౨౬.
26.
‘‘పస్సన్తి తం దేవసఙ్ఘా, పసన్నా తుట్ఠమానసా;
‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, pasannā tuṭṭhamānasā;
పఞ్చవణ్ణికపుప్ఫేహి, పూజయన్తి నరాసభం.
Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.
౨౭.
27.
‘‘అహో అచ్ఛరియం లోకే, అబ్భుతం లోమహంసనం;
‘‘Aho acchariyaṃ loke, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
న మేదిసం భూతపుబ్బం, అచ్ఛేరం లోమహంసనం.
Na medisaṃ bhūtapubbaṃ, accheraṃ lomahaṃsanaṃ.
౨౮.
28.
‘‘సకసకమ్హి భవనే, నిసీదిత్వాన దేవతా;
‘‘Sakasakamhi bhavane, nisīditvāna devatā;
హసన్తి తా మహాహసితం, దిస్వానచ్ఛేరకం నభే.
Hasanti tā mahāhasitaṃ, disvānaccherakaṃ nabhe.
౨౯.
29.
‘‘ఆకాసట్ఠా చ భూమట్ఠా, తిణపన్థనివాసినో;
‘‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, tiṇapanthanivāsino;
కతఞ్జలీ నమస్సన్తి, తుట్ఠహట్ఠా పమోదితా.
Katañjalī namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.
౩౦.
30.
‘‘యేపి దీఘాయుకా నాగా, పుఞ్ఞవన్తో మహిద్ధికో;
‘‘Yepi dīghāyukā nāgā, puññavanto mahiddhiko;
పమోదితా నమస్సన్తి, పూజయన్తి నరుత్తమం.
Pamoditā namassanti, pūjayanti naruttamaṃ.
౩౧.
31.
‘‘సఙ్గీతియో పవత్తేన్తి, అమ్బరే అనిలఞ్జసే;
‘‘Saṅgītiyo pavattenti, ambare anilañjase;
చమ్మనద్ధాని వాదేన్తి, దిస్వానచ్ఛేరకం నభే.
Cammanaddhāni vādenti, disvānaccherakaṃ nabhe.
౩౨.
32.
‘‘సఙ్ఖా చ పణవా చేవ, అథోపి డిణ్డిమా బహూ;
‘‘Saṅkhā ca paṇavā ceva, athopi ḍiṇḍimā bahū;
అన్తలిక్ఖస్మిం వజ్జన్తి, దిస్వానచ్ఛేరకం నభే.
Antalikkhasmiṃ vajjanti, disvānaccherakaṃ nabhe.
౩౩.
33.
‘‘అబ్భుతో వత నో అజ్జ, ఉప్పజ్జి లోమహంసనో;
‘‘Abbhuto vata no ajja, uppajji lomahaṃsano;
ధువమత్థసిద్ధిం లభామ, ఖణో నో పటిపాదితో.
Dhuvamatthasiddhiṃ labhāma, khaṇo no paṭipādito.
౩౪.
34.
‘‘బుద్ధోతి తేసం సుత్వాన, పీతి ఉప్పజ్జి తావదే;
‘‘Buddhoti tesaṃ sutvāna, pīti uppajji tāvade;
బుద్ధో బుద్ధోతి కథయన్తా, తిట్ఠన్తి పఞ్జలీకతా.
Buddho buddhoti kathayantā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.
౩౫.
35.
‘‘హిఙ్కారా సాధుకారా చ, ఉక్కుట్ఠి సమ్పహంసనం;
‘‘Hiṅkārā sādhukārā ca, ukkuṭṭhi sampahaṃsanaṃ;
పజా చ వివిధా గగనే, వత్తన్తి పఞ్జలీకతా.
Pajā ca vividhā gagane, vattanti pañjalīkatā.
౩౬.
36.
‘‘గాయన్తి సేళేన్తి చ వాదయన్తి చ, భుజాని పోథేన్తి చ నచ్చయన్తి చ;
‘‘Gāyanti seḷenti ca vādayanti ca, bhujāni pothenti ca naccayanti ca;
ముఞ్చన్తి పుప్ఫం పన పఞ్చవణ్ణికం, మన్దారవం చన్దనచుణ్ణమిస్సితం.
Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ.
౩౭.
37.
‘‘యథా తుయ్హం మహావీర, పాదేసు చక్కలక్ఖణం;
‘‘Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇaṃ;
ధజవజిరపటాకా, వడ్ఢమానఙ్కుసాచిత’’న్తి.
Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācita’’nti.
తత్థ ఇధలోకపరలోకహితత్థం సాసతీతి సత్థా. కేతూతి కేతునో అపచితికాతబ్బట్ఠేన కేతు వియాతి కేతు. ధజోతి ఇన్దధజో సముస్సయట్ఠేన దస్సనీయట్ఠేన చ తువం ధజో వియాతి ధజోతి. అథ వా యథా హి లోకే యస్స కస్సచి ధజం దిస్వావ – ‘‘అయం ధజో ఇత్థన్నామస్సా’’తి ధజవా ధజీతి పఞ్ఞాయతి, ఏవమేవ భగవా పఞ్ఞానిబ్బానాధిగమాయ భగవన్తం దిస్వావ నిబ్బానాధిగమో పఞ్ఞాయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ధజో యూపో చా’’తి. కూటదన్తసుత్తే వుత్తానం దానాదిఆసవక్ఖయఞాణపరియోసానానం సబ్బయాగానం యజనత్థాయ సముస్సితో యూపో తువన్తి అత్థో. పరాయనోతి పటిసరణం. పతిట్ఠాతి యథా మహాపథవీ సబ్బపాణీనం ఆధారభావేన పతిట్ఠా నిస్సయభూతా, ఏవం తువమ్పి పతిట్ఠాభూతా. దీపో చాతి పదీపో. యథా చతురఙ్గే తమసి వత్తమానానం సత్తానం ఆరోపితో పదీపో రూపసన్దస్సనో హోతి. ఏవం అవిజ్జన్ధకారే వత్తమానానం సత్తానం పరమత్థసన్దస్సనో పదీపో తువన్తి అత్థో. అథ వా మహాసముద్దే భిన్ననావానం సత్తానం సముద్దదీపో యథా పతిట్ఠా హోతి, ఏవం తువమ్పి సంసారసాగరే అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠే ఓసీదన్తానం పాణీనం దీపో వియాతి దీపోతి అత్థో.
Tattha idhalokaparalokahitatthaṃ sāsatīti satthā. Ketūti ketuno apacitikātabbaṭṭhena ketu viyāti ketu. Dhajoti indadhajo samussayaṭṭhena dassanīyaṭṭhena ca tuvaṃ dhajo viyāti dhajoti. Atha vā yathā hi loke yassa kassaci dhajaṃ disvāva – ‘‘ayaṃ dhajo itthannāmassā’’ti dhajavā dhajīti paññāyati, evameva bhagavā paññānibbānādhigamāya bhagavantaṃ disvāva nibbānādhigamo paññāyati. Tena vuttaṃ – ‘‘dhajo yūpo cā’’ti. Kūṭadantasutte vuttānaṃ dānādiāsavakkhayañāṇapariyosānānaṃ sabbayāgānaṃ yajanatthāya samussito yūpo tuvanti attho. Parāyanoti paṭisaraṇaṃ. Patiṭṭhāti yathā mahāpathavī sabbapāṇīnaṃ ādhārabhāvena patiṭṭhā nissayabhūtā, evaṃ tuvampi patiṭṭhābhūtā. Dīpo cāti padīpo. Yathā caturaṅge tamasi vattamānānaṃ sattānaṃ āropito padīpo rūpasandassano hoti. Evaṃ avijjandhakāre vattamānānaṃ sattānaṃ paramatthasandassano padīpo tuvanti attho. Atha vā mahāsamudde bhinnanāvānaṃ sattānaṃ samuddadīpo yathā patiṭṭhā hoti, evaṃ tuvampi saṃsārasāgare alabbhaneyyapatiṭṭhe osīdantānaṃ pāṇīnaṃ dīpo viyāti dīpoti attho.
ద్విపదుత్తమోతి ద్విపదానం ఉత్తమో ద్విపదుత్తమో, ఏత్థ పన నిద్ధారణలక్ఖణస్స అభావతో ఛట్ఠీసమాసస్స పటిసేధో నత్థి, నిద్ధారణలక్ఖణాయ ఛట్ఠియా సమాసో పటిసిద్ధో. సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అపదానం ద్విపదానం చతుప్పదానం బహుప్పదానం రూపీనం అరూపీనం సఞ్ఞీనం అసఞ్ఞీనం నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీనం ఉత్తమోవ. కస్మా పనిధ ‘‘ద్విపదుత్తమో’’తి వుత్తోతి చే? సేట్ఠతరవసేన. ఇమస్మిఞ్హి లోకే సేట్ఠో నామ ఉప్పజ్జమానో అపదచతుప్పదబహుప్పదేసుపి నుప్పజ్జతి. అయం ద్విపదేసుయేవ ఉప్పజ్జతి. కతరద్విపదేసూతి? మనుస్సేసు చేవ దేవేసు చ. మనుస్సేసు ఉప్పజ్జమానో తిసహస్సిమహాసహస్సిలోకధాతు వసే కత్తుం సమత్థో బుద్ధో హుత్వా నిబ్బత్తతి. దేవేసు ఉప్పజ్జమానో దససహస్సిలోకధాతు వసవత్తీ మహాబ్రహ్మా హుత్వా నిబ్బత్తతి. సో తస్స కప్పియకారకో వా ఆరామికో వా సమ్పజ్జతి. ఇతి తతోపి సేట్ఠతరవసేన ‘‘ద్విపదుత్తమో’’తి వుత్తో.
Dvipaduttamoti dvipadānaṃ uttamo dvipaduttamo, ettha pana niddhāraṇalakkhaṇassa abhāvato chaṭṭhīsamāsassa paṭisedho natthi, niddhāraṇalakkhaṇāya chaṭṭhiyā samāso paṭisiddho. Sammāsambuddho pana apadānaṃ dvipadānaṃ catuppadānaṃ bahuppadānaṃ rūpīnaṃ arūpīnaṃ saññīnaṃ asaññīnaṃ nevasaññīnāsaññīnaṃ uttamova. Kasmā panidha ‘‘dvipaduttamo’’ti vuttoti ce? Seṭṭhataravasena. Imasmiñhi loke seṭṭho nāma uppajjamāno apadacatuppadabahuppadesupi nuppajjati. Ayaṃ dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipadesūti? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu uppajjamāno tisahassimahāsahassilokadhātu vase kattuṃ samattho buddho hutvā nibbattati. Devesu uppajjamāno dasasahassilokadhātu vasavattī mahābrahmā hutvā nibbattati. So tassa kappiyakārako vā ārāmiko vā sampajjati. Iti tatopi seṭṭhataravasena ‘‘dvipaduttamo’’ti vutto.
దససహస్సిలోకధాతుయాతి దససహస్సిసఙ్ఖాతాయ లోకధాతుయా. మహిద్ధికాతి మహతియా ఇద్ధియా యుత్తా, మహానుభావాతి అత్థో. పరివారేత్వాతి భగవన్తం సమన్తతో పరిక్ఖిపిత్వా. పసన్నాతి సఞ్జాతసద్ధా. నరాసభన్తి నరపుఙ్గవం. అహో అచ్ఛరియన్తి ఏత్థ అన్ధస్స పబ్బతారోహనం వియ నిచ్చం న హోతీతి అచ్ఛరియం, అచ్ఛరాయోగ్గన్తి వా అచ్ఛరియం, ‘‘అహో, ఇదం విమ్హయ’’న్తి అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అత్థో. అబ్భుతన్తి అభూతపుబ్బం అభూతన్తి అబ్భుతం. ఉభయమ్పేతం విమ్హయావహస్సాధివచనం. లోమహంసనన్తి లోమానం ఉద్ధగ్గభావకరణం. న మేదిసం భూతపుబ్బన్తి న మయా ఈదిసం భూతపుబ్బం, అబ్భుతం దిట్ఠన్తి అత్థో. దిట్ఠన్తి వచనం ఆహరిత్వా గహేతబ్బం. అచ్ఛేరన్తి అచ్ఛరియం.
Dasasahassilokadhātuyāti dasasahassisaṅkhātāya lokadhātuyā. Mahiddhikāti mahatiyā iddhiyā yuttā, mahānubhāvāti attho. Parivāretvāti bhagavantaṃ samantato parikkhipitvā. Pasannāti sañjātasaddhā. Narāsabhanti narapuṅgavaṃ. Aho acchariyanti ettha andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, accharāyogganti vā acchariyaṃ, ‘‘aho, idaṃ vimhaya’’nti accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Abbhutanti abhūtapubbaṃ abhūtanti abbhutaṃ. Ubhayampetaṃ vimhayāvahassādhivacanaṃ. Lomahaṃsananti lomānaṃ uddhaggabhāvakaraṇaṃ. Na medisaṃ bhūtapubbanti na mayā īdisaṃ bhūtapubbaṃ, abbhutaṃ diṭṭhanti attho. Diṭṭhanti vacanaṃ āharitvā gahetabbaṃ. Accheranti acchariyaṃ.
సకసకమ్హి భవనేతి అత్తనో అత్తనో భవనే. నిసీదిత్వానాతి ఉపవిస్స. దేవతాతి ఇదం పన వచనం దేవానమ్పి దేవధీతానమ్పి సాధారణవచనన్తి వేదితబ్బం. హసన్తితాతి తా దేవతా మహాహసితం హసన్తి, పీతివసం గతహదయతాయ మిహితమత్తం అకత్వా అట్టహాసం హసన్తీతి అత్థో. నభేతి ఆకాసే.
Sakasakamhi bhavaneti attano attano bhavane. Nisīditvānāti upavissa. Devatāti idaṃ pana vacanaṃ devānampi devadhītānampi sādhāraṇavacananti veditabbaṃ. Hasantitāti tā devatā mahāhasitaṃ hasanti, pītivasaṃ gatahadayatāya mihitamattaṃ akatvā aṭṭahāsaṃ hasantīti attho. Nabheti ākāse.
ఆకాసట్ఠాతి ఆకాసే విమానాదీసు ఠితా, ఏసేవ నయో భూమట్ఠేసుపి. తిణపన్థనివాసినోతి తిణగ్గేసు చేవ పన్థేసు చ నివాసినో. పుఞ్ఞవన్తోతి మహాపుఞ్ఞా. మహిద్ధికాతి మహానుభావా. సఙ్గీతియో పవత్తేన్తీతి దేవనాటకసఙ్గీతియో పవత్తేన్తి, తథాగతం పూజనత్థాయ పయుజ్జన్తీతి అత్థో. అమ్బరేతి ఆకాసే. అనిలఞ్జసేతి అనిలపథే, అమ్బరస్స అనేకత్థత్తా ‘‘అనిలఞ్జసే’’తి వుత్తం, పురిమస్సేవ వేవచనం. చమ్మనద్ధానీతి చమ్మవినద్ధాని. అయమేవ వా పాఠో, దేవదున్దుభియోతి అత్థో. వాదేన్తీతి వాదయన్తి దేవతా.
Ākāsaṭṭhāti ākāse vimānādīsu ṭhitā, eseva nayo bhūmaṭṭhesupi. Tiṇapanthanivāsinoti tiṇaggesu ceva panthesu ca nivāsino. Puññavantoti mahāpuññā. Mahiddhikāti mahānubhāvā. Saṅgītiyo pavattentīti devanāṭakasaṅgītiyo pavattenti, tathāgataṃ pūjanatthāya payujjantīti attho. Ambareti ākāse. Anilañjaseti anilapathe, ambarassa anekatthattā ‘‘anilañjase’’ti vuttaṃ, purimasseva vevacanaṃ. Cammanaddhānīti cammavinaddhāni. Ayameva vā pāṭho, devadundubhiyoti attho. Vādentīti vādayanti devatā.
సఙ్ఖాతి ధమనసఙ్ఖా. పణవాతి తనుమజ్ఝతురియవిసేసా. డిణ్డిమాతి తిణవాఖుద్దకభేరియో వుచ్చన్తి. వజ్జన్తీతి వాదయన్తి. అబ్భుతో వత నోతి అచ్ఛరియో వత ను. ఉప్పజ్జీతి ఉప్పన్నో. లోమహంసనోతి లోమహంసనకరో. ధువన్తి యస్మా పన అబ్భుతో అయం సత్థా లోకే ఉప్పన్నో, తస్మా ధువం అవస్సం అత్థసిద్ధిం లభామాతి అధిప్పాయో. లభామాతి లభిస్సామ. ఖణోతి అట్ఠక్ఖణవిరహితో నవమో ఖణోతి అత్థో. నోతి అమ్హాకం. పటిపాదితోతి పటిలద్ధో.
Saṅkhāti dhamanasaṅkhā. Paṇavāti tanumajjhaturiyavisesā. Ḍiṇḍimāti tiṇavākhuddakabheriyo vuccanti. Vajjantīti vādayanti. Abbhuto vata noti acchariyo vata nu. Uppajjīti uppanno. Lomahaṃsanoti lomahaṃsanakaro. Dhuvanti yasmā pana abbhuto ayaṃ satthā loke uppanno, tasmā dhuvaṃ avassaṃ atthasiddhiṃ labhāmāti adhippāyo. Labhāmāti labhissāma. Khaṇoti aṭṭhakkhaṇavirahito navamo khaṇoti attho. Noti amhākaṃ. Paṭipāditoti paṭiladdho.
బుద్ధోతి తేసం సుత్వానాతి బుద్ధోతి ఇదం వచనం సుత్వా తేసం దేవానం పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉదపాదీతి అత్థో. తావదేతి తస్మిం కాలే. హిఙ్కారాతి హిఙ్కారసద్దా, హింహిన్తి యక్ఖాదయో పహట్ఠకాలే కరోన్తి. సాధుకారాతి సాధుకారసద్దా చ పవత్తన్తి. ఉక్కుట్ఠీతి ఉక్కుట్ఠిసద్దో చ ఉన్నాదసద్దో చాతి అత్థో. పజాతి దేవాదయో అధిప్పేతా. కేచి ‘‘పటాకా వివిధా గగనే వత్తన్తీ’’తి పఠన్తి. గాయన్తీతి బుద్ధగుణపటిసంయుత్తం గీతం గాయన్తి.
Buddhoti tesaṃ sutvānāti buddhoti idaṃ vacanaṃ sutvā tesaṃ devānaṃ pañcavaṇṇā pīti udapādīti attho. Tāvadeti tasmiṃ kāle. Hiṅkārāti hiṅkārasaddā, hiṃhinti yakkhādayo pahaṭṭhakāle karonti. Sādhukārāti sādhukārasaddā ca pavattanti. Ukkuṭṭhīti ukkuṭṭhisaddo ca unnādasaddo cāti attho. Pajāti devādayo adhippetā. Keci ‘‘paṭākā vividhā gagane vattantī’’ti paṭhanti. Gāyantīti buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ gītaṃ gāyanti.
సేళేన్తీతి ముఖేన సేళితసద్దం కరోన్తి. వాదయన్తీతి మహతీ విపఞ్చికామకరముఖాదయో వీణా చ తురియాని చ తథాగతస్స పూజనత్థాయ వాదేన్తి పయోజేన్తి. భుజాని పోథేన్తీతి భుజే అప్ఫోటేన్తి. లిఙ్గవిపరియాసో దట్ఠబ్బో. నచ్చన్తి చాతి అఞ్ఞే చ నచ్చాపేన్తి సయఞ్చ నచ్చన్తి.
Seḷentīti mukhena seḷitasaddaṃ karonti. Vādayantīti mahatī vipañcikāmakaramukhādayo vīṇā ca turiyāni ca tathāgatassa pūjanatthāya vādenti payojenti. Bhujāni pothentīti bhuje apphoṭenti. Liṅgavipariyāso daṭṭhabbo. Naccanti cāti aññe ca naccāpenti sayañca naccanti.
యథా తుయ్హం మహావీర, పాదేసు చక్కలక్ఖణన్తి ఏత్థ యేన పకారేన యథా. మహావీరియేన యోగతో మహావీరో. పాదేసు చక్కలక్ఖణన్తి తవ ఉభోసు పాదతలేసు సహస్సారం సనేమికం సనాభికం సబ్బాకారపరిపూరం చక్కలక్ఖణం సోభతీతి అత్థో. చక్క-సద్దో పనాయం సమ్పత్తిరథఙ్గఇరియాపథదానరతనధమ్మఖురచక్కలక్ఖణాదీసు దిస్సతి. ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౩౧) సమ్పత్తియం దిస్సతి. ‘‘చక్కంవ వహతో పద’’న్తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౧) రథఙ్గే. ‘‘చతుచక్కం నవద్వార’’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౧.౨౯) ఇరియాపథే. ‘‘దదం భుఞ్జ చ మా చ పమాదో, చక్కం వత్తయ సబ్బపాణిన’’న్తి (జా॰ ౧.౭.౧౪౯) ఏత్థ దానే. ‘‘దిబ్బం చక్కరతనం పాతుభూత’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౪౩; ౩.౮౫; మ॰ ని॰ ౩.౨౫౬) ఏత్థ రతనచక్కే. ‘‘మయా పవత్తితం చక్క’’న్తి (సు॰ ని॰ ౫౬౨; బు॰ వం॰ ౨౮.౧౭) ఏత్థ పన ధమ్మచక్కే. ‘‘ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి (జా॰ ౧.౧.౧౦౪; ౧.౫.౧౦౩) ఏత్థ ఖురచక్కే, పహరణచక్కేతి అత్థో. ‘‘పాదతలేసు చక్కాని జాతానీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౩౫; ౩.౨౦౦, ౨౦౪; మ॰ ని॰ ౨.౩౮౬) ఏత్థ లక్ఖణే. ఇధాపి లక్ఖణచక్కే దట్ఠబ్బో (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౧౮౭; ౨.౪.౮; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౪౪). ధజవజిరపటాకా, వడ్ఢమానఙ్కుసాచితన్తి ధజేన చ వజిరేన చ పటాకాయ చ వడ్ఢమానేన చ అఙ్కుసేన చ ఆచితం అలఙ్కతం పరివారితం పాదేసు చక్కలక్ఖణన్తి అత్థో. చక్కలక్ఖణే పన గహితే సేసలక్ఖణాని గహితానేవ హోన్తి. తథా అసీతి అనుబ్యఞ్జనాని బ్యామప్పభా చ. తస్మా తేహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాహి సమలఙ్కతో భగవతో కాయో సబ్బఫాలిఫుల్లో వియ పారిచ్ఛత్తకో వికసితపదుమం వియ కమలవనం వివిధరతనవిచిత్తం వియ నవకనకతోరణం తారామరీచివిరాజితమివ గగనతలం ఇతో చితో చ విధావమానా విప్ఫన్దమానా ఛబ్బణ్ణబుద్ధరస్మియో ముఞ్చమానో అతివియ సోభతి.
Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇanti ettha yena pakārena yathā. Mahāvīriyena yogato mahāvīro. Pādesu cakkalakkhaṇanti tava ubhosu pādatalesu sahassāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ sabbākāraparipūraṃ cakkalakkhaṇaṃ sobhatīti attho. Cakka-saddo panāyaṃ sampattirathaṅgairiyāpathadānaratanadhammakhuracakkalakkhaṇādīsu dissati. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussāna’’ntiādīsu (a. ni. 4.31) sampattiyaṃ dissati. ‘‘Cakkaṃva vahato pada’’ntiādīsu (dha. pa. 1) rathaṅge. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.29) iriyāpathe. ‘‘Dadaṃ bhuñja ca mā ca pamādo, cakkaṃ vattaya sabbapāṇina’’nti (jā. 1.7.149) ettha dāne. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhūta’’nti (dī. ni. 2.243; 3.85; ma. ni. 3.256) ettha ratanacakke. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562; bu. vaṃ. 28.17) ettha pana dhammacakke. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti (jā. 1.1.104; 1.5.103) ettha khuracakke, paharaṇacakketi attho. ‘‘Pādatalesu cakkāni jātānī’’ti (dī. ni. 2.35; 3.200, 204; ma. ni. 2.386) ettha lakkhaṇe. Idhāpi lakkhaṇacakke daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.148; a. ni. aṭṭha. 1.1.187; 2.4.8; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44). Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācitanti dhajena ca vajirena ca paṭākāya ca vaḍḍhamānena ca aṅkusena ca ācitaṃ alaṅkataṃ parivāritaṃ pādesu cakkalakkhaṇanti attho. Cakkalakkhaṇe pana gahite sesalakkhaṇāni gahitāneva honti. Tathā asīti anubyañjanāni byāmappabhā ca. Tasmā tehi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāsītianubyañjanabyāmappabhāhi samalaṅkato bhagavato kāyo sabbaphāliphullo viya pāricchattako vikasitapadumaṃ viya kamalavanaṃ vividharatanavicittaṃ viya navakanakatoraṇaṃ tārāmarīcivirājitamiva gaganatalaṃ ito cito ca vidhāvamānā vipphandamānā chabbaṇṇabuddharasmiyo muñcamāno ativiya sobhati.
ఇదాని భగవతో రూపకాయధమ్మకాయసమ్పత్తిదస్సనత్థం –
Idāni bhagavato rūpakāyadhammakāyasampattidassanatthaṃ –
౩౮.
38.
‘‘రూపే సీలే సమాధిమ్హి, పఞ్ఞాయ చ అసాదిసో;
‘‘Rūpe sīle samādhimhi, paññāya ca asādiso;
విముత్తియా అసమసమో, ధమ్మచక్కప్పవత్తనే’’తి. – అయం గాథా వుత్తా;
Vimuttiyā asamasamo, dhammacakkappavattane’’ti. – ayaṃ gāthā vuttā;
తత్థ రూపేతి అయం రూప-సద్దో ఖన్ధభవనిమిత్తపచ్చయసరీరవణ్ణసణ్ఠానాదీసు దిస్సతి. యథాహ – ‘‘యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్న’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౩౬౧; ౩.౮౬, ౮౯; విభ॰ ౨; మహావ॰ ౨౨) ఏత్థ రూపక్ఖన్ధే దిస్సతి. ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీ’’తి (ధ॰ స॰ ౧౬౦-౧౬౧; విభ॰ ౬౨౪) ఏత్థ రూపభవే. ‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౩౮; మ॰ ని॰ ౨.౨౪౯; అ॰ ని॰ ౧.౪౩౫-౪౪౨; ధ॰ స॰ ౨౦౪-౨౦౫) ఏత్థ కసిణనిమిత్తే. ‘‘సరూపా, భిక్ఖవే, ఉప్పజ్జన్తి పాపకా అకుసలా ధమ్మా నో అరూపా’’తి (అ॰ ని॰ ౨.౮౩) ఏత్థ పచ్చయే. ‘‘ఆకాసో పరివారితో రూపన్త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౩౦౬) ఏత్థ సరీరే. ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౦౪, ౪౦౦; ౩.౪౨౧, ౪౨౫-౪౨౬; సం॰ ని॰ ౪.౬౦; కథా॰ ౪౬౫) ఏత్థ వణ్ణే. ‘‘రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౬౫) ఏత్థ సణ్ఠానే. ఇధాపి సణ్ఠానే దట్ఠబ్బో (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౧ రూపాదివగ్గవణ్ణనా). సీలేతి చతుబ్బిధే సీలే. సమాధిమ్హీతి తివిధేపి సమాధిమ్హి. పఞ్ఞాయాతి లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ. అసాదిసోతి అసదిసో అనుపమో. విముత్తియాతి ఫలవిముత్తియా . అసమసమోతి అసమా అతీతా బుద్ధా తేహి అసమేహి బుద్ధేహి సీలాదీహి సమోతి అసమసమో. ఏత్తావతా భగవతో రూపకాయసమ్పత్తి దస్సితా.
Tattha rūpeti ayaṃ rūpa-saddo khandhabhavanimittapaccayasarīravaṇṇasaṇṭhānādīsu dissati. Yathāha – ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’nti (ma. ni. 1.361; 3.86, 89; vibha. 2; mahāva. 22) ettha rūpakkhandhe dissati. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 160-161; vibha. 624) ettha rūpabhave. ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passatī’’ti (dī. ni. 3.338; ma. ni. 2.249; a. ni. 1.435-442; dha. sa. 204-205) ettha kasiṇanimitte. ‘‘Sarūpā, bhikkhave, uppajjanti pāpakā akusalā dhammā no arūpā’’ti (a. ni. 2.83) ettha paccaye. ‘‘Ākāso parivārito rūpantveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (ma. ni. 1.306) ettha sarīre. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) ettha vaṇṇe. ‘‘Rūpappamāṇo rūpappasanno’’ti (a. ni. 4.65) ettha saṇṭhāne. Idhāpi saṇṭhāne daṭṭhabbo (a. ni. aṭṭha. 1.1.1 rūpādivaggavaṇṇanā). Sīleti catubbidhe sīle. Samādhimhīti tividhepi samādhimhi. Paññāyāti lokiyalokuttarāya paññāya. Asādisoti asadiso anupamo. Vimuttiyāti phalavimuttiyā . Asamasamoti asamā atītā buddhā tehi asamehi buddhehi sīlādīhi samoti asamasamo. Ettāvatā bhagavato rūpakāyasampatti dassitā.
ఇదాని భగవతో కాయబలాదిం దస్సేతుం –
Idāni bhagavato kāyabalādiṃ dassetuṃ –
౩౯.
39.
‘‘దసనాగబలం కాయే, తుయ్హం పాకతికం బలం;
‘‘Dasanāgabalaṃ kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balaṃ;
ఇద్ధిబలేన అసమో, ధమ్మచక్కప్పవత్తనే’’తి. – వుత్తం;
Iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti. – vuttaṃ;
తత్థ దసనాగబలన్తి దసఛద్దన్తనాగబలం. దువిధఞ్హి తథాగతస్స బలం – కాయబలం, ఞాణబలఞ్చాతి. తత్థ కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. కథం?
Tattha dasanāgabalanti dasachaddantanāgabalaṃ. Duvidhañhi tathāgatassa balaṃ – kāyabalaṃ, ñāṇabalañcāti. Tattha kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Kathaṃ?
‘‘కాళావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;
‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;
గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి.(మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౨౨; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౦.౨౧; దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౯౮; విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౬౦; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౭౫; చూళని॰ అట్ఠ॰ ౮౧; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౪౪) –
Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti.(ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; dī. ni. aṭṭha. 2.198; vibha. aṭṭha. 760; udā. aṭṭha. 75; cūḷani. aṭṭha. 81; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44) –
ఇమాని దస హత్థికులాని వేదితబ్బాని. కాళావకోతి పకతిహత్థికులం. యం దసన్నం పురిసానం కాయబలం, తం ఏకస్స కాళావకస్స హత్థినో బలం. యం దసన్నం కాళావకానం బలం, తం ఏకస్స గఙ్గేయ్యస్సాతి ఏతేనేవ ఉపాయేన యావ ఛద్దన్తబలం నేతబ్బన్తి. యం దసన్నం ఛద్దన్తానం బలం, తం ఏకస్స తథాగతస్స బలం, నారాయనబలం వజిరబలన్తి ఇదమేవ వుచ్చతి. తదేతం పకతిహత్థిగణనాయ హత్థికోటిసహస్సానం బలం, పురిసగణనాయ దసన్నం పురిసకోటిసహస్సానం బలం హోతి. ఇదం తావ తథాగతస్స పకతికాయబలం, ఞాణబలం పన అప్పమేయ్యం దసబలఞాణం చతువేసారజ్జఞాణం అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణం చతుయోనిపరిచ్ఛేదకఞాణం పఞ్చగతిపరిచ్ఛేదకఞాణం చుద్దస బుద్ధఞాణానీతి ఏవమాదికం ఞాణబలం. ఇధ పన కాయబలం అధిప్పేతం. కాయే, తుయ్హం పాకతికం బలన్తి తఞ్చ పన తవ కాయే పాకతికబలన్తి అత్థో. తస్మా ‘‘దసనాగబల’’న్తి దసఛద్దన్తనాగబలన్తి అత్థో.
Imāni dasa hatthikulāni veditabbāni. Kāḷāvakoti pakatihatthikulaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino balaṃ. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassāti eteneva upāyena yāva chaddantabalaṃ netabbanti. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ balaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa balaṃ, nārāyanabalaṃ vajirabalanti idameva vuccati. Tadetaṃ pakatihatthigaṇanāya hatthikoṭisahassānaṃ balaṃ, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa pakatikāyabalaṃ, ñāṇabalaṃ pana appameyyaṃ dasabalañāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇaṃ catuyoniparicchedakañāṇaṃ pañcagatiparicchedakañāṇaṃ cuddasa buddhañāṇānīti evamādikaṃ ñāṇabalaṃ. Idha pana kāyabalaṃ adhippetaṃ. Kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balanti tañca pana tava kāye pākatikabalanti attho. Tasmā ‘‘dasanāgabala’’nti dasachaddantanāgabalanti attho.
ఇదాని ఞాణబలం దస్సేన్తో ‘‘ఇద్ధిబలేన అసమో, ధమ్మచక్కప్పవత్తనే’’తి ఆహ. తత్థ ఇద్ధిబలేన అసమోతి వికుబ్బనాధిట్ఠానాదినా ఇద్ధిబలేన అసమో అసదిసో అనుపమో. ధమ్మచక్కప్పవత్తనేతి దేసనాఞాణేపి అసమోతి అత్థో.
Idāni ñāṇabalaṃ dassento ‘‘iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti āha. Tattha iddhibalena asamoti vikubbanādhiṭṭhānādinā iddhibalena asamo asadiso anupamo. Dhammacakkappavattaneti desanāñāṇepi asamoti attho.
ఇదాని ‘‘యో ఏవమాదిగుణసమన్నాగతో సత్థా, సో సబ్బలోకేకనాయకో, తం సత్థారం నమస్సథా’’తి తథాగతస్స పణామనే నియోగదస్సనత్థం –
Idāni ‘‘yo evamādiguṇasamannāgato satthā, so sabbalokekanāyako, taṃ satthāraṃ namassathā’’ti tathāgatassa paṇāmane niyogadassanatthaṃ –
౪౦.
40.
‘‘ఏవం సబ్బగుణూపేతం, సబ్బఙ్గసముపాగతం;
‘‘Evaṃ sabbaguṇūpetaṃ, sabbaṅgasamupāgataṃ;
మహామునిం కారుణికం, లోకనాథం నమస్సథా’’తి. – వుత్తం;
Mahāmuniṃ kāruṇikaṃ, lokanāthaṃ namassathā’’ti. – vuttaṃ;
తత్థ ఏవన్తి వుత్తప్పకారనిదస్సనే నిపాతో. సబ్బగుణూపేతన్తి ఏత్థ సబ్బోతి అయం నిరవసేసవాచీ. గుణోతి అయం గుణ-సద్దో అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి. తథా హేస – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అహతానం వత్థానం దిగుణం సఙ్ఘాటి’’న్తి (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౫౪౬; మహావ॰ ౩౪౮) ఏత్థ పటలత్థే దిస్సతి. ‘‘అచ్చేన్తి కాలా తరయన్తి రత్తియో, వయోగుణా అనుపుబ్బం జహన్తీ’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౪) ఏత్థ రాసత్థే. ‘‘సతగుణా దక్ఖిణా పాటికఙ్ఖితబ్బా’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౩౭౯) ఏత్థ ఆనిసంసత్థే. ‘‘అన్తం అన్తగుణం’’ (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౭; మ॰ ని॰ ౧.౧౧౦, ౩౦౨; ౨.౧౧౪; ౩.౧౫౪, ౩౪౯; ఖు॰ పా॰ ౩.ద్వత్తింసాకార) ‘‘కయిరా మాలాగుణే బహూ’’తి (ధ॰ ప॰ ౫౩) ఏత్థ బన్ధనత్థే. ‘‘అట్ఠగుణసముపేతం, అభిఞ్ఞాబలమాహరి’’న్తి (బు॰ వం॰ ౨.౨౯) ఏత్థ సమ్పత్తిఅత్థే. ఇధాపి సమ్పత్తిఅత్థే దట్ఠబ్బో (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౫౪౬; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౬౬; చూళని॰ అట్ఠ॰ ౧౩౬). తస్మా సబ్బేహి లోకియలోకుత్తరేహి గుణేహి సబ్బసమ్పత్తీహి ఉపేతం సమన్నాగతన్తి అత్థో. సబ్బఙ్గసముపాగతన్తి సబ్బేహి బుద్ధగుణేహి గుణఙ్గేహి వా సముపాగతం సమన్నాగతం. మహామునిన్తి అఞ్ఞేహి పచ్చేకబుద్ధాదీహి మునీహి అధికభావతో మహన్తో మునీతి వుచ్చతి మహాముని. కారుణికన్తి కరుణాగుణయోగతో కారుణికం. లోకనాథన్తి సబ్బలోకేకనాథం, సబ్బలోకేహి ‘‘అయం నో దుక్ఖోపతాపస్స ఆహన్తా సమేతా’’తి ఏవమాసీసీయతీతి అత్థో.
Tattha evanti vuttappakāranidassane nipāto. Sabbaguṇūpetanti ettha sabboti ayaṃ niravasesavācī. Guṇoti ayaṃ guṇa-saddo anekesu atthesu dissati. Tathā hesa – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.546; mahāva. 348) ettha paṭalatthe dissati. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsatthe. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsatthe. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ’’ (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110, 302; 2.114; 3.154, 349; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra) ‘‘kayirā mālāguṇe bahū’’ti (dha. pa. 53) ettha bandhanatthe. ‘‘Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhari’’nti (bu. vaṃ. 2.29) ettha sampattiatthe. Idhāpi sampattiatthe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.546; ma. ni. aṭṭha. 1.166; cūḷani. aṭṭha. 136). Tasmā sabbehi lokiyalokuttarehi guṇehi sabbasampattīhi upetaṃ samannāgatanti attho. Sabbaṅgasamupāgatanti sabbehi buddhaguṇehi guṇaṅgehi vā samupāgataṃ samannāgataṃ. Mahāmuninti aññehi paccekabuddhādīhi munīhi adhikabhāvato mahanto munīti vuccati mahāmuni. Kāruṇikanti karuṇāguṇayogato kāruṇikaṃ. Lokanāthanti sabbalokekanāthaṃ, sabbalokehi ‘‘ayaṃ no dukkhopatāpassa āhantā sametā’’ti evamāsīsīyatīti attho.
ఇదాని దసబలస్స సబ్బనిపచ్చాకారస్స అరహభావదస్సనత్థం –
Idāni dasabalassa sabbanipaccākārassa arahabhāvadassanatthaṃ –
౪౧.
41.
‘‘అభివాదనం థోమనఞ్చ, వన్దనఞ్చ పసంసనం;
‘‘Abhivādanaṃ thomanañca, vandanañca pasaṃsanaṃ;
నమస్సనఞ్చ పూజఞ్చ, సబ్బం అరహసీ తువం.
Namassanañca pūjañca, sabbaṃ arahasī tuvaṃ.
౪౨.
42.
‘‘యే కేచి లోకే వన్దనేయ్యా, వన్దనం అరహన్తి యే;
‘‘Ye keci loke vandaneyyā, vandanaṃ arahanti ye;
సబ్బసేట్ఠో మహావీర, సదిసో తే న విజ్జతీ’’తి. – వుత్తం;
Sabbaseṭṭho mahāvīra, sadiso te na vijjatī’’ti. – vuttaṃ;
తత్థ అభివాదనన్తి అఞ్ఞేహి అత్తనో అభివాదనకారాపనం. థోమనన్తి పరమ్ముఖతో థుతి. వన్దనన్తి పణామనం. పసంసనన్తి సమ్ముఖతో పసంసనం. నమస్సనన్తి అఞ్జలికరణం, మనసా నమస్సనం వా. పూజనన్తి మాలాగన్ధవిలేపనాదీహి పూజనఞ్చ. సబ్బన్తి సబ్బమ్పి తం వుత్తప్పకారం సక్కారవిసేసం తువం అరహసి యుత్తోతి అత్థో. యే కేచి లోకే వన్దనేయ్యాతి యే కేచి లోకే వన్దితబ్బా వన్దనీయా వన్దనం అరహన్తి. యేతి యే పన లోకే వన్దనం అరహన్తి. ఇదం పన పురిమపదస్సేవ వేవచనం. సబ్బసేట్ఠోతి సబ్బేసం తేసం సేట్ఠో ఉత్తమో, త్వం మహావీర సదిసో తే లోకే కోచి న విజ్జతీతి అత్థో.
Tattha abhivādananti aññehi attano abhivādanakārāpanaṃ. Thomananti parammukhato thuti. Vandananti paṇāmanaṃ. Pasaṃsananti sammukhato pasaṃsanaṃ. Namassananti añjalikaraṇaṃ, manasā namassanaṃ vā. Pūjananti mālāgandhavilepanādīhi pūjanañca. Sabbanti sabbampi taṃ vuttappakāraṃ sakkāravisesaṃ tuvaṃ arahasi yuttoti attho. Ye keci loke vandaneyyāti ye keci loke vanditabbā vandanīyā vandanaṃ arahanti. Yeti ye pana loke vandanaṃ arahanti. Idaṃ pana purimapadasseva vevacanaṃ. Sabbaseṭṭhoti sabbesaṃ tesaṃ seṭṭho uttamo, tvaṃ mahāvīra sadiso te loke koci na vijjatīti attho.
అథ భగవతి యమకపాటిహారియం దస్సేత్వా రతనచఙ్కమం మాపేత్వా తత్ర చఙ్కమమానే ఆయస్మా సారిపుత్తో రాజగహే విహరతి గిజ్ఝకూటే పబ్బతే పఞ్చహి పరివారభిక్ఖుసతేహి. అథ థేరో భగవన్తం ఓలోకేన్తో అద్దస కపిలపురే ఆకాసే రతనచఙ్కమే చఙ్కమమానం. తేన వుత్తం –
Atha bhagavati yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā ratanacaṅkamaṃ māpetvā tatra caṅkamamāne āyasmā sāriputto rājagahe viharati gijjhakūṭe pabbate pañcahi parivārabhikkhusatehi. Atha thero bhagavantaṃ olokento addasa kapilapure ākāse ratanacaṅkame caṅkamamānaṃ. Tena vuttaṃ –
౪౩.
43.
‘‘సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞో, సమాధిజ్ఝానకోవిదో;
‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;
గిజ్ఝకూటే ఠితోయేవ, పస్సతి లోకనాయక’’న్తి. – ఆది;
Gijjhakūṭe ṭhitoyeva, passati lokanāyaka’’nti. – ādi;
తత్థ సారిపుత్తోతి రూపసారియా నామ బ్రాహ్మణియా పుత్తోతి సారిపుత్తో. మహాపఞ్ఞోతి మహతియా సోళసవిధాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతోతి మహాపఞ్ఞో. సమాధిజ్ఝానకోవిదోతి ఏత్థ సమాధీతి చిత్తం సమం ఆదహతి ఆరమ్మణే ఠపేతీతి సమాధి. సో తివిధో హోతి సవితక్కసవిచారో అవితక్కవిచారమత్తో అవితక్కఅవిచారో సమాధీతి. ఝానన్తి పఠమజ్ఝానం దుతియజ్ఝానం తతియజ్ఝానం చతుత్థజ్ఝానన్తి ఇమేహి పఠమజ్ఝానాదీహి మేత్తాఝానాదీనిపి సఙ్గహితానేవ హోన్తి, ఝానమ్పి దువిధం హోతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానన్తి. తత్థ అనిచ్చాదిలక్ఖణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి విపస్సనాఞాణం ‘‘లక్ఖణూపనిజ్ఝాన’’న్తి వుచ్చతి. పఠమజ్ఝానాదికం పన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో పచ్చనీకఝాపనతో వా ఝానన్తి వుచ్చతి. సమాధీసు చ ఝానేసు చ కోవిదోతి సమాధిజ్ఝానకోవిదో, సమాధిజ్ఝానకుసలోతి అత్థో. గిజ్ఝకూటేతి ఏవంనామకే పబ్బతే ఠితోయేవ పస్సతీతి పస్సి.
Tattha sāriputtoti rūpasāriyā nāma brāhmaṇiyā puttoti sāriputto. Mahāpaññoti mahatiyā soḷasavidhāya paññāya samannāgatoti mahāpañño. Samādhijjhānakovidoti ettha samādhīti cittaṃ samaṃ ādahati ārammaṇe ṭhapetīti samādhi. So tividho hoti savitakkasavicāro avitakkavicāramatto avitakkaavicāro samādhīti. Jhānanti paṭhamajjhānaṃ dutiyajjhānaṃ tatiyajjhānaṃ catutthajjhānanti imehi paṭhamajjhānādīhi mettājhānādīnipi saṅgahitāneva honti, jhānampi duvidhaṃ hoti lakkhaṇūpanijjhānaṃ ārammaṇūpanijjhānanti. Tattha aniccādilakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti vipassanāñāṇaṃ ‘‘lakkhaṇūpanijjhāna’’nti vuccati. Paṭhamajjhānādikaṃ pana ārammaṇūpanijjhānato paccanīkajhāpanato vā jhānanti vuccati. Samādhīsu ca jhānesu ca kovidoti samādhijjhānakovido, samādhijjhānakusaloti attho. Gijjhakūṭeti evaṃnāmake pabbate ṭhitoyeva passatīti passi.
౪౪. సుఫుల్లం సాలరాజం వాతి సమవట్టక్ఖన్ధం సముగ్గతవిపులకోమలఫలపల్లవఙ్కురసమలఙ్కతసాఖం సబ్బఫాలిఫుల్లం సాలరాజం వియ సీలమూలం సమాధిక్ఖన్ధం పఞ్ఞాసాఖం అభిఞ్ఞాపుప్ఫం విముత్తిఫలం దసబలసాలరాజం ఓలోకేసీతి ఏవం ఓలోకపదేన సమ్బన్ధో. చన్దంవ గగనే యథాతి అబ్భాహిమధూమరజోరాహుపసగ్గవినిముత్తం తారగణపరివుతం సరదసమయే పరిపుణ్ణం వియ రజనికరం సబ్బకిలేసతిమిరవిధమనకరం వేనేయ్యజనకుముదవనవికసనకరం మునివరరజనికరం ఓలోకేతీతి అత్థో. యథాతి నిపాతమత్తం. మజ్ఝన్హికేవ సూరియన్తి మజ్ఝన్హికసమయే సిరియా పటుతరకిరణమాలినం అంసుమాలినమివ విరోచమానం. నరాసభన్తి నరవసభం.
44.Suphullaṃsālarājaṃ vāti samavaṭṭakkhandhaṃ samuggatavipulakomalaphalapallavaṅkurasamalaṅkatasākhaṃ sabbaphāliphullaṃ sālarājaṃ viya sīlamūlaṃ samādhikkhandhaṃ paññāsākhaṃ abhiññāpupphaṃ vimuttiphalaṃ dasabalasālarājaṃ olokesīti evaṃ olokapadena sambandho. Candaṃva gagane yathāti abbhāhimadhūmarajorāhupasaggavinimuttaṃ tāragaṇaparivutaṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbakilesatimiravidhamanakaraṃ veneyyajanakumudavanavikasanakaraṃ munivararajanikaraṃ oloketīti attho. Yathāti nipātamattaṃ. Majjhanhikeva sūriyanti majjhanhikasamaye siriyā paṭutarakiraṇamālinaṃ aṃsumālinamiva virocamānaṃ. Narāsabhanti naravasabhaṃ.
౪౫. జలన్తన్తి దద్దళ్హమానం, సరదసమయం పరిపుణ్ణచన్దసస్సిరికచారువదనసోభం లక్ఖణానుబ్యఞ్జనసమలఙ్కతవరసరీరం పరమాయ బుద్ధసిరియా విరోచమానన్తి అత్థో. దీపరుక్ఖం వాతి ఆరోపితదీపం దీపరుక్ఖమివ. తరుణసూరియంవ ఉగ్గతన్తి అభినవోదితాదిచ్చమివ, సోమ్మభావేన జలన్తన్తి అత్థో. సూరియస్స తరుణభావో పన ఉదయం పటిచ్చ వుచ్చతి. న హి చన్దస్స వియ హానివుద్ధియో అత్థి. బ్యామప్పభానురఞ్జితన్తి బ్యామప్పభాయ అనురఞ్జితం. ధీరం పస్సతి లోకనాయకన్తి సబ్బలోకేకధీరం పస్సతి నాయకన్తి అత్థో.
45.Jalantanti daddaḷhamānaṃ, saradasamayaṃ paripuṇṇacandasassirikacāruvadanasobhaṃ lakkhaṇānubyañjanasamalaṅkatavarasarīraṃ paramāya buddhasiriyā virocamānanti attho. Dīparukkhaṃ vāti āropitadīpaṃ dīparukkhamiva. Taruṇasūriyaṃva uggatanti abhinavoditādiccamiva, sommabhāvena jalantanti attho. Sūriyassa taruṇabhāvo pana udayaṃ paṭicca vuccati. Na hi candassa viya hānivuddhiyo atthi. Byāmappabhānurañjitanti byāmappabhāya anurañjitaṃ. Dhīraṃ passati lokanāyakanti sabbalokekadhīraṃ passati nāyakanti attho.
అథాయస్మా ధమ్మసేనాపతి అతిసీతలసలిలధరనికరపరిచుమ్బితకూటే నానావిధసురభితరుకుసుమవాసితకూటే పరమరుచిరచిత్తకూటే గిజ్ఝకూటే పబ్బతే ఠత్వావ దసహి చక్కవాళసహస్సేహి ఆగతేహి దేవబ్రహ్మగణేహి పరివుతం భగవన్తం అనుత్తరాయ బుద్ధసిరియా అనోపమాయ బుద్ధలీళాయ సబ్బరతనమయే చఙ్కమే చఙ్కమమానం దిస్వా – ‘‘హన్దాహం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా బుద్ధగుణపరిదీపనం బుద్ధవంసదేసనం యాచేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా అత్తనా సద్ధిం వసమానాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని సన్నిపాతేసి. తేన వుత్తం –
Athāyasmā dhammasenāpati atisītalasaliladharanikaraparicumbitakūṭe nānāvidhasurabhitarukusumavāsitakūṭe paramaruciracittakūṭe gijjhakūṭe pabbate ṭhatvāva dasahi cakkavāḷasahassehi āgatehi devabrahmagaṇehi parivutaṃ bhagavantaṃ anuttarāya buddhasiriyā anopamāya buddhalīḷāya sabbaratanamaye caṅkame caṅkamamānaṃ disvā – ‘‘handāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā buddhaguṇaparidīpanaṃ buddhavaṃsadesanaṃ yāceyya’’nti cintetvā attanā saddhiṃ vasamānāni pañca bhikkhusatāni sannipātesi. Tena vuttaṃ –
౪౬.
46.
‘‘పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం, కతకిచ్చాన తాదినం;
‘‘Pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ, katakiccāna tādinaṃ;
ఖీణాసవానం విమలానం, ఖణేన సన్నిపాతయీ’’తి.
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, khaṇena sannipātayī’’ti.
తత్థ పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానన్తి పఞ్చ భిక్ఖుసతాని, ఉపయోగత్థే సామివచనం దట్ఠబ్బం. కతకిచ్చానన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనావసేన పరినిట్ఠితసోళసకిచ్చానన్తి అత్థో. ఖీణాసవానన్తి పరిక్ఖీణచతురాసవానం. విమలానన్తి విగతమలానం , ఖీణాసవత్తా వా విమలానం పరమపరిసుద్ధచిత్తసన్తానానన్తి అత్థో. ఖణేనాతి ఖణేయేవ. సన్నిపాతయీతి సన్నిపాతేసి.
Tattha pañcannaṃ bhikkhusatānanti pañca bhikkhusatāni, upayogatthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Katakiccānanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyabhāvanāvasena pariniṭṭhitasoḷasakiccānanti attho. Khīṇāsavānanti parikkhīṇacaturāsavānaṃ. Vimalānanti vigatamalānaṃ , khīṇāsavattā vā vimalānaṃ paramaparisuddhacittasantānānanti attho. Khaṇenāti khaṇeyeva. Sannipātayīti sannipātesi.
ఇదాని తేసం భిక్ఖూనం సన్నిపాతే గమనే చ కారణం దస్సనత్థం –
Idāni tesaṃ bhikkhūnaṃ sannipāte gamane ca kāraṇaṃ dassanatthaṃ –
౪౭.
47.
‘‘లోకప్పసాదనం నామ, పాటిహీరం నిదస్సయి;
‘‘Lokappasādanaṃ nāma, pāṭihīraṃ nidassayi;
అమ్హేపి తత్థ గన్త్వాన, వన్దిస్సామ మయం జినం.
Amhepi tattha gantvāna, vandissāma mayaṃ jinaṃ.
౪౮.
48.
‘‘ఏథ సబ్బే గమిస్సామ, తుచ్ఛిస్సామ మయం జినం;
‘‘Etha sabbe gamissāma, tucchissāma mayaṃ jinaṃ;
కఙ్ఖం వినోదయిస్సామ, పస్సిత్వా లోకనాయక’’న్తి. – ఇమా గాథాయో వుత్తా;
Kaṅkhaṃ vinodayissāma, passitvā lokanāyaka’’nti. – imā gāthāyo vuttā;
తత్థ లోకప్పసాదనం నామాతి లోకస్స పసాదకరణతో లోకప్పసాదనం పాటిహీరం వుచ్చతి. ‘‘ఉల్లోకప్పసాదనం నామాతిపి పాఠో, తస్స లోకవివరణపాటిహారియన్తి అత్థో. తం పన ఉద్ధం అకనిట్ఠభవనతో హేట్ఠా యావ అవీచి ఏత్థన్తరే ఏకాలోకం కత్వా ఏత్థన్తరే సబ్బేసమ్పి సత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞం దస్సనకరణాధిట్ఠానన్తి వుచ్చతి. నిదస్సయీతి దస్సేసి. అమ్హేపీతి మయమ్పి. తత్థాతి యత్థ భగవా, తత్థ గన్త్వానాతి అత్థో. వన్దిస్సామాతి మయం భగవతో పాదే సిరసా వన్దిస్సామ. ఏత్థ పన అమ్హేపి, మయన్తి ఇమేసం ద్విన్నం సద్దానం పురిమస్స గమనకిరియాయ సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో, పచ్ఛిమస్స వన్దనకిరియాయ. ఇతరథా హి పునరుత్తిదోసతో న ముచ్చతి.
Tattha lokappasādanaṃ nāmāti lokassa pasādakaraṇato lokappasādanaṃ pāṭihīraṃ vuccati. ‘‘Ullokappasādanaṃ nāmātipi pāṭho, tassa lokavivaraṇapāṭihāriyanti attho. Taṃ pana uddhaṃ akaniṭṭhabhavanato heṭṭhā yāva avīci etthantare ekālokaṃ katvā etthantare sabbesampi sattānaṃ aññamaññaṃ dassanakaraṇādhiṭṭhānanti vuccati. Nidassayīti dassesi. Amhepīti mayampi. Tatthāti yattha bhagavā, tattha gantvānāti attho. Vandissāmāti mayaṃ bhagavato pāde sirasā vandissāma. Ettha pana amhepi, mayanti imesaṃ dvinnaṃ saddānaṃ purimassa gamanakiriyāya sambandho daṭṭhabbo, pacchimassa vandanakiriyāya. Itarathā hi punaruttidosato na muccati.
ఏథాతి ఆగచ్ఛథ. కఙ్ఖం వినోదయిస్సామాతి ఏత్థాహ – ఖీణాసవానం పన కఙ్ఖా నామ కాచిపి నత్థి, కస్మా థేరో ఏవమాహాతి? సచ్చమేవేతం, పఠమమగ్గేనేవ సముచ్ఛేదం గతా. యథాహ –
Ethāti āgacchatha. Kaṅkhaṃvinodayissāmāti etthāha – khīṇāsavānaṃ pana kaṅkhā nāma kācipi natthi, kasmā thero evamāhāti? Saccamevetaṃ, paṭhamamaggeneva samucchedaṃ gatā. Yathāha –
‘‘కతమే ధమ్మా దస్సనేన పహాతబ్బాతి? చత్తారో దిట్ఠిగతసమ్పయుత్తచిత్తుప్పాదా విచికిచ్ఛాసహగతో చిత్తుప్పాదో అపాయగమనీయో లోభో దోసో మోహో మానో తదేకట్ఠా చ కిలేసా’’తి (ధ॰ స॰ ౧౪౦౫ థోకం విసదిసం).
‘‘Katame dhammā dassanena pahātabbāti? Cattāro diṭṭhigatasampayuttacittuppādā vicikicchāsahagato cittuppādo apāyagamanīyo lobho doso moho māno tadekaṭṭhā ca kilesā’’ti (dha. sa. 1405 thokaṃ visadisaṃ).
న పనేసా విచికిచ్ఛాసఙ్ఖాతా కఙ్ఖాతి, కిన్తు పఞ్ఞత్తిఅజాననం నామ. థేరో పన భగవన్తం బుద్ధవంసం పుచ్ఛితుకామో, సో పన బుద్ధానంయేవ విసయో, న పచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం, తస్మా థేరో అవిసయత్తా ఏవమాహాతి వేదితబ్బం. వినోదయిస్సామాతి వినోదేస్సామ.
Na panesā vicikicchāsaṅkhātā kaṅkhāti, kintu paññattiajānanaṃ nāma. Thero pana bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ pucchitukāmo, so pana buddhānaṃyeva visayo, na paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ, tasmā thero avisayattā evamāhāti veditabbaṃ. Vinodayissāmāti vinodessāma.
అథ ఖో తే భిక్ఖూ థేరస్స వచనం సుత్వా అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ సువమ్మితా వియ మహానాగా పభిన్నకిలేసా ఛిన్నబన్ధనా అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా పవివిత్తా అసంసట్ఠా సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నా తరమానా సన్నిపత్తింసు. తేన వుత్తం –
Atha kho te bhikkhū therassa vacanaṃ sutvā attano attano pattacīvaramādāya suvammitā viya mahānāgā pabhinnakilesā chinnabandhanā appicchā santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasampannā taramānā sannipattiṃsu. Tena vuttaṃ –
౪౯.
49.
‘‘సాధూతి తే పటిస్సుత్వా, నిపకా సంవుతిన్ద్రియా;
‘‘Sādhūti te paṭissutvā, nipakā saṃvutindriyā;
పత్తచీవరమాదాయ, తరమానా ఉపాగము’’న్తి.
Pattacīvaramādāya, taramānā upāgamu’’nti.
తత్థ సాధూతి అయం సాధు-సద్దో ఆయాచనసమ్పటిచ్ఛనసమ్పహంసనసున్దరాదీసు దిస్సతి. తథా హేస – ‘‘సాధు మే, భన్తే భగవా, సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౪.౯౫; ౫.౩౮౨; అ॰ ని॰ ౪.౨౫౭) ఆయాచనే దిస్సతి. ‘‘సాధు, భన్తేతి ఖో సో భిక్ఖు భగవతో భాసితం అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౮౬) సమ్పటిచ్ఛనే. ‘‘సాధు సాధు, సారిపుత్తా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౩.౩౪౯) సమ్పహంసనే.
Tattha sādhūti ayaṃ sādhu-saddo āyācanasampaṭicchanasampahaṃsanasundarādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘sādhu me, bhante bhagavā, saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.95; 5.382; a. ni. 4.257) āyācane dissati. ‘‘Sādhu, bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu, sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane.
‘‘సాధు ధమ్మరుచి రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;
‘‘Sādhu dhammaruci rājā, sādhu paññāṇavā naro;
సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్సాకరణం సుఖ’’న్తి. –
Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukha’’nti. –
ఆదీసు (జా॰ ౨.౧౮.౧౦౧) సున్దరే. ఇధ సమ్పటిచ్ఛనే. తస్మా సాధు సుట్ఠూతి థేరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వాతి అత్థో (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౮౯; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧ సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౧౫ అగ్గికభారద్వాజసుత్తవణ్ణనా). నిపకాతి పణ్డితా పఞ్ఞవన్తా. సంవుతిన్ద్రియాతి ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారా, ఇన్ద్రియసంవరసమన్నాగతాతి అత్థో. తరమానాతి తురితా. ఉపాగమున్తి థేరం ఉపసఙ్కమింసు.
Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. Idha sampaṭicchane. Tasmā sādhu suṭṭhūti therassa vacanaṃ sampaṭicchitvāti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.189; ma. ni. aṭṭha. 1.1 suttanikkhepavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.115 aggikabhāradvājasuttavaṇṇanā). Nipakāti paṇḍitā paññavantā. Saṃvutindriyāti indriyesu guttadvārā, indriyasaṃvarasamannāgatāti attho. Taramānāti turitā. Upāgamunti theraṃ upasaṅkamiṃsu.
౫౦-౧. ఇదాని ధమ్మసేనాపతిస్స పవత్తిం దస్సేన్తేహి సఙ్గీతికారకేహి ‘‘ఖీణాసవేహి విమలేహీ’’తిఆదిగాథాయో వుత్తా తత్థ దన్తేహీతి కాయేన చ చిత్తేన చ దన్తేహి. ఉత్తమే దమేతి అరహత్తే, నిమిత్తత్థే భుమ్మం దట్ఠబ్బం. తేహి భిక్ఖూహీతి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి. మహాగణీతి సీలాదీహి చ సఙ్ఖ్యావసేన చ మహన్తో గణో అస్స అత్థీతి మహాగణీ, నానాపదవసేన వా సీలాదీహి గుణేహి మహన్తో గణోతి మహాగణో, మహాగణో అస్స అత్థీతి మహాగణీ. లళన్తో దేవోవ గగనేతి ఇద్ధివిలాసేన విలాసేన్తో దేవో వియ గగనతలే భగవన్తం ఉపసఙ్కమీతి అత్థో.
50-1. Idāni dhammasenāpatissa pavattiṃ dassentehi saṅgītikārakehi ‘‘khīṇāsavehi vimalehī’’tiādigāthāyo vuttā tattha dantehīti kāyena ca cittena ca dantehi. Uttame dameti arahatte, nimittatthe bhummaṃ daṭṭhabbaṃ. Tehi bhikkhūhīti pañcahi bhikkhusatehi. Mahāgaṇīti sīlādīhi ca saṅkhyāvasena ca mahanto gaṇo assa atthīti mahāgaṇī, nānāpadavasena vā sīlādīhi guṇehi mahanto gaṇoti mahāgaṇo, mahāgaṇo assa atthīti mahāgaṇī. Laḷanto devova gaganeti iddhivilāsena vilāsento devo viya gaganatale bhagavantaṃ upasaṅkamīti attho.
౫౨. ఇదాని ‘‘తే ఇత్థమ్భూతా ఉపసఙ్కమింసూ’’తి ఉపసఙ్కమవిధానదస్సనత్థం ‘‘ఉక్కాసితఞ్చ ఖిపిత’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఉక్కాసితఞ్చాతి ఉక్కాసితసద్దఞ్చ. ఖిపితన్తి ఖిపితసద్దఞ్చ. అజ్ఝుపేక్ఖియాతి ఉపేక్ఖిత్వా, తం ఉభయం అకత్వాతి అధిప్పాయో. సుబ్బతాతి సువిమలధుతగుణా. సప్పతిస్సాతి సహపతిస్సయా, నీచవుత్తినోతి అత్థో.
52. Idāni ‘‘te itthambhūtā upasaṅkamiṃsū’’ti upasaṅkamavidhānadassanatthaṃ ‘‘ukkāsitañca khipita’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha ukkāsitañcāti ukkāsitasaddañca. Khipitanti khipitasaddañca. Ajjhupekkhiyāti upekkhitvā, taṃ ubhayaṃ akatvāti adhippāyo. Subbatāti suvimaladhutaguṇā. Sappatissāti sahapatissayā, nīcavuttinoti attho.
౫౩. సయమ్భున్తి సయమేవ అఞ్ఞాపదేసం వినా పారమియో పూరేత్వా అధిగతబుద్ధభావన్తి అత్థో. అచ్చుగ్గతన్తి అభినవోదితం. చన్దం వాతి చన్దం వియ, నభే జలన్తం భగవన్తం గగనే చన్దం వియ పస్సన్తీతి ఏవం పదసమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో. ఇధాపి యథా-సద్దో నిపాతమత్తోవ.
53.Sayambhunti sayameva aññāpadesaṃ vinā pāramiyo pūretvā adhigatabuddhabhāvanti attho. Accuggatanti abhinavoditaṃ. Candaṃ vāti candaṃ viya, nabhe jalantaṃ bhagavantaṃ gagane candaṃ viya passantīti evaṃ padasambandho daṭṭhabbo. Idhāpi yathā-saddo nipātamattova.
౫౪. విజ్జుం వాతి విజ్జుఘనం వియ. యది చిరట్ఠితికా అచిరప్పభా అస్స తాదిసన్తి అత్థో. గగనే యథాతి ఆకాసే యథా, ఇధాపి యథా-సద్దో నిపాతమత్తోవ. ఇతో పరమ్పి ఈదిసేసు ఠానేసు యథా-సద్దో నిపాతమత్తోతి దట్ఠబ్బో.
54.Vijjuṃ vāti vijjughanaṃ viya. Yadi ciraṭṭhitikā acirappabhā assa tādisanti attho. Gagane yathāti ākāse yathā, idhāpi yathā-saddo nipātamattova. Ito parampi īdisesu ṭhānesu yathā-saddo nipātamattoti daṭṭhabbo.
౫౫. రహదమివ విప్పసన్నన్తి అతిగమ్భీరవిత్థతం మహారహదం వియ అనావిలం విప్పసన్నం సలిలం. సుఫుల్లం పదుమం యథాతి సువికసితపదుమవనం రహదమివాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘సుఫుల్లం కమలం యథా’’తిపి పాఠో, తస్స కమనీయభావేన సుఫుల్లం కమలవనమివాతి అత్థో.
55.Rahadamiva vippasannanti atigambhīravitthataṃ mahārahadaṃ viya anāvilaṃ vippasannaṃ salilaṃ. Suphullaṃ padumaṃ yathāti suvikasitapadumavanaṃ rahadamivāti attho daṭṭhabbo. ‘‘Suphullaṃ kamalaṃ yathā’’tipi pāṭho, tassa kamanīyabhāvena suphullaṃ kamalavanamivāti attho.
౫౬. అథ తే భిక్ఖూ ధమ్మసేనాపతిప్పముఖా అఞ్జలిం సిరసి కత్వా దసబలస్స చక్కాలఙ్కతతలేసు పాదేసు నిపతింసూతి అత్థో. తేన వుత్తం – ‘‘అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాన, తుట్ఠహట్ఠా పమోదితా’’తిఆది. తత్థ నిపతన్తీతి నిపతింసు, వన్దింసూతి అత్థో. చక్కలక్ఖణేతి చక్కం లక్ఖణం యస్మిం పాదే సో పాదో చక్కలక్ఖణో, తస్మిం చక్కలక్ఖణే. జాతివసేన ‘‘పాదే’’తి వుత్తం, సత్థునో చక్కాలఙ్కతతలేసు పాదేసు నిపతింసూతి అత్థో.
56. Atha te bhikkhū dhammasenāpatippamukhā añjaliṃ sirasi katvā dasabalassa cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho. Tena vuttaṃ – ‘‘añjaliṃ paggahetvāna, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’tiādi. Tattha nipatantīti nipatiṃsu, vandiṃsūti attho. Cakkalakkhaṇeti cakkaṃ lakkhaṇaṃ yasmiṃ pāde so pādo cakkalakkhaṇo, tasmiṃ cakkalakkhaṇe. Jātivasena ‘‘pāde’’ti vuttaṃ, satthuno cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho.
౫౭. ఇదాని తేసం కేసఞ్చి థేరానం నామం దస్సేన్తేహి ‘‘సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞో, కోరణ్డసమసాదిసో’’తిఆది గాథాయో వుత్తా. తత్థ కోరణ్డసమసాదిసోతి కోరణ్డకుసుమసదిసవణ్ణో, యది ఏవం ‘‘కోరణ్డసమో’’తి వా, ‘‘కోరణ్డసదిసో’’తి వా వత్తబ్బం, కిం ద్విక్ఖత్తుం ‘‘సమసాదిసో’’తి వుత్తన్తి చే? నాయం దోసో, తాదిసో కోరణ్డసమత్తా కోరణ్డసదిసభావేనేవ కోరణ్డసమసాదిసో. న పనాధికవచనవసేనాతి అధిప్పాయో. సమాధిజ్ఝానకుసలోతి ఏత్థ అయం కుసల-సద్దో తావ అరోగ్యానవజ్జఛేకసుఖవిపాకాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం, కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా॰ ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే దిస్సతి. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో ? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩౬౧) ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గాన’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౮౭) ఛేకే. ‘‘కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౪౩౧ ఆదయో) సుఖవిపాకే. ఇధ పన ఛేకే దట్ఠబ్బో. వన్దతేతి వన్దిత్థ.
57. Idāni tesaṃ kesañci therānaṃ nāmaṃ dassentehi ‘‘sāriputto mahāpañño, koraṇḍasamasādiso’’tiādi gāthāyo vuttā. Tattha koraṇḍasamasādisoti koraṇḍakusumasadisavaṇṇo, yadi evaṃ ‘‘koraṇḍasamo’’ti vā, ‘‘koraṇḍasadiso’’ti vā vattabbaṃ, kiṃ dvikkhattuṃ ‘‘samasādiso’’ti vuttanti ce? Nāyaṃ doso, tādiso koraṇḍasamattā koraṇḍasadisabhāveneva koraṇḍasamasādiso. Na panādhikavacanavasenāti adhippāyo. Samādhijjhānakusaloti ettha ayaṃ kusala-saddo tāva arogyānavajjachekasukhavipākādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo ? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgāna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.87) cheke. ‘‘Kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431 ādayo) sukhavipāke. Idha pana cheke daṭṭhabbo. Vandateti vandittha.
౫౮. గజ్జితాతి గజ్జన్తీతి గజ్జితా. కాలమేఘో వాతి నీలసలిలధరో వియ గజ్జితా ఇద్ధివిసయేతి అధిప్పాయో. నీలుప్పలసమసాదిసోతి నీలకువలయసదిసవణ్ణో. హేట్ఠా వుత్తనయేనేవేత్థాపి అత్థో వేదితబ్బో. మోగ్గల్లానోతి ఏవం గోత్తవసేన లద్ధనామో కోలితో.
58.Gajjitāti gajjantīti gajjitā. Kālamegho vāti nīlasaliladharo viya gajjitā iddhivisayeti adhippāyo. Nīluppalasamasādisoti nīlakuvalayasadisavaṇṇo. Heṭṭhā vuttanayenevetthāpi attho veditabbo. Moggallānoti evaṃ gottavasena laddhanāmo kolito.
౫౯. మహాకస్సపోపి చాతి ఉరువేలకస్సపనదీకస్సపగయాకస్సపకుమారకస్సపే ఖుద్దానుఖుద్దకే థేరే ఉపాదాయ అయం మహా, తస్మా ‘‘మహాకస్సపో’’తి వుత్తో. పి చాతి సమ్భావనసమ్పిణ్డనత్థో. ఉత్తత్తకనకసన్నిభోతి సన్తత్తసువణ్ణసదిసఛవివణ్ణో. ధుతగుణేతి ఏత్థ కిలేసధుననతో ధమ్మో ధుతో నామ, ధుతగుణో నామ ధుతధమ్మో. కతమో పన ధుతధమ్మో నామ? అప్పిచ్ఛతా, సన్తుట్ఠితా, సల్లేఖతా, పవివేకతా, ఇదమట్ఠికతాతి ఇమే ధుతఙ్గచేతనాయ పరివారభూతా పఞ్చ ధమ్మా ‘‘అప్పిచ్ఛంయేవ నిస్సాయా’’తిఆదివచనతో ధుతధమ్మా నామ. అథ వా కిలేసే ధుననతో ఞాణం ధుతం నామ, తస్మిం ధుతగుణే. అగ్గనిక్ఖిత్తోతి అగ్గో సేట్ఠో కోటిభూతోతి ఠపితో. ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ధుతవాదానం యదిదం మహాకస్సపో’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౮౮, ౧౯౧) ఠానన్తరే ఠపితోతి అత్థో. అయం పన అగ్గ-సద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠాదీసు దిస్సతి. తథా హేస – ‘‘అజ్జతగ్గే, సమ్మ దోవారిక , ఆవరామి దారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౭౦) ఆదిమ్హి దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య’’ (కథా॰ ౪౪౧), ‘‘ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా’’ (సం॰ ని॰ ౫.౩౭౪) ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ॰ ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా…పే॰… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౩౪) సేట్ఠే. స్వాయమిధ సేట్ఠే దట్ఠబ్బో. కోటియమ్పి వత్తతి. థేరో అత్తనో ఠానే సేట్ఠో చేవ కోటిభూతో చ. తేన వుత్తం – ‘‘అగ్గనిక్ఖిత్తో’’తి, అగ్గో సేట్ఠో కోటిభూతోతి అత్థో (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౫౦ సరణగమనకథా; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౫). థోమితోతి పసంసితో దేవమనుస్సాదీహి. సత్థు వణ్ణితోతి సత్థారా వణ్ణితో థుతో, ‘‘కస్సపో, భిక్ఖవే, చన్దూపమో కులాని ఉపసఙ్కమతి అపకస్సేవ కాయం అపకస్స చిత్తం నిచ్చనవకో కులేసు అప్పగబ్భో’’తి ఏవమాదీహి అనేకేహి సుత్తనయేహి (సం॰ ని॰ ౨.౧౪౬) వణ్ణితో పసత్థో, సోపి భగవన్తం వన్దతీతి అత్థో.
59.Mahākassapopi cāti uruvelakassapanadīkassapagayākassapakumārakassape khuddānukhuddake there upādāya ayaṃ mahā, tasmā ‘‘mahākassapo’’ti vutto. Pi cāti sambhāvanasampiṇḍanattho. Uttattakanakasannibhoti santattasuvaṇṇasadisachavivaṇṇo. Dhutaguṇeti ettha kilesadhunanato dhammo dhuto nāma, dhutaguṇo nāma dhutadhammo. Katamo pana dhutadhammo nāma? Appicchatā, santuṭṭhitā, sallekhatā, pavivekatā, idamaṭṭhikatāti ime dhutaṅgacetanāya parivārabhūtā pañca dhammā ‘‘appicchaṃyeva nissāyā’’tiādivacanato dhutadhammā nāma. Atha vā kilese dhunanato ñāṇaṃ dhutaṃ nāma, tasmiṃ dhutaguṇe. Agganikkhittoti aggo seṭṭho koṭibhūtoti ṭhapito. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhutavādānaṃ yadidaṃ mahākassapo’’ti (a. ni. 1.188, 191) ṭhānantare ṭhapitoti attho. Ayaṃ pana agga-saddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘ajjatagge, samma dovārika , āvarāmi dāraṃ nigaṇṭhānaṃ nigaṇṭhīna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.70) ādimhi dissati. ‘‘Teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ parāmaseyya’’ (kathā. 441), ‘‘ucchaggaṃ veḷagga’’ntiādīsu koṭiyaṃ. ‘‘Ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā’’ (saṃ. ni. 5.374) ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vihāraggena vā pariveṇaggena vā bhājetu’’ntiādīsu (cūḷava. 318) koṭṭhāse. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā…pe… tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādīsu (a. ni. 4.34) seṭṭhe. Svāyamidha seṭṭhe daṭṭhabbo. Koṭiyampi vattati. Thero attano ṭhāne seṭṭho ceva koṭibhūto ca. Tena vuttaṃ – ‘‘agganikkhitto’’ti, aggo seṭṭho koṭibhūtoti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.250 saraṇagamanakathā; pārā. aṭṭha. 1.15). Thomitoti pasaṃsito devamanussādīhi. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito thuto, ‘‘kassapo, bhikkhave, candūpamo kulāni upasaṅkamati apakasseva kāyaṃ apakassa cittaṃ niccanavako kulesu appagabbho’’ti evamādīhi anekehi suttanayehi (saṃ. ni. 2.146) vaṇṇito pasattho, sopi bhagavantaṃ vandatīti attho.
౬౦. దిబ్బచక్ఖూనన్తి దిబ్బం చక్ఖు యేసం అత్థి తే దిబ్బచక్ఖూ, తేసం దిబ్బచక్ఖూనం భిక్ఖూనం అగ్గో సేట్ఠోతి అత్థో. యథాహ – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం దిబ్బచక్ఖుకానం యదిదం అనురుద్ధో’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౮౮, ౧౯౨). అనురుద్ధత్థేరో భగవతో చూళపితునో అమితోదనస్స నామ సక్కస్స పుత్తో మహానామస్స కనిట్ఠభాతా మహాపుఞ్ఞో పరమసుఖుమాలో, సో అత్తసత్తమో నిక్ఖమిత్వా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో, తస్స పబ్బజ్జానుక్కమో సఙ్ఘభేదకక్ఖన్ధకే (చూళవ॰ ౩౩౦ ఆదయో) ఆగతోవ. అవిదూరే వాతి భగవతో సన్తికేయేవ.
60.Dibbacakkhūnanti dibbaṃ cakkhu yesaṃ atthi te dibbacakkhū, tesaṃ dibbacakkhūnaṃ bhikkhūnaṃ aggo seṭṭhoti attho. Yathāha – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dibbacakkhukānaṃ yadidaṃ anuruddho’’ti (a. ni. 1.188, 192). Anuruddhatthero bhagavato cūḷapituno amitodanassa nāma sakkassa putto mahānāmassa kaniṭṭhabhātā mahāpuñño paramasukhumālo, so attasattamo nikkhamitvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, tassa pabbajjānukkamo saṅghabhedakakkhandhake (cūḷava. 330 ādayo) āgatova. Avidūre vāti bhagavato santikeyeva.
౬౧. ఆపత్తిఅనాపత్తియాతి ఆపత్తియఞ్చ అనాపత్తియఞ్చ కోవిదో. సతేకిచ్ఛాయాతి సప్పటికమ్మాయపి అప్పటికమ్మాయపి చాతి అత్థో. తత్థ సప్పటికమ్మా సా ఛబ్బిధా హోతి, అప్పటికమ్మా సా పారాజికాపత్తి. ‘‘ఆపత్తిఅనాపత్తియా, సతేకిచ్ఛాయ కోవిదో’’తిపి పాఠో, సోయేవ అత్థో. వినయేతి వినయపిటకే. అగ్గనిక్ఖిత్తోతి ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే , మమ సావకానం భిక్ఖూనం వినయధరానం యదిదం, ఉపాలీ’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౨౧౯, ౨౨౮) ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపితోతి అత్థో. ఉపాలీతి ఉపాలిత్థేరో. సత్థు వణ్ణితోతి సత్థారా వణ్ణితో పసత్థో. థేరో కిర తథాగతస్సేవ సన్తికే వినయపిటకం ఉగ్గణ్హిత్వా భారుకచ్ఛకవత్థుం (పారా॰ ౭౮), అజ్జుకవత్థుం (పారా॰ ౧౫౮), కుమారకస్సపవత్థున్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౪౯) ఇమాని తీణి వత్థూని సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా కథేసి. తస్మా థేరో వినయధరానం అగ్గోతి ఏవమాదినా నయేన సత్థారా వణ్ణితోతి వుత్తో.
61.Āpattianāpattiyāti āpattiyañca anāpattiyañca kovido. Satekicchāyāti sappaṭikammāyapi appaṭikammāyapi cāti attho. Tattha sappaṭikammā sā chabbidhā hoti, appaṭikammā sā pārājikāpatti. ‘‘Āpattianāpattiyā, satekicchāya kovido’’tipi pāṭho, soyeva attho. Vinayeti vinayapiṭake. Agganikkhittoti ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave , mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ, upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228) etadaggaṭṭhāne ṭhapitoti attho. Upālīti upālitthero. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito pasattho. Thero kira tathāgatasseva santike vinayapiṭakaṃ uggaṇhitvā bhārukacchakavatthuṃ (pārā. 78), ajjukavatthuṃ (pārā. 158), kumārakassapavatthunti (ma. ni. 1.249) imāni tīṇi vatthūni sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā kathesi. Tasmā thero vinayadharānaṃ aggoti evamādinā nayena satthārā vaṇṇitoti vutto.
౬౨. సుఖుమనిపుణత్థపటివిద్ధోతి పటివిద్ధసుఖుమనిపుణత్థో, పటివిద్ధదుద్దసనిపుణత్థోతి అత్థో. కథికానం పవరోతి ధమ్మకథికానం సేట్ఠో. ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ధమ్మకథికానం యదిదం పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తో’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౮౮, ౧౯౬) ఏతదగ్గపాళియం ఆరోపితో. తేన వుత్తం ‘‘కథికానం పవరో’’తి. గణీతి ససఙ్ఘో. థేరస్స కిర సన్తికే పబ్బజితా కులపుత్తా పఞ్చసతా అహేసుం. సబ్బేపి తే దసబలస్స జాతభూమికా జాతరట్ఠవాసినో సబ్బేవ ఖీణాసవా సబ్బేవ దసకథావత్థులాభినో. తేన వుత్తం ‘‘గణీ’’తి. ఇసీతి ఏసతి గవేసతి కుసలే ధమ్మేతి ఇసి. మన్తాణియా పుత్తోతి మన్తాణియా నామ బ్రాహ్మణియా పుత్తో. పుణ్ణోతి తస్స నామం. విస్సుతోతి అత్తనో అప్పిచ్ఛతాదీహి గుణేహి విస్సుతో.
62.Sukhumanipuṇatthapaṭividdhoti paṭividdhasukhumanipuṇattho, paṭividdhaduddasanipuṇatthoti attho. Kathikānaṃ pavaroti dhammakathikānaṃ seṭṭho. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhammakathikānaṃ yadidaṃ puṇṇo mantāṇiputto’’ti (a. ni. 1.188, 196) etadaggapāḷiyaṃ āropito. Tena vuttaṃ ‘‘kathikānaṃ pavaro’’ti. Gaṇīti sasaṅgho. Therassa kira santike pabbajitā kulaputtā pañcasatā ahesuṃ. Sabbepi te dasabalassa jātabhūmikā jātaraṭṭhavāsino sabbeva khīṇāsavā sabbeva dasakathāvatthulābhino. Tena vuttaṃ ‘‘gaṇī’’ti. Isīti esati gavesati kusale dhammeti isi. Mantāṇiyā puttoti mantāṇiyā nāma brāhmaṇiyā putto. Puṇṇoti tassa nāmaṃ. Vissutoti attano appicchatādīhi guṇehi vissuto.
అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో పన సత్థరి అభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే అనుపుబ్బేన ఆగన్త్వా రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తే కపిలవత్థుం ఆగన్త్వా అత్తనో భాగినేయ్యం పుణ్ణం నామ మాణవం పబ్బాజేత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా ఆపుచ్ఛిత్వా నివాసత్థాయ సయం ఛద్దన్తదహం గతో. పుణ్ణో పన భగవన్తం దస్సనాయ థేరేన సద్ధిం ఆగన్త్వా – ‘‘మయ్హం పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పాపేత్వావ దసబలస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి కపిలపురేయేవ ఓహీనో, సో యోనిసోమనసికారం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమి. ఏత్థ పన అనురుద్ధత్థేరో చ ఉపాలిత్థేరో చ ఇమే ద్వే థేరా భగవతో కపిలవత్థుపురం పవిసిత్వా ఞాతిసమాగమదివసే పబ్బజితా వియ దస్సితా, తం పన ఖన్ధకపాళియా అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.
Aññāsikoṇḍaññatthero pana satthari abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke anupubbena āgantvā rājagahaṃ upanissāya viharante kapilavatthuṃ āgantvā attano bhāgineyyaṃ puṇṇaṃ nāma māṇavaṃ pabbājetvā bhagavantaṃ vanditvā āpucchitvā nivāsatthāya sayaṃ chaddantadahaṃ gato. Puṇṇo pana bhagavantaṃ dassanāya therena saddhiṃ āgantvā – ‘‘mayhaṃ pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pāpetvāva dasabalassa santikaṃ gamissāmī’’ti kapilapureyeva ohīno, so yonisomanasikāraṃ karonto nacirasseva arahattaṃ patvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Ettha pana anuruddhatthero ca upālitthero ca ime dve therā bhagavato kapilavatthupuraṃ pavisitvā ñātisamāgamadivase pabbajitā viya dassitā, taṃ pana khandhakapāḷiyā aṭṭhakathāya ca na sameti. Vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
అథ సత్థా సారిపుత్తత్థేరాదీనం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం చిత్తాచారమఞ్ఞాయ అత్తనో గుణే కథేతుమారభి. తేన వుత్తం –
Atha satthā sāriputtattherādīnaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ cittācāramaññāya attano guṇe kathetumārabhi. Tena vuttaṃ –
౬౩.
63.
‘‘ఏతేసం చిత్తమఞ్ఞాయ, ఓపమ్మకుసలో ముని;
‘‘Etesaṃ cittamaññāya, opammakusalo muni;
కఙ్ఖచ్ఛేదో మహావీరో, కథేసి అత్తనో గుణ’’న్తి.
Kaṅkhacchedo mahāvīro, kathesi attano guṇa’’nti.
తత్థ ఓపమ్మకుసలోతి ఉపమాయ కుసలో. కఙ్ఖచ్ఛేదోతి సబ్బసత్తానం సంసయచ్ఛేదకో.
Tattha opammakusaloti upamāya kusalo. Kaṅkhacchedoti sabbasattānaṃ saṃsayacchedako.
ఇదాని తే అత్తనో గుణే కథేసి, తే దస్సేతుం –
Idāni te attano guṇe kathesi, te dassetuṃ –
౬౪.
64.
‘‘చత్తారో తే అసఙ్ఖ్యేయ్యా, కోటి యేసం న నాయతి;
‘‘Cattāro te asaṅkhyeyyā, koṭi yesaṃ na nāyati;
సత్తకాయో చ ఆకాసో, చక్కవాళా చనన్తకా;
Sattakāyo ca ākāso, cakkavāḷā canantakā;
బుద్ధఞాణం అప్పమేయ్యం, న సక్కా ఏతే విజానితు’’న్తి. – వుత్తం;
Buddhañāṇaṃ appameyyaṃ, na sakkā ete vijānitu’’nti. – vuttaṃ;
తత్థ చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో. ఏతేతి ఇదాని వత్తబ్బే అత్థే నిదస్సేతి. అసఙ్ఖ్యేయ్యాతి సఙ్ఖ్యాతుమసక్కుణేయ్యత్తా అసఙ్ఖ్యేయ్యా, గణనపథం వీతివత్తాతి అత్థో. కోటీతిఆది వా అన్తో వా మరియాదా. యేసన్తి యేసం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం. న నాయతీతి న పఞ్ఞాయతి. ఇదాని తే వుత్తప్పకారే చత్తారో అసఙ్ఖ్యేయ్యే దస్సేతుం ‘‘సత్తకాయో’’తిఆది వుత్తం. సత్తకాయోతి సత్తసమూహో, సత్తకాయో అనన్తో అపరిమాణో అప్పమేయ్యో. తథా ఆకాసో ఆకాసస్సాపి అన్తో నత్థి. తథా చక్కవాళాని అనన్తాని ఏవ. బుద్ధఞాణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అప్పమేయ్యం. న సక్కా ఏతే విజానితున్తి యస్మా పనేతే అనన్తా, తస్మా న సక్కా విజానితుం.
Tattha cattāroti gaṇanaparicchedo. Eteti idāni vattabbe atthe nidasseti. Asaṅkhyeyyāti saṅkhyātumasakkuṇeyyattā asaṅkhyeyyā, gaṇanapathaṃ vītivattāti attho. Koṭītiādi vā anto vā mariyādā. Yesanti yesaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ. Na nāyatīti na paññāyati. Idāni te vuttappakāre cattāro asaṅkhyeyye dassetuṃ ‘‘sattakāyo’’tiādi vuttaṃ. Sattakāyoti sattasamūho, sattakāyo ananto aparimāṇo appameyyo. Tathā ākāso ākāsassāpi anto natthi. Tathā cakkavāḷāni anantāni eva. Buddhañāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ appameyyaṃ. Na sakkā ete vijānitunti yasmā panete anantā, tasmā na sakkā vijānituṃ.
౬౫. ఇదాని సత్థా అత్తనో ఇద్ధివికుబ్బనే సఞ్జాతచ్ఛరియబ్భుతానం దేవమనుస్సాదీనం కిన్నామేతం అచ్ఛరియం, ఇతోపి విసిట్ఠతరం అచ్ఛరియం అబ్భుతం అత్థి, మమ తం సుణాథాతి ధమ్మదేసనం వడ్ఢేన్తో –
65. Idāni satthā attano iddhivikubbane sañjātacchariyabbhutānaṃ devamanussādīnaṃ kinnāmetaṃ acchariyaṃ, itopi visiṭṭhataraṃ acchariyaṃ abbhutaṃ atthi, mama taṃ suṇāthāti dhammadesanaṃ vaḍḍhento –
‘‘కిమేతం అచ్ఛరియం లోకే, యం మే ఇద్ధివికుబ్బనం;
‘‘Kimetaṃ acchariyaṃ loke, yaṃ me iddhivikubbanaṃ;
అఞ్ఞే బహూ అచ్ఛరియా, అబ్భుతా లోమహంసనా’’తి. – ఆదిమాహ;
Aññe bahū acchariyā, abbhutā lomahaṃsanā’’ti. – ādimāha;
తత్థ కిన్తి పటిక్ఖేపవచనం.ఏతన్తి ఇదం ఇద్ధివికుబ్బనం సన్ధాయాహ. యన్తి అయం యం-సద్దో ‘‘యం తం అపుచ్ఛిమ్హ అకిత్తయీ నో, అఞ్ఞం తం పుచ్ఛామ తదిఙ్ఘ బ్రూహీ’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౧౦౫౮; మహాని॰ ౧౧౦; చూళని॰ మేత్తగూమాణవపుచ్ఛా ౭౭) ఉపయోగవచనే దిస్సతి . ‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో; యం ఏకిస్సా లోకధాతుయా ద్వే అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౨౭౭; విభ॰ ౮౦౯; మి॰ ప॰ ౫.౧.౧) ఏత్థ కారణవచనే. ‘‘యం విపస్సీ భగవా కప్పే ఉదపాదీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౪) ఏత్థ భుమ్మే. ‘‘యం ఖో మే, భన్తే, దేవానం తావతింసానం సమ్ముఖా సుతం సమ్ముఖా పటిగ్గహితం, ఆరోచేమి తం భగవతో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౨౯౩) పచ్చత్తవచనే. ఇధాపి పచ్చత్తవచనే దట్ఠబ్బో (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౪). అఞ్ఞే బహూ మమ అచ్ఛరియా అబ్భుతవిసేసా సన్తీతి దీపేతి.
Tattha kinti paṭikkhepavacanaṃ.Etanti idaṃ iddhivikubbanaṃ sandhāyāha. Yanti ayaṃ yaṃ-saddo ‘‘yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhī’’tiādīsu (su. ni. 1058; mahāni. 110; cūḷani. mettagūmāṇavapucchā 77) upayogavacane dissati . ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso; yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti (a. ni. 1.277; vibha. 809; mi. pa. 5.1.1) ettha kāraṇavacane. ‘‘Yaṃ vipassī bhagavā kappe udapādī’’ti (dī. ni. 2.4) ettha bhumme. ‘‘Yaṃ kho me, bhante, devānaṃ tāvatiṃsānaṃ sammukhā sutaṃ sammukhā paṭiggahitaṃ, ārocemi taṃ bhagavato’’tiādīsu (dī. ni. 2.293) paccattavacane. Idhāpi paccattavacane daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 2.4). Aññe bahū mama acchariyā abbhutavisesā santīti dīpeti.
ఇదాని తే అచ్ఛరియే దస్సేన్తో –
Idāni te acchariye dassento –
౬౬.
66.
‘‘యదాహం తుసితే కాయే, సన్తుసితో నామహం తదా;
‘‘Yadāhaṃ tusite kāye, santusito nāmahaṃ tadā;
దససహస్సీ సమాగమ్మ, యాచన్తి పఞ్జలీ మమ’’న్తి. – ఆదిమాహ;
Dasasahassī samāgamma, yācanti pañjalī mama’’nti. – ādimāha;
తత్థ యదాతి యస్మిం కాలే. అహన్తి అత్తానం నిద్దిసతి. తుసితే కాయేతి తుసితసఙ్ఖాతే దేవనికాయే. యదా పనాహం సమత్తింసపారమియో పూరేత్వా పఞ్చమహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా ఞాతత్థచరియలోకత్థచరియబుద్ధత్థచరియానం కోటిం పత్వా సత్తసతకమహాదానాని దత్వా సత్తక్ఖత్తుం పథవిం కమ్పేత్వా వేస్సన్తరత్తభావతో చవిత్వా దుతియే చిత్తవారే తుసితభవనే నిబ్బత్తో తదాపి సన్తుసితో నామ దేవరాజా అహోసిం. దససహస్సీ సమాగమ్మాతి దససహస్సచక్కవాళేసు దేవతా సన్నిపతిత్వాతి అత్థో. యాచన్తి పఞ్జలీ మమన్తి మం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘మారిస, తయా దస పారమియో పూరేన్తేన న సక్కసమ్పత్తిం న మార న బ్రహ్మ న చక్కవత్తిసమ్పత్తిం పత్థేన్తేన పూరితా, లోకనిత్థరణత్థాయ పన బుద్ధత్తం పత్థయమానేన పూరితా, సో తవ కాలో, మారిస, బుద్ధత్తాయ సమయో , మారిస, బుద్ధత్తాయా’’తి (జా॰ అట్ఠ॰ ౧.నిదానకథా, అవిదూరేనిదానకథా) యాచన్తి మమన్తి. తేన వుత్తం –
Tattha yadāti yasmiṃ kāle. Ahanti attānaṃ niddisati. Tusite kāyeti tusitasaṅkhāte devanikāye. Yadā panāhaṃ samattiṃsapāramiyo pūretvā pañcamahāpariccāge pariccajitvā ñātatthacariyalokatthacariyabuddhatthacariyānaṃ koṭiṃ patvā sattasatakamahādānāni datvā sattakkhattuṃ pathaviṃ kampetvā vessantarattabhāvato cavitvā dutiye cittavāre tusitabhavane nibbatto tadāpi santusito nāma devarājā ahosiṃ. Dasasahassī samāgammāti dasasahassacakkavāḷesu devatā sannipatitvāti attho. Yācanti pañjalī mamanti maṃ upasaṅkamitvā, ‘‘mārisa, tayā dasa pāramiyo pūrentena na sakkasampattiṃ na māra na brahma na cakkavattisampattiṃ patthentena pūritā, lokanittharaṇatthāya pana buddhattaṃ patthayamānena pūritā, so tava kālo, mārisa, buddhattāya samayo , mārisa, buddhattāyā’’ti (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā) yācanti mamanti. Tena vuttaṃ –
౬౭.
67.
‘‘కాలో ఖో తే మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి.
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.
తత్థ కాలో తేతి కాలో తవ, అయమేవ వా పాఠో. ఉప్పజ్జాతి పటిసన్ధిం గణ్హ, ‘‘ఓక్కమా’’తిపి పాఠో. సదేవకన్తి సదేవకం లోకన్తి అత్థో. తారయన్తోతి ఏత్థ పారమియో పూరేన్తోపి తారయతి నామ, పారమియో మత్థకం పాపేన్తోపి తారయతి నామ, వేస్సన్తరత్తభావతో చవిత్వా తుసితపురే పటిసన్ధిం గహేత్వా సట్ఠివస్ససతసహస్సాధికాని సత్తపణ్ణాసవస్సకోటియో తత్థ తిట్ఠన్తోపి తారయతి నామ, దేవతాహి యాచితో పఞ్చవిధం మహావిలోకితం విలోకేత్వా మహామాయాదేవియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హన్తోపి దసమాసే గబ్భవాసం వసన్తోపి తారయతి నామ, ఏకూనతింస వస్సాని అగారమజ్ఝే తిట్ఠన్తోపి తారయతి నామ. రాహులభద్దస్స జాతదివసే ఛన్నసహాయో కణ్డకం ఆరుయ్హ నిక్ఖమన్తోపి తీణి రజ్జాని అతిక్కమిత్వా అనోమాయ నామ నదియా తీరే పబ్బజన్తోపి తారయతి నామ, ఛబ్బస్సాని పధానం కరోన్తోపి విసాఖపుణ్ణమాయం మహాబోధిమణ్డం ఆరుయ్హ మారబలం విధమిత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరిత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా పచ్ఛిమయామే ద్వాదసఙ్గం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమపటిలోమతో సమ్మసిత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పటివిజ్ఝన్తోపి తారయతి నామ, సోతాపత్తిఫలక్ఖణేపి, సకదాగామిమగ్గక్ఖణేపి, సకదాగామిఫలక్ఖణేపి, అనాగామిమగ్గక్ఖణేపి, అనాగామిఫలక్ఖణేపి, అరహత్తమగ్గక్ఖణేపి, అరహత్తఫలక్ఖణేపి తారయతి నామ, యదా అట్ఠారసదేవతాకోటిసహస్సేహి పఞ్చవగ్గియానం అమతపానం అదాసి, తతో పట్ఠాయ తారయి నామాతి వుచ్చతి. తేన వుత్తం –
Tattha kālo teti kālo tava, ayameva vā pāṭho. Uppajjāti paṭisandhiṃ gaṇha, ‘‘okkamā’’tipi pāṭho. Sadevakanti sadevakaṃ lokanti attho. Tārayantoti ettha pāramiyo pūrentopi tārayati nāma, pāramiyo matthakaṃ pāpentopi tārayati nāma, vessantarattabhāvato cavitvā tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikāni sattapaṇṇāsavassakoṭiyo tattha tiṭṭhantopi tārayati nāma, devatāhi yācito pañcavidhaṃ mahāvilokitaṃ viloketvā mahāmāyādeviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi dasamāse gabbhavāsaṃ vasantopi tārayati nāma, ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi tārayati nāma. Rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ āruyha nikkhamantopi tīṇi rajjāni atikkamitvā anomāya nāma nadiyā tīre pabbajantopi tārayati nāma, chabbassāni padhānaṃ karontopi visākhapuṇṇamāyaṃ mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi tārayati nāma, sotāpattiphalakkhaṇepi, sakadāgāmimaggakkhaṇepi, sakadāgāmiphalakkhaṇepi, anāgāmimaggakkhaṇepi, anāgāmiphalakkhaṇepi, arahattamaggakkhaṇepi, arahattaphalakkhaṇepi tārayati nāma, yadā aṭṭhārasadevatākoṭisahassehi pañcavaggiyānaṃ amatapānaṃ adāsi, tato paṭṭhāya tārayi nāmāti vuccati. Tena vuttaṃ –
‘‘సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి.
‘‘Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.
అథ మహాసత్తో దేవతాహి యాచియమానోపి దేవతానం పటిఞ్ఞం అదత్వావ కాలదీపదేసకులజనేత్తిఆయుపరిచ్ఛేదవసేన పఞ్చవిధం మహావిలోకనం నామ విలోకేసి. తత్థ ‘‘కాలో ను ఖో, న కాలో’’తి పఠమం కాలం విలోకేసి. తత్థ వస్ససతసహస్సతో ఉద్ధం ఆయుకాలో కాలో నామ న హోతి. కస్మా? జాతిజరామరణాదీనం అపాకటత్తా, బుద్ధానఞ్చ ధమ్మదేసనా నామ తిలక్ఖణముత్తా నామ నత్థి, తేసం అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తాతి కథేన్తానం ‘‘కిన్నామేతే కథేన్తీ’’తి న సద్దహన్తి, తతో అభిసమయో న హోతి, తస్మిం అసతి అనియ్యానికం సాసనం హోతి . తస్మా సో అకాలో. వస్ససతతో ఊనో ఆయుకాలోపి కాలో న హోతి. కస్మా? తదా సత్తా ఉస్సన్నకిలేసా హోన్తి, ఉస్సన్నకిలేసానఞ్చ దిన్నో ఓవాదో ఓవాదట్ఠానే న తిట్ఠతి, తస్మా సోపి అకాలో. వస్ససతసహస్సతో పట్ఠాయ హేట్ఠా వస్ససతతో పట్ఠాయ ఉద్ధం ఆయుకాలో కాలో నామ. ఇదాని వస్ససతాయుకా మనుస్సాతి అథ బోధిసత్తో ‘‘నిబ్బత్తితబ్బకాలో’’తి అద్దస.
Atha mahāsatto devatāhi yāciyamānopi devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāladīpadesakulajanettiāyuparicchedavasena pañcavidhaṃ mahāvilokanaṃ nāma vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, na kālo’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ āyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Jātijarāmaraṇādīnaṃ apākaṭattā, buddhānañca dhammadesanā nāma tilakkhaṇamuttā nāma natthi, tesaṃ aniccaṃ dukkhamanattāti kathentānaṃ ‘‘kinnāmete kathentī’’ti na saddahanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti . Tasmā so akālo. Vassasatato ūno āyukālopi kālo na hoti. Kasmā? Tadā sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinno ovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato paṭṭhāya heṭṭhā vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Idāni vassasatāyukā manussāti atha bodhisatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti addasa.
తతో దీపం ఓలోకేన్తో ‘‘జమ్బుదీపేయేవ బుద్ధా నిబ్బత్తన్తీ’’తి దీపం పస్సి. తతో జమ్బుదీపో నామ మహా దసయోజనసహస్సపరిమాణో, కతరస్మిం ను ఖో పదేసే బుద్ధా నిబ్బత్తన్తీ’’తి దేసం విలోకేన్తో మజ్ఝిమదేసం పస్సి. తతో కులం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధా నామ లోకసమ్మతే కులే నిబ్బత్తన్తి, ఇదాని ఖత్తియకులం లోకసమ్మతం, తత్థ నిబ్బత్తిస్సామి, సుద్ధోదనో నామ మే రాజా పితా భవిస్సతీ’’తి కులం అద్దస. తతో మాతరం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధమాతా నామ లోలా సురాధుత్తా న హోతి, అఖణ్డపఞ్చసీలాతి అయఞ్చ మహామాయా నామ దేవీ ఏదిసా, అయం మే మాతా భవిస్సతీతి కిత్తకం అస్సా ఆయూ’’తి ఆవజ్జేన్తో దసన్నం మాసానం ఉపరి సత్తదివసాని పస్సి. ఇతి ఇమం పఞ్చవిధవిలోకనం విలోకేత్వా – ‘‘కాలో మే, మారిస, బుద్ధభావాయా’’తి దేవతానం పటిఞ్ఞం దత్వా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా తతో చవిత్వా సక్యరాజకులే మాయాదేవియా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం అగ్గహేసి (జా॰ అట్ఠ॰ ౧.నిదానకథా, అవిదూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.నిదానకథా, అవిదూరేనిదానకథా). తేన వుత్తం –
Tato dīpaṃ olokento ‘‘jambudīpeyeva buddhā nibbattantī’’ti dīpaṃ passi. Tato jambudīpo nāma mahā dasayojanasahassaparimāṇo, katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti desaṃ vilokento majjhimadesaṃ passi. Tato kulaṃ vilokento ‘‘buddhā nāma lokasammate kule nibbattanti, idāni khattiyakulaṃ lokasammataṃ, tattha nibbattissāmi, suddhodano nāma me rājā pitā bhavissatī’’ti kulaṃ addasa. Tato mātaraṃ vilokento ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, akhaṇḍapañcasīlāti ayañca mahāmāyā nāma devī edisā, ayaṃ me mātā bhavissatīti kittakaṃ assā āyū’’ti āvajjento dasannaṃ māsānaṃ upari sattadivasāni passi. Iti imaṃ pañcavidhavilokanaṃ viloketvā – ‘‘kālo me, mārisa, buddhabhāvāyā’’ti devatānaṃ paṭiññaṃ datvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā sakyarājakule māyādeviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ aggahesi (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā). Tena vuttaṃ –
౬౮.
68.
‘‘తుసితా కాయా చవిత్వాన, యదా ఓక్కమి కుచ్ఛియం;
‘‘Tusitā kāyā cavitvāna, yadā okkami kucchiyaṃ;
దససహస్సీలోకధాతు, కమ్పిత్థ ధరణీ తదా’’తి. – ఆది;
Dasasahassīlokadhātu, kampittha dharaṇī tadā’’ti. – ādi;
తత్థ ఓక్కమీతి ఓక్కమిం పావిసిం. కుచ్ఛియన్తి మాతుకుచ్ఛిమ్హి. దససహస్సీలోకధాతు, కమ్పిత్థాతి సతో సమ్పజానో పన బోధిసత్తో మాతుకుచ్ఛిం ఓక్కమన్తో ఏకూనవీసతియా పటిసన్ధిచిత్తేసు మేత్తాపుబ్బభాగస్స సోమనస్ససహగతఞాణసమ్పయుత్తఅసఙ్ఖారికకుసలచిత్తస్స సదిస మహావిపాకచిత్తేన ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తేనేవ పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. తదా దససహస్సీలోకధాతు సకలాపి కమ్పి సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పీతి అత్థో. ధరణీతి ధారేతి సబ్బే థావరజఙ్గమేతి ధరణీ, పథవీ.
Tattha okkamīti okkamiṃ pāvisiṃ. Kucchiyanti mātukucchimhi. Dasasahassīlokadhātu, kampitthāti sato sampajāno pana bodhisatto mātukucchiṃ okkamanto ekūnavīsatiyā paṭisandhicittesu mettāpubbabhāgassa somanassasahagatañāṇasampayuttaasaṅkhārikakusalacittassa sadisa mahāvipākacittena āsāḷhipuṇṇamāyaṃ uttarāsāḷhanakkhatteneva paṭisandhiṃ aggahesi. Tadā dasasahassīlokadhātu sakalāpi kampi saṅkampi sampakampīti attho. Dharaṇīti dhāreti sabbe thāvarajaṅgameti dharaṇī, pathavī.
౬౯. సమ్పజానోవ నిక్ఖమిన్తి ఏత్థ యదా పనాహం సతో సమ్పజానోవ మాతుకుచ్ఛితో ధమ్మాసనతో ఓతరన్తో ధమ్మకథికో వియ నిస్సేణితో ఓతరన్తో పురిసో వియ చ ద్వే హత్థే చ పాదే చ పసారేత్వా ఠితకోవ మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన కేనచి అసుచినా అమక్ఖితోవ నిక్ఖమిం. సాధుకారం పవత్తేన్తీతి సాధుకారం పవత్తయన్తి, సాధుకారం దేన్తీతి అత్థో. పకమ్పిత్థాతి కమ్పిత్థ, ఓక్కమనేపి మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనేపి దససహస్సీ పకమ్పిత్థాతి అత్థో.
69.Sampajānova nikkhaminti ettha yadā panāhaṃ sato sampajānova mātukucchito dhammāsanato otaranto dhammakathiko viya nisseṇito otaranto puriso viya ca dve hatthe ca pāde ca pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhitova nikkhamiṃ. Sādhukāraṃ pavattentīti sādhukāraṃ pavattayanti, sādhukāraṃ dentīti attho. Pakampitthāti kampittha, okkamanepi mātukucchito nikkhamanepi dasasahassī pakampitthāti attho.
౭౦. అథ భగవా గబ్భోక్కన్తిఆదీసు అత్తనా సమసమం అదిస్వా గబ్భోక్కన్తిఆదీసు అత్తనో అచ్ఛరియదస్సనత్థం ‘‘ఓక్కన్తి మే సమో నత్థీ’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ ఓక్కన్తీతి గబ్భోక్కన్తియం, భుమ్మత్థే పచ్చత్తవచనం, పటిసన్ధిగ్గహణేతి అత్థో. మేతి మయా. సమోతి సదిసో నత్థి. జాతితోతి ఏత్థ జాయతి ఏతాయ మాతుయాతి మాతా ‘‘జాతీ’’తి వుచ్చతి, తతో జాతితో మాతుయాతి అత్థో. అభినిక్ఖమేతి మాతుకుచ్ఛితో అభినిక్ఖమనే పసవే సతీతి అత్థో. సమ్బోధియన్తి ఏత్థ పసత్థా సున్దరా బోధి సమ్బోధి. అయం పన బోధి-సద్దో రుక్ఖమగ్గనిబ్బానసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదీసు దిస్సతి – ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి (మహావ॰ ౧; ఉదా॰ ౧) చ, ‘‘అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధి’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౫; ౨.౩౪౧; మహావ॰ ౧౧) చ ఆగతట్ఠానే హి రుక్ఖో బోధీతి వుచ్చతి. ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) ఆగతట్ఠానే మగ్గో. ‘‘పత్వాన బోధిం అమతం అసఙ్ఖత’’న్తి ఆగతట్ఠానే నిబ్బానం. ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౨౧౭) ఆగతట్ఠానే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. ఇధ పన భగవతో అరహత్తమగ్గఞాణం అధిప్పేతం (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౩; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౧; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౨౦; చరియా॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా). అపరే ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తిపి వదన్తి, తస్సం సమ్బోధియం అహం సేట్ఠోతి అత్థో.
70. Atha bhagavā gabbhokkantiādīsu attanā samasamaṃ adisvā gabbhokkantiādīsu attano acchariyadassanatthaṃ ‘‘okkanti me samo natthī’’ti imaṃ gāthamāha. Tattha okkantīti gabbhokkantiyaṃ, bhummatthe paccattavacanaṃ, paṭisandhiggahaṇeti attho. Meti mayā. Samoti sadiso natthi. Jātitoti ettha jāyati etāya mātuyāti mātā ‘‘jātī’’ti vuccati, tato jātito mātuyāti attho. Abhinikkhameti mātukucchito abhinikkhamane pasave satīti attho. Sambodhiyanti ettha pasatthā sundarā bodhi sambodhi. Ayaṃ pana bodhi-saddo rukkhamagganibbānasabbaññutaññāṇādīsu dissati – ‘‘bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca, ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11) ca āgataṭṭhāne hi rukkho bodhīti vuccati. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne maggo. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne nibbānaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbaññutaññāṇaṃ. Idha pana bhagavato arahattamaggañāṇaṃ adhippetaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.13; pārā. aṭṭha. 1.11; udā. aṭṭha. 20; cariyā. aṭṭha. nidānakathā). Apare ‘‘sabbaññutaññāṇa’’ntipi vadanti, tassaṃ sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭhoti attho.
కస్మా పన భగవా సమ్బోధిం పటిచ్చ అత్తానం పసంసతీతి? సబ్బగుణదాయకత్తా. భగవతో హి సమ్బోధి సబ్బగుణదాయికా సబ్బేపి నిరవసేసే బుద్ధగుణే దదాతి, న పన అఞ్ఞేసం. అఞ్ఞేసం పన కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమిఞాణం, పచ్చేకబుద్ధానం పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి. బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి. తస్మా భగవా సబ్బగుణదాయకత్తా ‘‘సమ్బోధియం అహం సేట్ఠో’’తి అత్తానం పసంసతి. అపి చ భూమిం చాలేత్వా సమ్బోధిం పాపుణి, తస్మా ‘‘సమ్బోధియం అహం సేట్ఠో’’తి వదతి. ధమ్మచక్కప్పవత్తనేతి ఏత్థ ధమ్మచక్కం పన దువిధం హోతి – పటివేధఞాణఞ్చ దేసనాఞాణఞ్చాతి. తత్థ పఞ్ఞాపభావితం అత్తనో అరియఫలావహం పటివేధఞాణం, కరుణాపభావితం సావకానం అరియఫలావహం దేసనాఞాణం. పటివేధఞాణం లోకుత్తరం కుసలం ఉపేక్ఖాసహగతం అవితక్కఅవిచారం, దేసనాఞాణం లోకియం అబ్యాకతం , ఉభయమ్పి పనేతం అఞ్ఞేహి అసాధారణం. ఇధ పన దేసనాఞాణం అధిప్పేతం (పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౪౪).
Kasmā pana bhagavā sambodhiṃ paṭicca attānaṃ pasaṃsatīti? Sabbaguṇadāyakattā. Bhagavato hi sambodhi sabbaguṇadāyikā sabbepi niravasese buddhaguṇe dadāti, na pana aññesaṃ. Aññesaṃ pana kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ, paccekabuddhānaṃ paccekabodhiñāṇameva deti. Buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti. Tasmā bhagavā sabbaguṇadāyakattā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti attānaṃ pasaṃsati. Api ca bhūmiṃ cāletvā sambodhiṃ pāpuṇi, tasmā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti vadati. Dhammacakkappavattaneti ettha dhammacakkaṃ pana duvidhaṃ hoti – paṭivedhañāṇañca desanāñāṇañcāti. Tattha paññāpabhāvitaṃ attano ariyaphalāvahaṃ paṭivedhañāṇaṃ, karuṇāpabhāvitaṃ sāvakānaṃ ariyaphalāvahaṃ desanāñāṇaṃ. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ kusalaṃ upekkhāsahagataṃ avitakkaavicāraṃ, desanāñāṇaṃ lokiyaṃ abyākataṃ , ubhayampi panetaṃ aññehi asādhāraṇaṃ. Idha pana desanāñāṇaṃ adhippetaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44).
౭౧. ఇదాని భగవతో గబ్భోక్కమనేవ పథవికమ్పనాదికం పవత్తిం సుత్వా ‘‘అహో అచ్ఛరియం లోకే’’తి దేవతాహి అయం గాథా వుత్తా. తత్థ బుద్ధానం గుణమహన్తతాతి అహో బుద్ధానం గుణమహన్తభావో, అహో బుద్ధానం మహానుభావోతి అత్థో దససహస్సీలోకధాతు, ఛప్పకారం పకమ్పథాతి దససు చక్కవాళసహస్సేసు మహాపథవీ ఛప్పకారం పకమ్పిత్థ చలిత్థ. కథం? పురత్థిమతో ఉన్నమతి పచ్ఛిమతో ఓనమతి, పచ్ఛిమతో ఉన్నమతి పురత్థిమతో ఓనమతి, ఉత్తరతో ఉన్నమతి దక్ఖిణతో ఓనమతి, దక్ఖిణతో ఉన్నమతి ఉత్తరతో ఓనమతి, మజ్ఝిమతో ఉన్నమతి పరియన్తతో ఓనమతి, పరియన్తతో ఉన్నమతి మజ్ఝిమతో ఓనమతీతి ఏవం ఛప్పకారం అనిలబలచలితజలతరఙ్గభఙ్గసఙ్ఘట్టితా వియ నావా చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా పథవిసన్ధారకజలపరియన్తా అచేతనాపి సమానా సచేతనా వియ అయం మహాపథవీ పీతియా నచ్చన్తీ వియ అకమ్పిత్థాతి అత్థో. ఓభాసో చ మహా ఆసీతి అతిక్కమ్మేవ దేవానం దేవానుభావం ఉళారో ఓభాసో అహోసీతి అత్థో. అచ్ఛేరం లోమహంసనన్తి అచ్ఛేరఞ్చ లోమహంసనఞ్చ అహోసీతి అత్థో.
71. Idāni bhagavato gabbhokkamaneva pathavikampanādikaṃ pavattiṃ sutvā ‘‘aho acchariyaṃ loke’’ti devatāhi ayaṃ gāthā vuttā. Tattha buddhānaṃ guṇamahantatāti aho buddhānaṃ guṇamahantabhāvo, aho buddhānaṃ mahānubhāvoti attho dasasahassīlokadhātu, chappakāraṃ pakampathāti dasasu cakkavāḷasahassesu mahāpathavī chappakāraṃ pakampittha calittha. Kathaṃ? Puratthimato unnamati pacchimato onamati, pacchimato unnamati puratthimato onamati, uttarato unnamati dakkhiṇato onamati, dakkhiṇato unnamati uttarato onamati, majjhimato unnamati pariyantato onamati, pariyantato unnamati majjhimato onamatīti evaṃ chappakāraṃ anilabalacalitajalataraṅgabhaṅgasaṅghaṭṭitā viya nāvā catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā pathavisandhārakajalapariyantā acetanāpi samānā sacetanā viya ayaṃ mahāpathavī pītiyā naccantī viya akampitthāti attho. Obhāsoca mahā āsīti atikkammeva devānaṃ devānubhāvaṃ uḷāro obhāso ahosīti attho. Accheraṃ lomahaṃsananti accherañca lomahaṃsanañca ahosīti attho.
౭౨. ఇదాని పథవికమ్పనాలోకపాతుభావాదీసు అచ్ఛరియేసు వత్తమానేసు భగవతో పవత్తిదస్సనత్థం ‘‘భగవా తమ్హి సమయే’’తిఆదిగాథాయో వుత్తా. తత్థ లోకజేట్ఠోతి లోకసేట్ఠో. సదేవకన్తి సదేవకస్స లోకస్స, సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం దట్ఠబ్బం. దస్సయన్తోతి పాటిహారియం దస్సేన్తో.
72. Idāni pathavikampanālokapātubhāvādīsu acchariyesu vattamānesu bhagavato pavattidassanatthaṃ ‘‘bhagavā tamhi samaye’’tiādigāthāyo vuttā. Tattha lokajeṭṭhoti lokaseṭṭho. Sadevakanti sadevakassa lokassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dassayantoti pāṭihāriyaṃ dassento.
౭౩. చఙ్కమన్తోవాతి దసలోకధాతుసహస్సాని అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితే తస్మిం రతనమయే చఙ్కమే చఙ్కమమానోవ కథేసి. లోకనాయకోతి అథ సత్థా మనోసిలాతలే సీహనాదం నదన్తో సీహో వియ గజ్జన్తో పావుస్సకమేఘో వియ చ ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ చ అట్ఠఙ్గసమన్నాగతేన (దీ॰ ని॰ ౨.౨౮౫, ౩౦౧) సవనీయేన కమనీయేన బ్రహ్మస్సరేన నానానయవిచిత్తం చతుసచ్చపటిసంయుత్తం తిలక్ఖణాహతం మధురధమ్మకథం కథేసీతి అత్థో.
73.Caṅkamantovāti dasalokadhātusahassāni ajjhottharitvā ṭhite tasmiṃ ratanamaye caṅkame caṅkamamānova kathesi. Lokanāyakoti atha satthā manosilātale sīhanādaṃ nadanto sīho viya gajjanto pāvussakamegho viya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya ca aṭṭhaṅgasamannāgatena (dī. ni. 2.285, 301) savanīyena kamanīyena brahmassarena nānānayavicittaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ tilakkhaṇāhataṃ madhuradhammakathaṃ kathesīti attho.
అన్తరా న నివత్తేతి, చతుహత్థే చఙ్కమే యథాతి ఏత్థ సత్థారా పన నిమ్మితస్స తస్స చఙ్కమస్స ఏకా కోటి పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం ఏకా పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టియం ఏవం ఠితే తస్మిం రతనచఙ్కమే చఙ్కమమానో సత్థా ఉభో కోటియో పత్వావ నివత్తతి, అన్తరా ఉభో కోటియో అపత్వా న నివత్తతి. యథా చతుహత్థప్పమాణే చఙ్కమే చఙ్కమమానో ఉభో కోటియో సీఘమేవ పత్వా నివత్తతి, ఏవం అన్తరా న నివత్తతీతి అత్థో. కిం పన భగవా దససహస్సయోజనప్పమాణాయామం చఙ్కమం రస్సమకాసి , తావమహన్తం వా అత్తభావం నిమ్మినీతి? న పనేవమకాసి. అచిన్తేయ్యో బుద్ధానం బుద్ధానుభావో. అకనిట్ఠభవనతో పట్ఠాయ యావ అవీచి, తావ ఏకఙ్గణా అహోసి. తిరియతో చ దసచక్కవాళసహస్సాని ఏకఙ్గణాని అహేసుం. దేవా మనుస్సే పస్సన్తి, మనుస్సాపి దేవే పస్సన్తి. యథా సబ్బే దేవమనుస్సా పకతియా చఙ్కమమానం పస్సన్తి, ఏవం భగవన్తం చఙ్కమమానం పస్సింసూతి. భగవా పన చఙ్కమన్తోవ ధమ్మం దేసేతి అన్తరాసమాపత్తిఞ్చ సమాపజ్జతి.
Antarā na nivatteti, catuhatthe caṅkame yathāti ettha satthārā pana nimmitassa tassa caṅkamassa ekā koṭi pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ekā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ evaṃ ṭhite tasmiṃ ratanacaṅkame caṅkamamāno satthā ubho koṭiyo patvāva nivattati, antarā ubho koṭiyo apatvā na nivattati. Yathā catuhatthappamāṇe caṅkame caṅkamamāno ubho koṭiyo sīghameva patvā nivattati, evaṃ antarā na nivattatīti attho. Kiṃ pana bhagavā dasasahassayojanappamāṇāyāmaṃ caṅkamaṃ rassamakāsi , tāvamahantaṃ vā attabhāvaṃ nimminīti? Na panevamakāsi. Acinteyyo buddhānaṃ buddhānubhāvo. Akaniṭṭhabhavanato paṭṭhāya yāva avīci, tāva ekaṅgaṇā ahosi. Tiriyato ca dasacakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Devā manusse passanti, manussāpi deve passanti. Yathā sabbe devamanussā pakatiyā caṅkamamānaṃ passanti, evaṃ bhagavantaṃ caṅkamamānaṃ passiṃsūti. Bhagavā pana caṅkamantova dhammaṃ deseti antarāsamāpattiñca samāpajjati.
అథ ఆయస్మా సారిపుత్తో అపరిమితసమయసముపచితకుసలబలజనితద్వత్తింసవరలక్ఖణోపసోభితం అసీతానుబ్యఞ్జనవిరాజితం వరసరీరం సరదసమయే పరిపుణ్ణం వియ రజనికరం సబ్బఫాలిఫుల్లం వియ చ యోజనసతుబ్బేధం పారిచ్ఛత్తకం అట్ఠారసరతనుబ్బేధం బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపసస్సిరికం వరకనకగిరిమివ జఙ్గమం అనోపమాయ బుద్ధలీళాయ అనోపమేన బుద్ధసిరివిలాసేన చఙ్కమన్తం దససహస్సిదేవగణపరివుతం భగవన్తం అద్దస. దిస్వాన అయం పన సకలాపి దససహస్సీ లోకధాతు సన్నిపతితా, మహతియా పనేత్థ ధమ్మదేసనాయ భవితబ్బం, బుద్ధవంసదేసనా పన బహూపకారా భగవతి పసాదావహా, యంనూనాహం దసబలస్స అభినీహారతో పట్ఠాయ బుద్ధవంసం పరిపుచ్ఛేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా ఏకంసం చీవరం కత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా దసనఖసముజ్జలం జలజామలావికల-కమల-మకులసదిసం అఞ్జలిం సిరసి కత్వా భగవన్తం ‘‘కీదిసో తే మహావీరా’’తిఆదికం పరిపుచ్ఛి. తేన వుత్తం –
Atha āyasmā sāriputto aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitadvattiṃsavaralakkhaṇopasobhitaṃ asītānubyañjanavirājitaṃ varasarīraṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbaphāliphullaṃ viya ca yojanasatubbedhaṃ pāricchattakaṃ aṭṭhārasaratanubbedhaṃ byāmappabhāparikkhepasassirikaṃ varakanakagirimiva jaṅgamaṃ anopamāya buddhalīḷāya anopamena buddhasirivilāsena caṅkamantaṃ dasasahassidevagaṇaparivutaṃ bhagavantaṃ addasa. Disvāna ayaṃ pana sakalāpi dasasahassī lokadhātu sannipatitā, mahatiyā panettha dhammadesanāya bhavitabbaṃ, buddhavaṃsadesanā pana bahūpakārā bhagavati pasādāvahā, yaṃnūnāhaṃ dasabalassa abhinīhārato paṭṭhāya buddhavaṃsaṃ paripuccheyya’’nti cintetvā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dasanakhasamujjalaṃ jalajāmalāvikala-kamala-makulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ ‘‘kīdiso te mahāvīrā’’tiādikaṃ paripucchi. Tena vuttaṃ –
౭౪.
74.
‘‘సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞో, సమాధిజ్ఝానకోవిదో;
‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;
పఞ్ఞాయ పారమిప్పత్తో, పుచ్ఛతి లోకనాయకం.
Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ.
౭౫.
75.
‘‘కీదిసో తే మహావీర, అభినీహారో నరుత్తమ;
‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttama;
కమ్హి కాలే తయా ధీర, పత్థితా బోధిముత్తమా’’తి. –
Kamhi kāle tayā dhīra, patthitā bodhimuttamā’’ti. –
ఆది. కా నామాయం అనుసన్ధీతి? పుచ్ఛానుసన్ధి నామ. తిస్సో హి అనుసన్ధియో – పుచ్ఛానుసన్ధి అజ్ఝాసయానుసన్ధి యథానుసన్ధీతి. తత్థ ‘‘ఏవం వుత్తే అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘కిం ను ఖో, భన్తే, ఓరిమం తీరం కిం పారిమం తీర’’న్తి (సం॰ ని॰ ౪.౨౪౧) ఏవం పుచ్ఛన్తానం భగవతా విస్సజ్జితసుత్తవసేన పుచ్ఛానుసన్ధి వేదితబ్బా.
Ādi. Kā nāmāyaṃ anusandhīti? Pucchānusandhi nāma. Tisso hi anusandhiyo – pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhīti. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ kiṃ pārimaṃ tīra’’nti (saṃ. ni. 4.241) evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbā.
‘‘అథ ఖో అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది ‘ఇతి కిర, భో, రూపం అనత్తా, వేదనా అనత్తా, సఞ్ఞా అనత్తా, సఙ్ఖారా అనత్తా, విఞ్ఞాణం అనత్తా, అనత్తకతాని కమ్మాని కమత్తానం ఫుసిస్సన్తీ’తి. అథ ఖో భగవా తస్స భిక్ఖునో చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ఠానం ఖో పనేతం, భిక్ఖవే, విజ్జతి, యం ఇధేకచ్చో మోఘపురిసో అవిద్వా అవిజ్జాగతో తణ్హాధిపతేయ్యేన చేతసా సత్థుసాసనం అతిధావితబ్బం మఞ్ఞేయ్య ‘ఇతి కిర, భో, రూపం అనత్తా, వేదనా అనత్తా, సఞ్ఞా అనత్తా, సఙ్ఖారా అనత్తా, విఞ్ఞాణం అనత్తా, అనత్తకతాని కమ్మాని కమత్తానం ఫుసిస్సన్తీ’తి…పే॰… తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౯౦) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం విదిత్వా భగవతా వుత్తవసేన అజ్ఝాసయానుసన్ధి వేదితబ్బా.
‘‘Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi – ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti…pe… taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.90) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā vuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbā.
యేన పన ధమ్మేన ఆదిమ్హి దేసనా ఉట్ఠితా, తస్స ధమ్మస్స అనురూపధమ్మవసేన వా పటిక్ఖేపవసేన వా యేసు సుత్తేసు ఉపరిదేసనా ఆగచ్ఛతి, తేసం వసేన యథానుసన్ధి వేదితబ్బా. తేన వుత్తం ‘‘పుచ్ఛానుసన్ధీ’’తి.
Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa anurūpadhammavasena vā paṭikkhepavasena vā yesu suttesu uparidesanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbā. Tena vuttaṃ ‘‘pucchānusandhī’’ti.
తత్థ పఞ్ఞాయ పారమిప్పత్తోతి సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. పుచ్ఛతీతి అపుచ్ఛి. తత్థ పుచ్ఛా నామ అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా, దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా, విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా, అనుమతిపుచ్ఛా, కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి పఞ్చవిధా హోతి. తత్థాయం థేరస్స కతమా పుచ్ఛాతి చే? యస్మా పనాయం బుద్ధవంసో కప్పసతసహస్సాధికఅసఙ్ఖ్యేయ్యోపచితపుఞ్ఞసమ్భారానం పచ్చేకబుద్ధానం కప్పసతసహస్సాధికఅసఙ్ఖ్యేయ్యోపచితపుఞ్ఞసమ్భారానం ద్విన్నం అగ్గసావకానఞ్చ కప్పసతసహస్సోపచితపుఞ్ఞసమ్భారానం సేసమహాసావకానం వా అవిసయో, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానంయేవ విసయో, తస్మా థేరస్స అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛాతి వేదితబ్బా.
Tattha paññāya pāramippattoti sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto. Pucchatīti apucchi. Tattha pucchā nāma adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti pañcavidhā hoti. Tatthāyaṃ therassa katamā pucchāti ce? Yasmā panāyaṃ buddhavaṃso kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ paccekabuddhānaṃ kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ dvinnaṃ aggasāvakānañca kappasatasahassopacitapuññasambhārānaṃ sesamahāsāvakānaṃ vā avisayo, sabbaññubuddhānaṃyeva visayo, tasmā therassa adiṭṭhajotanā pucchāti veditabbā.
కీదిసోతి పుచ్ఛనాకారో, కింపకారోతి అత్థో. తేతి తవ. అభినీహారోతి అభినీహారో నామ బుద్ధభావత్థం మానసం బన్ధిత్వా ‘‘బుద్ధబ్యాకరణం అలద్ధా న ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి వీరియమధిట్ఠాయ నిపజ్జనం. తేన వుత్తం –
Kīdisoti pucchanākāro, kiṃpakāroti attho. Teti tava. Abhinīhāroti abhinīhāro nāma buddhabhāvatthaṃ mānasaṃ bandhitvā ‘‘buddhabyākaraṇaṃ aladdhā na uṭṭhahissāmī’’ti vīriyamadhiṭṭhāya nipajjanaṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘కీదిసో తే మహావీర, అభినీహారో నరుత్తమా’’తి.
‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttamā’’ti.
కమ్హి కాలేతి తస్మిం కాలే. పత్థితాతి ఇచ్ఛితా అభికఙ్ఖితా, ‘‘బుద్ధో బోధేయ్యం ముత్తో మోచేయ్య’’న్తిఆదినా నయేన బుద్ధభావాయ పణిధానం కదా కతన్తి అపుచ్ఛి. బోధీతి సమ్మాసమ్బోధి, అరహత్తమగ్గఞాణస్స చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స చేతం అధివచనం. ఉత్తమాతి సావకబోధిపచ్చేకబోధీహి సేట్ఠత్తా ఉత్తమాతి వుత్తా. ఉభిన్నమన్తరా మ-కారో పదసన్ధికరో.
Kamhi kāleti tasmiṃ kāle. Patthitāti icchitā abhikaṅkhitā, ‘‘buddho bodheyyaṃ mutto moceyya’’ntiādinā nayena buddhabhāvāya paṇidhānaṃ kadā katanti apucchi. Bodhīti sammāsambodhi, arahattamaggañāṇassa ca sabbaññutaññāṇassa cetaṃ adhivacanaṃ. Uttamāti sāvakabodhipaccekabodhīhi seṭṭhattā uttamāti vuttā. Ubhinnamantarā ma-kāro padasandhikaro.
ఇదాని బుద్ధభావకారకే ధమ్మే పుచ్ఛన్తో –
Idāni buddhabhāvakārake dhamme pucchanto –
౭౬.
76.
‘‘దానం సీలఞ్చ నేక్ఖమ్మం, పఞ్ఞావీరియఞ్చ కీదిసం;
‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññāvīriyañca kīdisaṃ;
ఖన్తిసచ్చమధిట్ఠానం, మేత్తుపేక్ఖా చ కీదిసా.
Khantisaccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhā ca kīdisā.
౭౭.
77.
‘‘దస పారమీ తయా ధీర, కీదిసీ లోకనాయక;
‘‘Dasa pāramī tayā dhīra, kīdisī lokanāyaka;
కథం ఉపపారమీ పుణ్ణా, పరమత్థపారమీ కథ’’న్తి. – ఆహ;
Kathaṃ upapāramī puṇṇā, paramatthapāramī katha’’nti. – āha;
తత్థ దానపారమియం తావ బాహిరభణ్డపరిచ్చాగో పారమీ నామ, అఙ్గపరిచ్చాగో ఉపపారమీ నామ, జీవితపరిచ్చాగో పరమత్థపారమీ నామాతి. ఏస నయో సేసపారమీసుపి. ఏవం దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియోతి సమత్తింస పారమియో హోన్తి. తత్థ బోధిసత్తస్స దానపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స ససపణ్డితజాతకే –
Tattha dānapāramiyaṃ tāva bāhirabhaṇḍapariccāgo pāramī nāma, aṅgapariccāgo upapāramī nāma, jīvitapariccāgo paramatthapāramī nāmāti. Esa nayo sesapāramīsupi. Evaṃ dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo honti. Tattha bodhisattassa dānapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitajātake –
‘‘భిక్ఖాయ ఉపగతం దిస్వా, సకత్తానం పరిచ్చజిం;
‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;
దానేన మే సమో నత్థి, ఏసా మే దానపారమీ’’తి. (చరియా॰ ౧.౧౪౩ తస్సుద్దానం) –
Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1.143 tassuddānaṃ) –
ఏవం పరం జీవితపరిచ్చాగం కరోన్తస్స దానపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ paraṃ jīvitapariccāgaṃ karontassa dānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా సీలపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేనేవ పనస్స సఙ్ఖపాలజాతకే –
Tathā sīlapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekanteneva panassa saṅkhapālajātake –
‘‘సూలేహి వినివిజ్ఝన్తే, కోట్టయన్తేపి సత్తిభి;
‘‘Sūlehi vinivijjhante, koṭṭayantepi sattibhi;
భోజపుత్తే న కుప్పామి, ఏసా మే సీలపారమీ’’తి. (చరియా॰ ౨.౯౧) –
Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –
ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స సీలపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా మహారజ్జం పహాయ నేక్ఖమ్మపారమియా పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స చూళసుతసోమజాతకే –
Tathā mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomajātake –
‘‘మహారజ్జం హత్థగతం, ఖేళపిణ్డంవ ఛడ్డయిం;
‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;
చజతో న హోతి లగ్గనం, ఏసా మే నేక్ఖమ్మపారమీ’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా) –
Cajato na hoti lagganaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
ఏవం నిస్సఙ్గతాయ రజ్జం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమన్తస్స నేక్ఖమ్మపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా మహోసధపణ్డితకాలాదీసు పఞ్ఞాపారమియా పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సత్తుభత్తకపణ్డితకాలే –
Tathā mahosadhapaṇḍitakālādīsu paññāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sattubhattakapaṇḍitakāle –
‘‘పఞ్ఞాయ విచినన్తోహం, బ్రాహ్మణం మోచయిం దుఖా;
‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;
పఞ్ఞాయ మే సమో నత్థి, ఏసా మే పఞ్ఞాపారమీ’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా) –
Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
అన్తోభస్తగతం సప్పం దస్సేన్తస్స పఞ్ఞాపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా వీరియపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స మహాజనకజాతకే –
Tathā vīriyapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakajātake –
‘‘అతీరదస్సీ జలమజ్ఝే, హతా సబ్బేవ మానుసా;
‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;
చిత్తస్స అఞ్ఞథా నత్థి, ఏసా మే వీరియపారమీ’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా) –
Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
ఏవం మహాసముద్దం తరన్తస్స వీరియపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa vīriyapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా ఖన్తివాదిజాతకే –
Tathā khantivādijātake –
‘‘అచేతనంవ కోట్టేన్తే, తిణ్హేన ఫరసునా మమం;
‘‘Acetanaṃva koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;
కాసిరాజే న కుప్పామి, ఏసా మే ఖన్తిపారమీ’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా) –
Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
ఏవం అచేతనభావేన వియ మహాదుక్ఖం అధివాసేన్తస్స ఖన్తిపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ adhivāsentassa khantipāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా మహాసుతసోమజాతకే –
Tathā mahāsutasomajātake –
‘‘సచ్చవాచంనురక్ఖన్తో, చజిత్వా మమ జీవితం;
‘‘Saccavācaṃnurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;
మోచేసిం ఏకసతం ఖత్తియే, ఏసా మే సచ్చపారమీ’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా) –
Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –
ఏవం జీవితం చజిత్వా సచ్చం అనురక్ఖన్తస్స సచ్చపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccaṃ anurakkhantassa saccapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా మూగపక్ఖజాతకే –
Tathā mūgapakkhajātake –
‘‘మాతా పితా న మే దేస్సా, అత్తా మే న చ దేస్సియో;
‘‘Mātā pitā na me dessā, attā me na ca dessiyo;
సబ్బఞ్ఞుతం పియం మయ్హం, తస్మా వతం అధిట్ఠహి’’న్తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; చరియా ౩.౬౫) –
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vataṃ adhiṭṭhahi’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā 3.65) –
ఏవం జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా వతం అధిట్ఠహన్తస్స అధిట్ఠానపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ jīvitampi pariccajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తథా సువణ్ణసామజాతకే –
Tathā suvaṇṇasāmajātake –
‘‘న మం కోచి ఉత్తసతి, నపి భాయామి కస్సచి;
‘‘Na maṃ koci uttasati, napi bhāyāmi kassaci;
మేత్తాబలేనుపత్థద్ధో, రమామి పవనే తదా’’తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; చరియా॰ ౩.౧౧౩) –
Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.113) –
ఏవం జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా మేత్తాయన్తస్స మేత్తాపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా.
Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.
తతో లోమహంసజాతకే –
Tato lomahaṃsajātake –
‘‘సుసానే సేయ్యం కప్పేమి, ఛవట్ఠికం ఉపనిధాయహం;
‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upanidhāyahaṃ;
గామణ్డలా ఉపగన్త్వా, రూపం దస్సేన్తినప్పక’’న్తి. (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; జా॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; అప॰ అట్ఠ॰ ౧.దూరేనిదానకథా; చరియా॰ ౩.౧౧౯) –
Gāmaṇḍalā upagantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.119) –
ఏవం గామదారకేసు నిట్ఠుభనాదీహి చేవ మాలాగన్ధూపహారాదీహి చ సుఖదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తేసుపి ఉపేక్ఖం అనతివత్తన్తస్స ఉపేక్ఖాపారమీ పరమత్థపారమీ నామ జాతా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన చరియాపిటకతో గహేతబ్బో.
Evaṃ gāmadārakesu niṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattantassa upekkhāpāramī paramatthapāramī nāma jātā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana cariyāpiṭakato gahetabbo.
ఇదాని థేరేన పుట్ఠస్స భగవతో బ్యాకరణం దస్సేన్తేహి సఙ్గీతికారకేహి –
Idāni therena puṭṭhassa bhagavato byākaraṇaṃ dassentehi saṅgītikārakehi –
౭౮.
78.
‘‘తస్స పుట్ఠో వియాకాసి, కరవీకమధురగిరో;
‘‘Tassa puṭṭho viyākāsi, karavīkamadhuragiro;
నిబ్బాపయన్తో హదయం, హాసయన్తో సదేవకం.
Nibbāpayanto hadayaṃ, hāsayanto sadevakaṃ.
౭౯.
79.
‘‘అతీతబుద్ధానం జినానం దేసితం, నికీలితం బుద్ధపరమ్పరాగతం;
‘‘Atītabuddhānaṃ jinānaṃ desitaṃ, nikīlitaṃ buddhaparamparāgataṃ;
పుబ్బేనివాసానుగతాయ బుద్ధియా, పకాసయీ లోకహితం సదేవకే’’తి. – వుత్తం;
Pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pakāsayī lokahitaṃ sadevake’’ti. – vuttaṃ;
తత్థ తస్స పుట్ఠో వియాకాసీతి తేన ధమ్మసేనాపతినా పుట్ఠో హుత్వా తస్స బ్యాకాసి, అత్తనో అభినీహారతో పట్ఠాయ అభిసమ్బోధిపరియోసానం సబ్బం బుద్ధవంసం కథేసీతి అత్థో. కరవీకమధురగిరోతి కరవీకసకుణస్స వియ మధురా గిరా యస్స సో కరవీకమధురగిరో, కరవీకమధురమఞ్జుస్సరోతి అత్థో. తత్రిదం కరవీకానం మధురస్సరతా – కరవీకసకుణా కిర మధురరసం అమ్బపక్కం ముఖతుణ్డకేన పహరిత్వా పగ్ఘరితం ఫలరసం పివిత్వా పక్ఖేన తాళం దత్వా వికూజమానే చతుప్పదా మదమత్తా వియ లళితుం ఆరభన్తి, గోచరపసుతాపి చతుప్పదగణా ముఖగతానిపి తిణాని ఛడ్డేత్వా తం నాదం సుణన్తి, వాళమిగా ఖుద్దకమిగే అనుబన్ధమానా ఉక్ఖిత్తం పాదం అనిక్ఖిపిత్వా చిత్తకతా వియ తిట్ఠన్తి, అనుబన్ధమిగాపి మరణభయం హిత్వా తిట్ఠన్తి, ఆకాసే పక్ఖన్దన్తా పక్ఖినోపి పక్ఖే పసారేత్వా తిట్ఠన్తి, ఉదకే మచ్ఛాపి కణ్ణపటలం అచాలేన్తా తం సద్దం సుణమానా తిట్ఠన్తి. ఏవం మధురస్సరా కరవీకా (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౩౮; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౩౮౬). నిబ్బాపయన్తో హదయన్తి కిలేసగ్గిసన్తత్తసబ్బజనమానసం ధమ్మకథామతధారాయ సీతిభావం జనయన్తోతి అత్థో. హాసయన్తోతి తోసయన్తో. సదేవకన్తి సదేవకం లోకం.
Tattha tassa puṭṭho viyākāsīti tena dhammasenāpatinā puṭṭho hutvā tassa byākāsi, attano abhinīhārato paṭṭhāya abhisambodhipariyosānaṃ sabbaṃ buddhavaṃsaṃ kathesīti attho. Karavīkamadhuragiroti karavīkasakuṇassa viya madhurā girā yassa so karavīkamadhuragiro, karavīkamadhuramañjussaroti attho. Tatridaṃ karavīkānaṃ madhurassaratā – karavīkasakuṇā kira madhurarasaṃ ambapakkaṃ mukhatuṇḍakena paharitvā paggharitaṃ phalarasaṃ pivitvā pakkhena tāḷaṃ datvā vikūjamāne catuppadā madamattā viya laḷituṃ ārabhanti, gocarapasutāpi catuppadagaṇā mukhagatānipi tiṇāni chaḍḍetvā taṃ nādaṃ suṇanti, vāḷamigā khuddakamige anubandhamānā ukkhittaṃ pādaṃ anikkhipitvā cittakatā viya tiṭṭhanti, anubandhamigāpi maraṇabhayaṃ hitvā tiṭṭhanti, ākāse pakkhandantā pakkhinopi pakkhe pasāretvā tiṭṭhanti, udake macchāpi kaṇṇapaṭalaṃ acālentā taṃ saddaṃ suṇamānā tiṭṭhanti. Evaṃ madhurassarā karavīkā (dī. ni. aṭṭha. 2.38; ma. ni. aṭṭha. 2.386). Nibbāpayanto hadayanti kilesaggisantattasabbajanamānasaṃ dhammakathāmatadhārāya sītibhāvaṃ janayantoti attho. Hāsayantoti tosayanto. Sadevakanti sadevakaṃ lokaṃ.
అతీతబుద్ధానన్తి అతీతానం బుద్ధానం. అమ్హాకం భగవతో అభినీహారస్స పురతో పన తణ్హఙ్కరో మేధఙ్కరో సరణఙ్కరో దీపఙ్కరోతి చత్తారో బుద్ధా ఏకస్మిం కప్పే నిబ్బత్తింసు. తేసం అపరభాగే కోణ్డఞ్ఞాదయో తేవీసతి బుద్ధాతి సబ్బే దీపఙ్కరాదయో చతువీసతి బుద్ధా ఇధ ‘‘అతీతబుద్ధా’’తి అధిప్పేతా, తేసం అతీతబుద్ధానం. జినానన్తి తస్సేవ వేవచనం. దేసితన్తి కథితం. చతువీసతియా బుద్ధానం చతుసచ్చపటిసంయుత్తం ధమ్మకథం. నికీలితన్తి తేసం చరితం కప్పజాతిగోత్తాయుబోధిసావకసన్నిపాతఉపట్ఠాకమాతాపితుపుత్తభరియాపరిచ్ఛేదాదికం నికీలితం నామ. బుద్ధపరమ్పరాగతన్తి దీపఙ్కరదసబలతో పట్ఠాయ యావ కస్సపపరమ్పరతో ఆగతం దేసితం నికీలితం వాతి అత్థో. పుబ్బేనివాసానుగతాయ బుద్ధియాతి ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియోతి (మ॰ ని॰ ౧.౧౪౮, ౩౮౪, ౪౨౧; ౨.౨౩౩; ౩.౮౨; పారా॰ ౧౨) ఏవం విభత్తం పుబ్బే నివుట్ఠక్ఖన్ధసన్తానసఙ్ఖాతం పుబ్బేనివాసం అనుగతా ఉపగతా తాయ పుబ్బేనివాసానుగతాయ బుద్ధియా, పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణేనాతి అత్థో. పకాసయీతి బ్యాకాసి. లోకహితన్తి సబ్బలోకహితం బుద్ధవంసం. సదేవకేతి సదేవకే లోకేతి అత్థో.
Atītabuddhānanti atītānaṃ buddhānaṃ. Amhākaṃ bhagavato abhinīhārassa purato pana taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā ekasmiṃ kappe nibbattiṃsu. Tesaṃ aparabhāge koṇḍaññādayo tevīsati buddhāti sabbe dīpaṅkarādayo catuvīsati buddhā idha ‘‘atītabuddhā’’ti adhippetā, tesaṃ atītabuddhānaṃ. Jinānanti tasseva vevacanaṃ. Desitanti kathitaṃ. Catuvīsatiyā buddhānaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Nikīlitanti tesaṃ caritaṃ kappajātigottāyubodhisāvakasannipātaupaṭṭhākamātāpituputtabhariyāparicchedādikaṃ nikīlitaṃ nāma. Buddhaparamparāgatanti dīpaṅkaradasabalato paṭṭhāya yāva kassapaparamparato āgataṃ desitaṃ nikīlitaṃ vāti attho. Pubbenivāsānugatāya buddhiyāti ekampi jātiṃ dvepi jātiyoti (ma. ni. 1.148, 384, 421; 2.233; 3.82; pārā. 12) evaṃ vibhattaṃ pubbe nivuṭṭhakkhandhasantānasaṅkhātaṃ pubbenivāsaṃ anugatā upagatā tāya pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pubbenivāsānussatiñāṇenāti attho. Pakāsayīti byākāsi. Lokahitanti sabbalokahitaṃ buddhavaṃsaṃ. Sadevaketi sadevake loketi attho.
౮౦. అథ భగవా కరుణాసీతలేన హదయేన సదేవకం లోకం సవనే నియోజేన్తో ‘‘పీతిపామోజ్జజనన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పీతిపామోజ్జజననన్తి పీతిపామోజ్జకరం పీతియా పుబ్బభాగం పామోజ్జం, పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా జననన్తి అత్థో. సోకసల్లవినోదనన్తి సోకసఙ్ఖాతానం సల్లానం వినోదనం విద్ధంసనం. సబ్బసమ్పత్తిపటిలాభన్తి సబ్బాపి దేవమనుస్ససమ్పత్తిఆదయో సమ్పత్తియో పటిలభన్తి ఏతేనాతి సబ్బసమ్పత్తిపటిలాభో, తం సబ్బసమ్పత్తిపటిలాభం బుద్ధవంసదేసనన్తి అత్థో. చిత్తీకత్వాతి చిత్తే కత్వా, బుద్ధానుస్సతిం పురక్ఖత్వాతి అత్థో. సుణాథాతి నిసామేథ నిబోధథ. మేతి మమ.
80. Atha bhagavā karuṇāsītalena hadayena sadevakaṃ lokaṃ savane niyojento ‘‘pītipāmojjajanana’’ntiādimāha. Tattha pītipāmojjajanananti pītipāmojjakaraṃ pītiyā pubbabhāgaṃ pāmojjaṃ, pañcavaṇṇāya pītiyā janananti attho. Sokasallavinodananti sokasaṅkhātānaṃ sallānaṃ vinodanaṃ viddhaṃsanaṃ. Sabbasampattipaṭilābhanti sabbāpi devamanussasampattiādayo sampattiyo paṭilabhanti etenāti sabbasampattipaṭilābho, taṃ sabbasampattipaṭilābhaṃ buddhavaṃsadesananti attho. Cittīkatvāti citte katvā, buddhānussatiṃ purakkhatvāti attho. Suṇāthāti nisāmetha nibodhatha. Meti mama.
౮౧. మదనిమ్మదనన్తి జాతిమదాదీనం సబ్బమదానం నిమ్మదనకరం. సోకనుదన్తి సోకో నామ ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స చిత్తసన్తాపో. కిఞ్చాపి అత్థతో దోమనస్సమేవ హోతి, ఏవం సన్తేపి అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణో, చేతసో పరినిజ్ఝాయనరసో, అనుసోచనపచ్చుపట్ఠానో, తం సోకం నుదతీతి సోకనుదో, తం సోకనుదం. సంసారపరిమోచనన్తి సంసారబన్ధనతో పరిమోచనకరం. ‘‘సంసారసమతిక్కమ’’న్తిపి పాఠో, తస్స సంసారసమతిక్కమకరన్తి అత్థో.
81.Madanimmadananti jātimadādīnaṃ sabbamadānaṃ nimmadanakaraṃ. Sokanudanti soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa cittasantāpo. Kiñcāpi atthato domanassameva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno, taṃ sokaṃ nudatīti sokanudo, taṃ sokanudaṃ. Saṃsāraparimocananti saṃsārabandhanato parimocanakaraṃ. ‘‘Saṃsārasamatikkama’’ntipi pāṭho, tassa saṃsārasamatikkamakaranti attho.
సబ్బదుక్ఖక్ఖయన్తి ఏత్థ దుక్ఖ-సద్దో దుక్ఖవేదనా-దుక్ఖవత్థు-దుక్ఖారమ్మణ-దుక్ఖపచ్చయ-దుక్ఖట్ఠానాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘దుక్ఖస్స చ పహానా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౩౨; మ॰ ని॰ ౧.౩౮౩, ౪౩౦; పారా॰ ౧౧) దుక్ఖవేదనాయం దిస్సతి. ‘‘జాతిపి దుక్ఖా జరాపి దుక్ఖా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౮౭; సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౧) దుక్ఖవత్థుస్మిం. ‘‘యస్మా చ ఖో, మహాలి, రూపం దుక్ఖం దుక్ఖానుపతితం దుక్ఖావక్కన్త’’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౬౦) దుక్ఖారమ్మణే. ‘‘దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౧౧౭) దుక్ఖపచ్చయే. ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, న సుకరా అక్ఖానేన పాపుణితం యావ దుక్ఖా నిరయా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౦) దుక్ఖట్ఠానే. ఇధ పనాయం దుక్ఖవత్థుస్మిం దుక్ఖపచ్చయేపి చ దట్ఠబ్బో. తస్మా జాతిఆదిసబ్బదుక్ఖక్ఖయకరన్తి అత్థో (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ ౨ ఆదయో). మగ్గన్తి ఏత్థ కుసలత్థికేహి మగ్గీయతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గోతి బుద్ధవంసదేసనా వుచ్చతి, తం నిబ్బానస్స మగ్గభూతం బుద్ధవంసదేసనం. సక్కచ్చన్తి సక్కచ్చం చిత్తీకత్వా, ఓహితసోతా హుత్వాతి అత్థో. పటిపజ్జథాతి అధితిట్ఠథ, సుణాథాతి అత్థో. అథ వా పీతిపామోజ్జజననం సోకసల్లవినోదనం సబ్బసమ్పత్తిపటిలాభహేతుభూతం ఇమం బుద్ధవంసదేసనం సుత్వా ఇదాని మదనిమ్మదనాదిగుణవిసేసావహం సబ్బదుక్ఖక్ఖయం బుద్ధభావమగ్గం పటిపజ్జథాతి సబ్బేసం దేవమనుస్సానం బుద్ధత్తం పణిధాయ ఉస్సాహం జనేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.
Sabbadukkhakkhayanti ettha dukkha-saddo dukkhavedanā-dukkhavatthu-dukkhārammaṇa-dukkhapaccaya-dukkhaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; ma. ni. 1.383, 430; pārā. 11) dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā jarāpi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; saṃ. ni. 5.1081) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇitaṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavatthusmiṃ dukkhapaccayepi ca daṭṭhabbo. Tasmā jātiādisabbadukkhakkhayakaranti attho (dha. sa. aṭṭha. 2 ādayo). Magganti ettha kusalatthikehi maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggoti buddhavaṃsadesanā vuccati, taṃ nibbānassa maggabhūtaṃ buddhavaṃsadesanaṃ. Sakkaccanti sakkaccaṃ cittīkatvā, ohitasotā hutvāti attho. Paṭipajjathāti adhitiṭṭhatha, suṇāthāti attho. Atha vā pītipāmojjajananaṃ sokasallavinodanaṃ sabbasampattipaṭilābhahetubhūtaṃ imaṃ buddhavaṃsadesanaṃ sutvā idāni madanimmadanādiguṇavisesāvahaṃ sabbadukkhakkhayaṃ buddhabhāvamaggaṃ paṭipajjathāti sabbesaṃ devamanussānaṃ buddhattaṃ paṇidhāya ussāhaṃ janeti. Sesamettha uttānamevāti.
ఇతి మధురత్థవిలాసినియా బుద్ధవంస-అట్ఠకథాయ
Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya
రతనచఙ్కమనకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
నిట్ఠితా చ సబ్బాకారేన అబ్భన్తరనిదానస్సత్థవణ్ణనా.
Niṭṭhitā ca sabbākārena abbhantaranidānassatthavaṇṇanā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / బుద్ధవంసపాళి • Buddhavaṃsapāḷi / ౧. రతనచఙ్కమనకణ్డం • 1. Ratanacaṅkamanakaṇḍaṃ