Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / అఙ్గుత్తరనికాయ (టీకా) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
అఙ్గుత్తరనికాయే
Aṅguttaranikāye
ఏకకనిపాత-టీకా
Ekakanipāta-ṭīkā
గన్థారమ్భకథా
Ganthārambhakathā
అనన్తఞాణం కరుణానికేతం,
Anantañāṇaṃ karuṇāniketaṃ,
నమామి నాథం జితపఞ్చమారం;
Namāmi nāthaṃ jitapañcamāraṃ;
ధమ్మం విసుద్ధం భవనాసహేతుం,
Dhammaṃ visuddhaṃ bhavanāsahetuṃ,
సఙ్ఘఞ్చ సేట్ఠం హతసబ్బపాపం.
Saṅghañca seṭṭhaṃ hatasabbapāpaṃ.
కస్సపం తం మహాథేరం, సఙ్ఘస్స పరిణాయకం;
Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;
దీపస్మిం తమ్బపణ్ణిమ్హి, సాసనోదయకారకం.
Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.
పటిపత్తిపరాధీనం, సదారఞ్ఞనివాసినం;
Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;
పాకటం గగనే చన్ద-మణ్డలం వియ సాసనే.
Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.
సఙ్ఘస్స పితరం వన్దే, వినయే సువిసారదం;
Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;
యం నిస్సాయ వసన్తోహం, వుడ్ఢిప్పత్తోస్మి సాసనే.
Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuḍḍhippattosmi sāsane.
అనుథేరం మహాపఞ్ఞం, సుమేధం సుతివిస్సుతం;
Anutheraṃ mahāpaññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;
అవిఖణ్డితసీలాది-పరిసుద్ధగుణోదయం.
Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.
బహుస్సుతం సతిమన్తం, దన్తం సన్తం సమాహితం;
Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;
నమామి సిరసా ధీరం, గరుం మే గణవాచకం.
Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.
ఆగతాగమతక్కేసు , సద్దసత్థనయఞ్ఞుసు;
Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;
యస్సన్తేవాసిభిక్ఖూసు, సాసనం సుప్పతిట్ఠితం.
Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.
యో సీహళిన్దో ధితిమా యసస్సీ,
Yo sīhaḷindo dhitimā yasassī,
ఉళారపఞ్ఞో నిపుణో కలాసు;
Uḷārapañño nipuṇo kalāsu;
జాతో విసుద్ధే రవిసోమవంసే,
Jāto visuddhe ravisomavaṃse,
మహబ్బలో అబ్భుతవుత్తితేజో.
Mahabbalo abbhutavuttitejo.
జిత్వారివగ్గం అతిదుప్పసయ్హం,
Jitvārivaggaṃ atiduppasayhaṃ,
అనఞ్ఞసాధారణవిక్కమేన;
Anaññasādhāraṇavikkamena;
పత్తాభిసేకో జినధమ్మసేవీ,
Pattābhiseko jinadhammasevī,
అభిప్పసన్నో రతనత్తయమ్హి.
Abhippasanno ratanattayamhi.
చిరం విభిన్నే జినసాసనస్మిం,
Ciraṃ vibhinne jinasāsanasmiṃ,
పచ్చత్థికే సుట్ఠు వినిగ్గహేత్వా;
Paccatthike suṭṭhu viniggahetvā;
సుధంవ సామగ్గిరసం పసత్థం,
Sudhaṃva sāmaggirasaṃ pasatthaṃ,
పాయేసి భిక్ఖూ పరిసుద్ధసీలే.
Pāyesi bhikkhū parisuddhasīle.
కత్వా విహారే విపులే చ రమ్మే,
Katvā vihāre vipule ca ramme,
తత్రప్పితేనేకసహస్ససఙ్ఖే;
Tatrappitenekasahassasaṅkhe;
భిక్ఖూ అసేసే చతుపచ్చయేహి,
Bhikkhū asese catupaccayehi,
సన్తప్పయన్తో సుచిరం అఖణ్డం.
Santappayanto suciraṃ akhaṇḍaṃ.
సద్ధమ్మవుద్ధిం అభికఙ్ఖమానో,
Saddhammavuddhiṃ abhikaṅkhamāno,
సయమ్పి భిక్ఖూ అనుసాసయిత్వా;
Sayampi bhikkhū anusāsayitvā;
నియోజయం గన్థవిపస్సనాసు,
Niyojayaṃ ganthavipassanāsu,
అకాసి వుద్ధిం జినసాసనస్స.
Akāsi vuddhiṃ jinasāsanassa.
తేనాహమచ్చన్తమనుగ్గహీతో,
Tenāhamaccantamanuggahīto,
అనఞ్ఞసాధారణసఙ్గహేన;
Anaññasādhāraṇasaṅgahena;
యస్మా పరక్కన్తభుజవ్హయేన,
Yasmā parakkantabhujavhayena,
అజ్ఝేసితో భిక్ఖుగణస్స మజ్ఝే.
Ajjhesito bhikkhugaṇassa majjhe.
తస్మా అనుత్తానపదానమత్థం,
Tasmā anuttānapadānamatthaṃ,
సేట్ఠాయ అఙ్గుత్తరవణ్ణనాయ;
Seṭṭhāya aṅguttaravaṇṇanāya;
సన్దస్సయిస్సం సకలం సుబోద్ధుం,
Sandassayissaṃ sakalaṃ suboddhuṃ,
నిస్సాయ పుబ్బాచరియప్పభావం.
Nissāya pubbācariyappabhāvaṃ.
గన్థారమ్భకథావణ్ణనా
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
౧. సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయం నమస్సితుకామో తస్స విసిట్ఠగుణయోగసన్దస్సనత్థం ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తిఆదిమాహ. విసిట్ఠగుణయోగేన హి వన్దనారహభావో, వన్దనారహే చ కతా వన్దనా యథాధిప్పేతమత్థం సాధేతి. ఏత్థ చ సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయప్పణామకరణప్పయోజనం తత్థ తత్థ బహుధా పపఞ్చేన్తి ఆచరియా, మయం పన ఇధాధిప్పేతమేవ పయోజనం దస్సయిస్సామ, తస్మా సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయప్పణామకరణం యథాపటిఞ్ఞాతసంవణ్ణనాయ అనన్తరాయేన పరిసమాపనత్థన్తి వేదితబ్బం. ఇదమేవ హి పయోజనం ఆచరియేన ఇధాధిప్పేతం. తథా హి వక్ఖతి –
1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma, tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –
‘‘ఇతి మే పసన్నమతినో, రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం;
‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;
యం సువిహతన్తరాయో, హుత్వా తస్సానుభావేనా’’తి.
Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvenā’’ti.
రతనత్తయప్పణామకరణేన చేత్థ యథాపటిఞ్ఞాతసంవణ్ణనాయ అనన్తరాయేన పరిసమాపనం రతనత్తయపూజాయ పఞ్ఞాపాటవతో, తాయ పఞ్ఞాపాటవఞ్చ రాగాదిమలవిధమనతో. వుత్తఞ్హేతం –
Ratanattayappaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –
‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న దోసపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న మోహపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, ఉజుగతమేవస్స తస్మిం సమయే చిత్తం హోతీ’’తిఆది (అ॰ ని॰ ౬.౧౦; ౧౧.౧౧).
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).
తస్మా రతనత్తయపూజనేన విక్ఖాలితమలాయ పఞ్ఞాయ పాటవసిద్ధి.
Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.
అథ వా రతనత్తయపూజనస్స పఞ్ఞాపదట్ఠానసమాధిహేతుత్తా పఞ్ఞాపాటవం. వుత్తఞ్హి తస్స సమాధిహేతుత్తం –
Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –
‘‘ఉజుగతచిత్తో ఖో పన, మహానామ, అరియసావకో లభతి అత్థవేదం, లభతి ధమ్మవేదం, లభతి ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జం, పముదితస్స పీతి జాయతి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదియతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౬.౧౦; ౧౧.౧౧).
‘‘Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11).
సమాధిస్స చ పఞ్ఞాయ పదట్ఠానభావో వుత్తోయేవ – ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౫; ౪.౯౯; ౫.౧౦౭౧). తతో ఏవం పటుభూతాయ పఞ్ఞాయ పటిఞ్ఞామహత్తకతం ఖేదమభిభుయ్య అనన్తరాయేన సంవణ్ణనం సమాపయిస్సతి.
Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva – ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati.
అథ వా రతనత్తయపూజాయ ఆయువణ్ణసుఖబలవడ్ఢనతో అనన్తరాయేన పరిసమాపనం వేదితబ్బం. రతనత్తయప్పణామేన హి ఆయువణ్ణసుఖబలాని వడ్ఢన్తి. వుత్తఞ్హేతం –
Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayappaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –
‘‘అభివాదనసీలిస్స, నిచ్చం వుడ్ఢాపచాయినో;
‘‘Abhivādanasīlissa, niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;
చత్తారో ధమ్మా వడ్ఢన్తి, ఆయు వణ్ణో సుఖం బల’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౧౦౯) –
Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109) –
తతో ఆయువణ్ణసుఖబలవుద్ధియా హోతేవ కారియనిట్ఠానం.
Tato āyuvaṇṇasukhabalavuddhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ.
అథ వా రతనత్తయగారవస్స పటిభానాపరిహానావహత్తా. అపరిహానావహఞ్హి తీసుపి రతనేసు గారవం. వుత్తఞ్హేతం –
Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘సత్తిమే, భిక్ఖవే, అపరిహానీయా ధమ్మా. కతమే సత్త? సత్థుగారవతా, ధమ్మగారవతా, సఙ్ఘగారవతా, సిక్ఖాగారవతా, సమాధిగారవతా, సోవచస్సతా, కల్యాణమిత్తతా’’తి (అ॰ ని॰ ౭.౩౪).
‘‘Sattime, bhikkhave, aparihānīyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā, dhammagāravatā, saṅghagāravatā, sikkhāgāravatā, samādhigāravatā, sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti (a. ni. 7.34).
హోతేవ చ తతో పటిభానాపరిహానేన యథాపటిఞ్ఞాతపరిసమాపనం.
Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.
అథ వా పసాదవత్థూసు పూజాయ పుఞ్ఞాతిసయభావతో. వుత్తఞ్హి తస్సా పుఞ్ఞాతిసయత్తం –
Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassā puññātisayattaṃ –
‘‘పూజారహే పూజయతో, బుద్ధే యది వ సావకే;
‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake;
పపఞ్చసమతిక్కన్తే, తిణ్ణసోకపరిద్దవే.
Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.
తే తాదిసే పూజయతో, నిబ్బుతే అకుతోభయే;
Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;
న సక్కా పుఞ్ఞం సఙ్ఖాతుం, ఇమేత్తమపి కేనచీ’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౯౫-౧౯౬; అప॰ థేర ౧.౧౦.౧-౨);
Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);
పుఞ్ఞాతిసయో చ యథాధిప్పేతపరిసమాపనూపాయో. యథాహ –
Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanūpāyo. Yathāha –
‘‘ఏస దేవమనుస్సానం, సబ్బకామదదో నిధి;
‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;
యం యదేవాభిపత్థేన్తి, సబ్బమేతేన లబ్భతీ’’తి. (ఖు॰ పా॰ ౮.౧౦);
Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);
ఉపాయేసు చ పటిపన్నస్స హోతేవ కారియనిట్ఠానం. రతనత్తయపూజా హి నిరతిసయపుఞ్ఞక్ఖేత్తసమ్బుద్ధియా అపరిమేయ్యప్పభావో పుఞ్ఞాతిసయోతి బహువిధన్తరాయేపి లోకసన్నివాసే అన్తరాయనిబన్ధనసకలసంకిలేసవిద్ధంసనాయ పహోతి, భయాదిఉపద్దవఞ్చ నివారేతి. తస్మా వుత్తం – ‘‘సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయప్పణామకరణం యథాపటిఞ్ఞాతసంవణ్ణనాయ అనన్తరాయేన పరిసమాపనత్థ’’న్తి.
Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā vuttaṃ – ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanattha’’nti.
ఏవఞ్చ సప్పయోజనం రతనత్తయవన్దనం కత్తుకామో పఠమం తావ భగవతో వన్దనం కాతుం తమ్మూలకత్తా సేసరతనానం ‘‘కరుణాసీతలహదయం…పే॰… గతివిముత్త’’న్తి ఆహ. తత్థ యస్సా దేసనాయ సంవణ్ణనం కత్తుకామో, సా న వినయదేసనా వియ కరుణాపధానా, నాపి అభిధమ్మదేసనా వియ పఞ్ఞాపధానా, అథ ఖో కరుణాపఞ్ఞాపధానాతి తదుభయప్పధానమేవ తావ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స థోమనం కాతుం ‘‘కరుణాసీతలహదయం, పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి వుత్తం. తత్థ కిరతీతి కరుణా, పరదుక్ఖం విక్ఖిపతి అపనేతీతి అత్థో. అథ వా కిణాతీతి కరుణా, పరదుక్ఖే సతి కారుణికం హింసతి విబాధతీతి అత్థో. పరదుక్ఖే సతి సాధూనం కమ్పనం హదయఖేదం కరోతీతి వా కరుణా. అథ వా కమితి సుఖం, తం రున్ధతీతి కరుణా. ఏసా హి పరదుక్ఖాపనయనకామతాలక్ఖణా అత్తసుఖనిరపేక్ఖతాయ కారుణికానం సుఖం రున్ధతి విబన్ధతీతి అత్థో. కరుణాయ సీతలం కరుణాసీతలం, కరుణాసీతలం హదయం అస్సాతి కరుణాసీతలహదయో, తం కరుణాసీతలహదయం.
Evañca sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ…pe… gativimutta’’nti āha. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāpadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāpadhānā, atha kho karuṇāpaññāpadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.
తత్థ కిఞ్చాపి పరేసం హితోపసంహారసుఖాదిఅపరిహానిచ్ఛనసభావతాయ, బ్యాపాదారతీనం ఉజువిపచ్చనీకతాయ చ సత్తసన్తానగతసన్తాపవిచ్ఛేదనాకారప్పవత్తియా మేత్తాముదితానమ్పి చిత్తసీతలభావకారణతా ఉపలబ్భతి, తథాపి దుక్ఖాపనయనాకారప్పవత్తియా పరూపతాపాసహనరసా అవిహింసభూతా కరుణా విసేసేన భగవతో చిత్తస్స చిత్తప్పస్సద్ధి వియ సీతిభావనిమిత్తన్తి వుత్తం – ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి. కరుణాముఖేన వా మేత్తాముదితానమ్పి హదయసీతలభావకారణతా వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. అథ వా అసాధారణఞాణవిసేసనిబన్ధనభూతా సాతిసయం నిరవసేసఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం వియ సవిసయబ్యాపితాయ మహాకరుణాభావం ఉపగతా కరుణావ భగవతో అతిసయేన హదయసీతలభావహేతూతి ఆహ – ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి. అథ వా సతిపి మేత్తాముదితానం సాతిసయే హదయసీతిభావనిబన్ధనత్తే సకలబుద్ధగుణవిసేసకారణతాయ తాసమ్పి కారణన్తి కరుణావ భగవతో ‘‘హదయసీతలభావకారణ’’న్తి వుత్తా. కరుణానిదానా హి సబ్బేపి బుద్ధగుణా. కరుణానుభావనిబ్బాపియమానసంసారదుక్ఖసన్తాపస్స హి భగవతో పరదుక్ఖాపనయనకామతాయ అనేకానిపి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పానం అకిలన్తరూపస్సేవ నిరవసేసబుద్ధకరధమ్మసమ్భరణనిరతస్స సమధిగతధమ్మాధిపతేయ్యస్స చ సన్నిహితేసుపి సత్తసఙ్ఖారసముపనీతహదయూపతాపనిమిత్తేసు న ఈసకమ్పి చిత్తసీతిభావస్స అఞ్ఞథత్తమహోసీతి. ఏతస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే తీసుపి అవత్థాసు భగవతో కరుణా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం.
Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsabhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittappassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
పజానాతీతి పఞ్ఞా, యథాసభావం పకారేహి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. పఞ్ఞావ ఞేయ్యావరణప్పహానతో పకారేహి ధమ్మసభావావజోతనట్ఠేన పజ్జోతోతి పఞ్ఞాపజ్జోతో. సవాసనప్పహానతో విసేసేన హతం సముగ్ఘాతితం విహతం. పఞ్ఞాపజ్జోతేన విహతం పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతం , ముయ్హన్తి తేన, సయం వా ముయ్హతి, మోహనమత్తమేవ వా తన్తి మోహో, అవిజ్జా. స్వేవ విసయసభావప్పటిచ్ఛాదనతో అన్ధకారసరిక్ఖతాయ తమో వియాతి మోహతమో, పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతో మోహతమో ఏతస్సాతి పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమో, తం పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం. సబ్బేసమ్పి హి ఖీణాసవానం సతిపి పఞ్ఞాపజ్జోతేన అవిజ్జన్ధకారస్స విహతభావే సద్ధాధిముత్తేహి వియ దిట్ఠిప్పత్తానం సావకేహి పచ్చేకసమ్బుద్ధేహి చ సవాసనప్పహానేన సమ్మాసమ్బుద్ధానం కిలేసప్పహానస్స విసేసో విజ్జతీతి సాతిసయేన అవిజ్జాపహానేన భగవన్తం థోమేన్తో ఆహ – ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి.
Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ , muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvappaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti mohatamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
అథ వా అన్తరేన పరోపదేసం అత్తనో సన్తానే అచ్చన్తం అవిజ్జన్ధకారవిగమస్స నిబ్బత్తితత్తా, తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతాయ బలేసు చ వసీభావస్స సమధిగతత్తా, పరసన్తతియఞ్చ ధమ్మదేసనాతిసయానుభావేన సమ్మదేవ తస్స పవత్తితత్తా భగవావ విసేసతో మోహతమవిగమేన థోమేతబ్బోతి ఆహ – ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతో’’తి పదేన భగవతో పటివేధపఞ్ఞా వియ దేసనాపఞ్ఞాపి సామఞ్ఞనిద్దేసేన, ఏకసేసనయేన వా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం.
Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
అథ వా భగవతో ఞాణస్స ఞేయ్యపరియన్తికత్తా సకలఞేయ్యధమ్మసభావావబోధనసమత్థేన అనావరణఞాణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపజ్జోతేన సబ్బఞేయ్యధమ్మసభావచ్ఛాదకస్స మోహన్ధకారస్స విధమితత్తా అనఞ్ఞసాధారణో భగవతో మోహతమవినాసోతి కత్వా వుత్తం – ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి. ఏత్థ చ మోహతమవిధమనన్తే అధిగతత్తా అనావరణఞాణం కారణోపచారేన ససన్తానమోహతమవిధమనం దట్ఠబ్బం. అభినీహారసమ్పత్తియా సవాసనప్పహానమేవ హి కిలేసానం ఞేయ్యావరణప్పహానన్తి, పరసన్తానే పన మోహతమవిధమనస్స కారణభావతో అనావరణఞాణం ‘‘మోహతమవిధమన’’న్తి వుచ్చతీతి.
Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇopacārena sasantānamohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.
కిం పన కారణం అవిజ్జాసముగ్ఘాతోయేవేకో పహానసమ్పత్తివసేన భగవతో థోమనానిమిత్తం గయ్హతి, న పన సాతిసయనిరవసేసకిలేసప్పహానన్తి? తప్పహానవచనేనేవ తదేకట్ఠతాయ సకలసంకిలేసగణసముగ్ఘాతస్స వుత్తత్తా. న హి సో తాదిసో కిలేసో అత్థి, యో నిరవసేసఅవిజ్జాపహానేన న పహీయతీతి.
Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa vuttattā. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāpahānena na pahīyatīti.
అథ వా విజ్జా వియ సకలకుసలధమ్మసముప్పత్తియా, నిరవసేసాకుసలధమ్మనిబ్బత్తియా సంసారప్పవత్తియా చ అవిజ్జా పధానకారణన్తి తబ్బిఘాతవచనేన సకలసంకిలేసగణసముగ్ఘాతో వుత్తో ఏవ హోతీతి వుత్తం – ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి.
Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā, niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
నరా చ అమరా చ నరామరా, సహ నరామరేహీతి సనరామరో, సనరామరో చ సో లోకో చాతి సనరామరలోకో, తస్స గరూతి సనరామరలోకగరు, తం సనరామరలోకగరుం. ఏతేన దేవమనుస్సానం వియ తదవసిట్ఠసత్తానమ్పి యథారహం గుణవిసేసావహతాయ భగవతో ఉపకారతం దస్సేతి. న చేత్థ పధానప్పధానభావో చోదేతబ్బో. అఞ్ఞో హి సద్దక్కమో, అఞ్ఞో అత్థక్కమో. ఈదిసేసు హి సమాసపదేసు పధానమ్పి అప్పధానం వియ నిద్దిసీయతి యథా ‘‘సరాజికాయ పరిసాయా’’తి (చూళవ॰ ౩౩౬). కామఞ్చేత్థ సత్తసఙ్ఖారభాజనవసేన తివిధో లోకో, గరుభావస్స పన అధిప్పేతత్తా గరుకరణసమత్థస్సేవ యుజ్జనతో సత్తలోకస్స వసేన అత్థో గహేతబ్బో. సో హి లోకీయన్తి ఏత్థ పుఞ్ఞపాపాని తబ్బిపాకో చాతి ‘‘లోకో’’తి వుచ్చతి. అమరగ్గహణేన చేత్థ ఉపపత్తిదేవా అధిప్పేతా.
Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānappadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Īdisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.
అథ వా సమూహత్థో లోకసద్దో సముదాయవసేన లోకీయతి పఞ్ఞాపీయతీతి. సహ నరేహీతి సనరా, సనరా చ తే అమరా చాతి సనరామరా, తేసం లోకోతి సనరామరలోకోతి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. అమరసద్దేన చేత్థ విసుద్ధిదేవాపి సఙ్గయ్హన్తి. తేపి హి మరణాభావతో పరమత్థతో అమరా. నరామరానంయేవ చ గహణం ఉక్కట్ఠనిద్దేసవసేన యథా ‘‘సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౧.౧౫౭). తథా హి సబ్బానత్థపరిహరణపుబ్బఙ్గమాయ నిరవసేసహితసుఖవిధానతప్పరాయ నిరతిసయాయ పయోగసమ్పత్తియా సదేవమనుస్సాయ పజాయ అచ్చన్తూపకారితాయ అపరిమితనిరుపమప్పభావగుణవిసేససమఙ్గితాయ చ సబ్బసత్తుత్తమో భగవా అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం ఉత్తమగారవట్ఠానం. తేన వుత్తం – ‘‘సనరామరలోకగరు’’న్తి.
Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Tepi hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.
సోభనం గతం గమనం ఏతస్సాతి సుగతో. భగవతో హి వేనేయ్యజనూపసఙ్కమనం ఏకన్తేన తేసం హితసుఖనిప్ఫాదనతో సోభనం, తథా లక్ఖణానుబ్యఞ్జనప్పటిమణ్డితరూపకాయతాయ దుతవిలమ్బితఖలితానుకడ్ఢననిప్పీళనుక్కుటికకుటిలాకుటిలతాది- దోసరహితమవహసితరాజహంసవసభవారణమిగరాజగమనం కాయగమనం ఞాణగమనఞ్చ విపులనిమ్మలకరుణాసతివీరియాదిగుణవిసేససహితమభినీహారతో యావ మహాబోధి అనవజ్జతాయ సోభనమేవాతి. అథ వా సయమ్భుఞాణేన సకలమ్పి లోకం పరిఞ్ఞాభిసమయవసేన పరిజానన్తో ఞాణేన సమ్మా గతో అవగతోతి సుగతో, తథా లోకసముదయం పహానాభిసమయవసేన పజహన్తో అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదేన్తో సమ్మా గతో అతీతోతి సుగతో, లోకనిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన సమ్మా గతో అధిగతోతి సుగతో, లోకనిరోధగామినిపటిపదం భావనాభిసమయవసేన సమ్మా గతో పటిపన్నోతి సుగతో. ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీతి సుగతో’’తిఆదినా (చూళని॰ మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో ౨౭) నయేన అయమత్థో విభావేతబ్బో. అథ వా సున్దరం ఠానం సమ్మాసమ్బోధిం, నిబ్బానమేవ వా గతో అధిగతోతి సుగతో, యస్మా వా భూతం తచ్ఛం అత్థసంహితం వేనేయ్యానం యథారహం కాలయుత్తమేవ చ ధమ్మం భాసతి, తస్మా సమ్మా గదతీతి సుగతో, ద-కారస్స త-కారం కత్వా. ఇతి సోభనగమనతాదీహి సుగతో, తం సుగతం.
Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanūpasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākuṭilatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato, yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.
పుఞ్ఞపాపకమ్మేహి ఉపపజ్జనవసేన గన్తబ్బతో గతియో, ఉపపత్తిభవవిసేసా. తా పన నిరయాదివసేన పఞ్చవిధా. తాహి సకలస్సపి భవగామికమ్మస్స అరియమగ్గాధిగమేన అవిపాకారహభావకరణేన నివత్తితత్తా భగవా పఞ్చహిపి గతీహి సుట్ఠు ముత్తో విసంయుత్తోతి ఆహ – ‘‘గతివిముత్త’’న్తి. ఏతేన భగవతో కత్థచిపి గతియా అపరియాపన్నతం దస్సేతి, యతో భగవా ‘‘దేవాతిదేవో’’తి వుచ్చతి. తేనేవాహ –
Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –
‘‘యేన దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ॰ ని॰ ౪.౩౬);
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
తంతంగతిసంవత్తనికానఞ్హి కమ్మకిలేసానం అగ్గమగ్గేన బోధిమూలేయేవ సుప్పహీనత్తా నత్థి భగవతో గతిపరియాపన్నతాతి అచ్చన్తమేవ భగవా సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాససత్తనికాయేహి సుపరిముత్తో, తం గతివిముత్తం. వన్దేతి నమామి, థోమేమీతి వా అత్థో.
Taṃtaṃgatisaṃvattanikānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.
అథ వా గతివిముత్తన్తి అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుప్పత్తియా భగవన్తం థోమేతి. ఏత్థ హి ద్వీహి ఆకారేహి భగవతో థోమనా వేదితబ్బా అత్తహితసమ్పత్తితో పరహితప్పటిపత్తితో చ. తేసు అత్తహితసమ్పత్తి అనావరణఞాణాధిగమతో సవాసనానం సబ్బేసం కిలేసానం అచ్చన్తప్పహానతో అనుపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తితో చ వేదితబ్బా, పరహితప్పటిపత్తి లాభసక్కారాదినిరపేక్ఖచిత్తస్స సబ్బదుక్ఖనియ్యానికధమ్మదేసనతో విరుద్ధేసుపి నిచ్చం హితజ్ఝాసయతో ఞాణపరిపాకకాలాగమనతో చ. సా పనేత్థ ఆసయతో పయోగతో చ దువిధా, పరహితప్పటిపత్తి తివిధా చ, అత్తహితసమ్పత్తి పకాసితా హోతి. కథం? ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి ఏతేన ఆసయతో పరహితప్పటిపత్తి , సమ్మాగదనత్థేన సుగతసద్దేన పయోగతో పరహితప్పటిపత్తి, ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం గతివిముత్త’’న్తి ఏతేహి చతుసచ్చసమ్పటివేధనత్థేన చ సుగతసద్దేన తివిధాపి అత్తహితసమ్పత్తి, అవసిట్ఠేన ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి ఏతేన చాపి అత్తహితసమ్పత్తి పరహితప్పటిపత్తి పకాసితా హోతీతి.
Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā, parahitappaṭipatti tividhā ca, attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitappaṭipatti , sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitappaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccasampaṭivedhanatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi attahitasampatti parahitappaṭipatti pakāsitā hotīti.
అథ వా తీహి ఆకారేహి భగవతో థోమనా వేదితబ్బా హేతుతో, ఫలతో, ఉపకారతో చ. తత్థ హేతు మహాకరుణా, సా పఠమపదేన దస్సితా. ఫలం చతుబ్బిధం ఞాణసమ్పదా, పహానసమ్పదా, ఆనుభావసమ్పదా, రూపకాయసమ్పదా చాతి. తాసు ఞాణప్పహానసమ్పదా దుతియపదేన సచ్చప్పటివేధనత్థేన చ సుగతసద్దేన పకాసితా హోన్తి, ఆనుభావసమ్పదా తతియపదేన, రూపకాయసమ్పదా యథావుత్తకాయగమనసోభనత్థేన సుగతసద్దేన లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపారిపూరియా వినా తదభావతో. ఉపకారో అనన్తరం అబాహిరం కరిత్వా తివిధయానముఖేన విముత్తిధమ్మదేసనా. సో సమ్మాగదనత్థేన సుగతసద్దేన పకాసితో హోతీతి వేదితబ్బం.
Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhanatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.
తత్థ ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి ఏతేన సమ్మాసమ్బోధియా మూలం దస్సేతి. మహాకరుణాసఞ్చోదితమానసో హి భగవా సంసారపఙ్కతో సత్తానం సముద్ధరణత్థం కతాభినీహారో అనుపుబ్బేన పారమియో పూరేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అధిగతోతి కరుణా సమ్మాసమ్బోధియా మూలం. ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి ఏతేన సమ్మాసమ్బోధిం దస్సేతి. అనావరణఞాణపదట్ఠానఞ్హి మగ్గఞాణం, మగ్గఞాణపదట్ఠానఞ్చ అనావరణఞాణం ‘‘సమ్మాసమ్బోధీ’’తి వుచ్చతీతి. సమ్మాగమనత్థేన సుగతసద్దేన సమ్మాసమ్బోధియా పటిపత్తిం దస్సేతి లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనకామసుఖల్లికత్తకిలమథానుయోగసస్సతుచ్ఛేదాభినివేసాదిఅన్తద్వయరహితాయ కరుణాపఞ్ఞాపరిగ్గహితాయ మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియా పకాసనతో సుగతసద్దస్స. ఇతరేహి సమ్మాసమ్బోధియా పధానప్పధానభేదం పయోజనం దస్సేతి. సంసారమహోఘతో సత్తసన్తారణఞ్హేత్థ పధానం పయోజనం, తదఞ్ఞమప్పధానం. తేసు పధానేన పరహితప్పటిపత్తిం దస్సేతి, ఇతరేన అత్తహితసమ్పత్తిం. తదుభయేన అత్తహితాయ పటిపన్నాదీసు చతూసు పుగ్గలేసు భగవతో చతుత్థపుగ్గలభావం దస్సేతి. తేన చ అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యభావం ఉత్తమవన్దనేయ్యభావం అత్తనో చ వన్దనకిరియాయ ఖేత్తఙ్గతభావం దస్సేతి.
Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānappadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ. Tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandaneyyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ఏత్థ చ కరుణాగహణేన లోకియేసు మహగ్గతభావప్పత్తాసాధారణగుణదీపనతో భగవతో సబ్బలోకియగుణసమ్పత్తి దస్సితా హోతి, పఞ్ఞాగహణేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానమగ్గఞాణదీపనతో సబ్బలోకుత్తరగుణసమ్పత్తి. తదుభయగ్గహణసిద్ధో హి అత్థో ‘‘సనరామరలోకగరు’’న్తిఆదినా పపఞ్చీయతీతి . కరుణాగహణేన చ ఉపగమనం నిరుపక్కిలేసం దస్సేతి, పఞ్ఞాగహణేన అపగమనం. తథా కరుణాగహణేన లోకసమఞ్ఞానురూపం భగవతో పవత్తిం దస్సేతి లోకవోహారవిసయత్తా కరుణాయ, పఞ్ఞాగహణేన సమఞ్ఞాయ అనతిధావనం. సభావానవబోధేన హి ధమ్మానం సమఞ్ఞం అతిధావిత్వా సత్తాదిపరామసనం హోతీతి. తథా కరుణాగహణేన మహాకరుణాసమాపత్తివిహారం దస్సేతి, పఞ్ఞాగహణేన తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణం చతుసచ్చఞాణం, చతుపటిసమ్భిదాఞాణం, చతువేసారజ్జఞాణం. కరుణాగహణేన మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణస్స గహితత్తా సేసాసాధారణఞాణాని, ఛ అభిఞ్ఞా, అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణాని, దస బలాని, చుద్దస బుద్ధఞాణాని, సోళస ఞాణచరియా, అట్ఠారస బుద్ధధమ్మా, చతుచత్తాలీస ఞాణవత్థూని, సత్తసత్తతి ఞాణవత్థూనీతి ఏవమాదీనం అనేకేసం పఞ్ఞాపభేదానం వసేన ఞాణచారం దస్సేతి. తథా కరుణాగహణేన చరణసమ్పత్తిం, పఞ్ఞాగహణేన విజ్జాసమ్పత్తిం. కరుణాగహణేన అత్తాధిపతితా, పఞ్ఞాగహణేన ధమ్మాధిపతితా. కరుణాగహణేన లోకనాథభావో, పఞ్ఞాగహణేన అత్తనాథభావో. తథా కరుణాగహణేన పుబ్బకారిభావో, పఞ్ఞాగహణేన కతఞ్ఞుతా. తథా కరుణాగహణేన అపరన్తపతా, పఞ్ఞాగహణేన అనత్తన్తపతా. కరుణాగహణేన వా బుద్ధకరధమ్మసిద్ధి, పఞ్ఞాగహణేన బుద్ధభావసిద్ధి. తథా కరుణాగహణేన పరేసం తారణం, పఞ్ఞాగహణేన సయంతరణం. తథా కరుణాగహణేన సబ్బసత్తేసు అనుగ్గహచిత్తతా, పఞ్ఞాగహణేన సబ్బధమ్మేసు విరత్తచిత్తతా దస్సితా హోతి.
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā papañcīyatīti . Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃtaraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.
సబ్బేసఞ్చ బుద్ధగుణానం కరుణా ఆది తన్నిదానభావతో, పఞ్ఞా పరియోసానం తతో ఉత్తరికరణీయాభావతో. ఇతి ఆదిపరియోసానదస్సనేన సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి. తథా కరుణాగహణేన సీలక్ఖన్ధపుబ్బఙ్గమో సమాధిక్ఖన్ధో దస్సితో హోతి. కరుణానిదానఞ్హి సీలం తతో పాణాతిపాతాదివిరతిప్పవత్తితో, సా చ ఝానత్తయసమ్పయోగినీతి. పఞ్ఞావచనేన పఞ్ఞాక్ఖన్ధో. సీలఞ్చ సబ్బేసం బుద్ధగుణానం ఆది, సమాధి మజ్ఝే, పఞ్ఞా పరియోసానన్తి ఏవమ్పి ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణా సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి నయతో దస్సితత్తా. ఏసో ఏవ హి నిరవసేసతో బుద్ధగుణానం దస్సనుపాయో, యదిదం నయగ్గహణం, అఞ్ఞథా కో నామ సమత్థో భగవతో గుణే అనుపదం నిరవసేసతో దస్సేతుం? తేనేవాహ –
Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbesaṃ buddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ? Tenevāha –
‘‘బుద్ధోపి బుద్ధస్స భణేయ్య వణ్ణం,
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
కప్పమ్పి చే అఞ్ఞమభాసమానో;
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ఖీయేథ కప్పో చిరదీఘమన్తరే,
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
వణ్ణో న ఖీయేథ తథాగతస్సా’’తి. (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౩౦౪; ౩.౧౪౧; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౪౨౫; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౫౩; బు॰ వం॰ అట్ఠ॰ ౪.౪; అప॰ అట్ఠ॰ ౨.౭.పరప్పసాదకత్థేరఅపదానవణ్ణనా);
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; apa. aṭṭha. 2.7.parappasādakattheraapadānavaṇṇanā);
తేనేవ చ ఆయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేనపి బుద్ధగుణపరిచ్ఛేదనం పతి అనుయుత్తేన ‘‘నో హేతం, భన్తే’’తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘అపిచ మే, భన్తే, ధమ్మన్వయో విదితో’’తి వుత్తం.
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti vuttaṃ.
౨. ఏవం సఙ్ఖేపేన సకలసబ్బఞ్ఞుగుణేహి భగవన్తం అభిత్థవిత్వా ఇదాని సద్ధమ్మం థోమేతుం ‘‘బుద్ధోపీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ బుద్ధోతి కత్తునిద్దేసో. బుద్ధభావన్తి కమ్మనిద్దేసో. భావేత్వా సచ్ఛికత్వాతి చ పుబ్బకాలకిరియానిద్దేసో. యన్తి అనియమతో కమ్మనిద్దేసో. ఉపగతోతి అపరకాలకిరియానిద్దేసో. వన్దేతి కిరియానిద్దేసో. తన్తి నియమనం. ధమ్మన్తి వన్దనకిరియాయ కమ్మనిద్దేసో. గతమలం అనుత్తరన్తి చ తబ్బిసేసనం.
2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.
తత్థ బుద్ధసద్దస్స తావ ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా (మహాని॰ ౧౯౨; చూళని॰ పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేసో ౯౭; పటి॰ మ॰ ౧.౧౬౨) నిద్దేసనయేన అత్థో వేదితబ్బో. అథ వా సవాసనాయ అఞ్ఞాణనిద్దాయ అచ్చన్తవిగమతో, బుద్ధియా వా వికసితభావతో బుద్ధవాతి బుద్ధో జాగరణవికసనత్థవసేన. అథ వా కస్సచిపి ఞేయ్యధమ్మస్స అనవబుద్ధస్స అభావేన ఞేయ్యవిసేసస్స కమ్మభావేన అగ్గహణతో కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావేన అవగమనత్థవసేనేవ కత్తునిద్దేసో లబ్భతీతి బుద్ధవాతి బుద్ధో యథా ‘‘దిక్ఖితో న దదాతీ’’తి. అత్థతో పన పారమితాపరిభావితో సయమ్భుఞాణేన సహ వాసనాయ విహతవిద్ధంసితనిరవసేసకిలేసో మహాకరుణాసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅపరిమేయ్యగుణగణాధారో ఖన్ధసన్తానో బుద్ధో. యథాహ –
Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –
‘‘బుద్ధోతి యో సో భగవా సయమ్భూ అనాచరియకో పుబ్బే అననుస్సుతేసు ధమ్మేసు సామం సచ్చాని అభిసమ్బుజ్ఝి, తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో బలేసు చ వసీభావ’’న్తి (మహాని॰ ౧౯౨; చూళని॰ పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేసో ౯౭; పటి॰ మ॰ ౧.౧౬౧).
‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.161).
అపి-సద్దో సమ్భావనే. తేన ‘‘ఏవం గుణవిసేసయుత్తో సోపి నామ భగవా’’తి వక్ఖమానగుణధమ్మే సమ్భావనం దీపేతి. బుద్ధభావన్తి సమ్మాసమ్బోధిం. భావేత్వాతి ఉప్పాదేత్వా వడ్ఢేత్వా చ. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపగతోతి పత్తో, అధిగతోతి అత్థో. ఏతస్స బుద్ధభావన్తి ఏతేన సమ్బన్ధో. గతమలన్తి విగతమలం, నిద్దోసన్తి అత్థో. వన్దేతి పణమామి, థోమేమి వా. అనుత్తరన్తి ఉత్తరరహితం, లోకుత్తరన్తి అత్థో. ధమ్మన్తి యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే అపాయతో చ సంసారతో చ అపతమానే కత్వా ధారేతీతి ధమ్మో. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – ఏవం వివిధగుణగణసమన్నాగతో బుద్ధోపి భగవా యం అరియమగ్గసఙ్ఖాతం ధమ్మం భావేత్వా, ఫలనిబ్బానం పన సచ్ఛికత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అధిగతో, తమేవం బుద్ధానమ్పి బుద్ధభావహేతుభూతం సబ్బదోసమలరహితం అత్తనో ఉత్తరితరాభావేన అనుత్తరం పటివేధసద్ధమ్మం నమామీతి. పరియత్తిసద్ధమ్మస్సపి తప్పకాసనత్తా ఇధ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.
Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇadhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa buddhabhāvanti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tamevaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.
అథ వా ‘‘అభిధమ్మనయసముద్దం అధిగఞ్ఛి, తీణి పిటకాని సమ్మసీ’’తి చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా పరియత్తిధమ్మస్సపి సచ్ఛికిరియాసమ్మసనపరియాయో లబ్భతీతి సోపి ఇధ వుత్తో ఏవాతి దట్ఠబ్బం. తథా ‘‘యం ధమ్మం భావేత్వా సచ్ఛికత్వా’’తి చ వుత్తత్తా బుద్ధకరధమ్మభూతాహి పారమితాహి సహ పుబ్బభాగే అధిసీలసిక్ఖాదయోపి ఇధ ధమ్మసద్దేన సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. తాపి హి విగతప్పటిపక్ఖతాయ గతమలా, అనఞ్ఞసాధారణతాయ అనుత్తరా చాతి. తథా హి సత్తానం సకలవట్టదుక్ఖనిస్సరణాయ కతమహాభినీహారో మహాకరుణాధివాసనపేసలజ్ఝాసయో పఞ్ఞావిసేసపరియోదాతనిమ్మలానం దానదమసఞ్ఞమాదీనం ఉత్తమధమ్మానం సతసహస్సాధికాని కప్పానం చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సక్కచ్చం నిరన్తరం నిరవసేసానం భావనాపచ్చక్ఖకరణేహి కమ్మాదీసు అధిగతవసీభావో అచ్ఛరియాచిన్తేయ్యమహానుభావో అధిసీలఅధిచిత్తానం పరముక్కంసపారమిప్పత్తో భగవా పచ్చయాకారే చతువీసతికోటిసతసహస్సముఖేన మహావజిరఞాణం పేసేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి.
Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigañchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatappaṭipakkhatāya gatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsanapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.
ఏత్థ చ ‘‘భావేత్వా’’తి ఏతేన విజ్జాసమ్పదాయ ధమ్మం థోమేతి, ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన విముత్తిసమ్పదాయ. తథా పఠమేన ఝానసమ్పదాయ, దుతియేన విమోక్ఖసమ్పదాయ. పఠమేన వా సమాధిసమ్పదాయ, దుతియేన సమాపత్తిసమ్పదాయ. అథ వా పఠమేన ఖయఞాణభావేన, దుతియేన అనుప్పాదఞాణభావేన. పఠమేన వా విజ్జూపమతాయ, దుతియేన వజిరూపమతాయ. పురిమేన వా విరాగసమ్పత్తియా, దుతియేన నిరోధసమ్పత్తియా. తథా పఠమేన నియ్యానభావేన, దుతియేన నిస్సరణభావేన. పఠమేన వా హేతుభావేన, దుతియేన అసఙ్ఖతభావేన. పఠమేన వా దస్సనభావేన, దుతియేన వివేకభావేన. పఠమేన వా అధిపతిభావేన, దుతియేన అమతభావేన ధమ్మం థోమేతి. అథ వా ‘‘యం ధమ్మం భావేత్వా బుద్ధభావం ఉపగతో’’తి ఏతేన స్వాక్ఖాతతాయ ధమ్మం థోమేతి, ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన సన్దిట్ఠికతాయ. తథా పురిమేన అకాలికతాయ, పచ్ఛిమేన ఏహిపస్సికతాయ. పురిమేన వా ఓపనేయ్యికతాయ, పచ్ఛిమేన పచ్చత్తం వేదితబ్బతాయ ధమ్మం థోమేతి. ‘‘గతమల’’న్తి ఇమినా సంకిలేసాభావదీపనేన ధమ్మస్స పరిసుద్ధతం దస్సేతి, ‘‘అనుత్తర’’న్తి ఏతేన అఞ్ఞస్స విసిట్ఠస్స అభావదీపనేన విపులపరిపుణ్ణతం. పఠమేన వా పహానసమ్పదం ధమ్మస్స దస్సేతి, దుతియేన పభవసమ్పదం. భావేతబ్బతాయ వా ధమ్మస్స గతమలభావో యోజేతబ్బో. భావనాగుణేన హి సో దోసానం సముగ్ఘాతకో హోతీతి. సచ్ఛికాతబ్బభావేన అనుత్తరభావో యోజేతబ్బో. సచ్ఛికిరియానిబ్బత్తితో హి తదుత్తరికరణీయాభావతో అనఞ్ఞసాధారణతాయ అనుత్తరోతి. తథా ‘‘భావేత్వా’’తి ఏతేన సహ పుబ్బభాగసీలాదీహి సేక్ఖా సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా దస్సితా హోన్తి. ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన సహ అసఙ్ఖతాయ ధాతుయా అసేక్ఖా సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా దస్సితా హోన్తీతి.
Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Paṭhamena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhavasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
౩. ఏవం సఙ్ఖేపేనేవ సబ్బధమ్మగుణేహి సద్ధమ్మం అభిత్థవిత్వా ఇదాని అరియసఙ్ఘం థోమేతుం ‘‘సుగతస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుగతస్సాతి సమ్బన్ధనిద్దేసో. ‘‘తస్స పుత్తాన’’న్తి ఏతేన సమ్బన్ధో. ఓరసానన్తి పుత్తవిసేసనం. మారసేనమథనానన్తి ఓరసపుత్తభావే కారణనిద్దేసో తేన కిలేసప్పహానమేవ భగవతో ఓరసపుత్తభావే కారణం అనుజానాతీతి దస్సేతి. అట్ఠన్నన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. తేన చ సతిపి తేసం సత్తవిసేసభావేన అనేకసతసహస్సభావే ఇమం గణనపరిచ్ఛేదం నాతివత్తన్తీతి దస్సేతి మగ్గట్ఠఫలట్ఠభావానతివత్తనతో. సమూహన్తి సముదాయనిద్దేసో. అరియసఙ్ఘన్తి గుణవిసిట్ఠసంహతభావనిద్దేసో. తేన అసతిపి అరియపుగ్గలానం కాయసామగ్గియం అరియసఙ్ఘభావం దస్సేతి దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన సంహతభావతో.
3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso. ‘‘Tassa puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṃhatabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.
తత్థ ఉరసి భవా జాతా సంబద్ధా చ ఓరసా. యథా హి సత్తానం ఓరసపుత్తా అత్తజతాయ పితు సన్తకస్స దాయజ్జస్స విసేసేన భాగినో హోన్తి, ఏవమేతేపి అరియపుగ్గలా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సవనన్తే అరియాయ జాతియా జాతతాయ భగవతో సన్తకస్స విముత్తిసుఖస్స అరియధమ్మరతనస్స ఏకన్తేన భాగినోతి ఓరసా వియ ఓరసా. అథ వా భగవతో ధమ్మదేసనానుభావేన అరియభూమిం ఓక్కమమానా ఓక్కన్తా చ అరియసావకా భగవతో ఉరే వాయామజనితాభిజాతితాయ నిప్పరియాయేన ఓరసపుత్తాతి వత్తబ్బతం అరహన్తి. సావకేహి పవత్తియమానాపి హి ధమ్మదేసనా ‘‘భగవతో ధమ్మదేసనా’’ఇచ్చేవ వుచ్చతి తంమూలకత్తా లక్ఖణాదివిసేసాభావతో చ.
Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ekantena bhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato ure vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasaputtāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlakattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.
యదిపి అరియసావకానం అరియమగ్గాధిగమసమయే భగవతో వియ తదన్తరాయకరణత్థం దేవపుత్తమారో , మారవాహినీ వా న ఏకన్తేన అపసాదేతి, తేహి పన అపసాదేతబ్బతాయ కారణే విమథితే తేపి విమథితా ఏవ నామ హోన్తీతి ఆహ – ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి. ఇమస్మిం పనత్థే ‘‘మారమారసేనమథనాన’’న్తి వత్తబ్బే ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి ఏకదేససరూపేకసేసో కతోతి దట్ఠబ్బం. అథ వా ఖన్ధాభిసఙ్ఖారమారానం వియ దేవపుత్తమారస్సపి గుణమారణే సహాయభావూపగమనతో కిలేసబలకాయో ‘‘సేనా’’తి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘కామా తే పఠమా సేనా’’తిఆది (సు॰ ని॰ ౪౩౮; మహాని॰ ౨౮, ౬౮, ౧౪౯). సా చ తేహి దియడ్ఢసహస్సభేదా, అనన్తభేదా వా కిలేసవాహినీ సతిధమ్మవిచయవీరియసమథాదిగుణప్పహరణేహి ఓధిసో విమథితా విహతా విద్ధస్తా చాతి మారసేనమథనా, అరియసావకా. ఏతేన తేసం భగవతో అనుజాతపుత్తతం దస్సేతి.
Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇappaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.
ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే న ఇరియనతో, అయే చ ఇరియనతో అరియా నిరుత్తినయేన. అథ వా సదేవకేన లోకేన సరణన్తి అరణీయతో ఉపగన్తబ్బతో, ఉపగతానఞ్చ తదత్థసిద్ధితో అరియా, అరియానం సఙ్ఘోతి అరియసఙ్ఘో, అరియో చ సో సఙ్ఘో చాతి వా అరియసఙ్ఘో, తం అరియసఙ్ఘం. భగవతో అపరభాగే బుద్ధధమ్మరతనానమ్పి సమధిగమో సఙ్ఘరతనాధీనోతి అస్స అరియసఙ్ఘస్స బహూపకారతం దస్సేతుం ఇధేవ ‘‘సిరసా వన్దే’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ఏత్థ చ ‘‘సుగతస్స ఓరసానం పుత్తాన’’న్తి ఏతేన అరియసఙ్ఘస్స పభవసమ్పదం దస్సేతి, ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి ఏతేన పహానసమ్పదం సకలసంకిలేసప్పహానదీపనతో. ‘‘అట్ఠన్నమ్పి సమూహ’’న్తి ఏతేన ఞాణసమ్పదం మగ్గట్ఠఫలట్ఠభావదీపనతో. ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి ఏతేన పభవసమ్పదం దస్సేతి సబ్బసఙ్ఘానం అగ్గభావదీపనతో. అథ వా ‘‘సుగతస్స ఓరసానం పుత్తాన’’న్తి అరియసఙ్ఘస్స విసుద్ధనిస్సయభావదీపనం, ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి సమ్మాఉజుఞాయసామీచిప్పటిపన్నభావదీపనం, ‘‘అట్ఠన్నమ్పి సమూహ’’న్తి ఆహునేయ్యాదిభావదీపనం, ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి అనుత్తరపుఞ్ఞక్ఖేత్తభావదీపనం. తథా ‘‘సుగతస్స ఓరసానం పుత్తాన’’న్తి ఏతేన అరియసఙ్ఘస్స లోకుత్తరసరణగమనసబ్భావం దీపేతి. లోకుత్తరసరణగమనేన హి తే భగవతో ఓరసపుత్తా జాతా. ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి ఏతేన అభినీహారసమ్పదాసిద్ధం పుబ్బభాగే సమ్మాపటిపత్తిం దస్సేతి. కతాభినీహారా హి సమ్మాపటిపన్నా మారం మారపరిసం వా అభివిజినన్తి. ‘‘అట్ఠన్నమ్పి సమూహ’’న్తి ఏతేన విద్ధస్తవిపక్ఖే సేక్ఖాసేక్ఖధమ్మే దస్సేతి పుగ్గలాధిట్ఠానేన మగ్గఫలధమ్మానం పకాసితత్తా. ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావం దస్సేతి. సరణగమనఞ్చ సావకానం సబ్బగుణానం ఆది, సపుబ్బభాగప్పటిపదా సేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో మజ్ఝే, అసేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో పరియోసానన్తి ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణా సఙ్ఖేపతో సబ్బే అరియసఙ్ఘగుణా పకాసితా హోన్తి.
Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.
౪. ఏవం గాథాత్తయేన సఙ్ఖేపతో సకలగుణసంకిత్తనముఖేన రతనత్తయస్స పణామం కత్వా ఇదాని తంనిపచ్చకారం యథాధిప్పేతే పయోజనే పరిణామేన్తో ‘‘ఇతి మే’’తిఆదిమాహ. తత్థ రతిజననట్ఠేన రతనం, బుద్ధధమ్మసఙ్ఘా. తేసఞ్హి ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా యథాభూతగుణే ఆవజ్జేన్తస్స అమతాధిగమహేతుభూతం అనప్పకం పీతిపామోజ్జం ఉప్పజ్జతి. యథాహ –
4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –
‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న దోస…పే॰… న మోహపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, ఉజుగతమేవస్స తస్మిం సమయే చిత్తం హోతి తథాగతం ఆరబ్భ. ఉజుగతచిత్తో ఖో పన, మహానామ, అరియసావకో లభతి అత్థవేదం, లభతి ధమ్మవేదం, లభతి ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జం, పముదితస్స పీతి జాయతీ’’తిఆది (అ॰ ని॰ ౬.౧౦; ౧౧.౧౧).
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).
చిత్తీకతాదిభావో వా రతనట్ఠో. వుత్తఞ్హేతం –
Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౩౩; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౫.౨౨౩; ఖు॰ పా॰ అట్ఠ॰ ౬.౩; సు॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౨౬);
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226);
చిత్తీకతభావాదయో చ అనఞ్ఞసాధారణా బుద్ధాదీసు ఏవ లబ్భన్తీతి.
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.
వన్దనావ వన్దనామయం యథా ‘‘దానమయం, సీలమయ’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౦౫; ఇతివు॰ ౬౦). వన్దనా చేత్థ కాయవాచాచిత్తేహి తిణ్ణం రతనానం గుణనిన్నతా, థోమనా వా. పుజ్జభావఫలనిబ్బత్తనతో పుఞ్ఞం, అత్తనో సన్తానం పునాతీతి వా. సువిహతన్తరాయోతి సుట్ఠు విహతన్తరాయో. ఏతేన అత్తనో పసాదసమ్పత్తియా, రతనత్తయస్స చ ఖేత్తభావసమ్పత్తియా తం పుఞ్ఞం అత్థప్పకాసనస్స ఉపఘాతకఉపద్దవానం విహననే సమత్థన్తి దస్సేతి. హుత్వాతి పుబ్బకాలకిరియా. తస్స ‘‘అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి ఏతేన సమ్బన్ధో. తస్సాతి యం రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం, తస్స. ఆనుభావేనాతి బలేన.
Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhāvaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.
౫. ఏవం రతనత్తయస్స నిపచ్చకారకరణే పయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని యస్సా ధమ్మదేసనాయ అత్థం సంవణ్ణేతుకామో, తస్సా తావ గుణాభిత్థవనవసేన ఉపఞ్ఞాపనత్థం ‘‘ఏకకదుకాదిపటిమణ్డితస్సా’’తిఆదిమాహ, ఏకకాదీని అఙ్గాని ఉపరూపరి వడ్ఢేత్వా దేసితేహి సుత్తన్తేహి పటిమణ్డితస్స విసిట్ఠస్సాతి అత్థో. ఏతేన ‘‘అఙ్గుత్తరో’’తి అయం ఇమస్స ఆగమస్స అత్థానుగతా సమఞ్ఞాతి దస్సేతి. నను చ ఏకకాదివసేన దేసితాని సుత్తానియేవ ఆగమో. కస్స పన ఏకకదుకాదీహి పటిమణ్డితభావోతి? సచ్చమేతం పరమత్థతో, సుత్తాని పన ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తో ఆగమో. యథేవ హి అత్థబ్యఞ్జనసముదాయే సుత్తన్తి వోహారో, ఏవం సుత్తసముదాయే ఆగమోతి వోహారో. ఏకకాదీహి అఙ్గేహి ఉపరూపరి ఉత్తరో అధికోతి అఙ్గుత్తరో, ఆగమిస్సన్తి ఏత్థ, ఏతేన, ఏతస్మా వా అత్తత్థపరత్థాదయోతి ఆగమో, ఆదికల్యాణాదిగుణసమ్పత్తియా ఉత్తమట్ఠేన తంతంఅభిపత్థితసమిద్ధిహేతుతాయ పణ్డితేహి వరితబ్బతో వరో, ఆగమో చ సో వరో చ సేట్ఠట్ఠేనాతి ఆగమవరో, ఆగమసమ్మతేహి వా వరోతి ఆగమవరో. అఙ్గుత్తరో చ సో ఆగమవరో చాతి అఙ్గుత్తరాగమవరో, తస్స.
5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘ekakadukādipaṭimaṇḍitassā’’tiādimāha, ekakādīni aṅgāni uparūpari vaḍḍhetvā desitehi suttantehi paṭimaṇḍitassa visiṭṭhassāti attho. Etena ‘‘aṅguttaro’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca ekakādivasena desitāni suttāniyeva āgamo. Kassa pana ekakadukādīhi paṭimaṇḍitabhāvoti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye suttanti vohāro, evaṃ suttasamudāye āgamoti vohāro. Ekakādīhi aṅgehi uparūpari uttaro adhikoti aṅguttaro, āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo ca seṭṭhaṭṭhenāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro. Aṅguttaro ca so āgamavaro cāti aṅguttarāgamavaro, tassa.
పుఙ్గవా వుచ్చన్తి ఉసభా, అసన్తసనపరిస్సయసహనస్స పరిపాలనాదిగుణేహి తంసదిసతాయ ధమ్మకథికా ఏవ పుఙ్గవాతి ధమ్మకథికపుఙ్గవా, తేసం. హేతూపమాదిప్పటిమణ్డితనానావిధదేసనానయవిచిత్తతాయ విచిత్తపటిభానజననస్స. సుమఙ్గలవిలాసినీఆదీసు (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.గన్థారమ్భకథా; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.గన్థారమ్భకథా; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.గన్థారమ్భకథా) పన ‘‘బుద్ధానుబుద్ధసంవణ్ణితస్సా’’తి వుత్తం. బుద్ధానఞ్హి సచ్చప్పటివేధం అనుగమ్మ పటివిద్ధసచ్చా అగ్గసావకాదయో అరియా బుద్ధానుబుద్ధా. అయమ్పి ఆగమో తేహి అత్థసంవణ్ణనావసేన గుణసంవణ్ణనావసేన చ సంవణ్ణితో ఏవ. అథ వా బుద్ధా చ అనుబుద్ధా చ బుద్ధానుబుద్ధాతి యోజేతబ్బం. సమ్మాసమ్బుద్ధేనేవ హి తిణ్ణం పిటకానం అత్థవణ్ణనాక్కమో భాసితో, యా ‘‘పకిణ్ణకదేసనా’’తి వుచ్చతి. తతో సఙ్గాయనాదివసేనేవ సావకేహీతి ఆచరియా వదన్తి. ఇధ పన ‘‘ధమ్మకథికపుఙ్గవానం విచిత్తపటిభానజననస్స’’ఇచ్చేవ థోమనా కతా. సంవణ్ణనాసు చాయం ఆచరియస్స పకతి, యా తంతంసంవణ్ణనాసు ఆదితో తస్స తస్స సంవణ్ణేతబ్బస్స ధమ్మస్స విసేసగుణకిత్తనేన థోమనా. తథా హి సుమఙ్గలవిలాసినీపపఞ్చసూదనీసారత్థప్పకాసనీసు అట్ఠసాలినీఆదీసు చ యథాక్కమం ‘‘సద్ధావహగుణస్స, పరవాదమథనస్స, ఞాణప్పభేదజననస్స, తస్స గమ్భీరఞాణేహి ఓగాళ్హస్స అభిణ్హసో నానానయవిచిత్తస్సా’’తిఆదినా థోమనా కతా.
Puṅgavā vuccanti usabhā, asantasanaparissayasahanassa paripālanādiguṇehi taṃsadisatāya dhammakathikā eva puṅgavāti dhammakathikapuṅgavā, tesaṃ. Hetūpamādippaṭimaṇḍitanānāvidhadesanānayavicittatāya vicittapaṭibhānajananassa. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.ganthārambhakathā) pana ‘‘buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassā’’ti vuttaṃ. Buddhānañhi saccappaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā buddhānubuddhā. Ayampi āgamo tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇito eva. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati. Tato saṅgāyanādivaseneva sāvakehīti ācariyā vadanti. Idha pana ‘‘dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa’’icceva thomanā katā. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīsāratthappakāsanīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, ñāṇappabhedajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassā’’tiādinā thomanā katā.
౬. అత్థో కథీయతి ఏతాయాతి అత్థకథా, సా ఏవ అట్ఠకథా, త్థ-కారస్స ట్ఠ-కారం కత్వా యథా ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౧౭; ౨.౮). ఆదితోతిఆదిమ్హి పఠమసఙ్గీతియం . ఛళభిఞ్ఞతాయ పరమేన చిత్తవసీభావేన సమన్నాగతత్తా ఝానాదీసు పఞ్చవిధవసితాసబ్భావతో చ వసినో, థేరా మహాకస్సపాదయో, తేసం సతేహి పఞ్చహి. యాతి యా అట్ఠకథా. సఙ్గీతాతి అత్థం పకాసేతుం యుత్తట్ఠానే ‘‘అయం ఏతస్స అత్థో, అయం ఏతస్స అత్థో’’తి సఙ్గహేత్వా వుత్తా. అనుసఙ్గీతా చ యసత్థేరాదీహి పచ్ఛాపి దుతియతతియసఙ్గీతీసు. ఇమినా అత్తనో సంవణ్ణనాయ ఆగమనవిసుద్ధిం దస్సేతి.
6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8). Āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ . Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo, tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.
౭. సీహస్స లానతో గహణతో సీహళో, సీహకుమారో. తంవంసజాతతాయ తమ్బపణ్ణిదీపే ఖత్తియానం, తేసం నివాసతాయ తమ్బపణ్ణిదీపస్స చ సీహళభావో వేదితబ్బో. ఆభతాతి జమ్బుదీపతో ఆనీతా. అథాతి పచ్ఛా. అపరభాగే హి అసఙ్కరత్థం సీహళభాసాయ అట్ఠకథా ఠపితాతి. తేన సా మూలట్ఠకథా సబ్బసాధారణా న హోతీతి ఇదం అత్థప్పకాసనం ఏకన్తేన కరణీయన్తి దస్సేతి. తేనేవాహ – ‘‘దీపవాసీనమత్థాయా’’తి. తత్థ దీపవాసీనన్తి జమ్బుదీపవాసీనం, దీపవాసీనన్తి వా సీహళదీపవాసీనం అత్థాయ సీహళభాసాయ ఠపితాతి యోజనా.
7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena sā mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.
౮. అపనేత్వానాతి కఞ్చుకసదిసం సీహళభాసంఅపనేత్వాన. తతోతి అట్ఠకథాతో. అహన్తి అత్తానం నిద్దిసతి. మనోరమం భాసన్తి మాగధభాసం. సా హి సభావనిరుత్తిభూతా పణ్డితానం మనం రమయతీతి. తేనేవాహ – ‘‘తన్తినయానుచ్ఛవిక’’న్తి, పాళిగతియా అనులోమికం పాళిచ్ఛాయానువిధాయినిన్తి అత్థో. విగతదోసన్తి అసభావనిరుత్తిభాసన్తరరహితం.
8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃapanetvāna. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷicchāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.
౯. సమయం అవిలోమేన్తోతి సిద్ధన్తం అవిరోధేన్తో. ఏతేన అత్థదోసాభావమాహ. అవిరుద్ధత్తా ఏవ హి థేరవాదాపి ఇధ పకాసీయిస్సన్తి. థేరవంసదీపానన్తి థిరేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతత్తా థేరా , మహాకస్సపాదయో, తేహి ఆగతా ఆచరియపరమ్పరా థేరవంసో. తప్పరియాపన్నా హుత్వా ఆగమాధిగమసమ్పన్నత్తా పఞ్ఞాపజ్జోతేన తస్స సముజ్జలనతో థేరవంసదీపా, మహావిహారవాసినో థేరా, తేసం. వివిధేహి ఆకారేహి నిచ్ఛీయతీతి వినిచ్ఛయో, గణ్ఠిట్ఠానేసు ఖీలమద్దనాకారేన పవత్తా విమతిచ్ఛేదకథా. సుట్ఠు నిపుణో సణ్హో వినిచ్ఛయో ఏతేసన్తి సునిపుణవినిచ్ఛయా. అథ వా వినిచ్ఛినోతీతి వినిచ్ఛయో, యథావుత్తత్థవిసయం ఞాణం. సుట్ఠు నిపుణో ఛేకో వినిచ్ఛయో ఏతేసన్తి సునిపుణవినిచ్ఛయా. ఏతేన మహాకస్సపాదిత్థేరపరమ్పరాభతో, తతోయేవ చ అవిపరీతో సణ్హసుఖుమో మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయోతి తస్స పమాణభూతతం దస్సేతి.
9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā , mahākassapādayo, tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso. Tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Etena mahākassapādittheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.
౧౦. సుజనస్స చాతి చ-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేన ‘‘న కేవలం జమ్బుదీపవాసీనంయేవ అత్థాయ, అథ ఖో సాధుజనానం తోసనత్థఞ్చా’’తి దస్సేతి. తేన చ ‘‘తమ్బపణ్ణిదీపవాసీనమ్పి అత్థాయా’’తి అయమత్థో సిద్ధో హోతి ఉగ్గహణాదిసుకరతాయ తేసమ్పి బహూపకారత్తా. చిరట్ఠితత్థన్తి చిరట్ఠితిఅత్థం, చిరకాలావట్ఠానాయాతి అత్థో. ఇదఞ్హి అత్థప్పకాసనం అవిపరీతబ్యఞ్జనసునిక్ఖేపస్స అత్థసునీతస్స చ ఉపాయభావతో సద్ధమ్మస్స చిరట్ఠితియా సంవత్తతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –
10.Sujanassacāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnaṃyeva atthāya, atha kho sādhujanānaṃ tosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahūpakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālāvaṭṭhānāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunītassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా సద్ధమ్మస్స ఠితియా అసమ్మోసాయ అనన్తరధానాయ సంవత్తన్తి. కతమే ద్వే? సునిక్ఖిత్తఞ్చ పదబ్యఞ్జనం, అత్థో చ సునీతో’’తి (అ॰ ని॰ ౨.౨౧).
‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).
౧౧-౧౨. యం అత్థవణ్ణనం కత్థుకామో, తస్సా మహన్తత్తం పరిహరితుం ‘‘సావత్థిపభూతీన’’న్తిఆదిమాహ. తేనాహ – ‘‘న ఇధ విత్థారకథం కరిస్సామి, న తం ఇధ విచారయిస్సామీ’’తి చ. తత్థ దీఘస్సాతి దీఘనికాయస్స. మజ్ఝిమస్సాతి మజ్ఝిమనికాయస్స. ‘‘సఙ్గీతీనం ద్విన్నం యా మే అత్థం వదన్తేనా’’తిపి పాఠో. తత్థపి సఙ్గీతీనం ద్విన్నన్తి దీఘమజ్ఝిమనికాయానన్తి అత్థో గహేతబ్బో. మేతి కరణత్థే సామివచనం, మయాతి అత్థో. సుదన్తి నిపాతమత్తం. హేట్ఠా దీఘస్స మజ్ఝిమస్స చ అత్థం వదన్తేన సావత్థిపభుతీనం నగరానం యా వణ్ణనా కతా, తస్సా విత్థారకథం న ఇధ భియ్యో కరిస్సామీతి యోజేతబ్బం. యాని చ తత్థ వత్థూని విత్థారవసేన వుత్తాని, తేసమ్పి విత్థారకథం న ఇధ భియ్యో కరిస్సామీతి సమ్బన్ధో.
11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ katthukāmo, tassā mahantattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādimāha. Tenāha – ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Tattha dīghassāti dīghanikāyassa. Majjhimassāti majjhimanikāyassa. ‘‘Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ yā me atthaṃ vadantenā’’tipi pāṭho. Tatthapi saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānanti attho gahetabbo. Meti karaṇatthe sāmivacanaṃ, mayāti attho. Sudanti nipātamattaṃ. Heṭṭhā dīghassa majjhimassa ca atthaṃ vadantena sāvatthipabhutīnaṃ nagarānaṃ yā vaṇṇanā katā, tassā vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti yojetabbaṃ. Yāni ca tattha vatthūni vitthāravasena vuttāni, tesampi vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti sambandho.
౧౩. ఇదాని ‘‘న ఇధ విత్థారకథం కరిస్సామీ’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తస్స అత్థస్స పవరం దస్సేతుం – ‘‘సుత్తానం పనా’’తిఆది వుత్తం. సుత్తానం యే అత్థా వత్థూహి వినా న పకాసన్తీతి యోజేతబ్బం.
13. Idāni ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa pavaraṃ dassetuṃ – ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Suttānaṃ ye atthā vatthūhi vinā na pakāsantīti yojetabbaṃ.
౧౪. యం అట్ఠకథం కత్తుకామో, తదేకదేసభావేన విసుద్ధిమగ్గో చ గహేతబ్బోతి కథికానం ఉపదేసం కరోన్తో తత్థ విచారితధమ్మే ఉద్దేసవసేన దస్సేతి – ‘‘సీలకథా’’తిఆదినా. తత్థ సీలకథాతి చారిత్తవారిత్తాదివసేన సీలస్స విత్థారకథా. ధుతధమ్మాతి పిణ్డపాతికఙ్గాదయో తేరస కిలేసధుననకధమ్మా. కమ్మట్ఠానాని సబ్బానీతి పాళియం ఆగతాని అట్ఠతింస, అట్ఠకథాయం ద్వేతి నిరవసేసాని యోగకమ్మస్స భావనాయ పవత్తిట్ఠానాని. చరియావిధానసహితోతి రాగచరితాదీనం సభావాదివిధానేన సహితో. ఝానాని చత్తారి రూపావచరజ్ఝానాని, సమాపత్తియో చతస్సో ఆరుప్పసమాపత్తియో . అట్ఠపి వా పటిలద్ధమత్తాని ఝానాని సమాపజ్జనవసీభావప్పత్తియా సమాపత్తియో. ఝానాని వా రూపారూపావచరజ్ఝానాని, సమాపత్తియో ఫలసమాపత్తినిరోధసమాపత్తియో.
14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti – ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso āruppasamāpattiyo . Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.
౧౫. లోకియలోకుత్తరభేదా ఛ అభిఞ్ఞాయో సబ్బా అభిఞ్ఞాయో. ఞాణవిభఙ్గాదీసు ఆగతనయేన ఏకవిధాదినా పఞ్ఞాయ సంకలేత్వా సమ్పిణ్డేత్వా నిచ్ఛయో పఞ్ఞాసఙ్కలననిచ్ఛయో.
15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.
౧౬. పచ్చయధమ్మానం హేతుఆదీనం పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం హేతుపచ్చయాదిభావో పచ్చయాకారో, తస్స దేసనా పచ్చయాకారదేసనా, పటిచ్చసముప్పాదకథాతి అత్థో. సా పన ఘనవినిబ్భోగస్స సుదుక్కరతాయ సణ్హసుఖుమా, నికాయన్తరలద్ధిసఙ్కరరహితా, ఏకత్తనయాదిసహితా చ తత్థ విచారితాతి ఆహ – ‘‘సుపరిసుద్ధనిపుణనయా’’తి. పటిసమ్భిదాదీసు ఆగతనయం అవిస్సజ్జేత్వావ విచారితత్తా అవిముత్తతన్తిమగ్గా.
16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.
౧౭. ఇతి పన సబ్బన్తి ఇతి-సద్దో పరిసమాపనే, పన-సద్దో వచనాలఙ్కారే, ఏతం సబ్బన్తి అత్థో. ఇధాతి ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ న విచారయిస్సామి పునరుత్తిభావతోతి అధిప్పాయో.
17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya na vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.
౧౮. ఇదాని తస్సేవ అవిచారణస్స ఏకన్తకారణం నిద్ధారేన్తో ‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘మజ్ఝే ఠత్వా’’తి ఏతేన మజ్ఝభావదీపనేన విసేసతో చతున్నం ఆగమానం సాధారణట్ఠకథా విసుద్ధిమగ్గో, న సుమఙ్గలవిలాసినీఆదయో వియ అసాధారణట్ఠకథాతి దస్సేతి. ‘‘విసేసతో’’తి చ ఇదం వినయాభిధమ్మానమ్పి విసుద్ధిమగ్గో యథారహం అత్థవణ్ణనా హోతి ఏవాతి కత్వా వుత్తం.
18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.
౧౯. ఇచ్చేవాతి ఇతి ఏవ. తమ్పీతి విసుద్ధిమగ్గమ్పి. ఏతాయాతి మనోరథపూరణియా. ఏత్థ చ ‘‘సీహళదీపం ఆభతా’’తిఆదినా అత్థప్పకాసనస్స నిమిత్తం దస్సేతి, ‘‘దీపవాసీనమత్థాయ సుజనస్స చ తుట్ఠత్థం చిరట్ఠితత్థఞ్చ ధమ్మస్సా’’తి ఏతేన పయోజనం, అపనేత్వాన తతోహం, సీహళభాస’’న్తిఆదినా. ‘‘సావత్థిపభుతీన’’న్తిఆదినా చ కరణప్పకారం. హేట్ఠిమనికాయేసు విసుద్ధిమగ్గే చ విచారితానం అత్థానం అవిచారణమ్పి హి ఇధ కరణప్పకారో ఏవాతి.
19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti manorathapūraṇiyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsa’’ntiādinā. ‘‘Sāvatthipabhutīna’’ntiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.
గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
౧. రూపాదివగ్గవణ్ణనా
1. Rūpādivaggavaṇṇanā
నిదానవణ్ణనా
Nidānavaṇṇanā
విభాగవన్తానం సభావవిభావనం విభాగదస్సనవసేనేవ హోతీతి పఠమం తావ నిపాతసుత్తవసేన విభాగం దస్సేతుం ‘‘తత్థ అఙ్గుత్తరాగమో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి ‘‘అఙ్గుత్తరాగమస్స అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి యదిదం వుత్తం, తస్మిం వచనే, ‘‘యస్స అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞాతం, సో అఙ్గుత్తరాగమో నామ నిపాతసుత్తవసేన ఏవం విభాగోతి అత్థో. అథ వా తత్థాతి ‘‘అఙ్గుత్తరనిస్సితం అత్థ’’న్తి ఏతస్మిం వచనే యో అఙ్గుత్తరాగమో వుత్తో, సో నిపాతసుత్తాదివసేన ఏదిసోతి అత్థో.
Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva nipātasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha aṅguttarāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘aṅguttarāgamassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane, ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so aṅguttarāgamo nāma nipātasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘aṅguttaranissitaṃ attha’’nti etasmiṃ vacane yo aṅguttarāgamo vutto, so nipātasuttādivasena edisoti attho.
ఇదాని తం ఆదితో పట్ఠాయ సంవణ్ణితుకామో అత్తనో సంవణ్ణనాయ పఠమమహాసఙ్గీతియం నిక్ఖిత్తానుక్కమేన పవత్తభావదస్సనత్థం ‘‘తస్స నిపాతేసు…పే॰… వుత్తం నిదానమాదీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ యథాపచ్చయం తత్థ తత్థ దేసితత్తా పఞ్ఞత్తత్తా చ విప్పకిణ్ణానం ధమ్మవినయానం సఙ్గహేత్వా గాయనం కథనం సఙ్గీతి. ఏతేన తంతంసిక్ఖాపదానం సుత్తానఞ్చ ఆదిపరియోసానేసు అన్తరన్తరా చ సమ్బన్ధవసేన ఠపితం సఙ్గీతికారవచనం సఙ్గహితం హోతి. సఙ్గీయమానస్స అత్థస్స మహన్తతాయ పూజనీయతాయ చ మహతీ సఙ్గీతి మహాసఙ్గీతి, పఠమా మహాసఙ్గీతి పఠమమహాసఙ్గీతి, తస్సా పవత్తికాలో పఠమమహాసఙ్గీతికాలో, తస్మిం పఠమమహాసఙ్గీతికాలే. నిదదాతి దేసనం దేసకాలాదివసేన అవిదితం విదితం కత్వా నిదస్సేతీతి నిదానం. యో లోకియేహి ఉపోగ్ఘాతోతి వుచ్చతి, స్వాయమేత్థ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికో గన్థో వేదితబ్బో. న ‘‘సనిదానాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమీ’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౩.౧౨౬) వియ అజ్ఝాసయాదిదేసనుప్పత్తిహేతు. తేనేవాహ – ‘‘ఏవం మే సుతన్తిఆదికం ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం నిదానమాదీ’’తి.
Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇitukāmo attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa nipātesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Saṅgīyamānassa atthassa mahantatāya pūjanīyatāya ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo lokiyehi upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo. Na ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.
౧. ‘‘సా పనేసా’’తిఆదినా బాహిరనిదానే వత్తబ్బం అతిదిసిత్వా ఇదాని అబ్భన్తరనిదానం ఆదితో పట్ఠాయ సంవణ్ణితుం ‘‘యం పనేత’’న్తి వుత్తం. తత్థ యస్మా సంవణ్ణనం కరోన్తేన సంవణ్ణేతబ్బే ధమ్మే పదాని పదవిభాగం తదత్థఞ్చ దస్సేత్వా తతో పరం పిణ్డత్థాదినిదస్సనవసేన చ సంవణ్ణనా కాతబ్బా, తస్మా పదాని తావ దస్సేన్తో ‘‘ఏవన్తి నిపాతపద’’న్తిఆదిమాహ . తత్థ పదవిభాగోతి పదానం విసేసో, న పదవిగ్గహో. అథ వా పదాని చ పదవిభాగో చ పదవిభాగో, పదవిగ్గహో చ పదవిభాగో చ పదవిభాగోతి వా ఏకసేసవసేన పదపదవిగ్గహా పదవిభాగసద్దేన వుత్తాతి వేదితబ్బం. తత్థ పదవిగ్గహో ‘‘జేతస్స వనం జేతవన’’న్తిఆదినా సమాసపదేసు దట్ఠబ్బో.
1. ‘‘Sā panesā’’tiādinā bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇituṃ ‘‘yaṃ paneta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padāni padavibhāgaṃ tadatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādinidassanavasena ca saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha . Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.
అత్థతోతి పదత్థతో. తం పన పదత్థం అత్థుద్ధారక్కమేన పఠమం ఏవం-సద్దస్స దస్సేన్తో ‘‘ఏవం-సద్దో తావా’’తిఆదిమాహ. అవధారణాదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఇదమత్థపుచ్ఛాపరిమాణాదిఅత్థానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తథా హి ‘‘ఏవంగతాని పుథుసిప్పాయతనాని, ఏవమాదీనీ’’తిఆదీసు ఇదం-సద్దస్స అత్థే ఏవం-సద్దో. గత-సద్దో హి పకారపరియాయో, తథా విధాకార-సద్దా చ. తథా హి విధయుత్తగతసద్దే లోకియా పకారత్థే వదన్తి. ‘‘ఏవం సు తే సున్హాతా సువిలిత్తా కప్పితకేసమస్సూ ఆముక్కమణికుణ్డలాభరణా ఓదాతవత్థవసనా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితా సమఙ్గీభూతా పరిచారేన్తి సేయ్యథాపి త్వం ఏతరహి సాచరియకోతి. నో హిదం, భో గోతమా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౮౬) పుచ్ఛాయం. ‘‘ఏవం లహుపరివత్తం (అ॰ ని॰ ౧.౪౮), ఏవమాయుపరియన్తో’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౨౪౪; పారా॰ ౧౨) చ ఆదీసు పరిమాణే.
Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni, evamādīnī’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (dī. ni. 1.244; pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.
నను చ ‘‘ఏవం సు తే సున్హాతా సువిలిత్తా ఏవమాయుపరియన్తో’’తి ఏత్థ ఏవం-సద్దేన పుచ్ఛనాకారపరిమాణాకారానం వుత్తత్తా ఆకారత్థో ఏవ ఏవం-సద్దోతి? న, విసేససబ్భావతో. ఆకారమత్తవాచకో హి ఏవం-సద్దో ఆకారత్థోతి అధిప్పేతో యథా ‘‘ఏవం బ్యాఖో’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౩౪; పాచి॰ ౪౧౭; చూళవ॰ ౬౫), న పన ఆకారవిసేసవాచకో. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘ఏవం జాతేన మచ్చేనా’’తిఆదీని (ధ॰ ప॰ ౫౩) ఉపమాదిఉదాహరణాని ఉపపన్నాని హోన్తి. తథా హి ‘‘యథా హి…పే॰… బహు’’న్తి (ధ॰ ప॰ ౫౩) ఏత్థ పుప్ఫరాసిట్ఠానియతో మనుస్సూపపత్తిసప్పురిసూపనిస్సయసద్ధమ్మస్సవనయోనిసోమనసికారభోగసమ్పత్తి- ఆదిదానాదిపుఞ్ఞకిరియాహేతుసముదాయతో సోభాసుగన్ధతాదిగుణయోగతో మాలాగుణసదిసియో పహూతా పుఞ్ఞకిరియా మరితబ్బసభావతాయ మచ్చేన సత్తేన కత్తబ్బాతి జోతితత్తా పుప్ఫరాసిమాలాగుణావ ఉపమా. తేసం ఉపమాకారో యథా-సద్దేన అనియమతో వుత్తోతి ‘‘ఏవం-సద్దో ఉపమాకారనిగమనత్థో’’తి వత్తుం యుత్తం, సో పన ఉపమాకారో నియమియమానో అత్థతో ఉపమావ హోతీతి ఆహ – ‘‘ఉపమాయం ఆగతో’’తి. తథా ‘‘ఏవం ఇమినా ఆకారేన అభిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదినా ఉపదిసియమానాయ సమణసారుప్పాయ ఆకప్పసమ్పత్తియా యో తత్థ ఉపదిసనాకారో, సో అత్థతో ఉపదేసో ఏవాతి వుత్తం – ‘‘ఏవం తే…పే॰… ఉపదేసే’’తి. తథా ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతాతి ఏత్థ భగవతా యథావుత్తమత్థం అవిపరీతతో జానన్తేహి కతం తత్థ సంవిజ్జమానగుణానం పకారేహి హంసనం ఉదగ్గతాకరణం సమ్పహంసనం, యో తత్థ సమ్పహంసనాకారోతి యోజేతబ్బం.
Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234; pāci. 417; cūḷava. 65), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathā hi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampatti- ādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā. Tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha – ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃbhagavā, evametaṃ sugatāti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.
ఏవమేవం పనాయన్తి ఏత్థ గరహణాకారోతి యోజేతబ్బం, సో చ గరహణాకారో ‘‘వసలీ’’తిఆదిఖుంసనసద్దసన్నిధానతో ఇధ ఏవం-సద్దేన పకాసితోతి విఞ్ఞాయతి. యథా చేత్థ, ఏవం ఉపమాకారాదయోపి ఉపమాదివసేన వుత్తానం పుప్ఫరాసిఆదిసద్దానం సన్నిధానతోతి దట్ఠబ్బం. ఏవం, భన్తేతి ఖోతిఆదీసు పన ధమ్మస్స సాధుకం సవనమనసికారేన నియోజితేహి భిక్ఖూహి అత్తనో తత్థ ఠితభావస్స పటిజాననవసేన వుత్తత్తా ఏత్థ ఏవం-సద్దో వచనసమ్పటిచ్ఛనత్థో వుత్తో, తేన ‘‘ఏవం, భన్తే, సాధు భన్తే, సుట్ఠు భన్తే’’తి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ వదేహీతి ‘‘యథాహం వదామి, ఏవం సమణం ఆనన్దం వదేహీ’’తి వదనాకారో ఇదాని వత్తబ్బో ఏవం-సద్దేన నిదస్సీయతీతి నిదస్సనత్థో వుత్తో. ఏవం నోతి ఏత్థాపి తేసం యథావుత్తధమ్మానం అహితదుక్ఖావహభావే సన్నిట్ఠానజననత్థం అనుమతిగ్గహణవసేన ‘‘నో వా, కథం వో ఏత్థ హోతీ’’తి పుచ్ఛాయ కతాయ ‘‘ఏవం నో ఏత్థ హోతీ’’తి వుత్తత్తా తదాకారసన్నిట్ఠానం ఏవం-సద్దేన విభావితన్తి విఞ్ఞాయతి. సో పన తేసం ధమ్మానం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తనాకారో నియమియమానో అవధారణత్థో హోతీతి ఆహ – ‘‘ఏవం నో ఏత్థ హోతీతిఆదీసు అవధారణే’’తి.
Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti khotiādīsu pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikārena niyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena ‘‘evaṃ, bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhante’’ti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.
నానానయనిపుణన్తి ఏకత్తనానత్తఅబ్యాపారఏవంధమ్మతాసఙ్ఖాతా, నన్దియావట్టతిపుక్ఖలసీహవిక్కీళితఅఙ్కుసదిసాలోచనసఙ్ఖాతా వా ఆధారాదిభేదవసేన నానావిధా నయా నానానయా. నయా వా పాళిగతియో, తా చ పఞ్ఞత్తిఆదివసేన సంకిలేసభాగియాదిలోకియాదితదుభయవోమిస్సకతాదివసేన కుసలాదివసేన ఖన్ధాదివసేన సఙ్గహాదివసేన సమయవిముత్తాదివసేన పధానాదివసేన కుసలమూలాదివసేన తికపట్ఠానాదివసేన చ నానప్పకారాతి నానానయా, తేహి నిపుణం సణ్హం సుఖుమన్తి నానానయనిపుణం. ఆసయోవ అజ్ఝాసయో, తే చ సస్సతాదిభేదేన తత్థ చ అప్పరజక్ఖతాదిభేదేన చ అనేకే, అత్తజ్ఝాసయాదయో ఏవ వా సముట్ఠానం ఉప్పత్తిహేతు ఏతస్సాతి అనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం. అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నన్తి అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణం ఉపనేతబ్బాభావతో. సఙ్కాసనపకాసనవివరణవిభజనఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తివసేన ఛహి అత్థపదేహి అక్ఖరపదబ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేసవసేన ఛహి బ్యఞ్జనపదేహి చ సమన్నాగతన్తి వా అత్థో దట్ఠబ్బో.
Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena padhānādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena ca aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.
వివిధపాటిహారియన్తి ఏత్థ పాటిహారియపదస్స వచనత్థం ‘‘పటిపక్ఖహరణతో రాగాదికిలేసాపనయనతో చ పాటిహారియ’’న్తి వదన్తి. భగవతో పన పటిపక్ఖా రాగాదయో న సన్తి , యే హరితబ్బా. పుథుజ్జనానమ్పి విగతూపక్కిలేసే అట్ఠగుణసమన్నాగతే చిత్తే హతపటిపక్ఖే ఇద్ధివిధం పవత్తతి, తస్మా తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కా ఇధ ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వత్థుం. సచే పన మహాకారుణికస్స భగవతో వేనేయ్యగతా చ కిలేసా పటిపక్ఖా, తేసం హరణతో ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వుత్తం, ఏవం సతి యుత్తమేతం. అథ వా భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పాటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన చ దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. ‘‘పటీ’’తి వా అయం సద్దో ‘‘పచ్ఛా’’తి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౯౮౫; చూళని॰ పారాయనవగ్గో, వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతూపక్కిలేసే కతకిచ్చేన పచ్ఛా హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛా హరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన చ సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపక్కిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి. పటిహారియమేవ పాటిహారియం, పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనిసముదాయే భవం ఏకమేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం, తస్మిం వా నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం. తస్స పన ఇద్ధిఆదిభేదేన విసయభేదేన చ బహువిధస్స భగవతో దేసనాయం లబ్భమానత్తా ఆహ – ‘‘వివిధపాటిహారియ’’న్తి.
Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi , ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vatthuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena ca diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavaggo, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha – ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.
న అఞ్ఞథాతి భగవతో సమ్ముఖా సుతాకారతో న అఞ్ఞథాతి అత్థో, న పన భగవతో దేసితాకారతో. అచిన్తేయ్యానుభావా హి భగవతో దేసనా. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతు’’న్తి ఇదం వచనం సమత్థితం భవతి, ధారణబలదస్సనఞ్చ న విరుజ్ఝతి సుతాకారావిరుజ్ఝనస్స అధిప్పేతత్తా. న హేత్థ అత్థన్తరతాపరిహారో ద్విన్నం అత్థానం ఏకవిసయత్తా, ఇతరథా థేరో భగవతో దేసనాయ సబ్బథా పటిగ్గహణే సమత్థో అసమత్థో చాతి ఆపజ్జేయ్యాతి.
Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirujjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnaṃ atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.
‘‘యో పరో న హోతి, సో అత్తా’’తి ఏవం వుత్తాయ నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతాయ ససన్తతియం వత్తనతో తివిధోపి మే-సద్దో కిఞ్చాపి ఏకస్మింయేవ అత్థే దిస్సతి, కరణసమ్పదానసామినిద్దేసవసేన పన విజ్జమానభేదం సన్ధాయాహ – ‘‘మే-సద్దో తీసు అత్థేసు దిస్సతీ’’తి.
‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.
కిఞ్చాపి ఉపసగ్గో కిరియం విసేసేతి, జోతకభావతో పన సతిపి తస్మిం సుత-సద్దో ఏవ తం తమత్థం వదతీతి అనుపసగ్గస్స సుత-సద్దస్స అత్థుద్ధారే సఉపసగ్గస్స గహణం న విరుజ్ఝతీతి దస్సేన్తో ‘‘సఉపసగ్గో చ అనుపసగ్గో చా’’తి ఆహ. అస్సాతి సుతసద్దస్స. కమ్మభావసాధనాని ఇధ సుతసద్దే సమ్భవన్తీతి వుత్తం – ‘‘ఉపధారితన్తి వా ఉపధారణన్తి వా అత్థో’’తి. మయాతి అత్థే సతీతి యదా మే-సద్దస్స కత్తువసేన కరణనిద్దేసో, తదాతి అత్థో. మమాతి అత్థే సతీతి యదా సమ్బన్ధవసేన సామినిద్దేసో, తదా.
Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ – ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.
సుతసద్దసన్నిట్ఠానే పయుత్తేన ఏవం-సద్దేన సవనకిరియాజోతకేన భవితబ్బన్తి వుత్తం – ‘‘ఏవన్తి సోతవిఞ్ఞాణాదివిఞ్ఞాణకిచ్చనిదస్సన’’న్తి. ఆది-సద్దేన సమ్పటిచ్ఛనాదీనం సోతద్వారికవిఞ్ఞాణానం తదభినీహటానఞ్చ మనోద్వారికవిఞ్ఞాణానం గహణం వేదితబ్బం. సబ్బేసమ్పి వాక్యానం ఏవకారత్థసహితత్తా ‘‘సుత’’న్తి ఏతస్స సుతమేవాతి అయమత్థో లబ్భతీతి ఆహ – ‘‘అస్సవనభావప్పటిక్ఖేపతో’’తి. ఏతేన అవధారణేన నియామతం దస్సేతి. యథా చ సుతం సుతమేవాతి నియామేతబ్బం, తం సమ్మా సుతం హోతీతి ఆహ – ‘‘అనూనాధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. అథ వా సద్దన్తరత్థాపోహనవసేన సద్దో అత్థం వదతీతి సుతన్తి అస్సుతం న హోతీతి అయమేతస్స అత్థోతి వుత్తం – ‘‘అస్సవనభావప్పటిక్ఖేపతో’’తి. ఇమినా దిట్ఠాదివినివత్తనం కరోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – న ఇదం మయా దిట్ఠం, న సయమ్భుఞాణేన సచ్ఛికతం, అథ ఖో సుతం, తఞ్చ సమ్మదేవాతి. తేనేవాహ – ‘‘అనూనాధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. అవధారణత్థే వా ఏవం-సద్దే అయమత్థయోజనా – ‘‘కరీయతీ’’తి తదపేక్ఖస్స సుత-సద్దస్స అయమత్థో వుత్తో ‘‘అస్సవనభావప్పటిక్ఖేపతో’’తి. తేనేవాహ – ‘‘అనూనాధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. సవన-సద్దో చేత్థ కమ్మత్థో వేదితబ్బో ‘‘సుయ్యతీ’’తి.
Sutasaddasanniṭṭhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ – ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ sotadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena niyāmataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyāmetabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti assutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca sammadevāti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā – ‘‘karīyatī’’ti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savana-saddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.
ఏవం సవనహేతుసవనవిసేసవసేన పదత్తయస్స ఏకేన పకారేన అత్థయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని పకారన్తరేహి తం దస్సేతుం – ‘‘తథా ఏవ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ తస్సాతి యా సా భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మస్సవనాకారేన పవత్తా మనోద్వారవిఞ్ఞాణవీథి, తస్సా. సా హి నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తితుం సమత్థా. తథా చ వుత్తం – ‘‘సోతద్వారానుసారేనా’’తి. నానప్పకారేనాతి వక్ఖమానానం అనేకవిహితానం బ్యఞ్జనత్థగ్గహణానం నానాకారేన. ఏతేన ఇమిస్సా యోజనాయ ఆకారత్థో ఏవం-సద్దో గహితోతి దీపేతి. పవత్తిభావప్పకాసనన్తి పవత్తియా అత్థిభావప్పకాసనం. సుతన్తి ధమ్మప్పకాసనన్తి యస్మిం ఆరమ్మణే వుత్తప్పకారా విఞ్ఞాణవీథి నానప్పకారేన పవత్తా, తస్స ధమ్మత్తా వుత్తం, న సుతసద్దస్స ధమ్మత్థత్తా. వుత్తస్సేవత్థస్స పాకటీకరణం ‘‘అయఞ్హేత్థా’’తిఆది. తత్థ విఞ్ఞాణవీథియాతి కరణత్థే కరణవచనం, మయాతి కత్తుఅత్థే.
Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ – ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.
ఏవన్తి నిద్దిసితబ్బప్పకాసనన్తి నిదస్సనత్థం ఏవం-సద్దం గహేత్వా వుత్తం నిదస్సేతబ్బస్స నిదస్సితబ్బత్తాభావాభావతో . తేన ఏవం-సద్దేన సకలమ్పి సుత్తం పచ్చామట్ఠన్తి దస్సేతి. సుతసద్దస్స కిరియాసద్దత్తా సవనకిరియాయ చ సాధారణవిఞ్ఞాణప్పబన్ధప్పటిబద్ధత్తా తత్థ చ పుగ్గలవోహారోతి వుత్తం – ‘‘సుతన్తి పుగ్గలకిచ్చప్పకాసన’’న్తి. న హి పుగ్గలవోహారరహితే ధమ్మప్పబన్ధే సవనకిరియా లబ్భతీతి.
Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato . Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Sutasaddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhappaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ – ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.
యస్స చిత్తసన్తానస్సాతిఆదిపి ఆకారత్థమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా పురిమయోజనాయ అఞ్ఞథా అత్థయోజనం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ ఆకారపఞ్ఞత్తీతి ఉపాదాపఞ్ఞత్తి ఏవ ధమ్మానం పవత్తిఆకారుపాదానవసేన తథా వుత్తా. సుతన్తి విసయనిద్దేసోతి సోతబ్బభూతో ధమ్మో సవనకిరియాకత్తుపుగ్గలస్స సవనకిరియావసేన పవత్తిట్ఠానన్తి కత్వా వుత్తం. చిత్తసన్తానవినిముత్తస్స పరమత్థతో కస్సచి కత్తుఅభావేపి సద్దవోహారేన బుద్ధిపరికప్పితభేదవచనిచ్ఛాయ చిత్తసన్తానతో అఞ్ఞం వియ తంసమఙ్గిం కత్వా వుత్తం – ‘‘చిత్తసన్తానేన తంసమఙ్గీనో’’తి. సవనకిరియావిసయోపి సోతబ్బధమ్మో సవనకిరియావసేన పవత్తచిత్తసన్తానస్స ఇధ పరమత్థతో కత్తుభావతో, సవనవసేన చిత్తపవత్తియా ఏవ వా సవనకిరియాభావతో తంకిరియాకత్తు చ విసయో హోతీతి కత్వా వుత్తం – ‘‘తంసమఙ్గీనో కత్తువిసయే’’తి. సుతాకారస్స చ థేరస్స సమ్మానిచ్ఛితభావతో ఆహ – ‘‘గహణసన్నిట్ఠాన’’న్తి. ఏతేన వా అవధారణత్థం ఏవం-సద్దం గహేత్వా అయమత్థయోజనా కతాతి దట్ఠబ్బం.
Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattuabhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ – ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittapavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ – ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha – ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.
పుబ్బే సుతానం నానావిహితానం సుత్తసఙ్ఖాతానం అత్థబ్యఞ్జనానం ఉపధారితరూపస్స ఆకారస్స నిదస్సనస్స, అవధారణస్స వా పకాసనసభావో ఏవం-సద్దోతి తదాకారాదిఉపధారణస్స పుగ్గలపఞ్ఞత్తియా ఉపాదానభూతధమ్మప్పబన్ధబ్యాపారతాయ వుత్తం – ‘‘ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో’’తి. సవనకిరియా పన పుగ్గలవాదినోపి విఞ్ఞాణనిరపేక్ఖా నత్థీతి విసేసతో విఞ్ఞాణబ్యాపారోతి ఆహ – ‘‘సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో’’తి. మేతి సద్దప్పవత్తియా ఏకన్తేనేవ సత్తవిసయత్తా విఞ్ఞాణకిచ్చస్స చ తత్థేవ సమోదహితబ్బతో ‘‘మేతి ఉభయకిచ్చయుత్తపుగ్గలనిద్దేసో’’తి వుత్తం. అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తివిజ్జమానపఞ్ఞత్తిసభావా యథాక్కమం ఏవంసద్దసుతసద్దానం అత్థాతి తే తథారూపపఞ్ఞత్తిఉపాదానబ్యాపారభావేన దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో, సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో’’తి. ఏత్థ చ కరణకిరియాకత్తుకమ్మవిసేసప్పకాసనవసేన పుగ్గలబ్యాపారవిసయపుగ్గలబ్యాపారనిదస్సనవసేన గహణాకారగ్గాహకతబ్బిసయవిసేసనిద్దేసవసేన కత్తుకరణబ్యాపారకత్తునిద్దేసవసేన చ దుతియాదయో చతస్సో అత్థయోజనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.
Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha – ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃsaddasutasaddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāraggāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
సబ్బస్సపి సద్దాధిగమనీయస్స అత్థస్స పఞ్ఞత్తిముఖేనేవ పటిపజ్జితబ్బత్తా సబ్బపఞ్ఞత్తీనఞ్చ విజ్జమానాదివసేన ఛసు పఞ్ఞత్తిభేదేసు అన్తోగధత్తా తేసు ‘‘ఏవ’’న్తిఆదీనం పఞ్ఞత్తీనం సరూపం నిద్ధారేన్తో ఆహ – ‘‘ఏవన్తి చ మేతి చా’’తిఆది. తత్థ ఏవన్తి చ మేతి చ వుచ్చమానస్సత్థస్స ఆకారాదినో ధమ్మానం అసల్లక్ఖణభావతో అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తిభావోతి ఆహ – ‘‘సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తీ’’తి. తత్థ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేనాతి భూతత్థఉత్తమత్థవసేన. ఇదం వుత్తం హోతి – యో మాయామరీచిఆదయో వియ అభూతత్థో, అనుస్సవాదీహి గహేతబ్బో వియ అనుత్తమత్థో చ న హోతి, సో రూపసద్దాదిసభావో, రుప్పనానుభవనాదిసభావో వా అత్థో సచ్చికట్ఠో పరమత్థో చాతి వుచ్చతి, న తథా ‘‘ఏవం మే’’తిపదానం అత్థోతి. ఏతమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘కిఞ్హేత్థ త’’న్తిఆది వుత్తం. సుతన్తి పన సద్దాయతనం సన్ధాయాహ – ‘‘విజ్జమానపఞ్ఞత్తీ’’తి. తేనేవ హి ‘‘యఞ్హి తం ఏత్థ సోతేన ఉపలద్ధ’’న్తి వుత్తం. ‘‘సోతద్వారానుసారేన ఉపలద్ధ’’న్తి పన వుత్తే అత్థబ్యఞ్జనాది సబ్బం లబ్భతి. తం తం ఉపాదాయ వత్తబ్బతోతి సోతపథమాగతే ధమ్మే ఉపాదాయ తేసం ఉపధారితాకారాదినో పచ్చామసనవసేన ఏవన్తి, ససన్తతిపరియాపన్నే ఖన్ధే ఉపాదాయ మేతి వత్తబ్బత్తాతి అత్థో. దిట్ఠాదిసభావరహితే సద్దాయతనే పవత్తమానోపి సుతవోహారో ‘‘దుతియం తతియ’’న్తిఆదికో వియ పఠమాదీని దిట్ఠముతవిఞ్ఞాతే అపేక్ఖిత్వా పవత్తోతి ఆహ – ‘‘దిట్ఠాదీని ఉపనిధాయ వత్తబ్బతో’’తి. అస్సుతం న హోతీతి హి సుతన్తి పకాసితో అయమత్థోతి.
Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’tipadānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha – ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha – ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Assutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsito ayamatthoti.
అత్తనా పటివిద్ధా సుత్తస్స పకారవిసేసా ఏవన్తి థేరేన పచ్చామట్ఠాతి ఆహ – ‘‘అసమ్మోహం దీపేతీ’’తి. నానప్పకారప్పటివేధసమత్థో హోతీతి ఏతేన వక్ఖమానస్స సుత్తస్స నానప్పకారతం దుప్పటివిజ్ఝతఞ్చ దస్సేతి. సుతస్స అసమ్మోసం దీపేతీతి సుతాకారస్స యాథావతో దస్సియమానత్తా వుత్తం. అసమ్మోహేనాతి సమ్మోహాభావేన, పఞ్ఞాయ ఏవ వా సవనకాలసమ్భూతాయ తదుత్తరికాలపఞ్ఞాసిద్ధి. ఏవం అసమ్మోసేనాతి ఏత్థాపి వత్తబ్బం. బ్యఞ్జనానం పటివిజ్ఝితబ్బో ఆకారో నాతిగమ్భీరో, యథాసుతధారణమేవ తత్థ కరణీయన్తి సతియా బ్యాపారో అధికో, పఞ్ఞా తత్థ గుణీభూతాతి వుత్తం – ‘‘పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయా’’తిఆది ‘‘పఞ్ఞాయ పుబ్బఙ్గమా’’తి కత్వా. పుబ్బఙ్గమతా చేత్థ పధానభావో ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౧, ౨) వియ, పుబ్బఙ్గమతాయ వా చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు ఆవజ్జనాదీనం వియ అప్పధానత్తే పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమా ఏతిస్సాతి అయమ్పి అత్థో యుజ్జతి, ఏవం సతిపుబ్బఙ్గమాయాతి ఏత్థాపి వుత్తనయానుసారేన యథాసమ్భవమత్థో వేదితబ్బో. అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్సాతి అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణస్స, సఙ్కాసనప్పకాసనవివరణవిభజనఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తివసేన ఛహి అత్థపదేహి అక్ఖరపదబ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేసవసేన ఛహి బ్యఞ్జనపదేహి చ సమన్నాగతస్సాతి వా అత్థో దట్ఠబ్బో.
Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha – ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārappaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ – ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.
యోనిసోమనసికారం దీపేతి ఏవం-సద్దేన వుచ్చమానానం ఆకారనిదస్సనావధారణత్థానం అవిపరీతసద్ధమ్మవిసయత్తాతి అధిప్పాయో. అవిక్ఖేపం దీపేతీతి ‘‘చిత్తపరియాదానం కత్థ భాసిత’’న్తిఆదిపుచ్ఛావసే పకరణప్పత్తస్స వక్ఖమానస్స సుత్తస్స సవనం సమాధానమన్తరేన న సమ్భవతీతి కత్వా వుత్తం. విక్ఖిత్తచిత్తస్సాతిఆది తస్సేవత్థస్స సమత్థనవసేన వుత్తం. సబ్బసమ్పత్తియాతి అత్థబ్యఞ్జనదేసకప్పయోజనాదిసమ్పత్తియా. అవిపరీతసద్ధమ్మవిసయేహి వియ ఆకారనిదస్సనావధారణత్థేహి యోనిసోమనసికారస్స, సద్ధమ్మస్సవనేన వియ చ అవిక్ఖేపస్స యథా యోనిసోమనసికారేన ఫలభూతేన అత్తసమ్మాపణిధిపుబ్బేకతపుఞ్ఞతానం సిద్ధి వుత్తా తదవినాభావతో. ఏవం అవిక్ఖేపేన ఫలభూతేన కారణభూతానం సద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయానం సిద్ధి దస్సేతబ్బా సియా అస్సుతవతో సప్పురిసూపనిస్సయరహితస్స చ తదభావతో. న హి విక్ఖిత్తచిత్తోతిఆదినా సమత్థనవచనేన పన అవిక్ఖేపేన కారణభూతేన సప్పురిసూపనిస్సయేన చ ఫలభూతస్స సద్ధమ్మస్సవనస్స సిద్ధి దస్సితా. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో యుత్తో సియా, సద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయా న ఏకన్తేన అవిక్ఖేపస్స కారణం బాహిరఙ్గత్తా, అవిక్ఖేపో పన సప్పురిసూపనిస్సయో వియ సద్ధమ్మస్సవనస్స ఏకన్తకారణన్తి. ఏవమ్పి అవిక్ఖేపేన సప్పురిసూపనిస్సయసిద్ధిజోతనా న సమత్థితావ. నో న సమత్థితా విక్ఖిత్తచిత్తానం సప్పురిసపయిరుపాసనాభావస్స అత్థసిద్ధత్తా. ఏత్థ చ పురిమం ఫలేన కారణస్స సిద్ధిదస్సనం నదీపూరేన వియ ఉపరి వుట్ఠిసబ్భావస్స, దుతియం కారణేన ఫలస్స సిద్ధిదస్సనం దట్ఠబ్బం ఏకన్తవస్సినా వియ మేఘవుట్ఠానేన వుట్ఠిప్పవత్తియా.
Yonisomanasikāraṃdīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘cittapariyādānaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvase pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakappayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato. Evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva. No na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.
భగవతో వచనస్స అత్థబ్యఞ్జనప్పభేదపరిచ్ఛేదవసేన సకలసాసనసమ్పత్తిఓగాహనాకారో నిరవసేసపరహితపారిపూరితాకారణన్తి వుత్తం – ‘‘ఏవం భద్దకో ఆకారో’’తి. యస్మా న హోతీతి సమ్బన్ధో. పచ్ఛిమచక్కద్వయసమ్పత్తిన్తి అత్తసమ్మాపణిధిపుబ్బేకతపుఞ్ఞతాసఙ్ఖాతగుణద్వయం. అపరాపరం వుత్తియా చేత్థ చక్కభావో, చరన్తి ఏతేహి సత్తా సమ్పత్తిభవేసూతి వా. యే సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సానం చతుచక్కం వత్తతీ’’తిఆది (అ॰ ని॰ ౪.౩౧). పురిమపచ్ఛిమభావో చేత్థ దేసనాక్కమవసేన దట్ఠబ్బో. పచ్ఛిమచక్కద్వయసిద్ధియాతి పచ్ఛిమచక్కద్వయస్స అత్థితాయ. సమ్మాపణిహితత్తో పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞో సుద్ధాసయో హోతి తదసిద్ధిహేతూనం కిలేసానం దూరీభావతోతి ఆహ – ‘‘ఆసయసుద్ధి సిద్ధా హోతీ’’తి. తథా హి వుత్తం – ‘‘సమ్మాపణిహితం చిత్తం, సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి (ధ॰ ప॰ ౪౩), ‘‘కతపుఞ్ఞోసి త్వం, ఆనన్ద, పధానమనుయుఞ్జ, ఖిప్పం హోహిసి అనాసవో’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౦౭) చ. తేనేవాహ – ‘‘ఆసయసుద్ధియా అధిగమబ్యత్తిసిద్ధీ’’తి. పయోగసుద్ధియాతి యోనిసోమనసికారపుబ్బఙ్గమస్స ధమ్మస్సవనప్పయోగస్స విసదభావేన. తథా చాహ – ‘‘ఆగమబ్యత్తిసిద్ధీ’’తి , సబ్బస్స వా కాయవచీపయోగస్స నిద్దోసభావేన. పరిసుద్ధకాయవచీపయోగో హి విప్పటిసారాభావతో అవిక్ఖిత్తచిత్తో పరియత్తియం విసారదో హోతీతి.
Bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūritākāraṇanti vuttaṃ – ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaguṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasiddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha – ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanappayogassa visadabhāvena. Tathā cāha – ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti , sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.
నానప్పకారపటివేధదీపకేనాతిఆదినా అత్థబ్యఞ్జనేసు థేరస్స ఏవం-సద్దసుత-సద్దానం అసమ్మోహదీపనతో చతుప్పటిసమ్భిదావసేన అత్థయోజనం దస్సేతి. తత్థ సోతప్పభేదపటివేధదీపకేనాతి ఏతేన అయం సుత-సద్దో ఏవం-సద్దసన్నిధానతో, వక్ఖమానాపేక్ఖాయ వా సామఞ్ఞేనేవ సోతబ్బధమ్మవిసేసం ఆమసతీతి దస్సేతి. మనోదిట్ఠికరణానం పరియత్తిధమ్మానం అనుపేక్ఖనసుప్పటివేధా విసేసతో మనసికారప్పటిబద్ధాతి తే వుత్తనయేన యోనిసోమనసికారదీపకేన ఏవం-సద్దేన యోజేత్వా, సవనధారణవచీపరిచయా పరియత్తిధమ్మా విసేసేన సోతావధానప్పటిబద్ధాతి తే అవిక్ఖేపదీపకేన సుత-సద్దేన యోజేత్వా దస్సేన్తో సాసనసమ్పత్తియా ధమ్మస్సవనే ఉస్సాహం జనేతి. తత్థ ధమ్మాతి పరియత్తిధమ్మా. మనసా అనుపేక్ఖితాతి ‘‘ఇధ సీలం కథితం, ఇధ సమాధి, ఇధ పఞ్ఞా, ఏత్తకా ఏత్థ అనుసన్ధయో’’తిఆదినా నయేన మనసా అను అను పేక్ఖితా. దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధాతి నిజ్ఝానక్ఖన్తి భూతాయ, ఞాతపరిఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ వా దిట్ఠియా తత్థ తత్థ వుత్తరూపారూపధమ్మే ‘‘ఇతి రూపం, ఏత్తకం రూప’’న్తిఆదినా సుట్ఠు వవత్థపేత్వా పటివిద్ధా.
Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohadīpanato catuppaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotappabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇānaṃ pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārappaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammā visesena sotāvadhānappaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhayo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.
సకలేన వచనేనాతి పుబ్బే తీహి పదేహి విసుం విసుం యోజితత్తా వుత్తం. అసప్పురిసభూమిన్తి అకతఞ్ఞుతం, ‘‘ఇధేకచ్చో పాపభిక్ఖు తథాగతప్పవేదితం ధమ్మవినయం పరియాపుణిత్వా అత్తనో దహతీ’’తి (పారా॰ ౧౯౫) ఏవం వుత్తం అనరియవోహారావత్థం. సా ఏవ అనరియవోహారావత్థా అసద్ధమ్మో. నను చ ఆనన్దత్థేరస్స ‘‘మమేదం వచన’’న్తి అధిమానస్స, మహాకస్సపత్థేరాదీనఞ్చ తదాసఙ్కాయ అభావతో అసప్పురిసభూమిసమతిక్కమాదివచనం నిరత్థకన్తి? నయిదమేవం, ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి వదన్తేన అయమ్పి అత్థో విభావితోతి దస్సనతో. కేచి పన ‘‘దేవతానం పరివితక్కాపేక్ఖం తథావచనన్తి ఏదిసీ చోదనా అనవకాసా’’తి వదన్తి. తస్మిం కిర ఖణే ఏకచ్చానం దేవతానం ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది ‘‘భగవా పరినిబ్బుతో, అయఞ్చ ఆయస్మా దేసనాకుసలో ఇదాని ధమ్మం దేసేతి, సక్యకులప్పసుతో తథాగతస్స భాతా చూళపితుపుత్తో, కిం ను ఖో సయం సచ్ఛికతం ధమ్మం దేసేతి, ఉదాహు భగవతో ఏవ వచనం యథాసుత’’న్తి, ఏవం తదాసఙ్కితప్పకారతో అసప్పురిసభూమిసమోక్కమాదితో అతిక్కమాది విభావితన్తి. అత్తనో అదహన్తోతి ‘‘మమేద’’న్తి అత్తని అట్ఠపేన్తో. అప్పేతీతి నిదస్సేతి. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేసు యథారహం సత్తే నేతీతి నేత్తి, ధమ్మోయేవ నేత్తి ధమ్మనేత్తి.
Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ, ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ, ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.
దళ్హతరనివిట్ఠా విచికిచ్ఛా కఙ్ఖా. నాతిసంసప్పనం మతిభేదమత్తం విమతి. అస్సద్ధియం వినాసేతి భగవతా భాసితత్తా సమ్ముఖా చస్స పటిగ్గహితత్తా ఖలితదురుత్తాదిగ్గహణదోసాభావతో చ. ఏత్థ చ పఞ్చమాదయో తిస్సో అత్థయోజనా ఆకారాదిఅత్థేసు అగ్గహితవిసేసమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా దస్సితా, తతో పరా చతస్సో ఆకారత్థమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా విభావితా, పచ్ఛిమా పన తిస్సో యథాక్కమం ఆకారత్థం నిదస్సనత్థం అవధారణత్థఞ్చ ఏవం-సద్దం గహేత్వా యోజితాతి దట్ఠబ్బం.
Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā bhāsitattā sammukhā cassa paṭiggahitattā khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca pañcamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.
ఏక-సద్దో అఞ్ఞసేట్ఠఅసహాయసఙ్ఖాదీసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చ, ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞన్తి ఇత్థేకే అభివదన్తీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౭) అఞ్ఞత్థే దిస్సతి, ‘‘చేతసో ఏకోదిభావ’’న్తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౨౮; పారా॰ ౧౧) సేట్ఠే, ‘‘ఏకో వూపకట్ఠో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౪౦౫; ౨.౨౧౫; మ॰ ని॰ ౧.౮౦; సం॰ ని॰ ౩.౬౩; చూళవ॰ ౪౪౫) అసహాయే ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౮.౨౯) సఙ్ఖాయం. ఇధాపి సఙ్ఖాయన్తి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో’’తి. కాలఞ్చ సమయఞ్చాతి యుత్తకాలఞ్చ పచ్చయసామగ్గిఞ్చ. ఖణోతి ఓకాసో. తథాగతుప్పాదాదికో హి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఓకాసో తప్పచ్చయప్పటిలాభహేతుత్తా. ఖణో ఏవ చ సమయో. యో ఖణోతి చ సమయోతి చ వుచ్చతి, సో ఏకో ఏవాతి హి అత్థో. మహాసమయోతి మహాసమూహో. సమయోపి ఖోతి సిక్ఖాపదపూరణస్స హేతుపి. సమయప్పవాదకేతి దిట్ఠిప్పవాదకే. తత్థ హి నిసిన్నా తిత్థియా అత్తనో అత్తనో సమయం పవదన్తీతి. అత్థాభిసమయాతి హితప్పటిలాభా. అభిసమేతబ్బోతి అభిసమయో, అభిసమయో అత్థో అభిసమయట్ఠోతి పీళనాదీని అభిసమేతబ్బభావేన ఏకీభావం ఉపనేత్వా వుత్తాని. అభిసమయస్స వా పటివేధస్స విసయభూతో అత్థో అభిసమయట్ఠోతి తానేవ తథా ఏకత్తేన వుత్తాని. తత్థ పీళనం దుక్ఖసచ్చస్స తంసమఙ్గినో హింసనం అవిప్ఫారికతాకరణం. సన్తాపో దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన సన్తపనం పరిదహనం.
Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405; 2.215; ma. ni. 1.80; saṃ. ni. 3.63; cūḷava. 445) asahāye ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhāyaṃ. Idhāpi saṅkhāyanti dassento āha – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitappaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santapanaṃ paridahanaṃ.
తత్థ సహకారికారణే సనిజ్ఝం సమేతి సమవేతీతి సమయో, సమవాయో. సమేతి సమాగచ్ఛతి ఏత్థ మగ్గబ్రహ్మచరియం తదాధారపుగ్గలేహీతి సమయో, ఖణో. సమేతి ఏత్థ, ఏతేన వా సంగచ్ఛతి సత్తో, సభావధమ్మో వా సహజాతాదీహి, ఉప్పాదాదీహి వాతి సమయో, కాలో. ధమ్మప్పవత్తిమత్తతాయ అత్థతో అభూతోపి హి కాలో ధమ్మప్పవత్తియా అధికరణం కరణం వియ చ కప్పనామత్తసిద్ధేన రూపేన వోహరీయతీతి. సమం, సహ వా అవయవానం అయనం పవత్తి అవట్ఠానన్తి సమయో, సమూహో యథా ‘‘సముదాయో’’తి. అవయవసహావట్ఠానమేవ హి సమూహోతి. అవసేసపచ్చయానం సమాగమే ఏతి ఫలం ఏతస్మా ఉప్పజ్జతి పవత్తతి చాతి సమయో, హేతు యథా ‘‘సముదయో’’తి. సమేతి సంయోజనభావతో సమ్బద్ధో ఏతి అత్తనో విసయే పవత్తతి, దళ్హగ్గహణభావతో వా సంయుత్తా అయన్తి పవత్తన్తి సత్తా యథాభినివేసం ఏతేనాతి సమయో, దిట్ఠి. దిట్ఠిసంయోజనేన హి సత్తా అతివియ బజ్ఝన్తీతి. సమితి సఙ్గతి సమోధానన్తి సమయో, పటిలాభో. సమస్స యానం, సమ్మా వా యానం అపగమోతి సమయో, పహానం. అభిముఖం ఞాణేన సమ్మా ఏతబ్బో అభిసమేతబ్బోతి అభిసమయో, ధమ్మానం అవిపరీతో సభావో. అభిముఖభావేన సమ్మా ఏతి గచ్ఛతి బుజ్ఝతీతి అభిసమయో, ధమ్మానం అవిపరీతసభావావబోధో. ఏవం తస్మిం తస్మిం అత్థే సమయసద్దస్స పవత్తి వేదితబ్బా. సమయసద్దస్స అత్థుద్ధారే అభిసమయసద్దస్స ఉదాహరణం వుత్తనయేన వేదితబ్బం. అస్సాతి సమయసద్దస్స. కాలో అత్థో సమవాయాదీనం అత్థానం ఇధ అసమ్భవతో, దేసదేసకపరిసానం వియ సుత్తస్స నిదానభావేన కాలస్స అపదిసితబ్బతో చ.
Tattha sahakārikāraṇe sanijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambaddho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.
కస్మా పనేత్థ అనియమితవసేనేవ కాలో నిద్దిట్ఠో, న ఉతుసంవచ్ఛరాదివసేన నియమేత్వాతి ఆహ – ‘‘తత్థ కిఞ్చాపీ’’తిఆది. ఉతుసంవచ్ఛరాదివసేన నియమం అకత్వా సమయసద్దస్స వచనే అయమ్పి గుణో లద్ధో హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘యే వా ఇమే’’తిఆదిమాహ. సామఞ్ఞజోతనా హి విసేసే అవతిట్ఠతీతి. తత్థ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేవసికం ఝానసమాపత్తీహి వీతినామనకాలో, విసేసతో సత్తసత్తాహాని. సుప్పకాసాతి దససహస్సిలోకధాతుయా పకమ్పనఓభాసపాతుభావాదీహి పాకటా. యథావుత్తభేదేసు ఏవ సమయేసు ఏకదేసం పకారన్తరేహి సఙ్గహేత్వా దస్సేతుం ‘‘యో చాయ’’న్తిఆదిమాహ. తథా హి ఞాణకిచ్చసమయో అత్తహితప్పటిపత్తిసమయో చ అభిసమ్బోధిసమయో, అరియతుణ్హీభావసమయో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో, కరుణాకిచ్చపరహితప్పటిపత్తిధమ్మికథాసమయో దేసనాసమయోయేవ.
Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitappaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitappaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayoyeva.
కరణవచనేన నిద్దేసో కతోతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి అభిధమ్మవినయేసు. తథాతి భుమ్మకరణేహి. అధికరణత్థో ఆధారత్థో. భావో నామ కిరియా, కిరియాయ కిరియన్తరలక్ఖణం భావేనభావలక్ఖణం. తత్థ యథా కాలో సభావధమ్మపరిచ్ఛిన్నో సయం పరమత్థతో అవిజ్జమానోపి ఆధారభావేన పఞ్ఞాతో తఙ్ఖణప్పవత్తానం తతో పుబ్బే పరతో చ అభావతో ‘‘పుబ్బణ్హే జాతో, సాయన్హే గచ్ఛతీ’’తి చ ఆదీసు, సమూహో చ అవయవవినిముత్తో అవిజ్జమానోపి కప్పనామత్తసిద్ధో అవయవానం ఆధారభావేన పఞ్ఞాపీయతి ‘‘రుక్ఖే సాఖా, యవరాసియం సమ్భూతో’’తిఆదీసు, ఏవం ఇధాపీతి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అధికరణం…పే॰… ధమ్మాన’’న్తి. యస్మిం కాలే, ధమ్మపుఞ్జే వా కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మిం ఏవ కాలే, ధమ్మపుఞ్జే చ ఫస్సాదయోపి హోన్తీతి అయఞ్హి తత్థ అత్థో. యథా ‘‘గావీసు దుయ్హమానాసు గతో, దుద్ధాసు ఆగతో’’తి దోహనకిరియాయ గమనకిరియా లక్ఖీయతి, ఏవం ఇధాపి ‘‘యస్మిం సమయే, తస్మిం సమయే’’తి చ వుత్తే ‘‘సతీ’’తి అయమత్థో విఞ్ఞాయమానో ఏవ హోతి పదత్థస్స సత్తావిరహాభావతోతి సమయస్స సత్తాకిరియాయ చిత్తస్స ఉప్పాదకిరియా, ఫస్సాదీనం భవనకిరియా చ లక్ఖీయతీతి. యస్మిం సమయేతి యస్మిం నవమే ఖణే, యస్మిం యోనిసోమనసికారాదిహేతుమ్హి, పచ్చయసమవాయే వా సతి కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మింయేవ ఖణే హేతుమ్హి పచ్చయసమవాయే చ ఫస్సాదయోపి హోన్తీతి ఉభయత్థ సమయసద్దే భుమ్మనిద్దేసో కతో లక్ఖణభూతభావయుత్తోతి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఖణ…పే॰… లక్ఖీయతీ’’తి.
Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha – ‘‘adhikaraṇaṃ…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha – ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.
హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి ‘‘అన్నేన వసతి, అజ్ఝేనేన వసతి, ఫరసునా ఛిన్దతి, కుదాలేన ఖణతీ’’తిఆదీసు వియ. వీతిక్కమఞ్హి సుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం తం పుగ్గలం పటిపుచ్ఛిత్వా విగరహిత్వా చ తం తం వత్థుం ఓతిణ్ణకాలం అనతిక్కమిత్వా తేనేవ కాలేన సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపేన్తో భగవా విహరతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో తతియపారాజికాదీసు వియ.
Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇe vatthusmiṃ taṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññāpento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.
అచ్చన్తమేవ ఆరమ్భతో పట్ఠాయ యావ దేసనానిట్ఠానం పరహితప్పటిపత్తిసఙ్ఖాతేన కరుణావిహారేన. తదత్థజోతనత్థన్తి అచ్చన్తసంయోగత్థజోతనత్థం. ఉపయోగవచననిద్దేసో కతో యథా ‘‘మాసం అజ్ఝేతీ’’తి. పోరాణాతి అట్ఠకథాచరియా. అభిలాపమత్తభేదోతి వచనమత్తేన విసేసో. తేన సుత్తవినయేసు విభత్తిబ్యత్తయో కతోతి దస్సేతి.
Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitappaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti. Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.
ఇదాని ‘‘భగవా’’తి ఇమస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘భగవాతి గరూ’’తిఆది. భగవాతి వచనం సేట్ఠన్తి సేట్ఠవాచకం వచనం, సేట్ఠగుణసహచరణం సేట్ఠన్తి వుత్తం. అథ వా వుచ్చతీతి వచనం, అత్థో. యస్మా యో ‘‘భగవా’’తి వచనేన వచనీయో అత్థో, సో సేట్ఠోతి అత్థో. భగవాతి వచనముత్తమన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. గారవయుత్తోతి గరుభావయుత్తో గరుగుణయోగతో. గరుకరణం వా సాతిసయం అరహతీతి గారవయుత్తో, గారవారహోతి అత్థో. సిప్పాదిసిక్ఖాపకా గరూ హోన్తి, న చ గారవయుత్తా, అయం పన తాదిసో న హోతి, తస్మా గరూతి వత్వా గారవయుత్తోతి వుత్తన్తి కేచి. వుత్తోయేవ, న ఇధ వత్తబ్బో విసుద్ధిమగ్గస్స ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ ఏకదేసభావతోతి అధిప్పాయో.
Idāni ‘‘bhagavā’’ti imassa atthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavāti garū’’tiādi. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ, seṭṭhaguṇasahacaraṇaṃ seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Yasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā garūti vatvā gāravayuttoti vuttanti keci. Vuttoyeva, na idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.
ధమ్మసరీరం పచ్చక్ఖం కరోతీతి ‘‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో , సో వో మమచ్చయేన సత్థా’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౧౬) వచనతో ధమ్మస్స సత్థుభావపరియాయో విజ్జతీతి కత్వా వుత్తం. వజిరసఙ్ఘాతసమానకాయో పరేహి అభేజ్జసరీరత్తా. న హి భగవతో రూపకాయే కేనచి సక్కా అన్తరాయో కాతున్తి. దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి వక్ఖమానస్స సకలసుత్తస్స ఏవన్తి నిద్దిసనతో. సావకసమ్పత్తిం నిద్దిసతి పటిసమ్భిదాపత్తేన పఞ్చసు ఠానేసు భగవతా ఏతదగ్గే ఠపితేన మయా మహాసావకేన సుతం, తఞ్చ ఖో మయా సుతం, న అనుస్సుతికం, న పరమ్పరాభతన్తి ఇమస్స అత్థస్స దీపనతో. కాలసమ్పత్తిం నిద్దిసతి ‘‘భగవా’’తి పదస్స సన్నిధానే పయుత్తస్స సమయసద్దస్స కాలస్స బుద్ధుప్పాదప్పటిమణ్డితభావదీపనతో . బుద్ధుప్పాదపరమా హి కాలసమ్పదా. తేనేతం వుచ్చతి –
Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto , so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa evanti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayā sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samayasaddassa kālassa buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato . Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –
‘‘కప్పకసాయే కలియుగే, బుద్ధుప్పాదో అహో మహచ్ఛరియం;
‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;
హుతావహమజ్ఝే జాతం, సముదితమకరన్దమరవిన్ద’’న్తి. (దీ॰ ని॰ టీ॰ ౧.౧; సం॰ ని॰ టీ॰ ౧.౧.౧ దేవతాసంయుత్త);
Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta);
భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం నిద్దిసతి గుణవిసిట్ఠసత్తుత్తమగరుగారవాధివచనభావతో.
Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.
ఏవంనామకే నగరేతి కథం పనేతం నగరం ఏవంనామకం జాతన్తి? వుచ్చతే, యథా కాకన్దస్స ఇసినో నివాసట్ఠానే మాపితా నగరీ కాకన్దీ, మాకన్దస్స నివాసట్ఠానే మాపితా మాకన్దీ, కుసమ్బస్స నివాసట్ఠానే మాపితా కోసమ్బీతి వుచ్చతి, ఏవం సవత్థస్స ఇసినో నివాసట్ఠానే మాపితా నగరీ సావత్థీతి వుచ్చతి. ఏవం తావ అక్ఖరచిన్తకా వదన్తి. అట్ఠకథాచరియా పన భణన్తి – ‘‘యం కిఞ్చి మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం, సబ్బమేత్థ అత్థీ’’తి సావత్థి. సత్థసమాయోగే చ ‘కిం భణ్డమత్థీ’తి పుచ్ఛితే ‘సబ్బమత్థీ’తి వచనముపాదాయ సావత్థి.
Evaṃnāmake nagareti kathaṃ panetaṃ nagaraṃ evaṃnāmakaṃ jātanti? Vuccate, yathā kākandassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī kākandī, mākandassa nivāsaṭṭhāne māpitā mākandī, kusambassa nivāsaṭṭhāne māpitā kosambīti vuccati, evaṃ savatthassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī sāvatthīti vuccati. Evaṃ tāva akkharacintakā vadanti. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti – ‘‘yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ, sabbamettha atthī’’ti sāvatthi. Satthasamāyoge ca ‘kiṃ bhaṇḍamatthī’ti pucchite ‘sabbamatthī’ti vacanamupādāya sāvatthi.
‘‘సబ్బదా సబ్బూపకరణం, సావత్థియం సమోహితం;
‘‘Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ, sāvatthiyaṃ samohitaṃ;
తస్మా సబ్బముపాదాయ, సావత్థీతి పవుచ్చతి. (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪; ఖు॰ పా॰ అట్ఠ॰ ౫.మఙ్గలసుత్తవణ్ణనా; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౫; పటి॰ మ॰ ౨.౧.౧౮౪);
Tasmā sabbamupādāya, sāvatthīti pavuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 5; paṭi. ma. 2.1.184);
‘‘కోసలానం పురం రమ్మం, దస్సనేయ్యం మనోరమం;
‘‘Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;
దసహి సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుతం.
Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyutaṃ.
‘‘వుద్ధిం వేపుల్లతం పత్తం, ఇద్ధం ఫీతం మనోరమం;
‘‘Vuddhiṃ vepullataṃ pattaṃ, iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ;
ఆళకమన్దావ దేవానం, సావత్థిపురముత్తమ’’న్తి. (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪; ఖు॰ పా॰ అట్ఠ॰ ౫.మఙ్గలసుత్తవణ్ణనా);
Āḷakamandāva devānaṃ, sāvatthipuramuttama’’nti. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā);
అవిసేసేనాతి న విసేసేన, విహారభావసామఞ్ఞేనాతి అత్థో. ఇరియాపథవిహారో…పే॰… విహారేసూతి ఇరియాపథవిహారో దిబ్బవిహారో బ్రహ్మవిహారో అరియవిహారోతి ఏతేసు చతూసు విహారేసు. సమఙ్గిపరిదీపనన్తి సమఙ్గిభావపరిదీపనం. ఏతన్తి విహరతీతి ఏతం పదం. తథా హి తం ‘‘ఇధేకచ్చో గిహిసంసట్ఠో విహరతి సహనన్దీ సహసోకీ’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౪.౨౪౧) ఇరియాపథవిహారే ఆగతం, ‘‘యస్మిం సమయే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి … పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౪౯౯; విభ॰ ౬౨౪) దిబ్బవిహారే, ‘‘సో మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౫౫౬; ౩.౩౦౮; మ॰ ని॰ ౧.౭౭, ౪౫౯, ౫౦౯; ౨.౩౦౯, ౩౧౫, ౪౫౧, ౪౭౧; ౩.౨౩౦, విభ॰ ౬౪౨, ౬౪౩) బ్రహ్మవిహారే, ‘‘సో ఖోహం, అగ్గివేస్సన, తస్సాయేవ కథాయ పరియోసానే తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి సన్నిసాదేమి ఏకోదిం కరోమి, సమాదహామి, యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౮౭) అరియవిహారే.
Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpathavihāro…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Etanti viharatīti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihisaṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ, ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi … paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 499; vibha. 624) dibbavihāre, ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, vibha. 642, 643) brahmavihāre, ‘‘so khohaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi, samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.
తత్థ ఇరియనం పవత్తనం ఇరియా, కాయప్పయోగో. తస్సా పవత్తనూపాయభావతో ఠానాది ఇరియాపథో. ఠానసమఙ్గీ వా హి కాయేన కిఞ్చి కరేయ్య గమనాదీసు అఞ్ఞతరసమఙ్గీ వా. అథ వా ఇరియతి పవత్తతి ఏతేన అత్తభావో, కాయకిచ్చం వాతి ఇరియా, తస్సా పవత్తియా ఉపాయభావతో పథోతి ఇరియాపథో, ఠానాది ఏవ. సో చ అత్థతో గతినివత్తిఆదిఆకారేన పవత్తో చతుసన్తతిరూపప్పబన్ధో ఏవ. విహరణం, విహరతి ఏతేనాతి వా విహారో. దివి భవో దిబ్బో, తత్థ బహులప్పవత్తియా బ్రహ్మపారిసజ్జాదిదేవలోకే భవోతి అత్థో. తత్థ యో దిబ్బానుభావో, తదత్థాయ సంవత్తతీతి వా దిబ్బో, అభిఞ్ఞాభినీహారవసేన మహాగతికత్తా వా దిబ్బో, దిబ్బో చ సో విహారో చాతి దిబ్బవిహారో, చతస్సో రూపావచరసమాపత్తియో. అరూపసమాపత్తియోపి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. బ్రహ్మానం, బ్రహ్మానో వా విహారా బ్రహ్మవిహారా, చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయో. అరియో, అరియానం వా విహారో అరియవిహారో, చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని. సో హి ఏకం ఇరియాపథబాధనన్తిఆది యదిపి భగవా ఏకేనపి ఇరియాపథేన చిరతరం కాలం అత్తభావం పవత్తేతుం సక్కోతి, తథాపి ఉపాదిన్నకసరీరస్స అయం సభావోతి దస్సేతుం వుత్తం. యస్మా వా భగవా యత్థ కత్థచి వసన్తో వేనేయ్యానం ధమ్మం దేసేన్తో నానాసమాపత్తీహి చ కాలం వీతినామేన్తో వసతీతి సత్తానం అత్తనో చ వివిధహితసుఖం హరతి ఉపనేతి ఉప్పాదేతి, తస్మా వివిధం హరతీతి విహరతీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.
Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanūpāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpappabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Arūpasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmānaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyo, ariyānaṃ vā vihāro ariyavihāro, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhahitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evamettha attho veditabbo.
జేతస్స రాజకుమారస్సాతి ఏత్థ అత్తనో పచ్చత్థికజనం జినాతీతి జేతో. సోతసద్దో వియ హి కత్తుసాధనో జేతసద్దో. అథ వా రఞ్ఞా పసేనదికోసలేన అత్తనో పచ్చత్థికజనే జితే జాతోతి జేతో. రఞ్ఞో హి జయం ఆరోపేత్వా కుమారో జితవాతి జేతోతి వుత్తో. మఙ్గలకామతాయ వా తస్స ఏవంనామమేవ కతన్తి జేతో. మఙ్గలకామతాయ హి జేయ్యోతి ఏతస్మిం అత్థే జేతోతి వుత్తం. విత్థారో పనాతిఆదినా ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి ఏత్థ సుదత్తో నామ సో, గహపతి, మాతాపితూహి కతనామవసేన, సబ్బకామసమిద్ధతాయ పన విగతమచ్ఛేరతాయ కరుణాదిగుణసమఙ్గితాయ చ నిచ్చకాలం అనాథానం పిణ్డమదాసి. తేన అనాథపిణ్డికోతి సఙ్ఖం గతో. ఆరమన్తి ఏత్థ పాణినో, విసేసేన వా పబ్బజితాతి ఆరామో, తస్స పుప్ఫఫలాదిసోభాయ నాతిదూరనచ్చాసన్నతాదిపఞ్చవిధసేనాసనఙ్గసమ్పత్తియా చ తతో తతో ఆగమ్మ రమన్తి అభిరమన్తి, అనుక్కణ్ఠితా హుత్వా నివసన్తీతి అత్థో. వుత్తప్పకారాయ వా సమ్పత్తియా తత్థ తత్థ గతేపి అత్తనో అబ్భన్తరంయేవ ఆనేత్వా రమేతీతి ఆరామో. సో హి అనాథపిణ్డికేన గహపతినా జేతస్స రాజకుమారస్స హత్థతో అట్ఠారసహిరఞ్ఞకోటీహి సన్థారేన కిణిత్వా అట్ఠారసహిరఞ్ఞకోటీహి సేనాసనాని కారాపేత్వా అట్ఠారసహిరఞ్ఞకోటీహి విహారమహం నిట్ఠాపేత్వా ఏవం చతుపఞ్ఞాసహిరఞ్ఞకోటిపరిచ్చాగేన బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నియ్యాతితో, తస్మా ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామో’’తి వుచ్చతీతి ఇమమత్థం నిదస్సేతి.
Jetassarājakumārassāti ettha attano paccatthikajanaṃ jinātīti jeto. Sotasaddo viya hi kattusādhano jetasaddo. Atha vā raññā pasenadikosalena attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Rañño hi jayaṃ āropetvā kumāro jitavāti jetoti vutto. Maṅgalakāmatāya vā tassa evaṃnāmameva katanti jeto. Maṅgalakāmatāya hi jeyyoti etasmiṃ atthe jetoti vuttaṃ. Vitthāro panātiādinā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ettha sudatto nāma so, gahapati, mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhatāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhāya nātidūranaccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti, anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahiraññakoṭīhi santhārena kiṇitvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātito, tasmā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti vuccatīti imamatthaṃ nidasseti.
తత్థాతి ‘‘ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి యం వుత్తం వాక్యం, తత్థ. సియాతి కస్సచి ఏవం పరివితక్కో సియా, వక్ఖమానాకారేన కదాచి చోదేయ్య వాతి అత్థో. అథ తత్థ విహరతీతి యది జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే విహరతి. న వత్తబ్బన్తి నానాఠానభూతత్తా సావత్థిజేతవనానం, ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి చ వుత్తత్తాతి అధిప్పాయో. ఇదాని చోదకో తమేవ అత్తనో అధిప్పాయం ‘‘న హి సక్కా’’తిఆదినా వివరతి. ఇతరో సబ్బమేతం అవిపరీతం అత్థం అజానన్తేన తయా వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏతన్తి ‘‘సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి ఏతం వచనం. ఏవన్తి ‘‘యది తావ భగవా’’తిఆదినా యం తం భవతా చోదితం, తం అత్థతో ఏవం న ఖో పన దట్ఠబ్బం, న ఉభయత్థ అపుబ్బం అచరిమం విహారదస్సనత్థన్తి అత్థో. ఇదాని అత్తనా యథాధిప్పేతం అవిపరీతమత్థం, తస్స చ పటికచ్చేవ వుత్తభావం, తేన చ అప్పటివిద్ధతం పకాసేన్తో ‘‘నను అవోచుమ్హ…పే॰… జేతవనే’’తి ఆహ. ఏవమ్పి ‘‘జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే విహరతి’’చ్చేవ వత్తబ్బం, న ‘‘సావత్థియ’’న్తి చోదనం మనసి కత్వా వుత్తం – ‘‘గోచరగామనిదస్సనత్థ’’న్తిఆది.
Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā sāvatthijetavanānaṃ, ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… jetavane’’ti āha. Evampi ‘‘jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘sāvatthiya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ – ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.
అవస్సఞ్చేత్థ గోచరగామకిత్తనం కత్తబ్బం. తథా హి తం యథా జేతవనాదికిత్తనం పబ్బజితానుగ్గహకరణాదిఅనేకప్పయోజనం, ఏవం గోచరగామకిత్తనమ్పి గహట్ఠానుగ్గహకరణాదివివిధపయోజనన్తి దస్సేన్తో ‘‘సావత్థివచనేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పచ్చయగ్గహణేన ఉపసఙ్కమపయిరుపాసనానం ఓకాసదానేన ధమ్మదేసనాయ సరణేసు సీలేసు చ పతిట్ఠాపనేన యథూపనిస్సయం ఉపరివిసేసాధిగమావహనేన చ గహట్ఠానుగ్గహకరణం, ఉగ్గహపరిపుచ్ఛానం కమ్మట్ఠానానుయోగస్స చ అనురూపవసనట్ఠానపరిగ్గహేనేత్థ పబ్బజితానుగ్గహకరణం వేదితబ్బం. కరుణాయ ఉపగమనం, న లాభాదినిమిత్తం. పఞ్ఞాయ అపగమనం, న విరోధాదినిమిత్తన్తి ఉపగమనాపగమనానం నిరుపక్కిలేసతం విభావేతి. ధమ్మికసుఖం నామ అనవజ్జసుఖం. దేవతానం ఉపకారబహులతా జనవివిత్తతాయ. పచురజనవివిత్తఞ్హి ఠానం దేవా ఉపసఙ్కమితబ్బం మఞ్ఞన్తి. తదత్థపరినిప్ఫాదనన్తి లోకత్థనిప్ఫాదనం, బుద్ధకిచ్చసమ్పాదనన్తి అత్థో. ఏవమాదినాతి ఆది-సద్దేన సావత్థికిత్తనేన రూపకాయస్స అనుగ్గణ్హనం దస్సేతి, జేతవనాదికిత్తనేన ధమ్మకాయస్స. తథా పురిమేన పరాధీనకిరియాకరణం, దుతియేన అత్తాధీనకిరియాకరణం. పురిమేన వా కరుణాకిచ్చం, ఇతరేన పఞ్ఞాకిచ్చం. పురిమేన చస్స పరమాయ అనుకమ్పాయ సమన్నాగమం, పచ్ఛిమేన పరమాయ ఉపేక్ఖాయ సమన్నాగమం దీపేతి. భగవా హి సబ్బసత్తే పరమాయ అనుకమ్పాయ అనుకమ్పతి, న చ తత్థ సినేహదోసానుపతితో పరముపేక్ఖకభావతో. ఉపేక్ఖకో చ న పరహితసుఖకరణే అప్పోస్సుక్కో మహాకారుణికభావతో. తస్స మహాకారుణికతాయ లోకనాథతా, ఉపేక్ఖకతాయ అత్తనాథతా.
Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā jetavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhapayojananti dassento ‘‘sāvatthivacanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ. Paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devatānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena sāvatthikittanena rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, jetavanādikittanena dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato. Upekkhako ca na parahitasukhakaraṇe appossukko mahākāruṇikabhāvato. Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā.
తథా హేస బోధిసత్తభూతో మహాకరుణాయ సఞ్చోదితమానసో సకలలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నో మహాభినీహారతో పట్ఠాయ తదత్థనిప్ఫాదనత్థం పుఞ్ఞఞాణసమ్భారే సమ్పాదేన్తో అపరిమితం కాలం అనప్పకం దుక్ఖమనుభోసి, ఉపేక్ఖకతాయ సమ్మా పతితేహి దుక్ఖేహి న వికమ్పితతా. మహాకారుణికతాయ సంసారాభిముఖతా, ఉపేక్ఖకతాయ తతో నిబ్బిన్దనా. తథా ఉపేక్ఖకతాయ నిబ్బానాభిముఖతా, మహాకారుణికతాయ తదధిగమో. తథా మహాకారుణికతాయ పరేసం అహింసాపనం, ఉపేక్ఖకతాయ సయం పరేహి అభాయనం. మహాకారుణికతాయ పరం రక్ఖతో అత్తనో రక్ఖణం, ఉపేక్ఖకతాయ అత్తానం రక్ఖతో పరేసం రక్ఖణం. తేనస్స అత్తహితాయ పటిపన్నాదీసు చతుత్థపుగ్గలభావో సిద్ధో హోతి. తథా మహాకారుణికతాయ సచ్చాధిట్ఠానస్స చ చాగాధిట్ఠానస్స చ పారిపూరీ, ఉపేక్ఖకతాయ ఉపసమాధిట్ఠానస్స చ పఞ్ఞాధిట్ఠానస్స చ పారిపూరీ . ఏవం పురిసుద్ధాసయప్పయోగస్స మహాకారుణికతాయ లోకహితత్థమేవ రజ్జసమ్పదాదిభవసమ్పత్తియా ఉపగమనం, ఉపేక్ఖకతాయ తిణాయపి అమఞ్ఞమానస్స తతో అపగమనం. ఇతి సువిసుద్ధఉపగమాపగమస్స మహాకారుణికతాయ లోకహితత్థమేవ దానవసేన సమ్పత్తీనం పరిచ్చజనా, ఉపేక్ఖకతాయ చస్స ఫలస్స అత్తనో అపచ్చాసీసనా. ఏవం సముదాగమనతో పట్ఠాయ అచ్ఛరియబ్భుతగుణసమన్నాగతస్స మహాకారుణికతాయ పరేసం హితసుఖత్థం అతిదుక్కరకారితా, ఉపేక్ఖకతాయ కాయమ్పి అనలఙ్కారితా.
Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampitatā. Mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ ahiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa ca cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūrī, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa ca paññādhiṭṭhānassa ca pāripūrī . Evaṃ purisuddhāsayappayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṅkāritā.
తథా మహాకారుణికతాయ చరిమత్తభావే జిణ్ణాతురమతదస్సనేన సఞ్జాతసంవేగో, ఉపేక్ఖకతాయ ఉళారేసు దేవభోగసదిసేసు భోగేసు నిరపేక్ఖో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమి. తథా మహాకారుణికతాయ ‘‘కిచ్ఛం వతాయం లోకో ఆపన్నో’’తిఆదినా (దీ॰ ని॰ ౨.౫౭; సం॰ ని॰ ౨.౪, ౧౦) కరుణాముఖేనేవ విపస్సనారమ్భో, ఉపేక్ఖకతాయ బుద్ధభూతస్స సత్త సత్తాహాని వివేకసుఖేనేవ వీతినామనం. మహాకారుణికతాయ ధమ్మగమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖిత్వా ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కనం ఆపజ్జిత్వాపి మహాబ్రహ్మునో అజ్ఝేసనాపదేసేన ఓకాసకరణం, ఉపేక్ఖకతాయ పఞ్చవగ్గియాదివేనేయ్యానం అననురూపసముదాచారేపి అనఞ్ఞథాభావో. మహాకారుణికతాయ కత్థచి పటిఘాతాభావేనస్స సబ్బత్థ అమిత్తసఞ్ఞాభావో, ఉపేక్ఖకతాయ కత్థచిపి అనురోధాభావేన సబ్బత్థ సినేహసన్థవాభావో. మహాకారుణికతాయ పరేసం పసాదనా, ఉపేక్ఖకతాయ పసన్నాకారేహి న వికమ్పనా. మహాకారుణికతాయ ధమ్మానురాగాభావేన తత్థ ఆచరియముట్ఠిఅభావో, ఉపేక్ఖకతాయ సావకానురాగాభావేన పరివారపరికమ్మతాభావో. మహాకారుణికతాయ ధమ్మం దేసేతుం పరేహి సంసగ్గముపగచ్ఛతోపి ఉపేక్ఖకతాయ న తత్థ అభిరతి. మహాకారుణికతాయ గామాదీనం ఆసన్నట్ఠానే వసతోపి ఉపేక్ఖకతాయ అరఞ్ఞట్ఠానే ఏవ విహరణం. తేన వుత్తం – ‘‘పురిమేనస్స పరమాయ అనుకమ్పాయ సమన్నాగమం దీపేతీ’’తి.
Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho, upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya appossukkanaṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādiveneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññābhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya paresaṃ pasādanā, upekkhakatāya pasannākārehi na vikampanā. Mahākāruṇikatāya dhammānurāgābhāvena tattha ācariyamuṭṭhiabhāvo, upekkhakatāya sāvakānurāgābhāvena parivāraparikammatābhāvo. Mahākāruṇikatāya dhammaṃ desetuṃ parehi saṃsaggamupagacchatopi upekkhakatāya na tattha abhirati. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasatopi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purimenassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.
తన్తి తత్రాతి పదం. ‘‘దేసకాలపరిదీపన’’న్తి యే దేసకాలా ఇధ విహరణకిరియావిసేసనభావేన వుత్తా, తేసం పరిదీపనన్తి దస్సేన్తో ‘‘యం సమయం…పే॰… దీపేతీ’’తి ఆహ. తం-సద్దో హి వుత్తస్స అత్థస్స పటినిద్దేసో, తస్మా ఇధ కాలస్స దేసస్స వా పటినిద్దేసో భవితుమరహతి, న అఞ్ఞస్స. అయం తావ తత్ర-సద్దస్స పటినిద్దేసభావే అత్థవిభావనా. యస్మా పన ఈదిసేసు ఠానేసు తత్ర-సద్దో ధమ్మదేసనావిసిట్ఠం దేసకాలఞ్చ విభావేతి, తస్మా వుత్తం – ‘‘భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతీ’’తి. తేన తత్రాతి యత్ర భగవా ధమ్మదేసనత్థం భిక్ఖూ ఆలపతి భాసతి, తాదిసే దేసే, కాలే వాతి అత్థో. న హీతిఆదినా తమేవత్థం సమత్థేతి. నను చ యత్థ ఠితో భగవా ‘‘అకాలో ఖో తావా’’తిఆదినా బాహియస్స ధమ్మదేసనం పటిక్ఖిపి, తత్థేవ అన్తరవీథియం ఠితో తస్స ధమ్మం దేసేసీతి? సచ్చమేతం, అదేసేతబ్బకాలే అదేసనాయ ఇదం ఉదాహరణం. తేనేవాహ – ‘‘అకాలో ఖో తావా’’తి.
Tanti tatrāti padaṃ. ‘‘Desakālaparidīpana’’nti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa desassa vā paṭiniddeso bhavitumarahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desakālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ – ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yatra bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapati bhāsati, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desesīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘akālo kho tāvā’’ti.
యం పన తత్థ వుత్తం – ‘‘అన్తరఘరం పవిట్ఠమ్హా’’తి, తమ్పి తస్స అకాలభావస్సేవ పరియాయేన దస్సనత్థం వుత్తం. తస్స హి తదా అద్ధానపరిస్సమేన రూపకాయే అకమ్మఞ్ఞతా అహోసి, బలవపీతివేగేన నామకాయే. తదుభయస్స వూపసమం ఆగమేన్తో పపఞ్చపరిహారత్థం భగవా ‘‘అకాలో ఖో’’తి పరియాయేన పటిక్ఖిపి. అదేసేతబ్బదేసే అదేసనాయ పన ఉదాహరణం ‘‘అథ ఖో భగవా మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪), విహారపచ్ఛాయాయం పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౩౬౩) చ ఏవమాదికం ఇధ ఆదిసద్దేన సఙ్గహితం. ‘‘అథ ఖో సో, భిక్ఖవే, బాలో ఇధ పుబ్బే నేసాదో ఇధ పాపాని కమ్మాని కరిత్వా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౧) పదపూరణమత్తే ఖో-సద్దో, ‘‘దుక్ఖం ఖో అగారవో విహరతి అప్పతిస్సో’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౨౧) అవధారణే, ‘‘కిత్తావతా ను ఖో, ఆవుసో, సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో సావకా వివేకం నానుసిక్ఖన్తీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౧) ఆదికాలత్థే, వాక్యారమ్భేతి అత్థో. తత్థ పదపూరణేన వచనాలఙ్కారమత్తం కతం హోతి, ఆదికాలత్థేన వాక్యస్స ఉపఞ్ఞాసమత్తం. అవధారణత్థేన పన నియమదస్సనం, తస్మా ఆమన్తేసి ఏవాతి ఆమన్తనే నియమో దస్సితో హోతి.
Yaṃ pana tattha vuttaṃ – ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti, tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye. Tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādisaddena saṅgahitaṃ. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe nesādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe, vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ. Avadhāraṇatthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hoti.
భగవాతి లోకగరుదీపనన్తి కస్మా వుత్తం, నను పుబ్బేపి భగవాసద్దస్స అత్థో వుత్తోతి? యదిపి వుత్తో, తం పనస్స యథావుత్తే ఠానే విహరణకిరియాయ కత్తు విసేసదస్సనత్థం కతం, న ఆమన్తనకిరియాయ, ఇధ పన ఆమన్తనకిరియాయ, తస్మా తదత్థం పున ‘‘భగవా’’తి పాళియం వుత్తన్తి తస్సత్థం దస్సేతుం ‘‘భగవాతి లోకగరుదీపన’’న్తి ఆహ. తేన లోకగరుభావతో తదనురూపం పటిపత్తిం పత్థేన్తో అత్తనో సన్తికం ఉపగతానం భిక్ఖూనం అజ్ఝాసయానురూపం ధమ్మం దేసేతుం తే ఆమన్తేసీతి దస్సేతి. కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనన్తి వక్ఖమానాయ చిత్తపరియాదానదేసనాయ సవనయోగ్గపుగ్గలవచనం. చతూసుపి పరిసాసు భిక్ఖూ ఏవ ఏదిసానం దేసనానం విసేసేన భాజనభూతాతి సాతిసయం సాసనసమ్పటిగ్గాహకభావదస్సనత్థం ఇధ భిక్ఖుగ్గహణన్తి దస్సేత్వా ఇదాని సద్దత్థం దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. తత్థ భిక్ఖకోతి భిక్ఖూతి భిక్ఖనధమ్మతాయ భిక్ఖూతి అత్థో. భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి బుద్ధాదీహి అజ్ఝుపగతం భిక్ఖాచరియం, ఉఞ్ఛాచరియం, అజ్ఝుపగతత్తా అనుట్ఠితత్తా భిక్ఖు. యో హి అప్పం వా మహన్తం వా భోగక్ఖన్ధం పహాయ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో, సో కసిగోరక్ఖాదిజీవికాకప్పనం హిత్వా లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనేనేవ భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతత్తా భిక్ఖు, పరప్పటిబద్ధజీవికత్తా వా విహారమజ్ఝే కాజభత్తం భుఞ్జమానోపి భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖు, పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయ పబ్బజ్జాయ ఉస్సాహజాతత్తా వా భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖూతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఆదినా నయేనాతి ‘‘ఛిన్నభిన్నపటధరోతి భిక్ఖు, భిన్దతి పాపకే అకుసలే ధమ్మేతి భిక్ఖు, భిన్నత్తా పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం భిక్ఖూ’’తిఆదినా (విభ॰ ౫౧౦) విభఙ్గే ఆగతనయేన. ఞాపనేతి అవబోధనే, పటివేదనేతి అత్థో.
Bhagavāti lokagarudīpananti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavāsaddassa attho vuttoti? Yadipi vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattu visesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Tena lokagarubhāvato tadanurūpaṃ paṭipattiṃ patthento attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ te āmantesīti dasseti. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya cittapariyādānadesanāya savanayoggapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtāti sātisayaṃ sāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhuggahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ, uñchācariyaṃ, ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhu. Yo hi appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādijīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parappaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evamettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘chinnabhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā (vibha. 510) vibhaṅge āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.
భిక్ఖనసీలతాతి భిక్ఖనేన జీవనసీలతా, న కసివాణిజ్జాదినా జీవనసీలతా. భిక్ఖనధమ్మతాతి ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తీ’’తి (జా॰ ౧.౭.౫౯) ఏవం వుత్తా భిక్ఖనసభావతా, న యాచనకోహఞ్ఞసభావతా. భిక్ఖనే సాధుకారితాతి ‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’’తి (ధ॰ ప॰ ౧౬౮) వచనం అనుస్సరిత్వా తత్థ అప్పమజ్జనా. అథ వా సీలం నామ పకతిసభావో, ఇధ పన తదధిట్ఠానం. ధమ్మోతి వతం. సాధుకారితాతి సక్కచ్చకారితా ఆదరకిరియా. హీనాధికజనసేవితన్తి యే భిక్ఖుభావే ఠితాపి జాతిమదాదివసేన ఉద్ధతా ఉన్నళా, యే చ గిహిభావే పరేసం అధికభావమ్పి అనుపగతత్తా భిక్ఖాచరియం పరమకారుఞ్ఞతం మఞ్ఞన్తి, తేసం ఉభయేసమ్పి యథాక్కమం ‘‘భిక్ఖవో’’తి వచనేన హీనజనేహి దలిద్దేహి పరమకారుఞ్ఞతం పత్తేహి పరకులేసు భిక్ఖాచరియాయ జీవికం కప్పేన్తేహి సేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతభావనిగ్గహం కరోతి. అధికజనేహి ఉళారభోగఖత్తియకులాదితో పబ్బజితేహి బుద్ధాదీహి ఆజీవవిసోధనత్థం సేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో దీనభావనిగ్గహం కరోతీతి యోజేతబ్బం. యస్మా ‘‘భిక్ఖవో’’తి వచనం ఆమన్తనభావతో అభిముఖీకరణం, పకరణతో సామత్థియతో చ సుస్సుసాజననం సక్కచ్చసవనమనసికారనియోజనఞ్చ హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘భిక్ఖవోతి ఇమినా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సాధుకం సవనమనసికారేతి సాధుకసవనే సాధుకమనసికారే చ. కథం పన పవత్తితా సవనాదయో సాధుకం పవత్తితా హోన్తీతి? ‘‘అద్ధా ఇమాయ సమ్మాపటిపత్తియా సకలసాసనసమ్పత్తి హత్థగతా భవిస్సతీ’’తి ఆదరగారవయోగేన కథాదీసు అపరిభవాదినా చ. వుత్తఞ్హి ‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో సుణన్తో సద్ధమ్మం భబ్బో నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం. కతమేహి పఞ్చహి? కథం న పరిభోతి, కథితం న పరిభోతి, న అత్తానం పరిభోతి, అవిక్ఖిత్తచిత్తో ధమ్మం సుణాతి ఏకగ్గచిత్తో, యోనిసో చ మనసికరోతి. ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో సుణన్తో సద్ధమ్మం భబ్బో నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్త’’న్తి (అ॰ ని॰ ౫.౧౫౧). తేనేవాహ – ‘‘సాధుకం సవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తీ’’తి.
Bhikkhanasīlatāti bhikkhanena jīvanasīlatā, na kasivāṇijjādinā jīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (jā. 1.7.59) evaṃ vuttā bhikkhanasabhāvatā, na yācanakohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritāti ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā, ye ca gihibhāve paresaṃ adhikabhāvampi anupagatattā bhikkhācariyaṃ paramakāruññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāruññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti. Adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussusājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha. Tattha sādhukaṃ savanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena kathādīsu aparibhavādinā ca. Vuttañhi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Kathaṃ na paribhoti, kathitaṃ na paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasikaroti. Imehi kho, bhikkhave, pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha – ‘‘sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti.
పుబ్బే సబ్బపరిసాసాధారణత్తేపి భగవతో ధమ్మదేసనాయ ‘‘జేట్ఠసేట్ఠా’’తిఆదినా భిక్ఖూనం ఏవ ఆమన్తనే కారణం దస్సేత్వా ఇదాని భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వావ ధమ్మదేసనాయ పయోజనం దస్సేతుం ‘‘కిమత్థం పన భగవా’’తి చోదనం సముట్ఠాపేతి. తత్థ అఞ్ఞం చిన్తేన్తాతి అఞ్ఞవిహితా. విక్ఖిత్తచిత్తాతి అసమాహితచిత్తా. ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాతి హియ్యో తతో పరం దివసేసు వా సుతధమ్మం పతి పతి మనసా అవేక్ఖన్తా. భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే ఆదితో పట్ఠాయ దేసనం సల్లక్ఖేతుం సక్కోన్తీతి ఇమమత్థం బ్యతిరేకముఖేన దస్సేతుం ‘‘తే అనామన్తేత్వా’’తిఆది వుత్తం.
Pubbe sabbaparisāsādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti hiyyo tato paraṃ divasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.
భిక్ఖవోతి చేత్థ సన్ధివసేన ఇ-కారలోపో దట్ఠబ్బో. భిక్ఖవో ఇతీతి అయం ఇతి-సద్దో హేతుపరిసమాపనాదిఅత్థపదత్థవిపరియాయపకారావధారణనిదస్సనాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథా హేస ‘‘రుప్పతీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా రూపన్తి వుచ్చతీ’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౭౯) హేత్వత్థే దిస్సతి. ‘‘తస్మాతిహ మే, భిక్ఖవే, ధమ్మదాయాదా భవథ, మా ఆమిసదాయాదా. అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా. కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం, నో ఆమిసదాయాదా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౧౯) పరిసమాపనే. ‘‘ఇతి వా ఇతి ఏవరూపా నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా పటివిరతో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౧౩) ఆదిఅత్థే. ‘‘మాగణ్డియోతి తస్స బ్రాహ్మణస్స సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో నామం నామకమ్మం నామధేయ్యం నిరుత్తి బ్యఞ్జనమభిలాపో’’తిఆదీసు (మహాని॰ ౭౩, ౭౫) పదత్థవిపరియాయే. ‘‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, సప్పటిభయో బాలో, అప్పటిభయో పణ్డితో, సఉపద్దవో బాలో, అనుపద్దవో పణ్డితో, సఉపసగ్గో బాలో, అనుపసగ్గో పణ్డితో’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౧౨౪) పకారే. ‘‘అత్థి ఇదప్పచ్చయా జరామరణన్తి పుట్ఠేన సతా, ‘ఆనన్ద, అత్థీ’తిస్స వచనీయం. ‘కిం పచ్చయా జరామరణ’న్తి ఇతి చే వదేయ్య. జాతిపచ్చయా జరామరణం ఇచ్చస్స వచనీయ’’న్తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౯౬) అవధారణే. ‘‘అత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో, నత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయం దుతియో అన్తో’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౨.౧౫; సం॰ ని॰ ౩.౯౦) నిదస్సనే. ఇధాపి నిదస్సనే ఏవ దట్ఠబ్బో. భిక్ఖవోతి హి ఆమన్తనాకారో. తమేస ఇతి-సద్దో నిదస్సేతి ‘‘భిక్ఖవోతి ఆమన్తేసీ’’తి. ఇమినా నయేన ‘‘భద్దన్తే’’తిఆదీసుపి యథారహం ఇతి-సద్దస్స అత్థో వేదితబ్బో. పుబ్బే ‘‘భగవా ఆమన్తేసీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘భగవతో పచ్చస్సోసు’’న్తి ఇధ ‘‘భగవతో’’తి సామివచనం ఆమన్తనమేవ సమ్బన్ధిఅన్తరం అపేక్ఖతీతి ఇమినా అధిప్పాయేన ‘‘భగవతో ఆమన్తనం పటిఅస్సోసు’’న్తి వుత్తం. ‘‘భగవతో’’తి పన ఇదం పటిస్సవసమ్బన్ధేన సమ్పదానవచనం యథా ‘‘దేవదత్తాయ పటిస్సుణోతీ’’తి. యం నిదానం భాసితన్తి సమ్బన్ధో. ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థన్తి కమలకువలయుజ్జలవిమలసాదురససలిలాయ పోక్ఖరణియా సుఖావతరణత్థం నిమ్మలసిలాతలరచనావిలాససోభితరతనసోపానం విప్పకిణ్ణముత్తాతలసదిసవాలుకాచుణ్ణపణ్డరభూమిభాగం తిత్థం వియ సువిభత్తభిత్తివిచిత్రవేదికాపరిక్ఖిత్తస్స నక్ఖత్తపథం ఫుసితుకామతాయ వియ పటివిజమ్భితసముస్సయస్స పాసాదవరస్స సుఖారోహనత్థం దన్తమయసణ్హముదుఫలకఞ్చనలతావినద్ధమణిగణప్పభాసముదయుజ్జలసోభం సోపానం వియ సువణ్ణవలయనూపురాదిసఙ్ఘట్టనసద్దసమ్మిస్సితస్స కథితహసితమధురస్సరగేహజనవిజమ్భితవిచరితస్స ఉళారఇస్సరియవిభవసోభితస్స మహాఘరస్స సుఖప్పవేసనత్థం సువణ్ణరజతమణిముత్తాపవాళాదిజుతివిస్సరవిజ్జోతితసుప్పతిట్ఠితవిసాలద్వారబాహం మహాద్వారం వియ చ అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స బుద్ధానం దేసనాఞాణగమ్భీరభావసంసూచకస్స ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహత్థం.
Bhikkhavoti cettha sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo. Bhikkhavo itīti ayaṃ iti-saddo hetuparisamāpanādiatthapadatthavipariyāyapakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetvatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā. Kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73, 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre. ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti puṭṭhena satā, ‘ānanda, atthī’tissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃ paccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya. Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe. ‘‘Atthīti kho, kaccāna, ayameko anto, natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; saṃ. ni. 3.90) nidassane. Idhāpi nidassane eva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantanākāro. Tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhiantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattāya paṭissuṇotī’’ti. Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthanti kamalakuvalayujjalavimalasādurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanāvilāsasobhitaratanasopānaṃ vippakiṇṇamuttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya paṭivijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohanatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitassa kathitahasitamadhurassaragehajanavijambhitavicaritassa uḷāraissariyavibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhatthaṃ.
ఏత్థాహ – ‘‘కిమత్థం పన ధమ్మవినయసఙ్గహే కయిరమానే నిదానవచనం, నను భగవతా భాసితవచనస్సేవ సఙ్గహో కాతబ్బో’’తి? వుచ్చతే, దేసనాయ ఠితిఅసమ్మోససద్ధేయ్యభావసమ్పాదనత్థం. కాలదేసదేసకనిమిత్తపరిసాపదేసేహి ఉపనిబన్ధిత్వా ఠపితా హి దేసనా చిరట్ఠితికా హోతి అసమ్మోసధమ్మా సద్ధేయ్యా చ. దేసకాలకత్తుహేతునిమిత్తేహి ఉపనిబద్ధో వియ వోహారవినిచ్ఛయో. తేనేవ చ ఆయస్మతా మహాకస్సపేన ‘‘చిత్తపరియాదానసుత్తం, ఆవుసో ఆనన్ద, కత్థ భాసిత’’న్తిఆదినా దేసాదిపుచ్ఛాసు కతాసు తాసం విస్సజ్జనం కరోన్తేన ధమ్మభణ్డాగారికేన ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదినా ఇమస్స సుత్తస్స నిదానం భాసితం. అపిచ సత్థుసమ్పత్తిప్పకాసనత్థం నిదానవచనం. తథాగతస్స హి భగవతో పుబ్బచరణానుమానాగమతక్కాభావతో సమ్మాసమ్బుద్ధభావసిద్ధి. న హి సమ్మాసమ్బుస్స పుబ్బచరణాదీహి అత్థో అత్థి సబ్బత్థ అప్పటిహతఞాణచారతాయ ఏకప్పమాణత్తా చ ఞేయ్యధమ్మేసు. తథా ఆచరియముట్ఠిధమ్మమచ్ఛరియసాసనసావకానానురాగాభావతో ఖీణాసవభావసిద్ధి. న హి సబ్బసో ఖీణాసవస్స తే సమ్భవన్తీతి సువిసుద్ధస్స పరానుగ్గహప్పవత్తి. ఏవం దేసకసంకిలేసభూతానం దిట్ఠిసీలసమ్పదాదూసకానం అవిజ్జాతణ్హానం అచ్చన్తాభావసంసూచకేహి ఞాణప్పహానసమ్పదాభిబ్యఞ్జనకేహి చ సమ్బుద్ధవిసుద్ధభావేహి పురిమవేసారజ్జద్వయసిద్ధి, తతో చ అన్తరాయికనియ్యానికధమ్మేసు సమ్మోహాభావసిద్ధితో పచ్ఛిమవేసారజ్జద్వయసిద్ధీతి భగవతో చతువేసారజ్జసమన్నాగమో అత్తహితపరహితప్పటిపత్తి చ నిదానవచనేన పకాసితా హోతి. తత్థ తత్థ సమ్పత్తపరిసాయ అజ్ఝాసయానురూపం ఠానుప్పత్తికప్పటిభానేన ధమ్మదేసనాదీపనతో, ఇధ పన రూపగరుకానం పుగ్గలానం అజ్ఝాసయానురూపం ఠానుప్పత్తికప్పటిభానేన ధమ్మదేసనాదీపనతోతి యోజేతబ్బం. తేన వుత్తం – ‘‘సత్థుసమ్పత్తిప్పకాసనత్థం నిదానవచన’’న్తి.
Etthāha – ‘‘kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate, desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘cittapariyādānasuttaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbacaraṇānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambussa pubbacaraṇādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇappahānasampadābhibyañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti. Tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.
తథా సాసనసమ్పత్తిప్పకాసనత్థం నిదానవచనం. ఞాణకరుణాపరిగ్గహితసబ్బకిరియస్స హి భగవతో నత్థి నిరత్థకా పటిపత్తి, అత్తహితత్థా వా. తస్మా పరేసం ఏవ అత్థాయ పవత్తసబ్బకిరియస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సకలమ్పి కాయవచీమనోకమ్మం యథాపవత్తం వుచ్చమానం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం సత్తానం అనుసాసనట్ఠేన సాసనం, న కప్పరచనా. తయిదం సత్థుచరితం కాలదేసదేసకపరిసాపదేసేహి సద్ధిం తత్థ తత్థ నిదానవచనేహి యథారహం పకాసీయతి. ‘‘ఇధ పన రూపగరుకానం పుగ్గలాన’’న్తిఆది సబ్బం పురిమసదిసమేవ. తేన వుత్తం – ‘‘సాసనసమ్పత్తిప్పకాసనత్థం నిదానవచన’’న్తి. అపిచ సత్థునో పమాణభావప్పకాసనేన వచనేన సాసనస్స పమాణభావదస్సనత్థం నిదానవచనం, తఞ్చ దేసకప్పమాణభావదస్సనం హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేన ‘‘భగవా’’తి చ ఇమినా పదేన విభావితన్తి వేదితబ్బం. భగవాతి హి తథాగతస్స రాగదోసమోహాదిసబ్బకిలేసమలదుచ్చరితదోసప్పహానదీపనేన వచనేన అనఞ్ఞసాధారణసుపరిసుద్ధఞాణకరుణాదిగుణవిసేసయోగపరిదీపనేన తతో ఏవ సబ్బసత్తుత్తమభావదీపనేన అయమత్థో సబ్బథా పకాసితో హోతీతి. ఇదమేత్థ నిదానవచనప్పయోజనస్స ముఖమత్తనిదస్సనం.
Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kapparacanā. Tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati. ‘‘Idha pana rūpagarukānaṃ puggalāna’’ntiādi sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena vacanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. Bhagavāti hi tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritadosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.
నిక్ఖిత్తస్సాతి దేసితస్స. దేసనా హి దేసేతబ్బస్స సీలాదిఅత్థస్స వేనేయ్యసన్తానేసు నిక్ఖిపనతో ‘‘నిక్ఖేపో’’తి వుచ్చతి. సుత్తనిక్ఖేపం విచారేత్వావ వుచ్చమానా పాకటా హోతీతి సామఞ్ఞతో భగవతో దేసనాయ సముట్ఠానస్స విభాగం దస్సేత్వా ‘‘ఏత్థాయం దేసనా ఏవంసముట్ఠానా’’తి దేసనాయ సముట్ఠానే దస్సితే సుత్తస్స సమ్మదేవ నిదానపరిజాననేన వణ్ణనాయ సువిఞ్ఞేయ్యత్తా వుత్తం. తత్థ యథా అనేకసతఅనేకసహస్సభేదానిపి సుత్తన్తాని సంకిలేసభాగియాదిపట్ఠాననయవసేన సోళసవిధతం నాతివత్తన్తి, ఏవం అత్తజ్ఝాసయాదిసుత్తనిక్ఖేపవసేన చతుబ్బిధభావన్తి ఆహ – ‘‘చత్తారో హి సుత్తనిక్ఖేపా’’తి. ఏత్థ చ యథా అత్తజ్ఝాసయస్స అట్ఠుప్పత్తియా చ పరజ్ఝాసయపుచ్ఛాహి సద్ధిం సంసగ్గభేదో సమ్భవతి ‘‘అత్తజ్ఝాసయో చ పరజ్ఝాసయో చ, అత్తజ్ఝాసయో చ పుచ్ఛావసికో చ, అట్ఠుప్పత్తికో చ పరజ్ఝాసయో చ, అట్ఠుప్పత్తికో చ పుచ్ఛావసికో చా’’తి అజ్ఝాసయపుచ్ఛానుసన్ధిసబ్భావతో, ఏవం యదిపి అట్ఠుప్పత్తియా అత్తజ్ఝాసయేనపి సంసగ్గభేదో సమ్భవతి, అత్తజ్ఝాసయాదీహి పన పురతో ఠితేహి అట్ఠుప్పత్తియా సంసగ్గో నత్థీతి న ఇధ నిరవసేసో విత్థారనయో సమ్భవతీతి ‘‘చత్తారో సుత్తనిక్ఖేపా’’తి వుత్తం. తదన్తోగధత్తా వా సేసనిక్ఖేపానం మూలనిక్ఖేపవసేన చత్తారోవ దస్సితా. యథాదస్సనఞ్హేత్థ అయం సంసగ్గభేదో గహేతబ్బోతి.
Nikkhittassāti desitassa. Desanā hi desetabbassa sīlādiatthassa veneyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāya samuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha – ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti. Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti na idha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Tadantogadhattā vā sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Yathādassanañhettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.
తత్రాయం వచనత్థో – నిక్ఖిపీయతీతి నిక్ఖేపో, సుత్తం ఏవ నిక్ఖేపో సుత్తనిక్ఖేపో. అథ వా నిక్ఖిపనం నిక్ఖేపో, సుత్తస్స నిక్ఖేపో సుత్తనిక్ఖేపో, సుత్తదేసనాతి అత్థో. అత్తనో అజ్ఝాసయో అత్తజ్ఝాసయో, సో అస్స అత్థి కారణభూతోతి అత్తజ్ఝాసయో. అత్తనో అజ్ఝాసయో ఏతస్సాతి వా అత్తజ్ఝాసయో. పరజ్ఝాసయేపి ఏసేవ నయో. పుచ్ఛాయ వసో పుచ్ఛావసో, సో ఏతస్స అత్థీతి పుచ్ఛావసికో. సుత్తదేసనావత్థుభూతస్స అత్థస్స ఉప్పత్తి అత్థుప్పత్తి, అత్థుప్పత్తియేవ అట్ఠుప్పత్తి త్థ-కారస్స ట్ఠ-కారం కత్వా. సా ఏతస్స అత్థీతి అట్ఠుప్పత్తికో. అథ వా నిక్ఖిపీయతి సుత్తం ఏతేనాతి సుత్తనిక్ఖేపో, అత్తజ్ఝాసయాది ఏవ. ఏతస్మిం అత్థవికప్పే అత్తనో అజ్ఝాసయో అత్తజ్ఝాసయో. పరేసం అజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయో. పుచ్ఛీయతీతి పుచ్ఛా, పుచ్ఛితబ్బో అత్థో. పుచ్ఛావసేన పవత్తం ధమ్మప్పటిగ్గాహకానం వచనం పుచ్ఛావసికం, తదేవ నిక్ఖేపసద్దాపేక్ఖాయ పుల్లిఙ్గవసేన వుత్తం – ‘‘పుచ్ఛావసికో’’తి. తథా అట్ఠుప్పత్తి ఏవ అట్ఠుప్పత్తికోతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.
Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ – ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.
అపిచేత్థ పరేసం ఇన్ద్రియపరిపాకాదికారణనిరపేక్ఖత్తా అత్తజ్ఝాసయస్స విసుం సుత్తనిక్ఖేపభావో యుత్తో కేవలం అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ ధమ్మతన్తిట్ఠపనత్థం పవత్తితదేసనత్తా. పరజ్ఝాసయపుచ్ఛావసికానం పన పరేసం అజ్ఝాసయపుచ్ఛానం దేసనాపవత్తిహేతుభూతానం ఉప్పత్తియం పవత్తితానం కథమట్ఠుప్పత్తియా అనవరోధో, పుచ్ఛావసికఅట్ఠుప్పత్తికానం వా పరజ్ఝాసయానురోధేన పవత్తితానం కథం పరజ్ఝాసయే అనవరోధోతి? న చోదేతబ్బమేతం. పరేసఞ్హి అభినీహారపరిపుచ్ఛాదివినిముత్తస్సేవ సుత్తదేసనాకారణుప్పాదస్స అట్ఠుప్పత్తిభావేన గహితత్తా పరజ్ఝాసయపుచ్ఛావసికానం విసుం గహణం. తథా హి బ్రహ్మజాలధమ్మదాయాదసుత్తాదీనం వణ్ణావణ్ణఆమిసుప్పాదాదిదేసనానిమిత్తం ‘‘అట్ఠుప్పత్తీ’’తి వుచ్చతి. పరేసం పుచ్ఛం వినా అజ్ఝాసయం ఏవ నిమిత్తం కత్వా దేసితో పరజ్ఝాసయో, పుచ్ఛావసేన దేసితో పుచ్ఛావసికోతి పాకటోయమత్థోతి. అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ కథేసీతి ధమ్మతన్తిట్ఠపనత్థం కథేసి. విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా సద్ధిన్ద్రియాదయో. అజ్ఝాసయన్తి అధిముత్తిం. ఖన్తిన్తి దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తిం. మనన్తి పఞ్ఞత్తిచిత్తం. అభినీహారన్తి పణిధానం. బుజ్ఝనభావన్తి బుజ్ఝనసభావం, పటివిజ్ఝనాకారం వా. రూపగరుకానన్తి పఞ్చసు ఆరమ్మణేసు రూపారమ్మణగరుకా రూపగరుకా. చిత్తేన రూపనిన్నా రూపపోణా రూపపబ్భారా రూపదస్సనప్పసుతా రూపేన ఆకడ్ఢితహదయా, తేసం రూపగరుకానం.
Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesīti dhammatantiṭṭhapanatthaṃ kathesi. Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti paññatticittaṃ. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā. Rūpagarukānanti pañcasu ārammaṇesu rūpārammaṇagarukā rūpagarukā. Cittena rūpaninnā rūpapoṇā rūpapabbhārā rūpadassanappasutā rūpena ākaḍḍhitahadayā, tesaṃ rūpagarukānaṃ.
పటిసేధత్థోతి పటిక్ఖేపత్థో. కస్స పన పటిక్ఖేపత్థోతి? కిరియాపధానఞ్హి వాక్యం, తస్మా ‘‘న సమనుపస్సామీ’’తి సమనుపస్సనాకిరియాపటిసేధత్థో. తేనాహ – ‘‘ఇమస్స పన పదస్సా’’తిఆది. యో పరో న హోతి, సో అత్తాతి లోకసమఞ్ఞామత్తసిద్ధం సత్తసన్తానం సన్ధాయ – ‘‘అహ’’న్తి సత్థా వదతి, న బాహిరకపరికప్పితం అహంకారవిసయం అహంకారస్స బోధిమూలేయేవ సముచ్ఛిన్నత్తా. లోకసమఞ్ఞానతిక్కమన్తా ఏవ హి బుద్ధానం లోకియే విసయే దేసనాపవత్తి. భిక్ఖవేతి ఆలపనే కారణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. అఞ్ఞన్తి అపేక్ఖాసిద్ధత్తా అఞ్ఞత్థస్స ‘‘ఇదాని వత్తబ్బఇత్థిరూపతో అఞ్ఞ’’న్తి ఆహ. ఏకమ్పి రూపన్తి ఏకం వణ్ణాయతనం. సమం విసమం సమ్మా యాథావతో అను అను పస్సతీతి సమనుపస్సనా, ఞాణం. సంకిలిస్సనవసేన అను అను పస్సతీతి సమనుపస్సనా, దిట్ఠి. నో నిచ్చతోతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆదిఅత్థో, ఏవమాదికోతి అత్థో. తేన ‘‘దుక్ఖతో సమనుపస్సతీ’’తి ఏవమాదీని సఙ్గణ్హాతి. ఓలోకేన్తోపీతి దేవమనుస్సవిమానకప్పరుక్ఖమణికనకాదిగతాని రూపాని అనవసేసం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తోపి. సామఞ్ఞవచనోపి యం-సద్దో ‘‘ఏకరూపమ్పీ’’తి రూపస్స అధిగతత్తా రూపవిసయో ఇచ్ఛితోతి ‘‘యం రూప’’న్తి వుత్తం. తథా పురిససద్దో పరియాదియితబ్బచిత్తపుగ్గలవిసయోతి రూపగరుకస్సాతి విసేసితం. గహణం ‘‘ఖేపన’’న్తి చ అధిప్పేతం, పరియాదానఞ్చ ఉప్పత్తినివారణన్తి ఆహ – ‘‘చతుభూమకకుసలచిత్త’’న్తి. తఞ్హి రూపం తాదిసస్స పరిత్తకుసలస్సపి ఉప్పత్తిం నివారేతి, కిమఙ్గం పన మహగ్గతానుత్తరచిత్తస్సాతి లోకుత్తరకుసలచిత్తస్సపి ఉప్పత్తియా నివారణం హోతుం సమత్థం, లోకియకుసలుప్పత్తియా నివారకత్తే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ‘‘చతుభూమకకుసలచిత్తం పరియాదియిత్వా’’తి వుత్తం. న హి కామగుణస్సాదప్పసుతస్స పురిసస్స దానాదివసేన సవిప్ఫారికా కుసలుప్పత్తి సమ్భవతి. గణ్హిత్వా ఖేపేత్వాతి అత్తానం అస్సాదేత్వా పవత్తమానస్స అకుసలచిత్తస్స పచ్చయో హోన్తం పవత్తినివారణేన ముట్ఠిగతం వియ గహేత్వా అనుప్పాదనిరోధేన ఖేపేత్వా వియ తిట్ఠతి. తావ మహతి లోకసన్నివాసే తస్స పరియాదియట్ఠానం అవిచ్ఛేదతో లబ్భతీతి ఆహ – ‘‘తిట్ఠతీ’’తి యథా ‘‘పబ్బతా తిట్ఠన్తి, నజ్జో సన్దన్తీ’’తి. తేనాహ – ‘‘ఇధ ఉభయమ్పి వట్టతీ’’తిఆది.
Paṭisedhatthoti paṭikkhepattho. Kassa pana paṭikkhepatthoti? Kiriyāpadhānañhi vākyaṃ, tasmā ‘‘na samanupassāmī’’ti samanupassanākiriyāpaṭisedhattho. Tenāha – ‘‘imassa pana padassā’’tiādi. Yo paro na hoti, so attāti lokasamaññāmattasiddhaṃ sattasantānaṃ sandhāya – ‘‘aha’’nti satthā vadati, na bāhirakaparikappitaṃ ahaṃkāravisayaṃ ahaṃkārassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Lokasamaññānatikkamantā eva hi buddhānaṃ lokiye visaye desanāpavatti. Bhikkhaveti ālapane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Aññanti apekkhāsiddhattā aññatthassa ‘‘idāni vattabbaitthirūpato añña’’nti āha. Ekampi rūpanti ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ. Samaṃ visamaṃ sammā yāthāvato anu anu passatīti samanupassanā, ñāṇaṃ. Saṃkilissanavasena anu anu passatīti samanupassanā, diṭṭhi. No niccatoti ettha iti-saddo ādiattho, evamādikoti attho. Tena ‘‘dukkhato samanupassatī’’ti evamādīni saṅgaṇhāti. Olokentopīti devamanussavimānakapparukkhamaṇikanakādigatāni rūpāni anavasesaṃ sabbaññutaññāṇena olokentopi. Sāmaññavacanopi yaṃ-saddo ‘‘ekarūpampī’’ti rūpassa adhigatattā rūpavisayo icchitoti ‘‘yaṃ rūpa’’nti vuttaṃ. Tathā purisasaddo pariyādiyitabbacittapuggalavisayoti rūpagarukassāti visesitaṃ. Gahaṇaṃ ‘‘khepana’’nti ca adhippetaṃ, pariyādānañca uppattinivāraṇanti āha – ‘‘catubhūmakakusalacitta’’nti. Tañhi rūpaṃ tādisassa parittakusalassapi uppattiṃ nivāreti, kimaṅgaṃ pana mahaggatānuttaracittassāti lokuttarakusalacittassapi uppattiyā nivāraṇaṃ hotuṃ samatthaṃ, lokiyakusaluppattiyā nivārakatte vattabbameva natthīti ‘‘catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā’’ti vuttaṃ. Na hi kāmaguṇassādappasutassa purisassa dānādivasena savipphārikā kusaluppatti sambhavati. Gaṇhitvā khepetvāti attānaṃ assādetvā pavattamānassa akusalacittassa paccayo hontaṃ pavattinivāraṇena muṭṭhigataṃ viya gahetvā anuppādanirodhena khepetvā viya tiṭṭhati. Tāva mahati lokasannivāse tassa pariyādiyaṭṭhānaṃ avicchedato labbhatīti āha – ‘‘tiṭṭhatī’’ti yathā ‘‘pabbatā tiṭṭhanti, najjo sandantī’’ti. Tenāha – ‘‘idha ubhayampi vaṭṭatī’’tiādi.
యథయిదన్తి సన్ధివసేన ఆకారస్స రస్సత్తం యకారాగమో చాతి ఆహ – ‘‘యథా ఇద’’న్తి. ఇత్థియా రూపన్తి ఇత్థిసరీరగతం తప్పటిబద్ధఞ్చ రూపాయతనం. పరమత్థస్స నిరుళ్హో, పఠమం సాధారణతో సద్దసత్థలక్ఖణాని విభావేతబ్బాని, పచ్ఛా అసాధారణతోతి తాని పాళివసేన విభావేతుం – ‘‘రుప్పతీతి ఖో…పే॰… వేదితబ్బ’’న్తి ఆహ. తత్థ రుప్పతీతి సీతాదివిరోధిపచ్చయేహి వికారం ఆపాదీయతి, ఆపజ్జతీతి వా అత్థో. వికారుప్పత్తి చ విరోధిపచ్చయసన్నిపాతే విసదిసుప్పత్తి విభూతతరా, కుతో పనాయం విసేసోతి చే? ‘‘సీతేనా’’తిఆదివచనతో. ఏవఞ్చ కత్వా వేదనాదీసు అనవసేసరూపసమఞ్ఞా సామఞ్ఞలక్ఖణన్తి సబ్బరూపధమ్మసాధారణం రూప్పనం. ఇదాని అత్థుద్ధారనయేన రూపసద్దం సంవణ్ణేన్తో ‘‘అయం పనా’’తిఆదిమాహ. రూపక్ఖన్ధే వత్తతీతి ‘‘ఓళారికం వా సుఖుమం వా’’తిఆదివచనతో (మ॰ ని॰ ౧.౩౬౧; ౨.౧౧౩; ౩.౮౬, ౮౯; విభ॰ ౨). రూపూపపత్తియాతి ఏత్థ రూపభవో రూపం ఉత్తరపదలోపేన. రూపభవూపపత్తియాతి అయఞ్హేత్థ అత్థో. కసిణనిమిత్తేతి పథవీకసిణాదిసఞ్ఞితే పటిభాగనిమిత్తే. రూప్పతి అత్తనో ఫలస్స సభావం కరోతీతి రూపం, సభావహేతూతి ఆహ – ‘‘సరూపా…పే॰… ఏత్థ పచ్చయే’’తి. కరచరణాదిఅవయవసఙ్ఘాతభావేన రూపీయతి నిరూపీయతీతి రూపం, రూపకాయోతి ఆహ – ‘‘ఆకాసో…పే॰… ఏత్థ సరీరే’’తి.
Yathayidanti sandhivasena ākārassa rassattaṃ yakārāgamo cāti āha – ‘‘yathā ida’’nti. Itthiyā rūpanti itthisarīragataṃ tappaṭibaddhañca rūpāyatanaṃ. Paramatthassa niruḷho, paṭhamaṃ sādhāraṇato saddasatthalakkhaṇāni vibhāvetabbāni, pacchā asādhāraṇatoti tāni pāḷivasena vibhāvetuṃ – ‘‘ruppatīti kho…pe… veditabba’’nti āha. Tattha ruppatīti sītādivirodhipaccayehi vikāraṃ āpādīyati, āpajjatīti vā attho. Vikāruppatti ca virodhipaccayasannipāte visadisuppatti vibhūtatarā, kuto panāyaṃ visesoti ce? ‘‘Sītenā’’tiādivacanato. Evañca katvā vedanādīsu anavasesarūpasamaññā sāmaññalakkhaṇanti sabbarūpadhammasādhāraṇaṃ rūppanaṃ. Idāni atthuddhāranayena rūpasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘ayaṃ panā’’tiādimāha. Rūpakkhandhe vattatīti ‘‘oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89; vibha. 2). Rūpūpapattiyāti ettha rūpabhavo rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpabhavūpapattiyāti ayañhettha attho. Kasiṇanimitteti pathavīkasiṇādisaññite paṭibhāganimitte. Rūppati attano phalassa sabhāvaṃ karotīti rūpaṃ, sabhāvahetūti āha – ‘‘sarūpā…pe… ettha paccaye’’ti. Karacaraṇādiavayavasaṅghātabhāvena rūpīyati nirūpīyatīti rūpaṃ, rūpakāyoti āha – ‘‘ākāso…pe… ettha sarīre’’ti.
రూపయతి వణ్ణవికారం ఆపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం పకాసేతీతి రూపం, వణ్ణాయతనం. ఆరోహపరిణాహాదిభేదరూపగతం సణ్ఠానసమ్పత్తిం నిస్సాయ పసాదం ఆపజ్జమానో రూపప్పమాణోతి వుత్తోతి ఆహ – ‘‘ఏత్థ సణ్ఠానే’’తి. పియరూపన్తిఆదీసు సభావత్థో రూపసద్దో. ఆదిసద్దేన రూపజ్ఝానాదీనం సఙ్గహో. ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తి ఏత్థ అజ్ఝత్తం కేసాదీసు పరికమ్మసఞ్ఞావసేన పటిలద్ధరూపజ్ఝానం రూపం, తం అస్స అత్థీతి రూపీతి వుత్తో. ఇత్థియా చతుసముట్ఠానే వణ్ణేతి ఇత్థిసరీరపరియాపన్నమేవ రూపం గహితం, తప్పటిబద్ధవత్థాలఙ్కారాదిరూపమ్పి పన పురిసచిత్తస్స పరియాదాయకం హోతీతి దస్సేతుం – ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. గన్ధవణ్ణగ్గహణేన విలేపనం వుత్తం. కామం ‘‘అసుకాయ ఇత్థియా పసాధన’’న్తి సల్లక్ఖితస్స అకాయప్పటిబద్ధస్సపి వణ్ణో పటిబద్ధచిత్తస్స పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠేయ్య, తం పన న ఏకన్తికన్తి ఏకన్తికం దస్సేన్తో ‘‘కాయప్పటిబద్ధో’’తిఆహ. ఉపకప్పతీతి చిత్తస్స పరియాదానాయ ఉపకప్పతి. పురిమస్సేవాతి పుబ్బే వుత్తఅత్థస్సేవ దళ్హీకరణత్థం వుత్తం యథా ‘‘ద్విక్ఖత్తుం బన్ధం సుబన్ధ’’న్తి. నిగమనవసేన వా ఏతం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఓపమ్మవసేన వుత్తన్తి ‘‘యం ఏవం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీ’’తి సకలమేవిదం పురిమవచనం ఉపమావసేన వుత్తం, తత్థ పన ఉపమాభూతం అత్థం దస్సేతుం – ‘‘యథయిదం…పే॰… ఇత్థిరూప’’న్తి వుత్తం. పరియాదానే ఆనుభావో సమ్భవో పరియాదానానుభావో, తస్స దస్సనవసేన వుత్తం.
Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ, vaṇṇāyatanaṃ. Ārohapariṇāhādibhedarūpagataṃ saṇṭhānasampattiṃ nissāya pasādaṃ āpajjamāno rūpappamāṇoti vuttoti āha – ‘‘ettha saṇṭhāne’’ti. Piyarūpantiādīsu sabhāvattho rūpasaddo. Ādisaddena rūpajjhānādīnaṃ saṅgaho. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’ti ettha ajjhattaṃ kesādīsu parikammasaññāvasena paṭiladdharūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpīti vutto. Itthiyā catusamuṭṭhāne vaṇṇeti itthisarīrapariyāpannameva rūpaṃ gahitaṃ, tappaṭibaddhavatthālaṅkārādirūpampi pana purisacittassa pariyādāyakaṃ hotīti dassetuṃ – ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Gandhavaṇṇaggahaṇena vilepanaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘asukāya itthiyā pasādhana’’nti sallakkhitassa akāyappaṭibaddhassapi vaṇṇo paṭibaddhacittassa purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, taṃ pana na ekantikanti ekantikaṃ dassento ‘‘kāyappaṭibaddho’’tiāha. Upakappatīti cittassa pariyādānāya upakappati. Purimassevāti pubbe vuttaatthasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ yathā ‘‘dvikkhattuṃ bandhaṃ subandha’’nti. Nigamanavasena vā etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Opammavasena vuttanti ‘‘yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti sakalamevidaṃ purimavacanaṃ upamāvasena vuttaṃ, tattha pana upamābhūtaṃ atthaṃ dassetuṃ – ‘‘yathayidaṃ…pe… itthirūpa’’nti vuttaṃ. Pariyādāne ānubhāvo sambhavo pariyādānānubhāvo, tassa dassanavasena vuttaṃ.
ఇదం పన ‘‘ఇత్థిరూప’’న్తిఆదివచనం పరియాదానానుభావే సాధేతబ్బే దీపేతబ్బే వత్థు కారణం. నాగో నామ సో రాజా, దీఘదాఠికత్తా పన ‘‘మహాదాఠికనాగరాజా’’తి వుత్తో. అసంవరనియామేనాతి చక్ఖుద్వారికేన అసంవరనీహారేన. నిమిత్తం గహేత్వాతి రాగుప్పత్తిహేతుభూతం రూపం సుభనిమిత్తం గహేత్వా. విసికాదస్సనం గన్త్వాతి సివథికదస్సనం గన్త్వా. తత్థ హి ఆదీనవానుపస్సనా ఇజ్ఝతి. వత్థులోభేన కుతో తాదిసాయ మరణన్తి అసద్దహన్తో ‘‘ముఖం తుమ్హాకం ధూమవణ్ణ’’న్తి తే దహరసామణేరే ఉప్పణ్డేన్తో వదతి.
Idaṃ pana ‘‘itthirūpa’’ntiādivacanaṃ pariyādānānubhāve sādhetabbe dīpetabbe vatthu kāraṇaṃ. Nāgo nāma so rājā, dīghadāṭhikattā pana ‘‘mahādāṭhikanāgarājā’’ti vutto. Asaṃvaraniyāmenāti cakkhudvārikena asaṃvaranīhārena. Nimittaṃ gahetvāti rāguppattihetubhūtaṃ rūpaṃ subhanimittaṃ gahetvā. Visikādassanaṃ gantvāti sivathikadassanaṃ gantvā. Tattha hi ādīnavānupassanā ijjhati. Vatthulobhena kuto tādisāya maraṇanti asaddahanto ‘‘mukhaṃ tumhākaṃ dhūmavaṇṇa’’nti te daharasāmaṇere uppaṇḍento vadati.
రతనత్తయే సుప్పసన్నత్తా కాకవణ్ణతిస్సాదీహి విసేసనత్థఞ్చ సో తిస్సమహారాజా సద్ధాసద్దేన విసేసేత్వా వుచ్చతి. దహరస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి అధికారవసేన వుత్తం. నిట్ఠితుద్దేసకిచ్చోతి గామే అసప్పాయరూపదస్సనం ఇమస్స అనత్థాయ సియాతి ఆచరియేన నివారితగామప్పవేసో పచ్ఛా నిట్ఠితుద్దేసకిచ్చో హుత్వా ఠితో. తేన వుత్తం – ‘‘అత్థకామానం వచనం అగ్గహేత్వా’’తి . నివత్థవత్థం సఞ్జానిత్వాతి అత్తనా దిట్ఠదివసే నివత్థవత్థం తస్సా మతదివసే సివథికదస్సనత్థం గతేన లద్ధం సఞ్జానిత్వా. ఏవమ్పీతి ఏవం మరణసమ్పాపనవసేనపి. అయం తావేత్థ అట్ఠకథాయ అనుత్తానత్థదీపనా.
Ratanattaye suppasannattā kākavaṇṇatissādīhi visesanatthañca so tissamahārājā saddhāsaddena visesetvā vuccati. Daharassa cittaṃ pariyādāyatiṭṭhatīti adhikāravasena vuttaṃ. Niṭṭhituddesakiccoti gāme asappāyarūpadassanaṃ imassa anatthāya siyāti ācariyena nivāritagāmappaveso pacchā niṭṭhituddesakicco hutvā ṭhito. Tena vuttaṃ – ‘‘atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā’’ti . Nivatthavatthaṃ sañjānitvāti attanā diṭṭhadivase nivatthavatthaṃ tassā matadivase sivathikadassanatthaṃ gatena laddhaṃ sañjānitvā. Evampīti evaṃ maraṇasampāpanavasenapi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya anuttānatthadīpanā.
నేత్తినయవణ్ణనా
Nettinayavaṇṇanā
ఇదాని పకరణనయేన పాళియా అత్థవణ్ణనం కరిస్సామ. సా పన అత్థసంవణ్ణనా యస్మా దేసనాయ సముట్ఠానప్పయోజనభాజనేసు పిణ్డత్థేసు చ నిద్ధారితేసు సుకరా హోతి సువిఞ్ఞేయ్యా చ, తస్మా సుత్తదేసనాయ సముట్ఠానాదీని పఠమం నిద్ధారయిస్సామ. తత్థ సముట్ఠానం నామ దేసనానిదానం, తం సాధారణమసాధారణన్తి దువిధం. తత్థ సాధారణమ్పి అజ్ఝత్తికబాహిరభేదతో దువిధం. తత్థ సాధారణం అజ్ఝత్తికసముట్ఠానం నామ లోకనాథస్స మహాకరుణా. తాయ హి సముస్సాహితస్స భగవతో వేనేయ్యానం ధమ్మదేసనాయ చిత్తం ఉదపాది, యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సత్తేసు చ కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేసీ’’తిఆది (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౩; మహావ॰ ౯; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౩). ఏత్థ చ హేతావత్థాయపి మహాకరుణాయ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో యావదేవ సంసారమహోఘతో సద్ధమ్మదేసనాహత్థదానేహి సత్తసన్తారణత్థం తదుప్పత్తితో. యథా చ మహాకరుణా, ఏవం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం దసబలఞాణాదయో చ దేసనాయ అబ్భన్తరసముట్ఠానభావేన వత్తబ్బా. సబ్బఞ్హి ఞేయ్యధమ్మం తేసం దేసేతబ్బాకారం సత్తానఞ్చ ఆసయానుసయాదిం యాథావతో జానన్తో భగవా ఠానాట్ఠానాదీసు కోసల్లేన వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం విచిత్తనయదేసనం పవత్తేసీతి. బాహిరం పన సాధారణం సముట్ఠానం దససహస్సమహాబ్రహ్మపరివారస్స సహమ్పతిబ్రహ్మునో అజ్ఝేసనం. తదజ్ఝేసనుత్తరకాలఞ్హి ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణాజనితం అప్పోస్సుక్కతం పటిప్పస్సమ్భేత్వా ధమ్మస్సామీ ధమ్మదేసనాయ ఉస్సాహజాతో అహోసి. అసాధారణమ్పి అబ్భన్తరబాహిరభేదతో దువిధమేవ. తత్థ అబ్భన్తరం యాయ మహాకరుణాయ యేన చ దేసనాఞాణేన ఇదం సుత్తం పవత్తితం, తదుభయం వేదితబ్బం. బాహిరం పన రూపగరుకానం పుగ్గలానం అజ్ఝాసయో. స్వాయమత్థో అట్ఠకథాయం వుత్తో ఏవ.
Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthasaṃvaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇamasādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; mahāva. 9; saṃ. ni. 1.173). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādayo ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbā. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbākāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivārassa sahampatibrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayo. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vutto eva.
పయోజనమ్పి సాధారణాసాధారణతో దువిధం. తత్థ సాధారణం యావ అనుపాదాపరినిబ్బానం విముత్తిరసత్తా భగవతో దేసనాయ. తేనేవాహ – ‘‘ఏతదత్థా కథా, ఏతదత్థా మన్తనా’’తిఆది. అసాధారణం పన తేసం రూపగరుకానం పుగ్గలానం రూపే ఛన్దరాగస్స జహాపనం, ఉభయమ్పేతం బాహిరమేవ. సచే పన వేనేయ్యసన్తానగతమ్పి దేసనాబలసిద్ధిసఙ్ఖాతం పయోజనం అధిప్పాయసమిజ్ఝనభావతో యథాధిప్పేతత్థసిద్ధియా మహాకారుణికస్స భగవతోపి పయోజనమేవాతి గణ్హేయ్య, ఇమినా పరియాయేనస్స అబ్భన్తరతాపి సియా.
Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha – ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpe chandarāgassa jahāpanaṃ, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.
అపిచ తేసం రూపగరుకానం పుగ్గలానం రూపస్మిం విజ్జమానస్స ఆదీనవస్స యాథావతో అనవబోధో ఇమిస్సా దేసనాయ సముట్ఠానం, తదవబోధో పయోజనం. సో హి ఇమాయ దేసనాయ భగవన్తం పయోజేతి తన్నిప్ఫాదనపరాయం దేసనాతి కత్వా. యఞ్హి దేసనాయ సాధేతబ్బం ఫలం, తం ఆకఙ్ఖితబ్బత్తా దేసకం దేసనాయ పయోజేతీతి పయోజనన్తి వుచ్చతి. తథా తేసం పుగ్గలానం తదఞ్ఞేసఞ్చ వేనేయ్యానం రూపముఖేన పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు ఆదీనవదస్సనఞ్చేత్థ పయోజనం. తథా సంసారచక్కనివత్తిసద్ధమ్మచక్కప్పవత్తిసస్సతాదిమిచ్ఛావాదనిరాకరణం సమ్మావాదపురేక్ఖారో అకుసలమూలసమూహననం కుసలమూలసమారోపనం అపాయద్వారపిదహనం సగ్గమగ్గద్వారవివరణం పరియుట్ఠానవూపసమనం అనుసయసముగ్ఘాతనం ‘‘ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి పురిమపటిఞ్ఞావిసంవాదనం తప్పటిపక్ఖమారమనోరథవిసంవాదనం తిత్థియధమ్మనిమ్మథనం బుద్ధధమ్మపతిట్ఠాపనన్తి ఏవమాదీనిపి పయోజనాని ఇధ వేదితబ్బాని.
Apica tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ vijjamānassa ādīnavassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā tesaṃ puggalānaṃ tadaññesañca veneyyānaṃ rūpamukhena pañcasu upādānakkhandhesu ādīnavadassanañcettha payojanaṃ. Tathā saṃsāracakkanivattisaddhammacakkappavattisassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamaggadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāvisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.
యథా తే పుగ్గలా రూపగరుకా, ఏవం తదఞ్ఞే చ సక్కాయగరుకా సక్కాయస్మిం అల్లీనా సఙ్ఖతధమ్మానం సమ్మాసమ్బుద్ధస్స చ పటిపత్తిం అజానన్తా అసద్ధమ్మస్సవనసాధారణపరిచరియమనసికారపరా సద్ధమ్మస్సవనధారణపరిచయప్పటివేధవిముఖా చ భవవిప్పమోక్ఖేసినో వేనేయ్యా ఇమిస్సా దేసనాయ భాజనం.
Yathā te puggalā rūpagarukā, evaṃ tadaññe ca sakkāyagarukā sakkāyasmiṃ allīnā saṅkhatadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanasādhāraṇaparicariyamanasikāraparā saddhammassavanadhāraṇaparicayappaṭivedhavimukhā ca bhavavippamokkhesino veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ.
పిణ్డత్తా చేత్థ రూపగ్గహణేన రూపధాతురూపాయతనరూపక్ఖన్ధపరిగ్గణ్హనం రూపముఖేన చతుధమ్మానం వట్టత్తయవిచ్ఛేదనూపాయో ఆసవోఘాదివివేచనం అభినన్దననివారణసఙ్గతిక్కమో వివాదమూలపరిచ్చాగో సిక్ఖత్తయానుయోగో పహానత్తయదీపనా సమథవిపస్సనానుట్ఠానం భావనాసచ్ఛికిరియాసిద్ధీతి ఏవమాదయో వేదితబ్బా.
Piṇḍattā cettha rūpaggahaṇena rūpadhāturūpāyatanarūpakkhandhapariggaṇhanaṃ rūpamukhena catudhammānaṃ vaṭṭattayavicchedanūpāyo āsavoghādivivecanaṃ abhinandananivāraṇasaṅgatikkamo vivādamūlapariccāgo sikkhattayānuyogo pahānattayadīpanā samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhīti evamādayo veditabbā.
ఇతో పరం పన సోళస హారా దస్సేతబ్బా. తత్థ ‘‘రూప’’న్తి సహజాతా తస్స నిస్సయభూతా తప్పటిబద్ధా చ సబ్బే రూపారూపధమ్మా తణ్హావజ్జా దుక్ఖసచ్చం. తంసముట్ఠాపికా తదారమ్మణా చ తణ్హా సముదయసచ్చం. తదుభయేసం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం. నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చం. తత్థ సముదయేన అస్సాదో, దుక్ఖేన ఆదీనవో, మగ్గనిరోధేహి నిస్సరణం, రూపారమ్మణస్స అకుసలచిత్తస్స కుసలచిత్తస్స చ పరియాదానం ఫలం. యఞ్హి దేసనాయ సాధేతబ్బం పయోజనం, తం ఫలన్తి వుత్తోవాయమత్థో. తదత్థం హిదం సుత్తం భగవతా దేసితన్తి. యథా తం కుసలచిత్తం న పరియాదియతి, ఏవం పటిసఙ్ఖానభావనాబలపరిగ్గహితా ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతా ఉపాయో. పురిసస్స కుసలచిత్తపరియాదానేనస్స రూపస్స అఞ్ఞరూపాసాధారణతాదస్సనాపదేసేన అత్థకామేహి తతో చిత్తం సాధుకం రక్ఖితబ్బం. అయమేత్థ భగవతో ఆణత్తీతి అయం దేసనాహారో. అస్సాదాదిసన్దస్సనవిభావనలక్ఖణో హి దేసనాహారో. వుత్తఞ్హేతం నేత్తిప్పకరణే –
Ito paraṃ pana soḷasa hārā dassetabbā. Tattha ‘‘rūpa’’nti sahajātā tassa nissayabhūtā tappaṭibaddhā ca sabbe rūpārūpadhammā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā tadārammaṇā ca taṇhā samudayasaccaṃ. Tadubhayesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, rūpārammaṇassa akusalacittassa kusalacittassa ca pariyādānaṃ phalaṃ. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ payojanaṃ, taṃ phalanti vuttovāyamattho. Tadatthaṃ hidaṃ suttaṃ bhagavatā desitanti. Yathā taṃ kusalacittaṃ na pariyādiyati, evaṃ paṭisaṅkhānabhāvanābalapariggahitā indriyesu guttadvāratā upāyo. Purisassa kusalacittapariyādānenassa rūpassa aññarūpāsādhāraṇatādassanāpadesena atthakāmehi tato cittaṃ sādhukaṃ rakkhitabbaṃ. Ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro. Assādādisandassanavibhāvanalakkhaṇo hi desanāhāro. Vuttañhetaṃ nettippakaraṇe –
‘‘అస్సాదాదీనవతా, నిస్సరణమ్పి చ ఫలం ఉపాయో చ;
‘‘Assādādīnavatā, nissaraṇampi ca phalaṃ upāyo ca;
ఆణత్తీ చ భగవతో, యోగీనం దేసనాహారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Āṇattī ca bhagavato, yogīnaṃ desanāhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
దేసీయతి సంవణ్ణీయతి ఏతాయ సుత్తత్థోతి దేసనా, దేసనాయ సహచరణతో వా దేసనా. నను చ అఞ్ఞేపి హారా దేసనాసఙ్ఖాతస్స సుత్తస్స అత్థసంవణ్ణనాతో దేసనాయ సహచారినో వాతి? సచ్చమేతం, అయం పన హారో యేభుయ్యేన యథారుతవసేనేవ విఞ్ఞాయమానో దేసనాయ సహ చరతీతి వత్తబ్బతం అరహతి, న తథాపరే. న హి అస్సాదాదీనవనిస్సరణాదిసన్దస్సనరహితా సుత్తదేసనా అత్థి. కిం పన తేసం అస్సాదాదీనం అనవసేసానం వచనం దేసనాహారో, ఉదాహు ఏకచ్చానన్తి? నిరవసేసానంయేవ. యస్మిఞ్హి సుత్తే అస్సాదాదీనవనిస్సరణాని సరూపతో ఆగతాని, తత్థ వత్తబ్బమేవ నత్థి. యత్థ పన ఏకదేసేన ఆగతాని, న చ సరూపేన, తత్థ అనాగతం అత్థవసేన నిద్ధారేత్వా హారో యోజేతబ్బో.
Desīyati saṃvaṇṇīyati etāya suttatthoti desanā, desanāya sahacaraṇato vā desanā. Nanu ca aññepi hārā desanāsaṅkhātassa suttassa atthasaṃvaṇṇanāto desanāya sahacārino vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana hāro yebhuyyena yathārutavaseneva viññāyamāno desanāya saha caratīti vattabbataṃ arahati, na tathāpare. Na hi assādādīnavanissaraṇādisandassanarahitā suttadesanā atthi. Kiṃ pana tesaṃ assādādīnaṃ anavasesānaṃ vacanaṃ desanāhāro, udāhu ekaccānanti? Niravasesānaṃyeva. Yasmiñhi sutte assādādīnavanissaraṇāni sarūpato āgatāni, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena āgatāni, na ca sarūpena, tattha anāgataṃ atthavasena niddhāretvā hāro yojetabbo.
సయం సమన్తచక్ఖుభావతో తందస్సనేన సభావతో చ ‘‘అహ’’న్తి వుత్తం. భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగతో అభిముఖీకరణత్థఞ్చ, ‘‘భిక్ఖవే’’తి వుత్తం. అత్తాభావతో అపరతాదస్సనత్థఞ్చ ‘‘అఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం. ఏకస్స అనుపలబ్భదస్సనత్థం అనేకభావప్పటిసేధనత్థఞ్చ ‘‘ఏకరూపమ్పీ’’తి వుత్తం. తాదిసస్స రూపస్స అభావతో అదస్సనతో చ ‘‘న సమనుపస్సామీ’’తి వుత్తం. తస్స పచ్చామసనతో అనియమతో చ ‘‘య’’న్తి వుత్తం. ఇదాని వుచ్చమానాకారపరామసనతో తదఞ్ఞాకారనిసేధనతో చ ‘‘ఏవ’’న్తి వుత్తం. విసభాగిన్ద్రియవత్థుతో సభాగవత్థుస్మిం తదభావతో చ ‘‘పురిసస్సా’’తి వుత్తం. నిమిత్తగ్గాహస్స వత్థుభావతో తథా పరికప్పితత్తా చ ‘‘చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీ’’తి వుత్తం. ఏవన్తి వుత్తాకారపరామసనత్థఞ్చేవ నిదస్సనత్థఞ్చ ‘‘యథా’’తి వుత్తం. అత్తనో పచ్చక్ఖభావతో భిక్ఖూనం పచ్చక్ఖకరణత్థఞ్చ ‘‘ఇద’’న్తి వుత్తం. ఇత్థిసన్తానపరియాపన్నతో తప్పటిబద్ధభావతో చ ‘‘ఇత్థిరూప’’న్తి వుత్తన్తి ఏవం అనుపదవిచయతో విచయో హారో. విచీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా పదపఞ్హాదయోతి విచయో, విచితి ఏవ వా తేసన్తి విచయో. పదపుచ్ఛావిస్సజ్జనపుబ్బాపరానుగ్గహనం అస్సాదాదీనఞ్చ విసేసనిద్ధారణవసేన పవిచయలక్ఖణో హి విచయో హారో. వుత్తమ్పి చేతం –
Sayaṃ samantacakkhubhāvato taṃdassanena sabhāvato ca ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Bhikkhanasīlatādiguṇayogato abhimukhīkaraṇatthañca, ‘‘bhikkhave’’ti vuttaṃ. Attābhāvato aparatādassanatthañca ‘‘añña’’nti vuttaṃ. Ekassa anupalabbhadassanatthaṃ anekabhāvappaṭisedhanatthañca ‘‘ekarūpampī’’ti vuttaṃ. Tādisassa rūpassa abhāvato adassanato ca ‘‘na samanupassāmī’’ti vuttaṃ. Tassa paccāmasanato aniyamato ca ‘‘ya’’nti vuttaṃ. Idāni vuccamānākāraparāmasanato tadaññākāranisedhanato ca ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Visabhāgindriyavatthuto sabhāgavatthusmiṃ tadabhāvato ca ‘‘purisassā’’ti vuttaṃ. Nimittaggāhassa vatthubhāvato tathā parikappitattā ca ‘‘cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti vuttaṃ. Evanti vuttākāraparāmasanatthañceva nidassanatthañca ‘‘yathā’’ti vuttaṃ. Attano paccakkhabhāvato bhikkhūnaṃ paccakkhakaraṇatthañca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Itthisantānapariyāpannato tappaṭibaddhabhāvato ca ‘‘itthirūpa’’nti vuttanti evaṃ anupadavicayato vicayo hāro. Vicīyanti etena, ettha vā padapañhādayoti vicayo, viciti eva vā tesanti vicayo. Padapucchāvissajjanapubbāparānuggahanaṃ assādādīnañca visesaniddhāraṇavasena pavicayalakkhaṇo hi vicayo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘యం పుచ్ఛితఞ్చ విస్సజ్జితఞ్చ, సుత్తస్స యా చ అనుగీతి;
‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugīti;
సుత్తస్స యో పవిచయో, హారో విచయోతి నిద్దిట్ఠో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Suttassa yo pavicayo, hāro vicayoti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
అనాదిమతి సంసారే ఇత్థిపురిసానం అఞ్ఞమఞ్ఞరూపాభిరామతాయ ‘‘ఇత్థిరూపం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీ’’తి యుజ్జతీతి అయం యుత్తిహారో. బ్యఞ్జనత్థానం యుత్తాయుత్తవిభాగవిభావనలక్ఖణో హి యుత్తిహారో. వుత్తమ్పి చేతం –
Anādimati saṃsāre itthipurisānaṃ aññamaññarūpābhirāmatāya ‘‘itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti yujjatīti ayaṃ yuttihāro. Byañjanatthānaṃ yuttāyuttavibhāgavibhāvanalakkhaṇo hi yuttihāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘సబ్బేసం హారానం, యా భూమీ యో చ గోచరో తేసం;
‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ, yā bhūmī yo ca gocaro tesaṃ;
యుత్తాయుత్తిపరిక్ఖా, హారో యుత్తీతి నిద్దిట్ఠో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Yuttāyuttiparikkhā, hāro yuttīti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
యుత్తీతి చ ఉపపత్తి సాధనయుత్తి, ఇధ పన యుత్తివిచారణా యుత్తి ఉత్తరపదలోపేన ‘‘రూపభవో రూప’’న్తి యథా. యుత్తిసహచరణతో వా యుత్తి.
Yuttīti ca upapatti sādhanayutti, idha pana yuttivicāraṇā yutti uttarapadalopena ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti yathā. Yuttisahacaraṇato vā yutti.
ఇత్థిరూపం అయోనిసో ఓలోకియమానం ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారతాయ పదట్ఠానం, సా కుసలానం ధమ్మానం అభావనాయ పదట్ఠానం, సా సబ్బస్సపి సంకిలేసపక్ఖస్స పరివుద్ధియా పదట్ఠానం. బ్యతిరేకతో పన ఇత్థిరూపం యోనిసో ఓలోకియమానం సతిపట్ఠానభావనాయ పదట్ఠానం, సా బోజ్ఝఙ్గానం భావనాపారిపూరియా పదట్ఠానం, సా విజ్జావిముత్తీనం పారిపూరియా పదట్ఠానం, కుసలస్స చిత్తస్స పరియాదానం సమ్మోహాభినివేసస్స పదట్ఠానం, సో సఙ్ఖారానం పదట్ఠానం, సఙ్ఖారా విఞ్ఞాణస్సాతి సబ్బం ఆవత్తతి భవచక్కం. బ్యతిరేకతో పన కుసలస్స చిత్తస్స అపరియాదానం తేసం తేసం కుసలానం ధమ్మానం ఉప్పాదాయ పారిపూరియా పదట్ఠానన్తి అయం తావ అవిసేసతో నయో. విసేసతో పన సీలస్స అపరియాదానం అవిప్పటిసారస్స పదట్ఠానం, అవిప్పటిసారో పామోజ్జస్సాతిఆదినా యావ అనుపాదాపరినిబ్బానం నేతబ్బం. అయం పదట్ఠానో హారో. సుత్తే ఆగతధమ్మానం పదట్ఠానభూతే ధమ్మే తేసఞ్చ పదట్ఠానభూతేతి సమ్భవతో పదట్ఠానభూతధమ్మనిద్ధారణలక్ఖణో హి పదట్ఠానో హారో. వుత్తఞ్చేతం –
Itthirūpaṃ ayoniso olokiyamānaṃ indriyesu aguttadvāratāya padaṭṭhānaṃ, sā kusalānaṃ dhammānaṃ abhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā sabbassapi saṃkilesapakkhassa parivuddhiyā padaṭṭhānaṃ. Byatirekato pana itthirūpaṃ yoniso olokiyamānaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā bojjhaṅgānaṃ bhāvanāpāripūriyā padaṭṭhānaṃ, sā vijjāvimuttīnaṃ pāripūriyā padaṭṭhānaṃ, kusalassa cittassa pariyādānaṃ sammohābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, so saṅkhārānaṃ padaṭṭhānaṃ, saṅkhārā viññāṇassāti sabbaṃ āvattati bhavacakkaṃ. Byatirekato pana kusalassa cittassa apariyādānaṃ tesaṃ tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya pāripūriyā padaṭṭhānanti ayaṃ tāva avisesato nayo. Visesato pana sīlassa apariyādānaṃ avippaṭisārassa padaṭṭhānaṃ, avippaṭisāro pāmojjassātiādinā yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānabhūte dhamme tesañca padaṭṭhānabhūteti sambhavato padaṭṭhānabhūtadhammaniddhāraṇalakkhaṇo hi padaṭṭhāno hāro. Vuttañcetaṃ –
‘‘ధమ్మం దేసేతి జినో, తస్స చ ధమ్మస్స యం పదట్ఠానం;
‘‘Dhammaṃ deseti jino, tassa ca dhammassa yaṃ padaṭṭhānaṃ;
ఇతి యావ సబ్బధమ్మా, ఏసో హారో పదట్ఠానో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Iti yāva sabbadhammā, eso hāro padaṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
పదట్ఠానన్తి ఆసన్నకారణం. ఇధ పన పదట్ఠానవిచారణా పదట్ఠానోతిఆది యుత్తిహారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
Padaṭṭhānanti āsannakāraṇaṃ. Idha pana padaṭṭhānavicāraṇā padaṭṭhānotiādi yuttihāre vuttanayeneva veditabbaṃ.
ఏకరూపన్తి చ రూపాయతనగ్గహణేన ఛన్నమ్పి బాహిరానం ఆయతనానం గహణం బాహిరాయతనభావేన ఏకలక్ఖణత్తా. చిత్తన్తి మనాయతనగ్గహణేన ఛన్నమ్పి అజ్ఝత్తికానం ఆయతనానం గహణం అజ్ఝత్తికాయతనభావేన ఏకలక్ఖణత్తా. ఏవం ఖన్ధధాతాదివసేనపి ఏకలక్ఖణతా వత్తబ్బా. అయం లక్ఖణో హారో. లక్ఖీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా ఏకలక్ఖణధమ్మా అవుత్తాపి ఏకచ్చవచనేనాతి లక్ఖణో. సుత్తే అనాగతేపి ధమ్మే వుత్తప్పకారే ఆగతే వియ నిద్ధారేత్వా యా సంవణ్ణనా, సో లక్ఖణో హారో. వుత్తమ్పి చేతం –
Ekarūpanti ca rūpāyatanaggahaṇena channampi bāhirānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ bāhirāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Cittanti manāyatanaggahaṇena channampi ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ ajjhattikāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Evaṃ khandhadhātādivasenapi ekalakkhaṇatā vattabbā. Ayaṃ lakkhaṇo hāro. Lakkhīyanti etena, ettha vā ekalakkhaṇadhammā avuttāpi ekaccavacanenāti lakkhaṇo. Sutte anāgatepi dhamme vuttappakāre āgate viya niddhāretvā yā saṃvaṇṇanā, so lakkhaṇo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా కేచి;
‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;
వుత్తా భవన్తి సబ్బే, సో హారో లక్ఖణో నామా’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
నిదానే ఇమిస్సా దేసనాయ రూపగరుకానం పుగ్గలానం రూపస్మిం అనాదీనవదస్సితా వుత్తా, ‘‘కథం ను ఖో ఇమే ఇమం దేసనం సుత్వా రూపే ఆదీనవదస్సనముఖేన సబ్బస్మిమ్పి ఖన్ధపఞ్చకే సబ్బసో ఛన్దరాగం పహాయ సకలవట్టదుక్ఖతో ముచ్చేయ్యుం, పరే చ తత్థ పతిట్ఠాపేయ్యు’’న్తి అయమేత్థ భగవతో అధిప్పాయో. పదనిబ్బచనం నిరుత్తం, తం ‘‘ఏవ’’న్తిఆదినిదానపదానం ‘‘నాహ’’న్తిఆదిపాళిపదానఞ్చ అట్ఠకథాయం తస్సా లీనత్థవణ్ణనాయ చ వుత్తనయానుసారేన సుకరత్తా న విత్థారయిమ్హ.
Nidāne imissā desanāya rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ anādīnavadassitā vuttā, ‘‘kathaṃ nu kho ime imaṃ desanaṃ sutvā rūpe ādīnavadassanamukhena sabbasmimpi khandhapañcake sabbaso chandarāgaṃ pahāya sakalavaṭṭadukkhato mucceyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhāpeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘nāha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā na vitthārayimha.
పదపదత్థదేసనాదేసనానిక్ఖేపసుత్తసన్ధివసేన పఞ్చవిధా సన్ధి. తత్థ పదస్స పదన్తరేన సమ్బన్ధో పదసన్ధి. పదత్థస్స పదత్థన్తరేన సమ్బన్ధో పదత్థసన్ధి, యో ‘‘కిరియాకారకసమ్బన్ధో’’తి వుచ్చతి. నానానుసన్ధికస్స సుత్తస్స తంతంఅనుసన్ధీహి సమ్బన్ధో, ఏకానుసన్ధికస్స చ పుబ్బాపరసమ్బన్ధో దేసనాసన్ధి, యా అట్ఠకథాయం ‘‘పుచ్ఛానుసన్ధి, అజ్ఝాసయానుసన్ధి, యథానుసన్ధీ’’తి తిధా విభత్తా. అజ్ఝాసయో చేత్థ అత్తజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయోతి ద్విధా వేదితబ్బో. దేసనానిక్ఖేపసన్ధి చతున్నం సుత్తనిక్ఖేపానం వసేన వేదితబ్బా. సుత్తసన్ధి ఇధ పఠమనిక్ఖేపవసేనేవ వేదితబ్బా. ‘‘కస్మా పనేత్థ ఇదమేవ చిత్తపరియాదానసుత్తం పఠమం నిక్ఖిత్త’’న్తి నాయమనుయోగో కత్థచి న పవత్తతి. అపిచ ఇమే సత్తా అనాదిమతి సంసారే పరిబ్భమన్తా ఇత్థిపురిసా అఞ్ఞమఞ్ఞేసం పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతరూపాభిరామా, తత్థ ఇత్థీ పురిసస్స రూపే సత్తా గిద్ధా గధితా లగ్గా లగ్గితా ఆసత్తా, సా చస్సా తత్థ ఆసత్తి దుబ్బివేచనీయా . తథా పురిసో ఇత్థియా రూపే, తత్థ చ దస్సనసంసగ్గో గరుతరో ఇతరేసఞ్చ మూలభూతో. తేనేవ హి భగవా ‘‘కథం ను ఖో మాతుగామే పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౦౩) పుట్ఠో ‘‘అదస్సనమేవా’’తి అవోచ. తస్మా భగవా పఞ్చసు కామగుణేసు రూపే ఛన్దరాగహాపనత్థం ఇదమేవ సుత్తం పఠమం దేసేసి. నిబ్బానాధిగమాయ పటిపత్తియా ఆది రేసా పటిపత్తీతి. యం పన ఏకిస్సా దేసనాయ దేసనన్తరేన సంసన్దనం, అయమ్పి దేసనాసన్ధి. సా ఇధ ఏవం వేదితబ్బా. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే…పే॰… తిట్ఠతీ’’తి అయం దేసనా. ‘‘యే ఖో, భిక్ఖవే, చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా రూపా ఇట్ఠా కన్తా మనాపా పియరూపా కామూపసంహితా రజనీయా , తఞ్చే భిక్ఖు అభినన్దతి అభివదతి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి, తస్స తం అభినన్దతో అభివదతో అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతో ఉప్పజ్జన్తి అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౧౧౮) ఇమాయ దేసనాయ సంసన్దతి. తథా ‘‘రూపే మఞ్ఞతి, రూపేసు మఞ్ఞతి, రూపతో మఞ్ఞతి, రూపం ‘మే’తి మఞ్ఞతి. రూపం, భిక్ఖవే, అనభిజానం అపరిజానం అవిరాజయం అప్పజహం అభబ్బో దుక్ఖక్ఖయాయా’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౧౧౨) ఏవమాదీహి దేసనాహి సంసన్దతీతి అయం చతుబ్యూహో హారో. వియూహీయన్తి విభాగేన పిణ్డీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వాతి బ్యూహో, నిబ్బచనాదీనం చతున్నం బ్యూహోతి చతుబ్యూహో, చతున్నం వా బ్యూహో ఏత్థాతి చతుబ్యూహో. నిబ్బచనాధిప్పాయాదీనం చతున్నం విభాగలక్ఖణో హి చతుబ్యూహో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Padapadatthadesanādesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Desanānikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbā. ‘‘Kasmā panettha idameva cittapariyādānasuttaṃ paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati. Apica ime sattā anādimati saṃsāre paribbhamantā itthipurisā aññamaññesaṃ pañcakāmaguṇasaṅkhātarūpābhirāmā, tattha itthī purisassa rūpe sattā giddhā gadhitā laggā laggitā āsattā, sā cassā tattha āsatti dubbivecanīyā . Tathā puriso itthiyā rūpe, tattha ca dassanasaṃsaggo garutaro itaresañca mūlabhūto. Teneva hi bhagavā ‘‘kathaṃ nu kho mātugāme paṭipajjitabba’’nti (dī. ni. 2.203) puṭṭho ‘‘adassanamevā’’ti avoca. Tasmā bhagavā pañcasu kāmaguṇesu rūpe chandarāgahāpanatthaṃ idameva suttaṃ paṭhamaṃ desesi. Nibbānādhigamāya paṭipattiyā ādi resā paṭipattīti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave…pe… tiṭṭhatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Ye kho, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā , tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, tassa taṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjanti aneke pāpakā akusalā dhammā’’ti (saṃ. ni. 4.118) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘rūpe maññati, rūpesu maññati, rūpato maññati, rūpaṃ ‘me’ti maññati. Rūpaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.112) evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro. Viyūhīyanti vibhāgena piṇḍīyanti etena, ettha vāti byūho, nibbacanādīnaṃ catunnaṃ byūhoti catubyūho, catunnaṃ vā byūho etthāti catubyūho. Nibbacanādhippāyādīnaṃ catunnaṃ vibhāgalakkhaṇo hi catubyūho hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘నేరుత్తమధిప్పాయో, బ్యఞ్జనమథ దేసనానిదానఞ్చ;
‘‘Neruttamadhippāyo, byañjanamatha desanānidānañca;
పుబ్బాపరానుసన్ధీ, ఏసో హారో చతుబ్యూహో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Pubbāparānusandhī, eso hāro catubyūho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం…పే॰… ఇత్థిరూప’’న్తి ఏతేన అయోనిసోమనసికారో దీపితో. యం తత్థ చిత్తం పరియాదియతి, తేన యోనిసోమనసికారో. తత్థ అయోనిసోమనసికరోతో తణ్హావిజ్జా పరివడ్ఢన్తి, తాసు తణ్హాగహణేన నవ తణ్హామూలకా ధమ్మా ఆవట్టన్తి, అవిజ్జాగహణేన అవిజ్జామూలకం సబ్బం భవచక్కం ఆవట్టతి, యోనిసోమనసికారగ్గహణేన చ యోనిసోమనసికారమూలకా ధమ్మా ఆవట్టన్తి, చతుబ్బిధఞ్చ సమ్పత్తిచక్కన్తి. అయం ఆవట్టో హారో. ఆవట్టయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా సభాగవిసభాగా చ ధమ్మా, తేసం వా ఆవట్టనన్తి ఆవట్టో. దేసనాయ గహితధమ్మానం సభాగాసభాగధమ్మవసేన ఆవట్టనలక్ఖణో హి ఆవట్టో హారో. వుత్తమ్పి చేతం –
‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ…pe… itthirūpa’’nti etena ayonisomanasikāro dīpito. Yaṃ tattha cittaṃ pariyādiyati, tena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā parivaḍḍhanti, tāsu taṇhāgahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvaṭṭanti, avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvaṭṭati, yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvaṭṭanti, catubbidhañca sampatticakkanti. Ayaṃ āvaṭṭo hāro. Āvaṭṭayanti etena, ettha vā sabhāgavisabhāgā ca dhammā, tesaṃ vā āvaṭṭananti āvaṭṭo. Desanāya gahitadhammānaṃ sabhāgāsabhāgadhammavasena āvaṭṭanalakkhaṇo hi āvaṭṭo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ఏకమ్హి పదట్ఠానే, పరియేసతి సేసకం పదట్ఠానం;
‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;
ఆవట్టతి పటిపక్ఖే, ఆవట్టో నామ సో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Āvaṭṭati paṭipakkhe, āvaṭṭo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
రూపం చతుబ్బిధం కమ్మసముట్ఠానం, చిత్తసముట్ఠానం, ఉతుసముట్ఠానం, ఆహారసముట్ఠానం, తథా ఇట్ఠం ఇట్ఠమజ్ఝత్తం అనిట్ఠం అనిట్ఠమజ్ఝత్తన్తి. ఇధ పన ఇట్ఠం అధిప్పేతం. చిత్తం కుసలచిత్తమేత్థ వేదితబ్బం. తం కామావచరం, రూపావచరం, అరూపావచరం, లోకుత్తరన్తి చతుబ్బిధం. వేదనాదిసమ్పయుత్తధమ్మభేదతో అనేకవిధన్తి అయం విభత్తిహారో. విభజీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా సాధారణాసాధారణానం సంకిలేసవోదానధమ్మానం భూమియోతి విభత్తి. విభజనం వా ఏతేసం భూమియోతి విభత్తి. సంకిలేసధమ్మే వోదానధమ్మే చ సాధారణాసాధారణతో పదట్ఠానతో భూమితో విభజనలక్ఖణో హి విభత్తిహారో. వుత్తమ్పి చేతం –
Rūpaṃ catubbidhaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ, tathā iṭṭhaṃ iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattanti. Idha pana iṭṭhaṃ adhippetaṃ. Cittaṃ kusalacittamettha veditabbaṃ. Taṃ kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokuttaranti catubbidhaṃ. Vedanādisampayuttadhammabhedato anekavidhanti ayaṃ vibhattihāro. Vibhajīyanti etena, ettha vā sādhāraṇāsādhāraṇānaṃ saṃkilesavodānadhammānaṃ bhūmiyoti vibhatti. Vibhajanaṃ vā etesaṃ bhūmiyoti vibhatti. Saṃkilesadhamme vodānadhamme ca sādhāraṇāsādhāraṇato padaṭṭhānato bhūmito vibhajanalakkhaṇo hi vibhattihāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ధమ్మఞ్చ పదట్ఠానం, భూమిఞ్చ విభజ్జతే అయం హారో;
‘‘Dhammañca padaṭṭhānaṃ, bhūmiñca vibhajjate ayaṃ hāro;
సాధారణే అసాధారణే చ నేయ్యో విభత్తీ’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Sādhāraṇe asādhāraṇe ca neyyo vibhattī’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ఇత్థిరూపం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతి అయోనిసో మనసికరోతో, యోనిసో మనసికరోతో న పరియాదియతి సుసంవుతిన్ద్రియత్తా సీలేసు సమాహితస్సాతి అయం పరివత్తో హారో. పటిపక్ఖవసేన పరివత్తీయన్తి ఇమినా, ఏత్థ వా సుత్తే వుత్తధమ్మా, పరివత్తనం వా తేసన్తి పరివత్తో. నిద్దిట్ఠానం ధమ్మానం పటిపక్ఖతో పరివత్తనలక్ఖణో హి పరివత్తో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati ayoniso manasikaroto, yoniso manasikaroto na pariyādiyati susaṃvutindriyattā sīlesu samāhitassāti ayaṃ parivatto hāro. Paṭipakkhavasena parivattīyanti iminā, ettha vā sutte vuttadhammā, parivattanaṃ vā tesanti parivatto. Niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ paṭipakkhato parivattanalakkhaṇo hi parivatto hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘కుసలాకుసలే ధమ్మే, నిద్దిట్ఠే భావితే పహీనే చ;
‘‘Kusalākusale dhamme, niddiṭṭhe bhāvite pahīne ca;
పరివత్తతి పటిపక్ఖే, హారో పరివత్తనో నామా’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Parivattati paṭipakkhe, hāro parivattano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
భిక్ఖవే, సమణా పబ్బజితాతి పరియాయవచనం. అఞ్ఞం పరం కిఞ్చీతి పరియాయవచనం. రూపం వణ్ణం చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యన్తి పరియాయవచనం. సమనుపస్సామి ఓలోకేస్సామి జానామీతి పరియాయవచనం. ఏవం ఇత్థం ఇమం పకారన్తి పరియాయవచనం. పురిసస్స పుగ్గలస్సాతి పరియాయవచనం. చిత్తం విఞ్ఞాణం మనోతి పరియాయవచనం. పరియాదాయ గహేత్వా ఖేపేత్వాతి పరియాయవచనం. తిట్ఠతి ధరతి ఠాతీతి పరియాయవచనం. యథా యేన పకారేన యేనాకారేనాతి పరియాయవచనం. ఇత్థీ నారీ మాతుగామోతి పరియాయవచనన్తి అయం వేవచనో హారో. వివిధం వచనం ఏకస్సేవత్థస్స వాచకమేత్థాతి వివచనం, వివచనమేవ వేవచనం. వివిధం వుచ్చతి ఏతేన అత్థోతి వా వివచనం, వివచనమేవ వేవచనం. ఏకస్మిం అత్థే అనేకపరియాయసద్దప్పయోజనలక్ఖణో హి వేవచనో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Bhikkhave, samaṇā pabbajitāti pariyāyavacanaṃ. Aññaṃ paraṃ kiñcīti pariyāyavacanaṃ. Rūpaṃ vaṇṇaṃ cakkhuviññeyyanti pariyāyavacanaṃ. Samanupassāmi olokessāmi jānāmīti pariyāyavacanaṃ. Evaṃ itthaṃ imaṃ pakāranti pariyāyavacanaṃ. Purisassa puggalassāti pariyāyavacanaṃ. Cittaṃ viññāṇaṃ manoti pariyāyavacanaṃ. Pariyādāya gahetvā khepetvāti pariyāyavacanaṃ. Tiṭṭhati dharati ṭhātīti pariyāyavacanaṃ. Yathā yena pakārena yenākārenāti pariyāyavacanaṃ. Itthī nārī mātugāmoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro. Vividhaṃ vacanaṃ ekassevatthassa vācakametthāti vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Vividhaṃ vuccati etena atthoti vā vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Ekasmiṃ atthe anekapariyāyasaddappayojanalakkhaṇo hi vevacano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘వేవచనాని బహూని తు, సుత్తే వుత్తాని ఏకధమ్మస్స;
‘‘Vevacanāni bahūni tu, sutte vuttāni ekadhammassa;
యో జానాతి సుత్తవిదూ, వేవచనో నామ సో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Yo jānāti suttavidū, vevacano nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
రూపం కాళసామాదివసేన అనేకధా పఞ్ఞత్తం. పురిసో ఖత్తియాదివసేన అనేకధా పఞ్ఞత్తో. చిత్తం పరిత్తమహగ్గతాదివసేన అనేకధా పఞ్ఞత్తం. ‘‘పరియాదాయా’’తి ఏత్థ పరియాదానం పరియాదాయకానం పాపధమ్మానం వసేన వీతిక్కమపరియుట్ఠానాదినా చ అనేకధా పఞ్ఞత్తం. అయం పఞ్ఞత్తిహారో. పకారేహి, పభేదతో వా ఞాపీయన్తి ఇమినా, ఏత్థ వా అత్థాతి పఞ్ఞత్తి. ఏకేకస్స ధమ్మస్స అనేకాహి పఞ్ఞత్తీహి పఞ్ఞాపేతబ్బాకారవిభావనలక్ఖణో హి పఞ్ఞత్తిహారో. వుత్తఞ్హేతం –
Rūpaṃ kāḷasāmādivasena anekadhā paññattaṃ. Puriso khattiyādivasena anekadhā paññatto. Cittaṃ parittamahaggatādivasena anekadhā paññattaṃ. ‘‘Pariyādāyā’’ti ettha pariyādānaṃ pariyādāyakānaṃ pāpadhammānaṃ vasena vītikkamapariyuṭṭhānādinā ca anekadhā paññattaṃ. Ayaṃ paññattihāro. Pakārehi, pabhedato vā ñāpīyanti iminā, ettha vā atthāti paññatti. Ekekassa dhammassa anekāhi paññattīhi paññāpetabbākāravibhāvanalakkhaṇo hi paññattihāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ఏకం భగవా ధమ్మం, పఞ్ఞత్తీహి వివిధాహి దేసేతి;
‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ, paññattīhi vividhāhi deseti;
సో ఆకారో ఞేయ్యో, పఞ్ఞత్తీ నామ సో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
So ākāro ñeyyo, paññattī nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
విరోధిపచ్చయసమవాయే విసదిసుప్పత్తిరుప్పనవణ్ణవికారాపత్తియా తంసమఙ్గినో హదయఙ్గతభావప్పకాసనం రూపట్ఠోతి అనిచ్చతాముఖేన ఓతరణం, అనిచ్చస్స పన దుక్ఖత్తా దుక్ఖతాముఖేన, దుక్ఖస్స చ అనత్తకత్తా సుఞ్ఞతాముఖేన ఓతరణం. చిత్తం మనోవిఞ్ఞాణధాతు, తస్సా పరియాదాయికా తణ్హా తదేకట్ఠా చ పాపధమ్మా ధమ్మధాతూతి ధాతుముఖేన ఓతరణం. ఏవం ఖన్ధాయతనాదిముఖేహిపి ఓతరణం వత్తబ్బన్తి అయం ఓతరణో హారో. ఓతారీయన్తి అనుప్పవేసీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా సుత్తాగతా ధమ్మా పటిచ్చసముప్పాదాదీసూతి ఓతరణో. పటిచ్చసముప్పాదాదిముఖేన సుత్తత్థస్స ఓతరణలక్ఖణో హి ఓతరణో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Virodhipaccayasamavāye visadisuppattiruppanavaṇṇavikārāpattiyā taṃsamaṅgino hadayaṅgatabhāvappakāsanaṃ rūpaṭṭhoti aniccatāmukhena otaraṇaṃ, aniccassa pana dukkhattā dukkhatāmukhena, dukkhassa ca anattakattā suññatāmukhena otaraṇaṃ. Cittaṃ manoviññāṇadhātu, tassā pariyādāyikā taṇhā tadekaṭṭhā ca pāpadhammā dhammadhātūti dhātumukhena otaraṇaṃ. Evaṃ khandhāyatanādimukhehipi otaraṇaṃ vattabbanti ayaṃ otaraṇo hāro. Otārīyanti anuppavesīyanti etena, ettha vā suttāgatā dhammā paṭiccasamuppādādīsūti otaraṇo. Paṭiccasamuppādādimukhena suttatthassa otaraṇalakkhaṇo hi otaraṇo hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘యో చ పటిచ్చుప్పాదో, ఇన్ద్రియఖన్ధా చ ధాతుఆయతనా;
‘‘Yo ca paṭiccuppādo, indriyakhandhā ca dhātuāyatanā;
ఏతేహి ఓతరతి యో, ఓతరణో నామ సో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Etehi otarati yo, otaraṇo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
నాహం, భిక్ఖవే…పే॰… సమనుపస్సామీతి ఆరమ్భో. ఏవం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి పదసుద్ధి, న పన ఆరమ్భసుద్ధి. యథయిదన్తిఆది పదసుద్ధి చేవ ఆరమ్భసుద్ధి చాతి అయం సోధనో హారో. సోధీయన్తి సమాధీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా సుత్తే పదపదత్థపఞ్హారమ్భాతి సోధనో. సుత్తే పదపదత్థపఞ్హారమ్భానం సోధనలక్ఖణో హి సోధనో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Nāhaṃ, bhikkhave…pe… samanupassāmīti ārambho. Evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti padasuddhi, na pana ārambhasuddhi. Yathayidantiādi padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro. Sodhīyanti samādhīyanti etena, ettha vā sutte padapadatthapañhārambhāti sodhano. Sutte padapadatthapañhārambhānaṃ sodhanalakkhaṇo hi sodhano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘విస్సజ్జితమ్హి పఞ్హే, గాథాయం పుచ్ఛితాయమారబ్భ;
‘‘Vissajjitamhi pañhe, gāthāyaṃ pucchitāyamārabbha;
సుద్ధాసుద్ధపరిక్ఖా, హారో సో సోధనో నామా’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Suddhāsuddhaparikkhā, hāro so sodhano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
అఞ్ఞన్తి సామఞ్ఞతో అధిట్ఠానం కస్సచి విసేసస్స అనామట్ఠత్తా. ఏకరూపమ్పీతి తం అవికప్పేత్వా విసేసవచనం. యథయిదన్తి సామఞ్ఞతో అధిట్ఠానం అనియమవచనభావతో. ఇత్థిరూపన్తి తం అవికప్పేత్వా విసేసవచనన్తి అయం అధిట్ఠానో హారో. అధిట్ఠీయన్తి అనుప్పవత్తీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా సామఞ్ఞవిసేసభూతా ధమ్మా వినా వికప్పేనాతి అధిట్ఠానో. సుత్తాగతానం ధమ్మానం అవికప్పనవసేనేవ సామఞ్ఞవిసేసనిద్ధారణలక్ఖణో హి అధిట్ఠానో హారో. వుత్తమ్పి చేతం –
Aññanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ kassaci visesassa anāmaṭṭhattā. Ekarūpampīti taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Yathayidanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ aniyamavacanabhāvato. Itthirūpanti taṃ avikappetvā visesavacananti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro. Adhiṭṭhīyanti anuppavattīyanti etena, ettha vā sāmaññavisesabhūtā dhammā vinā vikappenāti adhiṭṭhāno. Suttāgatānaṃ dhammānaṃ avikappanavaseneva sāmaññavisesaniddhāraṇalakkhaṇo hi adhiṭṭhāno hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ఏకత్తతాయ ధమ్మా, యేపి చ వేమత్తతాయ నిద్దిట్ఠా;
‘‘Ekattatāya dhammā, yepi ca vemattatāya niddiṭṭhā;
తేన వికప్పయితబ్బా, ఏసో హారో అధిట్ఠానో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Tena vikappayitabbā, eso hāro adhiṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
రూపస్స కమ్మావిజ్జాదయో కమ్మచిత్తాదయో చ హేతు. సమనుపస్సనాయ ఆవజ్జనాదయో. కుసలస్స చిత్తస్స యోనిసో మనసికారాదయో. పరియాదాయాతి ఏత్థ పరియాదానస్స అయోనిసోమనసికారాదయోతి అయం పరిక్ఖారో హారో. పరికరోతి అభిసఙ్ఖరోతి ఫలన్తి పరిక్ఖారో, హేతు పచ్చయో చ. పరిక్ఖారం ఆచిక్ఖతీతి పరిక్ఖారో, హారో. పరిక్ఖారవిసయత్తా, పరిక్ఖారసహచరణతో వా పరిక్ఖారో. సుత్తే ఆగతధమ్మానం పరిక్ఖారసఙ్ఖాతహేతుపచ్చయే నిద్ధారేత్వా సంవణ్ణనాలక్ఖణో హి పరిక్ఖారో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Rūpassa kammāvijjādayo kammacittādayo ca hetu. Samanupassanāya āvajjanādayo. Kusalassa cittassa yoniso manasikārādayo. Pariyādāyāti ettha pariyādānassa ayonisomanasikārādayoti ayaṃ parikkhāro hāro. Parikaroti abhisaṅkharoti phalanti parikkhāro, hetu paccayo ca. Parikkhāraṃ ācikkhatīti parikkhāro, hāro. Parikkhāravisayattā, parikkhārasahacaraṇato vā parikkhāro. Sutte āgatadhammānaṃ parikkhārasaṅkhātahetupaccaye niddhāretvā saṃvaṇṇanālakkhaṇo hi parikkhāro hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘యే ధమ్మా యం ధమ్మం, జనయన్తిప్పచ్చయా పరమ్పరతో;
‘‘Ye dhammā yaṃ dhammaṃ, janayantippaccayā paramparato;
హేతుమవకడ్ఢయిత్వా, ఏసో హారో పరిక్ఖారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Hetumavakaḍḍhayitvā, eso hāro parikkhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి ఏత్థ పరియాదాయికా విసేసతో తణ్హావిజ్జా వేదితబ్బా తాసం వసేన పరియాదానసమ్భవతో. తాసు తణ్హాయ రూపమధిట్ఠానం, అవిజ్జాయ అరూపం. విసేసతో తణ్హాయ సమథో పటిపక్ఖో, అవిజ్జాయ విపస్సనా. సమథస్స చేతోవిముత్తి, ఫలవిపస్సనాయ పఞ్ఞావిముత్తి. తథా హి తా రాగవిరాగా అవిజ్జావిరాగాతి విసేసేత్వా వుచ్చన్తీతి అయం సమారోపనో హారో. సమారోపీయన్తి ఏతేన, ఏత్థ వా పదట్ఠానాదిముఖేన ధమ్మాతి సమారోపనో. సుత్తే ఆగతధమ్మానం పదట్ఠానవేవచనభావనాపహానసమారోపనవిచారణలక్ఖణో హి సమారోపనో హారో. వుత్తఞ్హేతం –
Purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti ettha pariyādāyikā visesato taṇhāvijjā veditabbā tāsaṃ vasena pariyādānasambhavato. Tāsu taṇhāya rūpamadhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpaṃ. Visesato taṇhāya samatho paṭipakkho, avijjāya vipassanā. Samathassa cetovimutti, phalavipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā rāgavirāgā avijjāvirāgāti visesetvā vuccantīti ayaṃ samāropano hāro. Samāropīyanti etena, ettha vā padaṭṭhānādimukhena dhammāti samāropano. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānavevacanabhāvanāpahānasamāropanavicāraṇalakkhaṇo hi samāropano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘యే ధమ్మా యం మూలా, యే చేకత్థా పకాసితా మునినా;
‘‘Ye dhammā yaṃ mūlā, ye cekatthā pakāsitā muninā;
తే సమారోపయితబ్బా, ఏస సమారోపనో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Te samāropayitabbā, esa samāropano hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ఏత్తావతా చ –
Ettāvatā ca –
‘‘దేసనా విచయో యుత్తి, పదట్ఠానో చ లక్ఖణో;
‘‘Desanā vicayo yutti, padaṭṭhāno ca lakkhaṇo;
చతుబ్యూహో చ ఆవట్టో, విభత్తి పరివత్తనో.
Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.
వేవచనో చ పఞ్ఞత్తి, ఓతరణో చ సోధనో;
Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;
అధిట్ఠానో పరిక్ఖారో, సమారోపనో సోళసో’’తి. (నేత్తి॰ ౧ ఉద్దేసవార) –
Adhiṭṭhāno parikkhāro, samāropano soḷaso’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –
ఏవం వుత్తా సోళస హారా దస్సితాతి వేదితబ్బా. హరీయన్తి ఏతేహి, ఏత్థ వా సుత్తగేయ్యాదివిసయా అఞ్ఞాణసంసయవిపల్లాసాతి హారా. హరన్తి వా సయం తాని, హరణమత్తమేవ వాతి హారా ఫలూపచారేన. అథ వా హరీయన్తి వోహరీయన్తి ధమ్మసంవణ్ణకధమ్మప్పటిగ్గాహకేహి ధమ్మస్స దానగ్గహణవసేనాతి హారా. అథ వా హారా వియాతి హారా. యథా హి అనేకరతనావలిసమూహో హారసఙ్ఖాతో అత్తనో అవయవభూతరతనసమ్ఫస్సేహి సముపజనియమానహిలాదసుఖో హుత్వా తదుపభోగిజనసరీరసన్తాపం నిదాఘపరిళాహూపజనితం వూపసమేతి, ఏవమేవ తేపి నానావిధపరమత్థరతనప్పబన్ధా సంవణ్ణనావిసేసా అత్తనో అవయవభూతపరమత్థరతనాధిగమేన సముప్పాదియమాననిబ్బుతిసుఖా ధమ్మప్పటిగ్గాహకజనహదయపరితాపం కామరాగాదికిలేసహేతుకం వూపసమేన్తీతి. అథ వా హారయన్తి అఞ్ఞాణాదినీహారం అపగమం కరోన్తి ఆచిక్ఖన్తీతి వా హారా. అథ వా సోతుజనచిత్తస్స హరణతో రమణతో చ హారా నిరుత్తినయేన యథా ‘‘భవేసు వన్తగమనో భగవా’’తి (విసుద్ధి॰ ౧.౧౪౪; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా).
Evaṃ vuttā soḷasa hārā dassitāti veditabbā. Harīyanti etehi, ettha vā suttageyyādivisayā aññāṇasaṃsayavipallāsāti hārā. Haranti vā sayaṃ tāni, haraṇamattameva vāti hārā phalūpacārena. Atha vā harīyanti voharīyanti dhammasaṃvaṇṇakadhammappaṭiggāhakehi dhammassa dānaggahaṇavasenāti hārā. Atha vā hārā viyāti hārā. Yathā hi anekaratanāvalisamūho hārasaṅkhāto attano avayavabhūtaratanasamphassehi samupajaniyamānahilādasukho hutvā tadupabhogijanasarīrasantāpaṃ nidāghapariḷāhūpajanitaṃ vūpasameti, evameva tepi nānāvidhaparamattharatanappabandhā saṃvaṇṇanāvisesā attano avayavabhūtaparamattharatanādhigamena samuppādiyamānanibbutisukhā dhammappaṭiggāhakajanahadayaparitāpaṃ kāmarāgādikilesahetukaṃ vūpasamentīti. Atha vā hārayanti aññāṇādinīhāraṃ apagamaṃ karonti ācikkhantīti vā hārā. Atha vā sotujanacittassa haraṇato ramaṇato ca hārā niruttinayena yathā ‘‘bhavesu vantagamano bhagavā’’ti (visuddhi. 1.144; pārā. aṭṭha. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā).
ఇతో పరం పన నన్దియావట్టాదిపఞ్చవిధనయా వేదితబ్బా – తత్థ తణ్హావిజ్జా సముదయసచ్చం, తాసం అధిట్ఠానాదిభూతా రూపధమ్మా దుక్ఖసచ్చం, తేసం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చం. తణ్హాగహణేన చేత్థ మాయాసాఠేయ్యమానాతిమానమదప్పమాదపాపిచ్ఛతాపాపమిత్తతాఅహిరికఅనోత్తప్పాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో. అవిజ్జాగహణేన విపరీతమనసికారకోధూపనాహమక్ఖపళాసఇస్సామచ్ఛరియ- సారమ్భదోవచస్సతాభవదిట్ఠివిభవదిట్ఠిఆదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో. వుత్తవిపరియాయతో కుసలపక్ఖో నేతబ్బో. కథం? అమాయాఅసాఠేయ్యాదివసేన అవిపరీతమనసికారాదివసేన చ. తథా సమథపక్ఖియానం సద్ధిన్ద్రియాదీనం , విపస్సనాపక్ఖియానం అనిచ్చసఞ్ఞాదీనఞ్చ వసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం నన్దియావట్టస్స నయస్స భూమి. యో హి తణ్హాఅవిజ్జాహి సంకిలేసపక్ఖస్స సుత్తత్థస్స సమథవిపస్సనాహి వోదానపక్ఖస్స చ చతుసచ్చయోజనముఖేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో, అయం నన్దియావట్టనయో నామ. వుత్తఞ్హేతం –
Ito paraṃ pana nandiyāvaṭṭādipañcavidhanayā veditabbā – tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tāsaṃ adhiṭṭhānādibhūtā rūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikaanottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikārakodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- sārambhadovacassatābhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyato kusalapakkho netabbo. Kathaṃ? Amāyāasāṭheyyādivasena aviparītamanasikārādivasena ca. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ , vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi. Yo hi taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanāhi vodānapakkhassa ca catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ nandiyāvaṭṭanayo nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘తణ్హఞ్చ అవిజ్జమ్పి చ, సమథేన విపస్సనాయ యో నేతి;
‘‘Taṇhañca avijjampi ca, samathena vipassanāya yo neti;
సచ్చేహి యోజయిత్వా, అయం నయో నన్దియావట్టో’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Saccehi yojayitvā, ayaṃ nayo nandiyāvaṭṭo’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
నన్దియావట్టస్స వియ ఆవట్టో ఏతస్సాతి నన్దియావట్టో. యథా హి నన్దియావట్టో అన్తో ఠితేన పధానావయవేన బహిద్ధా ఆవట్టతి, ఏవమయమ్పి నయోతి అత్థో. అథ వా నన్దియా తణ్హాయ పమోదస్స వా ఆవట్టో ఏత్థాతి నన్దియావట్టో.
Nandiyāvaṭṭassa viya āvaṭṭo etassāti nandiyāvaṭṭo. Yathā hi nandiyāvaṭṭo anto ṭhitena padhānāvayavena bahiddhā āvaṭṭati, evamayampi nayoti attho. Atha vā nandiyā taṇhāya pamodassa vā āvaṭṭo etthāti nandiyāvaṭṭo.
హేట్ఠా వుత్తనయేన గహితేసు తణ్హావిజ్జాతప్పక్ఖియధమ్మేసు తణ్హా లోభో, అవిజ్జా మోహో, అవిజ్జాయ సమ్పయుత్తో లోహితే సతి పుబ్బో వియ తణ్హాయ సతి సిజ్ఝమానో ఆఘాతో దోసో ఇతి తీహి అకుసలమూలేహి గహితేహి, తప్పటిపక్ఖతో కుసలచిత్తగ్గహణేన చ తీణి కుసలమూలాని గహితాని ఏవ హోన్తి. ఇధాపి లోభో సబ్బాని వా సాసవకుసలమూలాని సముదయసచ్చం, తన్నిబ్బత్తా తేసం అధిట్ఠానగోచరభూతా ఉపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చన్తిఆదినా సచ్చయోజనా వేదితబ్బా. ఫలం పనేత్థ విమోక్ఖత్తయవసేన నిద్ధారేతబ్బం, తీహి అకుసలమూలేహి తివిధదుచ్చరితసంకిలేసమలవిసమఅకుసలసఞ్ఞావితక్కాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో, తథా తీహి కుసలమూలేహి తివిధసుచరితసమకుసలసఞ్ఞావితక్కసద్ధమ్మసమాధివిమోక్ఖముఖాదివసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం తిపుక్ఖలస్స నయస్స భూమి. యో హి అకుసలమూలేహి సంకిలేసపక్ఖస్స కుసలమూలేహి వోదానపక్ఖస్స సుత్తత్థస్స చ చతుసచ్చయోజనాముఖేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో, అయం తిపుక్ఖలనయో నామ. తీహి అవయవేహి లోభాదీహి సంకిలేసపక్ఖే, అలోభాదీహి చ వోదానపక్ఖే పుక్ఖలో సోభనోతి తిపుక్ఖలో. వుత్తఞ్హేతం –
Heṭṭhā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato kusalacittaggahaṇena ca tīṇi kusalamūlāni gahitāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni vā sāsavakusalamūlāni samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamaakusalasaññāvitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritasamakusalasaññāvitakkasaddhammasamādhivimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi. Yo hi akusalamūlehi saṃkilesapakkhassa kusalamūlehi vodānapakkhassa suttatthassa ca catusaccayojanāmukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ tipukkhalanayo nāma. Tīhi avayavehi lobhādīhi saṃkilesapakkhe, alobhādīhi ca vodānapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo. Vuttañhetaṃ –
‘‘యో అకుసలే సమూలేహి,
‘‘Yo akusale samūlehi,
నేతి కుసలే చ కుసలమూలేహి;
Neti kusale ca kusalamūlehi;
భూతం తథం అవితథం,
Bhūtaṃ tathaṃ avitathaṃ,
తిపుక్ఖలం తం నయం ఆహూ’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Tipukkhalaṃ taṃ nayaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
వుత్తనయేన గహితేసు తణ్హావిజ్జాతప్పక్ఖియధమ్మేసు విసేసతో తణ్హాదిట్ఠీనం వసేన అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి, దుక్ఖే ‘‘సుఖ’’న్తి చ విపల్లాసా, అవిజ్జాదిట్ఠీనం వసేన అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి, అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి విపల్లాసా వేదితబ్బా. తేసం పటిపక్ఖతో కుసలచిత్తగ్గహణేన సిద్ధేహి సతివీరియసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియేహి చత్తారి సతిపట్ఠానాని సిద్ధానియేవ హోన్తి.
Vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato kusalacittaggahaṇena siddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāniyeva honti.
తత్థ చతూహి ఇన్ద్రియేహి చత్తారో పుగ్గలా నిద్దిసితబ్బా. కథం? దువిధో హి తణ్హాచరితో ముదిన్ద్రియో తిక్ఖిన్ద్రియోతి, తథా దిట్ఠిచరితో. తేసు పఠమో అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి విపరియేసగ్గాహీ సతిబలేన యథాభూతం కాయసభావం సల్లక్ఖేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం సముగ్ఘాతేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. దుతియో అసుఖే ‘‘సుఖ’’న్తి విపరియేసగ్గాహీ ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౨౬; అ॰ ని॰ ౪.౧౪; ౬.౫౮) వుత్తేన వీరియసంవరభూతేన వీరియబలేన పటిపక్ఖం వినోదేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం విధమేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. తతియో అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి విపల్లాసగ్గాహీ సమథబలేన సమాహితచిత్తో సఙ్ఖారానం ఖణికభావం సల్లక్ఖేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం సముగ్ఘాతేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. చతుత్థో సన్తతిసమూహకిచ్చారమ్మణఘనవఞ్చితతాయ ఫస్సాదిధమ్మపుఞ్జమత్తే అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి మిచ్ఛాభినివేసీ చతుకోటికసుఞ్ఞతామనసికారేన తం మిచ్ఛాభినివేసం విద్ధంసేన్తో సామఞ్ఞఫలం సచ్ఛికరోతి. సుభసఞ్ఞాదీహి చతూహిపి వా విపల్లాసేహి సముదయసచ్చం, తేసమధిట్ఠానారమ్మణభూతా పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చన్తిఆదినా సచ్చయోజనా వేదితబ్బా. ఫలం పనేత్థ చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని, చతూహి చేత్థ విపల్లాసేహి చతురాసవోఘయోగగన్థఅగతితణ్హుపాదానసల్లవిఞ్ఞాణట్ఠితిఅపరిఞ్ఞాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో, తథా చతూహి సతిపట్ఠానేహి చతుబ్బిధజ్ఝానవిహారాధిట్ఠానసుఖభాగియధమ్మఅప్పమఞ్ఞాసమ్మప్పధానఇద్ధిపాదాదివసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం సీహవిక్కీళితస్స నయస్స భూమి. యో హి సుభసఞ్ఞాదీహి విపల్లాసేహి సకలస్స సంకిలేసపక్ఖస్స సద్ధిన్ద్రియాదీహి చ వోదానపక్ఖస్స చతుసచ్చయోజనావసేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో, అయం సీహవిక్కీళితో నామ. వుత్తఞ్హేతం –
Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ vidhametvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññādīhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogaganthaagatitaṇhupādānasallaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajjhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Yo hi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalassa saṃkilesapakkhassa saddhindriyādīhi ca vodānapakkhassa catusaccayojanāvasena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ sīhavikkīḷito nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘యో నేతి విపల్లాసేహి,
‘‘Yo neti vipallāsehi,
కిలేసే ఇన్ద్రియేహి సద్ధమ్మే;
Kilese indriyehi saddhamme;
ఏతం నయం నయవిదూ,
Etaṃ nayaṃ nayavidū,
సీహవిక్కీళితం ఆహూ’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Sīhavikkīḷitaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
అసన్తాసనజవపరక్కమాదివిసేసయోగేన సీహో భగవా, తస్స విక్కీళితం దేసనా వచీకమ్మభూతో విహారోతి కత్వా విపల్లాసతప్పటిపక్ఖపరిదీపనతో సీహస్స విక్కీళితం ఏత్థాతి సీహవిక్కీళితో, నయో. బలవిసేసయోగదీపనతో వా సీహవిక్కీళితసదిసత్తా నయో సీహవిక్కీళితో. బలవిసేసో చేత్థ సద్ధాదిబలం, దసబలాని ఏవ వా.
Asantāsanajavaparakkamādivisesayogena sīho bhagavā, tassa vikkīḷitaṃ desanā vacīkammabhūto vihāroti katvā vipallāsatappaṭipakkhaparidīpanato sīhassa vikkīḷitaṃ etthāti sīhavikkīḷito, nayo. Balavisesayogadīpanato vā sīhavikkīḷitasadisattā nayo sīhavikkīḷito. Balaviseso cettha saddhādibalaṃ, dasabalāni eva vā.
ఇమేసం పన తిణ్ణం అత్థనయానం సిద్ధియా వోహారనయద్వయం సిద్ధమేవ హోతి. తథా హి అత్థనయత్తయదిసాభావేన కుసలాదిధమ్మానం ఆలోచనం దిసాలోచనం. వుత్తఞ్హేతం –
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayattayadisābhāvena kusalādidhammānaṃ ālocanaṃ disālocanaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘వేయ్యాకరణేసు హి యే,
‘‘Veyyākaraṇesu hi ye,
కుసలాకుసలా తహిం తహిం వుత్తా;
Kusalākusalā tahiṃ tahiṃ vuttā;
మనసా ఓలోకయతే,
Manasā olokayate,
తం ఖు దిసాలోచనం ఆహూ’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Taṃ khu disālocanaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
తథా ఆలోచితానం తేసం ధమ్మానం అత్థనయత్తయయోజనే సమానయనతో అఙ్కుసో వియ అఙ్కుసో. వుత్తఞ్హేతం –
Tathā ālocitānaṃ tesaṃ dhammānaṃ atthanayattayayojane samānayanato aṅkuso viya aṅkuso. Vuttañhetaṃ –
‘‘ఓలోకేత్వా దిసలోచనేన, ఉక్ఖిపియ యం సమానేతి;
‘‘Oloketvā disalocanena, ukkhipiya yaṃ samāneti;
సబ్బే కుసలాకుసలే, అయం నయో అఙ్కుసో నామా’’తి. (నేత్తి॰ ౪ నిద్దేసవార);
Sabbe kusalākusale, ayaṃ nayo aṅkuso nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
తస్మా మనసావ అత్థనయానం దిసాభూతధమ్మానం లోచనం దిసాలోచనం, తేసం సమానయనం అఙ్కుసోతి పఞ్చపి నయాని యుత్తాని హోన్తి.
Tasmā manasāva atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ locanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayāni yuttāni honti.
ఏత్తావతా చ –
Ettāvatā ca –
‘‘పఠమో నన్దియావట్టో, దుతియో చ తిపుక్ఖలో;
‘‘Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;
సీహవిక్కీళితో నామ, తతియో నయలఞ్జకో.
Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo nayalañjako.
దిసాలోచనమాహంసు, చతుత్థం నయముత్తమం;
Disālocanamāhaṃsu, catutthaṃ nayamuttamaṃ;
పఞ్చమో అఙ్కుసో నామ, సబ్బే పఞ్చ నయా గతా’’తి. (నేత్తి॰ ౧ ఉద్దేసవార) –
Pañcamo aṅkuso nāma, sabbe pañca nayā gatā’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –
ఏవం వుత్తపఞ్చనయాపి ఏత్థ దస్సితాతి వేదితబ్బా. నయతి సంకిలేసం వోదానఞ్చ విభాగతో ఞాపేతీతి నయో, లఞ్జేతి పకాసేతి సుత్తత్థన్తి లఞ్జకో, నయో చ సో లఞ్జకో చాతి నయలఞ్జకో. ఇదఞ్చ సుత్తం సోళసవిధే సుత్తన్తపట్ఠానే సంకిలేసభాగియం బ్యతిరేకముఖేన నిబ్బేధాసేక్ఖభాగియన్తి దట్ఠబ్బం. అట్ఠవీసతివిధే పన సుత్తన్తపట్ఠానే లోకియలోకుత్తరం సత్తధమ్మాధిట్ఠానం ఞాణఞ్ఞేయ్యం దస్సనభావనం సకవచనం విస్సజ్జనీయం కుసలాకుసలం అనుఞ్ఞాతం పటిక్ఖిత్తఞ్చాతి వేదితబ్బం.
Evaṃ vuttapañcanayāpi ettha dassitāti veditabbā. Nayati saṃkilesaṃ vodānañca vibhāgato ñāpetīti nayo, lañjeti pakāseti suttatthanti lañjako, nayo ca so lañjako cāti nayalañjako. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesabhāgiyaṃ byatirekamukhena nibbedhāsekkhabhāgiyanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇaññeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti veditabbaṃ.
తత్థ సోళసవిధసుత్తన్తం పట్ఠానం నామ ‘‘సంకిలేసభాగియం సుత్తం, వాసనాభాగియం సుత్తం, నిబ్బేధభాగియం సుత్తం, అసేక్ఖభాగియం సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ వాసనాభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, వాసనాభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ సుత్తం, వాసనాభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, నిబ్బేధభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ వాసనాభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ వాసనాభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, వాసనాభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, సంకిలేసభాగియఞ్చ వాసనాభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చ అసేక్ఖభాగియఞ్చ సుత్తం, నేవ సంకిలేసభాగియం న వాసనాభాగియం న నిబ్బేధభాగియం న అసేక్ఖభాగియం సుత్త’’న్తి (నేత్తి॰ ౮౯) ఏవం వుత్తసోళససాసనపట్ఠానాని.
Tattha soḷasavidhasuttantaṃ paṭṭhānaṃ nāma ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, neva saṃkilesabhāgiyaṃ na vāsanābhāgiyaṃ na nibbedhabhāgiyaṃ na asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti (netti. 89) evaṃ vuttasoḷasasāsanapaṭṭhānāni.
తత్థ సంకిలిస్సన్తి ఏతేనాతి సంకిలేసో, సంకిలేసభాగే సంకిలేసకోట్ఠాసే పవత్తం సంకిలేసభాగియం. వాసనా పుఞ్ఞభావనా, వాసనాభాగే పవత్తం వాసనాభాగియం, వాసనం భజాపేతీతి వా వాసనాభాగియం. నిబ్బిజ్ఝనం లోభక్ఖన్ధాదీనం పదాలనం నిబ్బేధో, నిబ్బేధభాగే పవత్తం, నిబ్బేధం భజాపేతీతి వా నిబ్బేధభాగియం. పరినిట్ఠితసిక్ఖా ధమ్మా అసేక్ఖా, అసేక్ఖభాగే పవత్తం, అసేక్ఖే భజాపేతీతి వా అసేక్ఖభాగియం. తేసు యత్థ తణ్హాదిసంకిలేసో విభత్తో, ఇదం సంకిలేసభాగియం. యత్థ దానాదిపుఞ్ఞకిరియవత్థు విభత్తం, ఇదం వాసనాభాగియం. యత్థ సేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో విభత్తా, ఇదం నిబ్బేధభాగియం. యత్థ పన అసేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో విభత్తా, ఇదం అసేక్ఖభాగియం. ఇతరాని తేసం వోమిస్సకనయవసేన వుత్తాని. సబ్బాసవసంవరపరియాయాదీనం వసేన సబ్బభాగియం వేదితబ్బం. తత్థ హి సంకిలేసధమ్మా లోకియసుచరితధమ్మా సేక్ఖా ధమ్మా అసేక్ఖా ధమ్మా చ విభత్తా. సబ్బభాగియం పన ‘‘పస్సం న పస్సతీ’’తిఆదికం ఉదకాదిఅనువాదవచనం వేదితబ్బం.
Tattha saṃkilissanti etenāti saṃkileso, saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho, nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhā dhammā asekkhā, asekkhabhāge pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni. Sabbāsavasaṃvarapariyāyādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā lokiyasucaritadhammā sekkhā dhammā asekkhā dhammā ca vibhattā. Sabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ na passatī’’tiādikaṃ udakādianuvādavacanaṃ veditabbaṃ.
అట్ఠవీసతివిధం సుత్తన్తపట్ఠానం పన ‘‘లోకియం, లోకుత్తరం, లోకియఞ్చ లోకుత్తరఞ్చ, సత్తాధిట్ఠానం, ధమ్మాధిట్ఠానం, సత్తాధిట్ఠానఞ్చ ధమ్మాధిట్ఠానఞ్చ, ఞాణం, ఞేయ్యం, ఞాణఞ్చ ఞేయ్యఞ్చ, దస్సనం, భావనా, దస్సనఞ్చ భావనా చ, సకవచనం, పరవచనం, సకవచనఞ్చ పరవచనఞ్చ, విస్సజ్జనీయం, అవిస్సజ్జనీయం, విస్సజ్జనీయఞ్చ అవిస్సజ్జనీయఞ్చ, కమ్మం, విపాకో, కమ్మఞ్చ విపాకో చ కుసలం, అకుసలం, కుసలఞ్చ అకుసలఞ్చ అనుఞ్ఞాతం, పటిక్ఖిత్తం, అనుఞ్ఞాతఞ్చ పటిక్ఖిత్తఞ్చ, థవో’’తి (నేత్తి॰ ౧౧౨) ఏవమాగతాని అట్ఠవీసతి సాసనపట్ఠానాని. తత్థ లోకియన్తి లోకే నియుత్తో, లోకే వా విదితో లోకియో. ఇధ పన లోకియో అత్థో యస్మిం సుత్తే వుత్తో, తం సుత్తం లోకియం. తథా లోకుత్తరం. యస్మిం పన సుత్తే పదేసేన లోకియం, పదేసేన లోకుత్తరం వుత్తం, తం లోకియఞ్చ లోకుత్తరఞ్చ. సత్తఅధిప్పాయసత్తపఞ్ఞత్తిముఖేన దేసితం సత్తాధిట్ఠానం. ధమ్మవసేన దేసితం ధమ్మాధిట్ఠానం. ఉభయవసేన దేసితం సత్తాధిట్ఠానఞ్చ ధమ్మాధిట్ఠానఞ్చ. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. బుద్ధాదీనం పన గుణాభిత్థవనవసేన పవత్తం సుత్తం థవో నామ –
Aṭṭhavīsatividhaṃ suttantapaṭṭhānaṃ pana ‘‘lokiyaṃ, lokuttaraṃ, lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ, dhammādhiṭṭhānaṃ, sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ, ñeyyaṃ, ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ, bhāvanā, dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ, paravacanaṃ, sakavacanañca paravacanañca, vissajjanīyaṃ, avissajjanīyaṃ, vissajjanīyañca avissajjanīyañca, kammaṃ, vipāko, kammañca vipāko ca kusalaṃ, akusalaṃ, kusalañca akusalañca anuññātaṃ, paṭikkhittaṃ, anuññātañca paṭikkhittañca, thavo’’ti (netti. 112) evamāgatāni aṭṭhavīsati sāsanapaṭṭhānāni. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyaṃ, padesena lokuttaraṃ vuttaṃ, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Sattaadhippāyasattapaññattimukhena desitaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavasena desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma –
‘‘మగ్గానట్ఠఙ్గికో సేట్ఠో, సచ్చానం చతురో పదా;
‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;
విరాగో సేట్ఠో ధమ్మానం, ద్విపదానఞ్చ చక్ఖుమా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౨౭౩; నేత్తి॰ ౧౭౦; పేటకో॰ ౩౦) ఆదికం వియ –
Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30) ādikaṃ viya –
నేత్తినయవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. సద్దగరుకాదీనన్తి ఆదిసద్దేన గన్ధరసఫోట్ఠబ్బగరుకే సఙ్గణ్హాతి. ఆసయవసేనాతి అజ్ఝాసయవసేన. ఉతుసముట్ఠానోపి ఇత్థిసన్తానగతో సద్దో లబ్భతి, సో ఇధ నాధిప్పేతోతి ‘‘చిత్తసముట్ఠానో’’తి వుత్తం. కథితసద్దో ఆలాపాదిసద్దో. గీతసద్దో సరేన గాయనసద్దో. ఇత్థియా హసనసద్దోపేత్థ సఙ్గహేతబ్బో తస్సపి పురిసేన అస్సాదేతబ్బతో. తేనాహ – ‘‘అపిచ ఖో మాతుగామస్స సద్దం సుణాతి తిరోకుట్టా వా తిరోపాకారా వా హసన్తియా వా భణన్తియా వా గాయన్తియా వా, సో తదస్సాదేతీ’’తిఆది. నివత్థనివాసనస్సాతి ఖలిత్థద్ధస్స నివాసనస్స. అలఙ్కారస్సాతి నూపురాదికస్స అలఙ్కారస్స. ఇత్థిసద్దోత్వేవ వేదితబ్బోతి ఇత్థిపటిబద్ధభావతో వుత్తం. తేనాహ – ‘‘సబ్బోపీ’’తిఆది. అవిదూరట్ఠానేతి తస్స హత్థికులస్స వసనట్ఠానతో అవిదూరట్ఠానే. కాయూపపన్నోతి సమ్పన్నకాయో థిరకథినమహాకాయో. మహాహత్థీతి మహానుభావో హత్థీ. జేట్ఠకం కత్వాతి యూథపతిం కత్వా.
2.Saddagarukādīnanti ādisaddena gandharasaphoṭṭhabbagaruke saṅgaṇhāti. Āsayavasenāti ajjhāsayavasena. Utusamuṭṭhānopi itthisantānagato saddo labbhati, so idha nādhippetoti ‘‘cittasamuṭṭhāno’’ti vuttaṃ. Kathitasaddo ālāpādisaddo. Gītasaddo sarena gāyanasaddo. Itthiyā hasanasaddopettha saṅgahetabbo tassapi purisena assādetabbato. Tenāha – ‘‘apica kho mātugāmassa saddaṃ suṇāti tirokuṭṭā vā tiropākārā vā hasantiyā vā bhaṇantiyā vā gāyantiyā vā, so tadassādetī’’tiādi. Nivatthanivāsanassāti khalitthaddhassa nivāsanassa. Alaṅkārassāti nūpurādikassa alaṅkārassa. Itthisaddotveva veditabboti itthipaṭibaddhabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sabbopī’’tiādi. Avidūraṭṭhāneti tassa hatthikulassa vasanaṭṭhānato avidūraṭṭhāne. Kāyūpapannoti sampannakāyo thirakathinamahākāyo. Mahāhatthīti mahānubhāvo hatthī. Jeṭṭhakaṃ katvāti yūthapatiṃ katvā.
కథినతిక్ఖభావేన సిఙ్గసదిసత్తా అళసఙ్ఖాతాని సిఙ్గాని ఏతస్స అత్థీతి సిఙ్గీ, సువణ్ణవణ్ణతాయ మహాబలతాయ చ సీహహత్థిఆదిమిగసదిసత్తా మిగో వియాతి మిగో. తత్థ తత్థ కిచ్చం నేతుభావేన చక్ఖుయేవ నేత్తం, తం ఉగ్గతట్ఠేన ఆయతం ఏతస్సాతి ఆయతచక్ఖునేత్తో. అట్ఠి ఏవ తచో ఏతస్సాతి అట్ఠిత్తచో. తేనాభిభూతోతి తేన మిగేన అభిభూతో అజ్ఝోత్థటో నిచ్చలగ్గహితో హుత్వా. కరుణం రుదామీతి కారుఞ్ఞపత్తో హుత్వా రోదామి విరవామి. పచ్చత్థికభయతో ముత్తి నామ యథా తథా సహాయవతో హోతి, న ఏకాకినోతి ఆహ – ‘‘మా హేవ మం పాణసమం జహేయ్యా’’తి. తత్థ మా హేవ మన్తి మం ఏవరూపం బ్యసనం పత్తం అత్తనో పాణసమం పియసామికం త్వం మాహేవ జహి.
Kathinatikkhabhāvena siṅgasadisattā aḷasaṅkhātāni siṅgāni etassa atthīti siṅgī, suvaṇṇavaṇṇatāya mahābalatāya ca sīhahatthiādimigasadisattā migo viyāti migo. Tattha tattha kiccaṃ netubhāvena cakkhuyeva nettaṃ, taṃ uggataṭṭhena āyataṃ etassāti āyatacakkhunetto. Aṭṭhi eva taco etassāti aṭṭhittaco. Tenābhibhūtoti tena migena abhibhūto ajjhotthaṭo niccalaggahito hutvā. Karuṇaṃ rudāmīti kāruññapatto hutvā rodāmi viravāmi. Paccatthikabhayato mutti nāma yathā tathā sahāyavato hoti, na ekākinoti āha – ‘‘mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. Tattha mā heva manti maṃ evarūpaṃ byasanaṃ pattaṃ attano pāṇasamaṃ piyasāmikaṃ tvaṃ māheva jahi.
కుఞ్చే గిరికూటే రమతి అభిరమతి, తత్థ వా విచరతి, కోఞ్జనాదం నదన్తో వా విచరతి, కు వా పథవీ, తదభిఘాతేన జీరతీతి కుఞ్జరో. సట్ఠిహాయనన్తి జాతియా సట్ఠివస్సకాలస్మిం కుఞ్జరా థామేన పరిహాయన్తి, తం సన్ధాయ ఏవమాహ. పథబ్యా చాతురన్తాయాతి చతూసు దిసాసు సముద్దం పత్వా ఠితాయ చాతురన్తాయ పథవియా. సుప్పియోతి సుట్ఠు పియో. తేసం త్వం వారిజో సేట్ఠోతి యే సముద్దే వా గఙ్గాయ వా యమునాయ వా నమ్మదానదియా వా కుళీరా, తేసం సబ్బేసం వణ్ణసమ్పత్తియా మహన్తత్తేన చ వారిమ్హి జాతత్తా వారిజో త్వమేవ సేట్ఠో పసత్థతరో. ముఞ్చ రోదన్తియా పతిన్తి సబ్బేసం సేట్ఠత్తా తమేవ యాచామి, రోదమానాయ మయ్హం సామికం ముఞ్చ. అథాతి గహణస్స సిథిలకరణసమనన్తరమేవ. ఏతస్సాతి పటిసత్తుమద్దనస్స.
Kuñce girikūṭe ramati abhiramati, tattha vā vicarati, koñjanādaṃ nadanto vā vicarati, ku vā pathavī, tadabhighātena jīratīti kuñjaro. Saṭṭhihāyananti jātiyā saṭṭhivassakālasmiṃ kuñjarā thāmena parihāyanti, taṃ sandhāya evamāha. Pathabyā cāturantāyāti catūsu disāsu samuddaṃ patvā ṭhitāya cāturantāya pathaviyā. Suppiyoti suṭṭhu piyo. Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭhoti ye samudde vā gaṅgāya vā yamunāya vā nammadānadiyā vā kuḷīrā, tesaṃ sabbesaṃ vaṇṇasampattiyā mahantattena ca vārimhi jātattā vārijo tvameva seṭṭho pasatthataro. Muñca rodantiyā patinti sabbesaṃ seṭṭhattā tameva yācāmi, rodamānāya mayhaṃ sāmikaṃ muñca. Athāti gahaṇassa sithilakaraṇasamanantarameva. Etassāti paṭisattumaddanassa.
పబ్బతగహనం నిస్సాయాతి తిస్సో పబ్బతరాజియో అతిక్కమిత్వా చతుత్థాయ పబ్బతరాజియం పబ్బతగహనం ఉపనిస్సాయ. ఏవం వదతీతి ‘‘ఉదేతయం చక్ఖుమా’’తిఆదినా (జా॰ ౧.౨.౧౭) ఇమం బుద్ధమన్తం మన్తేన్తో వదతి.
Pabbatagahanaṃ nissāyāti tisso pabbatarājiyo atikkamitvā catutthāya pabbatarājiyaṃ pabbatagahanaṃ upanissāya. Evaṃ vadatīti ‘‘udetayaṃ cakkhumā’’tiādinā (jā. 1.2.17) imaṃ buddhamantaṃ mantento vadati.
తత్థ ఉదేతీతి పాచీనలోకధాతుతో ఉగ్గచ్ఛతి. చక్ఖుమాతి సకలచక్కవాళవాసీనం అన్ధకారం విధమిత్వా చక్ఖుప్పటిలాభకరణేన యన్తేన తేసం దిన్నం చక్ఖు, తేన చక్ఖునా చక్ఖుమా. ఏకరాజాతి సకలచక్కవాళే ఆలోకకరానం అన్తరే సేట్ఠట్ఠేన రఞ్జనట్ఠేన చ ఏకరాజా. హరిస్సవణ్ణోతి హరిసమానవణ్ణో, సువణ్ణవణ్ణోతి అత్థో. పథవిం పభాసేతీతి పథవిప్పభాసో. తం తం నమస్సామీతి తస్మా తం ఏవరూపం భవన్తం నమస్సామి వన్దామి. తయాజ్జ గుత్తా విహరేమ్హ దివసన్తి తయా అజ్జ రక్ఖితా హుత్వా ఇమం దివసం చతుఇరియాపథవిహారేన సుఖం విహరేయ్యామ.
Tattha udetīti pācīnalokadhātuto uggacchati. Cakkhumāti sakalacakkavāḷavāsīnaṃ andhakāraṃ vidhamitvā cakkhuppaṭilābhakaraṇena yantena tesaṃ dinnaṃ cakkhu, tena cakkhunā cakkhumā. Ekarājāti sakalacakkavāḷe ālokakarānaṃ antare seṭṭhaṭṭhena rañjanaṭṭhena ca ekarājā. Harissavaṇṇoti harisamānavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇoti attho. Pathaviṃ pabhāsetīti pathavippabhāso. Taṃ taṃ namassāmīti tasmā taṃ evarūpaṃ bhavantaṃ namassāmi vandāmi. Tayājja guttā viharemha divasanti tayā ajja rakkhitā hutvā imaṃ divasaṃ catuiriyāpathavihārena sukhaṃ vihareyyāma.
ఏవం బోధిసత్తో ఇమాయ గాథాయ సూరియం నమస్సిత్వా దుతియగాథాయ అతీతే పరినిబ్బుతే బుద్ధే చేవ బుద్ధగుణే చ నమస్సతి ‘‘యే బ్రాహ్మణా’’తిఆదినా. తత్థ యే బ్రాహ్మణాతి యే బాహితపాపా పరిసుద్ధా బ్రాహ్మణా. వేదగూతి వేదానం పారం గతా, వేదేహి పారం గతాతి వా వేదగూ. ఇధ పన సబ్బే సఙ్ఖతధమ్మే విదితే పాకటే కత్వా కతాతి వేదగూ. తేనేవాహ – ‘‘సబ్బధమ్మే’’తి. సబ్బే ఖన్ధాయతనధాతుధమ్మే సలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన అత్తనో ఞాణస్స విదితే పాకటే కత్వా తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా సమ్మాసమ్బోధిం పత్తా, సంసారం వా అతిక్కన్తాతి అత్థో. తే మే నమోతి తే మమ ఇమం నమక్కారం పటిచ్ఛన్తు. తే చ మం పాలయన్తూతి ఏవం మయా నమస్సితా చ తే భగవన్తో మం పాలయన్తు రక్ఖన్తు. నమత్తు బుద్ధానం…పే॰… విముత్తియాతి అయం మమ నమక్కారో అతీతానం పరినిబ్బుతానం బుద్ధానం అత్థు, తేసంయేవ చతూసు ఫలేసు ఞాణసఙ్ఖాతాయ బోధియా అత్థు, తథా తేసఞ్ఞేవ అరహత్తఫలవిముత్తియా విముత్తానం అత్థు, యా చ నేసం తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పటిప్పస్సద్ధినిస్సరణసఙ్ఖాతా పఞ్చవిధా విముత్తి, తాయ విముత్తియాపి అయం మయ్హం నమక్కారో అత్థూతి అత్థో. ఇమం సో పరిత్తం కత్వా, మోరో చరతి ఏసనాతి ఇదం పన పదద్వయం సత్థా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఆహ. తస్సత్థో – భిక్ఖవే, సో మోరో ఇమం పరిత్తం ఇమం రక్ఖం కత్వా అత్తనో గోచరభూమియం పుప్ఫఫలాదీనం అత్థాయ నానప్పకారాయ ఏసనాయ చరతీతి.
Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya sūriyaṃ namassitvā dutiyagāthāya atīte parinibbute buddhe ceva buddhaguṇe ca namassati ‘‘ye brāhmaṇā’’tiādinā. Tattha ye brāhmaṇāti ye bāhitapāpā parisuddhā brāhmaṇā. Vedagūti vedānaṃ pāraṃ gatā, vedehi pāraṃ gatāti vā vedagū. Idha pana sabbe saṅkhatadhamme vidite pākaṭe katvā katāti vedagū. Tenevāha – ‘‘sabbadhamme’’ti. Sabbe khandhāyatanadhātudhamme salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena attano ñāṇassa vidite pākaṭe katvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā sammāsambodhiṃ pattā, saṃsāraṃ vā atikkantāti attho. Te me namoti te mama imaṃ namakkāraṃ paṭicchantu. Te ca maṃ pālayantūti evaṃ mayā namassitā ca te bhagavanto maṃ pālayantu rakkhantu. Namattu buddhānaṃ…pe… vimuttiyāti ayaṃ mama namakkāro atītānaṃ parinibbutānaṃ buddhānaṃ atthu, tesaṃyeva catūsu phalesu ñāṇasaṅkhātāya bodhiyā atthu, tathā tesaññeva arahattaphalavimuttiyā vimuttānaṃ atthu, yā ca nesaṃ tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātā pañcavidhā vimutti, tāya vimuttiyāpi ayaṃ mayhaṃ namakkāro atthūti attho. Imaṃ so parittaṃ katvā, moro carati esanāti idaṃ pana padadvayaṃ satthā abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano gocarabhūmiyaṃ pupphaphalādīnaṃ atthāya nānappakārāya esanāya caratīti.
ఏవం దివసం చరిత్వా సాయం పబ్బతమత్థకే నిసీదిత్వా అత్థం గచ్ఛన్తం సూరియం ఓలోకేన్తో బుద్ధగుణే ఆవజ్జేత్వా నివాసట్ఠానే రక్ఖావరణత్థాయ పున బ్రహ్మమన్తం వదన్తో ‘‘అపేతయ’’న్తిఆదిమాహ. తేనేవాహ – ‘‘దివసం గోచరం గహేత్వా’’తిఆది. తత్థ అపేతీతి అపయాతి అత్థం గచ్ఛతి. ఇమం సో పరిత్తం కత్వా మోరో వాసమకప్పయీతి ఇదమ్పి అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఆహ. తస్సత్థో – భిక్ఖవే, సో మోరో ఇమం పరిత్తం ఇమం రక్ఖం కత్వా అత్తనో నివాసట్ఠానే వాసం సంకప్పయిత్థాతి. పరిత్తకమ్మతో పురేతరమేవాతి పరిత్తకమ్మకరణతో పురేతరమేవ. మోరకుక్కుటికాయాతి కుక్కుటికాసదిసాయ మోరచ్ఛాపికాయ.
Evaṃ divasaṃ caritvā sāyaṃ pabbatamatthake nisīditvā atthaṃ gacchantaṃ sūriyaṃ olokento buddhaguṇe āvajjetvā nivāsaṭṭhāne rakkhāvaraṇatthāya puna brahmamantaṃ vadanto ‘‘apetaya’’ntiādimāha. Tenevāha – ‘‘divasaṃ gocaraṃ gahetvā’’tiādi. Tattha apetīti apayāti atthaṃ gacchati. Imaṃ so parittaṃ katvā moro vāsamakappayīti idampi abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano nivāsaṭṭhāne vāsaṃ saṃkappayitthāti. Parittakammato puretaramevāti parittakammakaraṇato puretarameva. Morakukkuṭikāyāti kukkuṭikāsadisāya moracchāpikāya.
౩. తతియే రూపాయతనస్స వియ గన్ధాయతనస్సపి సముట్ఠాపకపచ్చయవసేన విసేసో నత్థీతి ఆహ – ‘‘చతుసముట్ఠానిక’’న్తి. ఇత్థియా సరీరగన్ధస్స కాయారుళ్హఅనులేపనాదిగన్ధస్స చ తప్పటిబద్ధభావతో అవిసేసేన గహణప్పసఙ్గే ఇధాధిప్పేతగన్ధం నిద్ధారేన్తో ‘‘స్వాయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇత్థియాతి పాకతికాయ ఇత్థియా. దుగ్గన్ధోతి పాకతికాయ ఇత్థియా సరీరగన్ధభావతో దుగ్గన్ధో హోతి. ఇధాధిప్పేతోతి ఇట్ఠభావతో అస్సాదేతబ్బత్తా వుత్తం. కథం పన ఇత్థియా సరీరగన్ధస్స దుగ్గన్ధభావోతి ఆహ – ‘‘ఏకచ్చా హీ’’తిఆది. తత్థ అస్సస్స వియ గన్ధో అస్సా అత్థీతి అస్సగన్ధినీ. మేణ్డకస్స వియ గన్ధో అస్సా అత్థీతి మేణ్డకగన్ధినీ. సేదస్స వియ గన్ధో అస్సా అత్థీతి సేదగన్ధినీ. సోణితస్స వియ గన్ధో అస్సా అత్థీతి సోణితగన్ధినీ. రజ్జతేవాతి అనాదిమతి సంసారే అవిజ్జాదికిలేసవాసనాయ పరికడ్ఢితహదయత్తా ఫోట్ఠబ్బస్సాదగధితచిత్తతాయ చ అన్ధబాలో ఏవరూపాయపి దుగ్గన్ధసరీరాయ ఇత్థియా రజ్జతియేవ. పాకతికాయ ఇత్థియా సరీరగన్ధస్స దుగ్గన్ధభావం దస్సేత్వా ఇదాని విసిట్ఠాయ ఏకచ్చాయ ఇత్థియా తదభావం దస్సేతుం – ‘‘చక్కవత్తినో పనా’’తిఆదిమాహ. యది ఏవం ఈదిసాయ ఇత్థియా సరీరగన్ధోపి ఇధ కస్మా నాధిప్పేతోతి ఆహ – ‘‘అయం న సబ్బాసం హోతీ’’తిఆది. తిరచ్ఛానగతాయ ఇత్థియా ఏకచ్చాయ చ మనుస్సిత్థియా సరీరగన్ధస్స అతివియ అస్సాదేతబ్బభావదస్సనతో పున తమ్పి అవిసేసేన అనుజానన్తో ‘‘ఇత్థికాయే గన్ధో వా హోతూ’’తిఆదిమాహ. ఇత్థిగన్ధోత్వేవ వేదితబ్బోతి తప్పటిబద్ధభావతో వుత్తం.
3. Tatiye rūpāyatanassa viya gandhāyatanassapi samuṭṭhāpakapaccayavasena viseso natthīti āha – ‘‘catusamuṭṭhānika’’nti. Itthiyā sarīragandhassa kāyāruḷhaanulepanādigandhassa ca tappaṭibaddhabhāvato avisesena gahaṇappasaṅge idhādhippetagandhaṃ niddhārento ‘‘svāya’’ntiādimāha. Tattha itthiyāti pākatikāya itthiyā. Duggandhoti pākatikāya itthiyā sarīragandhabhāvato duggandho hoti. Idhādhippetoti iṭṭhabhāvato assādetabbattā vuttaṃ. Kathaṃ pana itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvoti āha – ‘‘ekaccā hī’’tiādi. Tattha assassa viya gandho assā atthīti assagandhinī. Meṇḍakassa viya gandho assā atthīti meṇḍakagandhinī. Sedassa viya gandho assā atthīti sedagandhinī. Soṇitassa viya gandho assā atthīti soṇitagandhinī. Rajjatevāti anādimati saṃsāre avijjādikilesavāsanāya parikaḍḍhitahadayattā phoṭṭhabbassādagadhitacittatāya ca andhabālo evarūpāyapi duggandhasarīrāya itthiyā rajjatiyeva. Pākatikāya itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvaṃ dassetvā idāni visiṭṭhāya ekaccāya itthiyā tadabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘cakkavattinopanā’’tiādimāha. Yadi evaṃ īdisāya itthiyā sarīragandhopi idha kasmā nādhippetoti āha – ‘‘ayaṃ na sabbāsaṃ hotī’’tiādi. Tiracchānagatāya itthiyā ekaccāya ca manussitthiyā sarīragandhassa ativiya assādetabbabhāvadassanato puna tampi avisesena anujānanto ‘‘itthikāye gandho vā hotū’’tiādimāha. Itthigandhotveva veditabboti tappaṭibaddhabhāvato vuttaṃ.
౪. చతుత్థాదీసు కిం తేనాతి జివ్హావిఞ్ఞేయ్యరసే ఇధాధిప్పేతే కిం తేన అవయవరసాదినా వుత్తేన పయోజనం. ఓట్ఠమంసం సమ్మక్ఖేతీతి ఓట్ఠమంససమ్మక్ఖనో, ఖేళాదీని. ఆదిసద్దేన ఓట్ఠమంసమక్ఖనో తమ్బులముఖవాసాదిరసో గయ్హతి. సబ్బో సో ఇత్థిరసోతి ఇత్థియావస్స గహేతబ్బత్తా.
4. Catutthādīsu kiṃ tenāti jivhāviññeyyarase idhādhippete kiṃ tena avayavarasādinā vuttena payojanaṃ. Oṭṭhamaṃsaṃ sammakkhetīti oṭṭhamaṃsasammakkhano, kheḷādīni. Ādisaddena oṭṭhamaṃsamakkhano tambulamukhavāsādiraso gayhati. Sabbo so itthirasoti itthiyāvassa gahetabbattā.
౫. ఇత్థిఫోట్ఠబ్బోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. యది పనేత్థ ఇత్థిగతాని రూపారమ్మణాదీని అవిసేసతో పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తి, అథ కస్మా భగవతా తాని విసుం విసుం గహేత్వా దేసితానీతి ఆహ – ‘‘ఇతి సత్థా’’తిఆది. యథా హీతిఆదినా తమేవత్థం సమత్థేతి. గమేతీతి విక్ఖేపం గమేతి, అయమేవ వా పాఠో. గమేతీతి చ సఙ్గమేతి. న తథా సేసా సద్దాదయో, న తథా రూపాదీని ఆరమ్మణానీతి ఏతేన సత్తేసు రూపాదిగరుకతా అసంకిణ్ణా వియ దస్సితా, న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం అనేకవిధత్తా సత్తానం అజ్ఝాసయస్సాతి దస్సేతుం – ‘‘ఏకచ్చస్స చా’’తిఆది వుత్తం. పఞ్చగరుకవసేనాతి పఞ్చారమ్మణగరుకవసేన. ఏకచ్చస్స హి పురిసస్స యథావుత్తేసు పఞ్చసుపి ఆరమ్మణేసు గరుకతా హోతి, ఏకచ్చస్స తత్థ కతిపయేసు, ఏకస్మిం ఏవ వా, తే సబ్బేపి పఞ్చగరుకాత్వేవ వేదితబ్బా యథా ‘‘సత్తిసయో అట్ఠవిమోక్ఖా’’తి. న పఞ్చగరుకజాతకవసేన ఏకేకారమ్మణే గరుకస్సేవ నాధిప్పేతత్తా. ఏకేకారమ్మణగరుకానఞ్హి పఞ్చన్నం పుగ్గలానం తత్థ ఆగతత్తా తం జాతకం ‘‘పఞ్చగరుకజాతక’’న్తి వుత్తం. యది ఏవం తేన ఇధ పయోజనం నత్థీతి ఆహ – ‘‘సక్ఖిభావత్థాయా’’తి. ఆహరిత్వా కథేతబ్బన్తి రూపాదిగరుకతాయ ఏతే అనయబ్యసనం పత్తాతి దస్సేతుం కథేతబ్బం.
5.Itthiphoṭṭhabboti etthāpi eseva nayo. Yadi panettha itthigatāni rūpārammaṇādīni avisesato purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, atha kasmā bhagavatā tāni visuṃ visuṃ gahetvā desitānīti āha – ‘‘iti satthā’’tiādi. Yathā hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Gametīti vikkhepaṃ gameti, ayameva vā pāṭho. Gametīti ca saṅgameti. Na tathā sesā saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇānīti etena sattesu rūpādigarukatā asaṃkiṇṇā viya dassitā, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ anekavidhattā sattānaṃ ajjhāsayassāti dassetuṃ – ‘‘ekaccassa cā’’tiādi vuttaṃ. Pañcagarukavasenāti pañcārammaṇagarukavasena. Ekaccassa hi purisassa yathāvuttesu pañcasupi ārammaṇesu garukatā hoti, ekaccassa tattha katipayesu, ekasmiṃ eva vā, te sabbepi pañcagarukātveva veditabbā yathā ‘‘sattisayo aṭṭhavimokkhā’’ti. Na pañcagarukajātakavasena ekekārammaṇe garukasseva nādhippetattā. Ekekārammaṇagarukānañhi pañcannaṃ puggalānaṃ tattha āgatattā taṃ jātakaṃ ‘‘pañcagarukajātaka’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ tena idha payojanaṃ natthīti āha – ‘‘sakkhibhāvatthāyā’’ti. Āharitvā kathetabbanti rūpādigarukatāya ete anayabyasanaṃ pattāti dassetuṃ kathetabbaṃ.
౬-౮. తేసన్తి సుత్తానం. ఉప్పణ్డేత్వా గణ్హితుం న ఇచ్ఛీతి తస్స థోకం విరూపధాతుకత్తా న ఇచ్ఛి. అనతిక్కమన్తోతి సంసన్దేన్తో. ద్వే హత్థం పత్తానీతి ద్వే ఉప్పలాని హత్థం గతాని. పహట్ఠాకారం దస్సేత్వాతి అపరాహి ఇత్థీహి ఏకేకం లద్ధం, మయా ద్వే లద్ధానీతి సన్తుట్ఠాకారం దస్సేత్వా. పరోదీతి తస్సా పుబ్బసామికస్స ముఖగన్ధం సరిత్వా. తస్స హి ముఖతో ఉప్పలగన్ధో వాయతి. హారేత్వాతి తస్మా ఠానా అపనేత్వా, ‘‘హరాపేత్వా’’తి వా పాఠో, అయమేవత్థో.
6-8.Tesanti suttānaṃ. Uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchīti tassa thokaṃ virūpadhātukattā na icchi. Anatikkamantoti saṃsandento. Dve hatthaṃ pattānīti dve uppalāni hatthaṃ gatāni. Pahaṭṭhākāraṃ dassetvāti aparāhi itthīhi ekekaṃ laddhaṃ, mayā dve laddhānīti santuṭṭhākāraṃ dassetvā. Parodīti tassā pubbasāmikassa mukhagandhaṃ saritvā. Tassa hi mukhato uppalagandho vāyati. Hāretvāti tasmā ṭhānā apanetvā, ‘‘harāpetvā’’ti vā pāṭho, ayamevattho.
సాధు సాధూతి భాసతోతి ధమ్మకథాయ అనుమోదనవసేన ‘‘సాధు సాధూ’’తి భాసతో. ఉప్పలంవ యథోదకేతి యథా ఉప్పలం ఉప్పలగన్ధో ముఖతో నిబ్బత్తోతి. వట్టమేవ కథితన్తి యథారుతవసేన వుత్తం. యదిపి ఏవం వుత్తం, తథాపి యథారుతమత్థే అవత్వా వివట్టం నీహరిత్వా కథేతబ్బం విముత్తిరసత్తా భగవతో దేసనాయ.
Sādhu sādhūti bhāsatoti dhammakathāya anumodanavasena ‘‘sādhu sādhū’’ti bhāsato. Uppalaṃva yathodaketi yathā uppalaṃ uppalagandho mukhato nibbattoti. Vaṭṭameva kathitanti yathārutavasena vuttaṃ. Yadipi evaṃ vuttaṃ, tathāpi yathārutamatthe avatvā vivaṭṭaṃ nīharitvā kathetabbaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya.
రూపాదివగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Rūpādivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
ఇతి మనోరథపూరణియా అఙ్గుత్తరనికాయ-అట్ఠకథాయ
Iti manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya
పఠమవగ్గవణ్ణనాయ అనుత్తానత్థదీపనా నిట్ఠితా.
Paṭhamavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / అఙ్గుత్తరనికాయ • Aṅguttaranikāya
౧. రూపాదివగ్గో • 1. Rūpādivaggo
౨. నీవరణప్పహానవగ్గో • 2. Nīvaraṇappahānavaggo
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / అఙ్గుత్తరనికాయ (అట్ఠకథా) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
౧. రూపాదివగ్గవణ్ణనా • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
౨. నీవరణప్పహానవగ్గవణ్ణనా • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā