Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / အင္ဂုတ္တရနိကာယ (ဋီကာ) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
။ နမော တသ္သ ဘဂဝတော အရဟတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ။
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
အင္ဂုတ္တရနိကာယေ
Aṅguttaranikāye
ဧကကနိပာတ-ဋီကာ
Ekakanipāta-ṭīkā
ဂန္ထာရမ္ဘကထာ
Ganthārambhakathā
အနန္တဉာဏံ ကရုဏာနိကေတံ၊
Anantañāṇaṃ karuṇāniketaṃ,
နမာမိ နာထံ ဇိတပဉ္စမာရံ။
Namāmi nāthaṃ jitapañcamāraṃ;
ဓမ္မံ ဝိသုဒ္ဓံ ဘဝနာသဟေတုံ၊
Dhammaṃ visuddhaṃ bhavanāsahetuṃ,
သင္ဃဉ္စ သေဋ္ဌံ ဟတသဗ္ဗပာပံ။
Saṅghañca seṭṭhaṃ hatasabbapāpaṃ.
ကသ္သပံ တံ မဟာထေရံ၊ သင္ဃသ္သ ပရိဏာယကံ။
Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;
ဒီပသ္မိံ တမ္ဗပဏ္ဏိမ္ဟိ၊ သာသနောဒယကာရကံ။
Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.
ပဋိပတ္တိပရာဓီနံ၊ သဒာရညနိဝာသိနံ။
Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;
ပာကဋံ ဂဂနေ စန္ဒ-မဏ္ဍလံ ဝိယ သာသနေ။
Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.
သင္ဃသ္သ ပိတရံ ဝန္ဒေ၊ ဝိနယေ သုဝိသာရဒံ။
Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;
ယံ နိသ္သာယ ဝသန္တောဟံ၊ ဝုဍ္ဎိပ္ပတ္တောသ္မိ သာသနေ။
Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuḍḍhippattosmi sāsane.
အနုထေရံ မဟာပညံ၊ သုမေဓံ သုတိဝိသ္သုတံ။
Anutheraṃ mahāpaññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;
အဝိခဏ္ဍိတသီလာဒိ-ပရိသုဒ္ဓဂုဏောဒယံ။
Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.
ဗဟုသ္သုတံ သတိမန္တံ၊ ဒန္တံ သန္တံ သမာဟိတံ။
Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;
နမာမိ သိရသာ ဓီရံ၊ ဂရုံ မေ ဂဏဝာစကံ။
Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.
အာဂတာဂမတက္ကေသု ၊ သဒ္ဒသတ္ထနယညုသု။
Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;
ယသ္သန္တေဝာသိဘိက္ခူသု၊ သာသနံ သုပ္ပတိဋ္ဌိတံ။
Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.
ယော သီဟဠိန္ဒော ဓိတိမာ ယသသ္သီ၊
Yo sīhaḷindo dhitimā yasassī,
ဥဠာရပညော နိပုဏော ကလာသု။
Uḷārapañño nipuṇo kalāsu;
ဇာတော ဝိသုဒ္ဓေ ရဝိသောမဝံသေ၊
Jāto visuddhe ravisomavaṃse,
မဟဗ္ဗလော အဗ္ဘုတဝုတ္တိတေဇော။
Mahabbalo abbhutavuttitejo.
ဇိတ္ဝာရိဝဂ္ဂံ အတိဒုပ္ပသယ္ဟံ၊
Jitvārivaggaṃ atiduppasayhaṃ,
အနညသာဓာရဏဝိက္ကမေန။
Anaññasādhāraṇavikkamena;
ပတ္တာဘိသေကော ဇိနဓမ္မသေဝီ၊
Pattābhiseko jinadhammasevī,
အဘိပ္ပသန္နော ရတနတ္တယမ္ဟိ။
Abhippasanno ratanattayamhi.
စိရံ ဝိဘိန္နေ ဇိနသာသနသ္မိံ၊
Ciraṃ vibhinne jinasāsanasmiṃ,
ပစ္စတ္ထိကေ သုဋ္ဌု ဝိနိဂ္ဂဟေတ္ဝာ။
Paccatthike suṭṭhu viniggahetvā;
သုဓံဝ သာမဂ္ဂိရသံ ပသတ္ထံ၊
Sudhaṃva sāmaggirasaṃ pasatthaṃ,
ပာယေသိ ဘိက္ခူ ပရိသုဒ္ဓသီလေ။
Pāyesi bhikkhū parisuddhasīle.
ကတ္ဝာ ဝိဟာရေ ဝိပုလေ စ ရမ္မေ၊
Katvā vihāre vipule ca ramme,
တတ္ရပ္ပိတေနေကသဟသ္သသင္ခေ။
Tatrappitenekasahassasaṅkhe;
ဘိက္ခူ အသေသေ စတုပစ္စယေဟိ၊
Bhikkhū asese catupaccayehi,
သန္တပ္ပယန္တော သုစိရံ အခဏ္ဍံ။
Santappayanto suciraṃ akhaṇḍaṃ.
သဒ္ဓမ္မဝုဒ္ဓိံ အဘိကင္ခမာနော၊
Saddhammavuddhiṃ abhikaṅkhamāno,
သယမ္ပိ ဘိက္ခူ အနုသာသယိတ္ဝာ။
Sayampi bhikkhū anusāsayitvā;
နိယောဇယံ ဂန္ထဝိပသ္သနာသု၊
Niyojayaṃ ganthavipassanāsu,
အကာသိ ဝုဒ္ဓိံ ဇိနသာသနသ္သ။
Akāsi vuddhiṃ jinasāsanassa.
တေနာဟမစ္စန္တမနုဂ္ဂဟီတော၊
Tenāhamaccantamanuggahīto,
အနညသာဓာရဏသင္ဂဟေန။
Anaññasādhāraṇasaṅgahena;
ယသ္မာ ပရက္ကန္တဘုဇဝ္ဟယေန၊
Yasmā parakkantabhujavhayena,
အဇ္ဈေသိတော ဘိက္ခုဂဏသ္သ မဇ္ဈေ။
Ajjhesito bhikkhugaṇassa majjhe.
တသ္မာ အနုတ္တာနပဒာနမတ္ထံ၊
Tasmā anuttānapadānamatthaṃ,
သေဋ္ဌာယ အင္ဂုတ္တရဝဏ္ဏနာယ။
Seṭṭhāya aṅguttaravaṇṇanāya;
သန္ဒသ္သယိသ္သံ သကလံ သုဗောဒ္ဓုံ၊
Sandassayissaṃ sakalaṃ suboddhuṃ,
နိသ္သာယ ပုဗ္ဗာစရိယပ္ပဘာဝံ။
Nissāya pubbācariyappabhāvaṃ.
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
၁. သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယံ နမသ္သိတုကာမော တသ္သ ဝိသိဋ္ဌဂုဏယောဂသန္ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ ဝိသိဋ္ဌဂုဏယောဂေန ဟိ ဝန္ဒနာရဟဘာဝော, ဝန္ဒနာရဟေ စ ကတာ ဝန္ဒနာ ယထာဓိပ္ပေတမတ္ထံ သာဓေတိ။ ဧတ္ထ စ သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပ္ပဏာမကရဏပ္ပယောဇနံ တတ္ထ တတ္ထ ဗဟုဓာ ပပဉ္စေန္တိ အာစရိယာ, မယံ ပန ဣဓာဓိပ္ပေတမေဝ ပယောဇနံ ဒသ္သယိသ္သာမ, တသ္မာ သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပ္ပဏာမကရဏံ ယထာပဋိညာတသံဝဏ္ဏနာယ အနန္တရာယေန ပရိသမာပနတ္ထန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဣဒမေဝ ဟိ ပယောဇနံ အာစရိယေန ဣဓာဓိပ္ပေတံ။ တထာ ဟိ ဝက္ခတိ –
1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma, tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –
‘‘ဣတိ မေ ပသန္နမတိနော၊ ရတနတ္တယဝန္ဒနာမယံ ပုညံ။
‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;
ယံ သုဝိဟတန္တရာယော၊ ဟုတ္ဝာ တသ္သာနုဘာဝေနာ’’တိ။
Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvenā’’ti.
ရတနတ္တယပ္ပဏာမကရဏေန စေတ္ထ ယထာပဋိညာတသံဝဏ္ဏနာယ အနန္တရာယေန ပရိသမာပနံ ရတနတ္တယပူဇာယ ပညာပာဋဝတော, တာယ ပညာပာဋဝဉ္စ ရာဂာဒိမလဝိဓမနတော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Ratanattayappaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယသ္မိံ, မဟာနာမ, သမယေ အရိယသာဝကော တထာဂတံ အနုသ္သရတိ, နေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ ရာဂပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န ဒောသပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န မောဟပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, ဥဇုဂတမေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ စိတ္တံ ဟောတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၆.၁၀; ၁၁.၁၁)။
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).
တသ္မာ ရတနတ္တယပူဇနေန ဝိက္ခာလိတမလာယ ပညာယ ပာဋဝသိဒ္ဓိ။
Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.
အထ ဝာ ရတနတ္တယပူဇနသ္သ ပညာပဒဋ္ဌာနသမာဓိဟေတုတ္တာ ပညာပာဋဝံ။ ဝုတ္တဉ္ဟိ တသ္သ သမာဓိဟေတုတ္တံ –
Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –
‘‘ဥဇုဂတစိတ္တော ခော ပန, မဟာနာမ, အရိယသာဝကော လဘတိ အတ္ထဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မူပသံဟိတံ ပာမောဇ္ဇံ, ပမုဒိတသ္သ ပီတိ ဇာယတိ, ပီတိမနသ္သ ကာယော ပသ္သမ္ဘတိ, ပသ္သဒ္ဓကာယော သုခံ ဝေဒိယတိ, သုခိနော စိတ္တံ သမာဓိယတီ’’တိ (အ. နိ. ၆.၁၀; ၁၁.၁၁)။
‘‘Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11).
သမာဓိသ္သ စ ပညာယ ပဒဋ္ဌာနဘာဝော ဝုတ္တောယေဝ – ‘‘သမာဟိတော ယထာဘူတံ ပဇာနာတီ’’တိ (သံ. နိ. ၃.၅; ၄.၉၉; ၅.၁၀၇၁)။ တတော ဧဝံ ပဋုဘူတာယ ပညာယ ပဋိညာမဟတ္တကတံ ခေဒမဘိဘုယ္ယ အနန္တရာယေန သံဝဏ္ဏနံ သမာပယိသ္သတိ။
Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva – ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati.
အထ ဝာ ရတနတ္တယပူဇာယ အာယုဝဏ္ဏသုခဗလဝဍ္ဎနတော အနန္တရာယေန ပရိသမာပနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ရတနတ္တယပ္ပဏာမေန ဟိ အာယုဝဏ္ဏသုခဗလာနိ ဝဍ္ဎန္တိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayappaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –
‘‘အဘိဝာဒနသီလိသ္သ၊ နိစ္စံ ဝုဍ္ဎာပစာယိနော။
‘‘Abhivādanasīlissa, niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;
စတ္တာရော ဓမ္မာ ဝဍ္ဎန္တိ၊ အာယု ဝဏ္ဏော သုခံ ဗလ’’န္တိ။ (ဓ. ပ. ၁၀၉) –
Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109) –
တတော အာယုဝဏ္ဏသုခဗလဝုဒ္ဓိယာ ဟောတေဝ ကာရိယနိဋ္ဌာနံ။
Tato āyuvaṇṇasukhabalavuddhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ.
အထ ဝာ ရတနတ္တယဂာရဝသ္သ ပဋိဘာနာပရိဟာနာဝဟတ္တာ။ အပရိဟာနာဝဟဉ္ဟိ တီသုပိ ရတနေသု ဂာရဝံ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘သတ္တိမေ, ဘိက္ခဝေ, အပရိဟာနီယာ ဓမ္မာ။ ကတမေ သတ္တ? သတ္ထုဂာရဝတာ, ဓမ္မဂာရဝတာ, သင္ဃဂာရဝတာ, သိက္ခာဂာရဝတာ, သမာဓိဂာရဝတာ, သောဝစသ္သတာ, ကလ္ယာဏမိတ္တတာ’’တိ (အ. နိ. ၇.၃၄)။
‘‘Sattime, bhikkhave, aparihānīyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā, dhammagāravatā, saṅghagāravatā, sikkhāgāravatā, samādhigāravatā, sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti (a. ni. 7.34).
ဟောတေဝ စ တတော ပဋိဘာနာပရိဟာနေန ယထာပဋိညာတပရိသမာပနံ။
Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.
အထ ဝာ ပသာဒဝတ္ထူသု ပူဇာယ ပုညာတိသယဘာဝတော။ ဝုတ္တဉ္ဟိ တသ္သာ ပုညာတိသယတ္တံ –
Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassā puññātisayattaṃ –
‘‘ပူဇာရဟေ ပူဇယတော၊ ဗုဒ္ဓေ ယဒိ ဝ သာဝကေ။
‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake;
ပပဉ္စသမတိက္ကန္တေ၊ တိဏ္ဏသောကပရိဒ္ဒဝေ။
Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.
တေ တာဒိသေ ပူဇယတော၊ နိဗ္ဗုတေ အကုတောဘယေ။
Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;
န သက္ကာ ပုညံ သင္ခာတုံ၊ ဣမေတ္တမပိ ကေနစီ’’တိ။ (ဓ. ပ. ၁၉၅-၁၉၆; အပ. ထေရ ၁.၁၀.၁-၂)။
Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);
ပုညာတိသယော စ ယထာဓိပ္ပေတပရိသမာပနူပာယော။ ယထာဟ –
Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanūpāyo. Yathāha –
‘‘ဧသ ဒေဝမနုသ္သာနံ၊ သဗ္ဗကာမဒဒော နိဓိ။
‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;
ယံ ယဒေဝာဘိပတ္ထေန္တိ၊ သဗ္ဗမေတေန လဗ္ဘတီ’’တိ။ (ခု. ပာ. ၈.၁၀)။
Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);
ဥပာယေသု စ ပဋိပန္နသ္သ ဟောတေဝ ကာရိယနိဋ္ဌာနံ။ ရတနတ္တယပူဇာ ဟိ နိရတိသယပုညက္ခေတ္တသမ္ဗုဒ္ဓိယာ အပရိမေယ္ယပ္ပဘာဝော ပုညာတိသယောတိ ဗဟုဝိဓန္တရာယေပိ လောကသန္နိဝာသေ အန္တရာယနိဗန္ဓနသကလသံကိလေသဝိဒ္ဓံသနာယ ပဟောတိ, ဘယာဒိဥပဒ္ဒဝဉ္စ နိဝာရေတိ။ တသ္မာ ဝုတ္တံ – ‘‘သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပ္ပဏာမကရဏံ ယထာပဋိညာတသံဝဏ္ဏနာယ အနန္တရာယေန ပရိသမာပနတ္ထ’’န္တိ။
Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā vuttaṃ – ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanattha’’nti.
ဧဝဉ္စ သပ္ပယောဇနံ ရတနတ္တယဝန္ဒနံ ကတ္တုကာမော ပဌမံ တာဝ ဘဂဝတော ဝန္ဒနံ ကာတုံ တမ္မူလကတ္တာ သေသရတနာနံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယံ။ပေ.။ ဂတိဝိမုတ္တ’’န္တိ အာဟ။ တတ္ထ ယသ္သာ ဒေသနာယ သံဝဏ္ဏနံ ကတ္တုကာမော, သာ န ဝိနယဒေသနာ ဝိယ ကရုဏာပဓာနာ, နာပိ အဘိဓမ္မဒေသနာ ဝိယ ပညာပဓာနာ, အထ ခော ကရုဏာပညာပဓာနာတိ တဒုဘယပ္ပဓာနမေဝ တာဝ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ ထောမနံ ကာတုံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယံ, ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ကိရတီတိ ကရုဏာ, ပရဒုက္ခံ ဝိက္ခိပတိ အပနေတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ကိဏာတီတိ ကရုဏာ, ပရဒုက္ခေ သတိ ကာရုဏိကံ ဟိံသတိ ဝိဗာဓတီတိ အတ္ထော။ ပရဒုက္ခေ သတိ သာဓူနံ ကမ္ပနံ ဟဒယခေဒံ ကရောတီတိ ဝာ ကရုဏာ။ အထ ဝာ ကမိတိ သုခံ, တံ ရုန္ဓတီတိ ကရုဏာ။ ဧသာ ဟိ ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာလက္ခဏာ အတ္တသုခနိရပေက္ခတာယ ကာရုဏိကာနံ သုခံ ရုန္ဓတိ ဝိဗန္ဓတီတိ အတ္ထော။ ကရုဏာယ သီတလံ ကရုဏာသီတလံ, ကရုဏာသီတလံ ဟဒယံ အသ္သာတိ ကရုဏာသီတလဟဒယော, တံ ကရုဏာသီတလဟဒယံ။
Evañca sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ…pe… gativimutta’’nti āha. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāpadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāpadhānā, atha kho karuṇāpaññāpadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.
တတ္ထ ကိဉ္စာပိ ပရေသံ ဟိတောပသံဟာရသုခာဒိအပရိဟာနိစ္ဆနသဘာဝတာယ, ဗ္ယာပာဒာရတီနံ ဥဇုဝိပစ္စနီကတာယ စ သတ္တသန္တာနဂတသန္တာပဝိစ္ဆေဒနာကာရပ္ပဝတ္တိယာ မေတ္တာမုဒိတာနမ္ပိ စိတ္တသီတလဘာဝကာရဏတာ ဥပလဗ္ဘတိ, တထာပိ ဒုက္ခာပနယနာကာရပ္ပဝတ္တိယာ ပရူပတာပာသဟနရသာ အဝိဟိံသဘူတာ ကရုဏာ ဝိသေသေန ဘဂဝတော စိတ္တသ္သ စိတ္တပ္ပသ္သဒ္ဓိ ဝိယ သီတိဘာဝနိမိတ္တန္တိ ဝုတ္တံ – ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ။ ကရုဏာမုခေန ဝာ မေတ္တာမုဒိတာနမ္ပိ ဟဒယသီတလဘာဝကာရဏတာ ဝုတ္တာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အထ ဝာ အသာဓာရဏဉာဏဝိသေသနိဗန္ဓနဘူတာ သာတိသယံ နိရဝသေသဉ္စ သဗ္ဗညုတညာဏံ ဝိယ သဝိသယဗ္ယာပိတာယ မဟာကရုဏာဘာဝံ ဥပဂတာ ကရုဏာဝ ဘဂဝတော အတိသယေန ဟဒယသီတလဘာဝဟေတူတိ အာဟ – ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ။ အထ ဝာ သတိပိ မေတ္တာမုဒိတာနံ သာတိသယေ ဟဒယသီတိဘာဝနိဗန္ဓနတ္တေ သကလဗုဒ္ဓဂုဏဝိသေသကာရဏတာယ တာသမ္ပိ ကာရဏန္တိ ကရုဏာဝ ဘဂဝတော ‘‘ဟဒယသီတလဘာဝကာရဏ’’န္တိ ဝုတ္တာ။ ကရုဏာနိဒာနာ ဟိ သဗ္ဗေပိ ဗုဒ္ဓဂုဏာ။ ကရုဏာနုဘာဝနိဗ္ဗာပိယမာနသံသာရဒုက္ခသန္တာပသ္သ ဟိ ဘဂဝတော ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာယ အနေကာနိပိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ကပ္ပာနံ အကိလန္တရူပသ္သေဝ နိရဝသေသဗုဒ္ဓကရဓမ္မသမ္ဘရဏနိရတသ္သ သမဓိဂတဓမ္မာဓိပတေယ္ယသ္သ စ သန္နိဟိတေသုပိ သတ္တသင္ခာရသမုပနီတဟဒယူပတာပနိမိတ္တေသု န ဤသကမ္ပိ စိတ္တသီတိဘာဝသ္သ အညထတ္တမဟောသီတိ။ ဧတသ္မိဉ္စ အတ္ထဝိကပ္ပေ တီသုပိ အဝတ္ထာသု ဘဂဝတော ကရုဏာ သင္ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsabhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittappassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
ပဇာနာတီတိ ပညာ, ယထာသဘာဝံ ပကာရေဟိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ အတ္ထော။ ပညာဝ ဉေယ္ယာဝရဏပ္ပဟာနတော ပကာရေဟိ ဓမ္မသဘာဝာဝဇောတနဋ္ဌေန ပဇ္ဇောတောတိ ပညာပဇ္ဇောတော။ သဝာသနပ္ပဟာနတော ဝိသေသေန ဟတံ သမုဂ္ဃာတိတံ ဝိဟတံ။ ပညာပဇ္ဇောတေန ဝိဟတံ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတံ , မုယ္ဟန္တိ တေန, သယံ ဝာ မုယ္ဟတိ, မောဟနမတ္တမေဝ ဝာ တန္တိ မောဟော, အဝိဇ္ဇာ။ သ္ဝေဝ ဝိသယသဘာဝပ္ပဋိစ္ဆာဒနတော အန္ဓကာရသရိက္ခတာယ တမော ဝိယာတိ မောဟတမော, ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတော မောဟတမော ဧတသ္သာတိ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမော, တံ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမံ။ သဗ္ဗေသမ္ပိ ဟိ ခီဏာသဝာနံ သတိပိ ပညာပဇ္ဇောတေန အဝိဇ္ဇန္ဓကာရသ္သ ဝိဟတဘာဝေ သဒ္ဓာဓိမုတ္တေဟိ ဝိယ ဒိဋ္ဌိပ္ပတ္တာနံ သာဝကေဟိ ပစ္စေကသမ္ဗုဒ္ဓေဟိ စ သဝာသနပ္ပဟာနေန သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓာနံ ကိလေသပ္ပဟာနသ္သ ဝိသေသော ဝိဇ္ဇတီတိ သာတိသယေန အဝိဇ္ဇာပဟာနေန ဘဂဝန္တံ ထောမေန္တော အာဟ – ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။
Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ , muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvappaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti mohatamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
အထ ဝာ အန္တရေန ပရောပဒေသံ အတ္တနော သန္တာနေ အစ္စန္တံ အဝိဇ္ဇန္ဓကာရဝိဂမသ္သ နိဗ္ဗတ္တိတတ္တာ, တတ္ထ စ သဗ္ဗညုတာယ ဗလေသု စ ဝသီဘာဝသ္သ သမဓိဂတတ္တာ, ပရသန္တတိယဉ္စ ဓမ္မဒေသနာတိသယာနုဘာဝေန သမ္မဒေဝ တသ္သ ပဝတ္တိတတ္တာ ဘဂဝာဝ ဝိသေသတော မောဟတမဝိဂမေန ထောမေတဗ္ဗောတိ အာဟ – ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။ ဣမသ္မိဉ္စ အတ္ထဝိကပ္ပေ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတော’’တိ ပဒေန ဘဂဝတော ပဋိဝေဓပညာ ဝိယ ဒေသနာပညာပိ သာမညနိဒ္ဒေသေန, ဧကသေသနယေန ဝာ သင္ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
အထ ဝာ ဘဂဝတော ဉာဏသ္သ ဉေယ္ယပရိယန္တိကတ္တာ သကလဉေယ္ယဓမ္မသဘာဝာဝဗောဓနသမတ္ထေန အနာဝရဏဉာဏသင္ခာတေန ပညာပဇ္ဇောတေန သဗ္ဗဉေယ္ယဓမ္မသဘာဝစ္ဆာဒကသ္သ မောဟန္ဓကာရသ္သ ဝိဓမိတတ္တာ အနညသာဓာရဏော ဘဂဝတော မောဟတမဝိနာသောတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ – ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။ ဧတ္ထ စ မောဟတမဝိဓမနန္တေ အဓိဂတတ္တာ အနာဝရဏဉာဏံ ကာရဏောပစာရေန သသန္တာနမောဟတမဝိဓမနံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အဘိနီဟာရသမ္ပတ္တိယာ သဝာသနပ္ပဟာနမေဝ ဟိ ကိလေသာနံ ဉေယ္ယာဝရဏပ္ပဟာနန္တိ, ပရသန္တာနေ ပန မောဟတမဝိဓမနသ္သ ကာရဏဘာဝတော အနာဝရဏဉာဏံ ‘‘မောဟတမဝိဓမန’’န္တိ ဝုစ္စတီတိ။
Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇopacārena sasantānamohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.
ကိံ ပန ကာရဏံ အဝိဇ္ဇာသမုဂ္ဃာတောယေဝေကော ပဟာနသမ္ပတ္တိဝသေန ဘဂဝတော ထောမနာနိမိတ္တံ ဂယ္ဟတိ, န ပန သာတိသယနိရဝသေသကိလေသပ္ပဟာနန္တိ? တပ္ပဟာနဝစနေနေဝ တဒေကဋ္ဌတာယ သကလသံကိလေသဂဏသမုဂ္ဃာတသ္သ ဝုတ္တတ္တာ။ န ဟိ သော တာဒိသော ကိလေသော အတ္ထိ, ယော နိရဝသေသအဝိဇ္ဇာပဟာနေန န ပဟီယတီတိ။
Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa vuttattā. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāpahānena na pahīyatīti.
အထ ဝာ ဝိဇ္ဇာ ဝိယ သကလကုသလဓမ္မသမုပ္ပတ္တိယာ, နိရဝသေသာကုသလဓမ္မနိဗ္ဗတ္တိယာ သံသာရပ္ပဝတ္တိယာ စ အဝိဇ္ဇာ ပဓာနကာရဏန္တိ တဗ္ဗိဃာတဝစနေန သကလသံကိလေသဂဏသမုဂ္ဃာတော ဝုတ္တော ဧဝ ဟောတီတိ ဝုတ္တံ – ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။
Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā, niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
နရာ စ အမရာ စ နရာမရာ, သဟ နရာမရေဟီတိ သနရာမရော, သနရာမရော စ သော လောကော စာတိ သနရာမရလောကော, တသ္သ ဂရူတိ သနရာမရလောကဂရု, တံ သနရာမရလောကဂရုံ။ ဧတေန ဒေဝမနုသ္သာနံ ဝိယ တဒဝသိဋ္ဌသတ္တာနမ္ပိ ယထာရဟံ ဂုဏဝိသေသာဝဟတာယ ဘဂဝတော ဥပကာရတံ ဒသ္သေတိ။ န စေတ္ထ ပဓာနပ္ပဓာနဘာဝော စောဒေတဗ္ဗော။ အညော ဟိ သဒ္ဒက္ကမော, အညော အတ္ထက္ကမော။ ဤဒိသေသု ဟိ သမာသပဒေသု ပဓာနမ္ပိ အပ္ပဓာနံ ဝိယ နိဒ္ဒိသီယတိ ယထာ ‘‘သရာဇိကာယ ပရိသာယာ’’တိ (စူဠဝ. ၃၃၆)။ ကာမဉ္စေတ္ထ သတ္တသင္ခာရဘာဇနဝသေန တိဝိဓော လောကော, ဂရုဘာဝသ္သ ပန အဓိပ္ပေတတ္တာ ဂရုကရဏသမတ္ထသ္သေဝ ယုဇ္ဇနတော သတ္တလောကသ္သ ဝသေန အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗော။ သော ဟိ လောကီယန္တိ ဧတ္ထ ပုညပာပာနိ တဗ္ဗိပာကော စာတိ ‘‘လောကော’’တိ ဝုစ္စတိ။ အမရဂ္ဂဟဏေန စေတ္ထ ဥပပတ္တိဒေဝာ အဓိပ္ပေတာ။
Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānappadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Īdisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.
အထ ဝာ သမူဟတ္ထော လောကသဒ္ဒော သမုဒာယဝသေန လောကီယတိ ပညာပီယတီတိ။ သဟ နရေဟီတိ သနရာ, သနရာ စ တေ အမရာ စာတိ သနရာမရာ, တေသံ လောကောတိ သနရာမရလောကောတိ ပုရိမနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။ အမရသဒ္ဒေန စေတ္ထ ဝိသုဒ္ဓိဒေဝာပိ သင္ဂယ္ဟန္တိ။ တေပိ ဟိ မရဏာဘာဝတော ပရမတ္ထတော အမရာ။ နရာမရာနံယေဝ စ ဂဟဏံ ဥက္ကဋ္ဌနိဒ္ဒေသဝသေန ယထာ ‘‘သတ္ထာ ဒေဝမနုသ္သာန’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၁.၁၅၇)။ တထာ ဟိ သဗ္ဗာနတ္ထပရိဟရဏပုဗ္ဗင္ဂမာယ နိရဝသေသဟိတသုခဝိဓာနတပ္ပရာယ နိရတိသယာယ ပယောဂသမ္ပတ္တိယာ သဒေဝမနုသ္သာယ ပဇာယ အစ္စန္တူပကာရိတာယ အပရိမိတနိရုပမပ္ပဘာဝဂုဏဝိသေသသမင္ဂိတာယ စ သဗ္ဗသတ္တုတ္တမော ဘဂဝာ အပရိမာဏာသု လောကဓာတူသု အပရိမာဏာနံ သတ္တာနံ ဥတ္တမဂာရဝဋ္ဌာနံ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘သနရာမရလောကဂရု’’န္တိ။
Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Tepi hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.
သောဘနံ ဂတံ ဂမနံ ဧတသ္သာတိ သုဂတော။ ဘဂဝတော ဟိ ဝေနေယ္ယဇနူပသင္ကမနံ ဧကန္တေန တေသံ ဟိတသုခနိပ္ဖာဒနတော သောဘနံ, တထာ လက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇနပ္ပဋိမဏ္ဍိတရူပကာယတာယ ဒုတဝိလမ္ဗိတခလိတာနုကဍ္ဎနနိပ္ပီဠနုက္ကုဋိကကုဋိလာကုဋိလတာဒိ- ဒောသရဟိတမဝဟသိတရာဇဟံသဝသဘဝာရဏမိဂရာဇဂမနံ ကာယဂမနံ ဉာဏဂမနဉ္စ ဝိပုလနိမ္မလကရုဏာသတိဝီရိယာဒိဂုဏဝိသေသသဟိတမဘိနီဟာရတော ယာဝ မဟာဗောဓိ အနဝဇ္ဇတာယ သောဘနမေဝာတိ။ အထ ဝာ သယမ္ဘုဉာဏေန သကလမ္ပိ လောကံ ပရိညာဘိသမယဝသေန ပရိဇာနန္တော ဉာဏေန သမ္မာ ဂတော အဝဂတောတိ သုဂတော, တထာ လောကသမုဒယံ ပဟာနာဘိသမယဝသေန ပဇဟန္တော အနုပ္ပတ္တိဓမ္မတံ အာပာဒေန္တော သမ္မာ ဂတော အတီတောတိ သုဂတော, လောကနိရောဓံ နိဗ္ဗာနံ သစ္ဆိကိရိယာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော အဓိဂတောတိ သုဂတော, လောကနိရောဓဂာမိနိပဋိပဒံ ဘာဝနာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော ပဋိပန္နောတိ သုဂတော။ ‘‘သောတာပတ္တိမဂ္ဂေန ယေ ကိလေသာ ပဟီနာ, တေ ကိလေသေ န ပုနေတိ န ပစ္စေတိ န ပစ္စာဂစ္ဆတီတိ သုဂတော’’တိအာဒိနာ (စူဠနိ. မေတ္တဂူမာဏဝပုစ္ဆာနိဒ္ဒေသော ၂၇) နယေန အယမတ္ထော ဝိဘာဝေတဗ္ဗော။ အထ ဝာ သုန္ဒရံ ဌာနံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ, နိဗ္ဗာနမေဝ ဝာ ဂတော အဓိဂတောတိ သုဂတော, ယသ္မာ ဝာ ဘူတံ တစ္ဆံ အတ္ထသံဟိတံ ဝေနေယ္ယာနံ ယထာရဟံ ကာလယုတ္တမေဝ စ ဓမ္မံ ဘာသတိ, တသ္မာ သမ္မာ ဂဒတီတိ သုဂတော, ဒ-ကာရသ္သ တ-ကာရံ ကတ္ဝာ။ ဣတိ သောဘနဂမနတာဒီဟိ သုဂတော, တံ သုဂတံ။
Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanūpasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākuṭilatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato, yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.
ပုညပာပကမ္မေဟိ ဥပပဇ္ဇနဝသေန ဂန္တဗ္ဗတော ဂတိယော, ဥပပတ္တိဘဝဝိသေသာ။ တာ ပန နိရယာဒိဝသေန ပဉ္စဝိဓာ။ တာဟိ သကလသ္သပိ ဘဝဂာမိကမ္မသ္သ အရိယမဂ္ဂာဓိဂမေန အဝိပာကာရဟဘာဝကရဏေန နိဝတ္တိတတ္တာ ဘဂဝာ ပဉ္စဟိပိ ဂတီဟိ သုဋ္ဌု မုတ္တော ဝိသံယုတ္တောတိ အာဟ – ‘‘ဂတိဝိမုတ္တ’’န္တိ။ ဧတေန ဘဂဝတော ကတ္ထစိပိ ဂတိယာ အပရိယာပန္နတံ ဒသ္သေတိ, ယတော ဘဂဝာ ‘‘ဒေဝာတိဒေဝော’’တိ ဝုစ္စတိ။ တေနေဝာဟ –
Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –
‘‘ယေန ဒေဝူပပတ္ယသ္သ၊ ဂန္ဓဗ္ဗော ဝာ ဝိဟင္ဂမော။
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
ယက္ခတ္တံ ယေန ဂစ္ဆေယ္ယံ၊ မနုသ္သတ္တဉ္စ အဗ္ဗဇေ။
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
တေ မယ္ဟံ အာသဝာ ခီဏာ၊ ဝိဒ္ဓသ္တာ ဝိနဠီကတာ’’တိ။ (အ. နိ. ၄.၃၆)။
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
တံတံဂတိသံဝတ္တနိကာနဉ္ဟိ ကမ္မကိလေသာနံ အဂ္ဂမဂ္ဂေန ဗောဓိမူလေယေဝ သုပ္ပဟီနတ္တာ နတ္ထိ ဘဂဝတော ဂတိပရိယာပန္နတာတိ အစ္စန္တမေဝ ဘဂဝာ သဗ္ဗဘဝယောနိဂတိဝိညာဏဋ္ဌိတိသတ္တာဝာသသတ္တနိကာယေဟိ သုပရိမုတ္တော, တံ ဂတိဝိမုတ္တံ။ ဝန္ဒေတိ နမာမိ, ထောမေမီတိ ဝာ အတ္ထော။
Taṃtaṃgatisaṃvattanikānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.
အထ ဝာ ဂတိဝိမုတ္တန္တိ အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနဓာတုပ္ပတ္တိယာ ဘဂဝန္တံ ထောမေတိ။ ဧတ္ထ ဟိ ဒ္ဝီဟိ အာကာရေဟိ ဘဂဝတော ထောမနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိတော ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိတော စ။ တေသု အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ အနာဝရဏဉာဏာဓိဂမတော သဝာသနာနံ သဗ္ဗေသံ ကိလေသာနံ အစ္စန္တပ္ပဟာနတော အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနပ္ပတ္တိတော စ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ လာဘသက္ကာရာဒိနိရပေက္ခစိတ္တသ္သ သဗ္ဗဒုက္ခနိယ္ယာနိကဓမ္မဒေသနတော ဝိရုဒ္ဓေသုပိ နိစ္စံ ဟိတဇ္ဈာသယတော ဉာဏပရိပာကကာလာဂမနတော စ။ သာ ပနေတ္ထ အာသယတော ပယောဂတော စ ဒုဝိဓာ, ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ တိဝိဓာ စ, အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပကာသိတာ ဟောတိ။ ကထံ? ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ ဧတေန အာသယတော ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ , သမ္မာဂဒနတ္ထေန သုဂတသဒ္ဒေန ပယောဂတော ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ, ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမံ ဂတိဝိမုတ္တ’’န္တိ ဧတေဟိ စတုသစ္စသမ္ပဋိဝေဓနတ္ထေန စ သုဂတသဒ္ဒေန တိဝိဓာပိ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ, အဝသိဋ္ဌေန ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဧတေန စာပိ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ ပကာသိတာ ဟောတီတိ။
Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā, parahitappaṭipatti tividhā ca, attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitappaṭipatti , sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitappaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccasampaṭivedhanatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi attahitasampatti parahitappaṭipatti pakāsitā hotīti.
အထ ဝာ တီဟိ အာကာရေဟိ ဘဂဝတော ထောမနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ ဟေတုတော, ဖလတော, ဥပကာရတော စ။ တတ္ထ ဟေတု မဟာကရုဏာ, သာ ပဌမပဒေန ဒသ္သိတာ။ ဖလံ စတုဗ္ဗိဓံ ဉာဏသမ္ပဒာ, ပဟာနသမ္ပဒာ, အာနုဘာဝသမ္ပဒာ, ရူပကာယသမ္ပဒာ စာတိ။ တာသု ဉာဏပ္ပဟာနသမ္ပဒာ ဒုတိယပဒေန သစ္စပ္ပဋိဝေဓနတ္ထေန စ သုဂတသဒ္ဒေန ပကာသိတာ ဟောန္တိ, အာနုဘာဝသမ္ပဒာ တတိယပဒေန, ရူပကာယသမ္ပဒာ ယထာဝုတ္တကာယဂမနသောဘနတ္ထေန သုဂတသဒ္ဒေန လက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇနပာရိပူရိယာ ဝိနာ တဒဘာဝတော။ ဥပကာရော အနန္တရံ အဗာဟိရံ ကရိတ္ဝာ တိဝိဓယာနမုခေန ဝိမုတ္တိဓမ္မဒေသနာ။ သော သမ္မာဂဒနတ္ထေန သုဂတသဒ္ဒေန ပကာသိတော ဟောတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhanatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.
တတ္ထ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ ဧတေန သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ မူလံ ဒသ္သေတိ။ မဟာကရုဏာသဉ္စောဒိတမာနသော ဟိ ဘဂဝာ သံသာရပင္ကတော သတ္တာနံ သမုဒ္ဓရဏတ္ထံ ကတာဘိနီဟာရော အနုပုဗ္ဗေန ပာရမိယော ပူရေတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဓိဂတောတိ ကရုဏာ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ မူလံ။ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဧတေန သမ္မာသမ္ဗောဓိံ ဒသ္သေတိ။ အနာဝရဏဉာဏပဒဋ္ဌာနဉ္ဟိ မဂ္ဂဉာဏံ, မဂ္ဂဉာဏပဒဋ္ဌာနဉ္စ အနာဝရဏဉာဏံ ‘‘သမ္မာသမ္ဗောဓီ’’တိ ဝုစ္စတီတိ။ သမ္မာဂမနတ္ထေန သုဂတသဒ္ဒေန သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ ပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ လီနုဒ္ဓစ္စပတိဋ္ဌာနာယူဟနကာမသုခလ္လိကတ္တကိလမထာနုယောဂသသ္သတုစ္ဆေဒာဘိနိဝေသာဒိအန္တဒ္ဝယရဟိတာယ ကရုဏာပညာပရိဂ္ဂဟိတာယ မဇ္ဈိမာယ ပဋိပတ္တိယာ ပကာသနတော သုဂတသဒ္ဒသ္သ။ ဣတရေဟိ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ ပဓာနပ္ပဓာနဘေဒံ ပယောဇနံ ဒသ္သေတိ။ သံသာရမဟောဃတော သတ္တသန္တာရဏဉ္ဟေတ္ထ ပဓာနံ ပယောဇနံ, တဒညမပ္ပဓာနံ။ တေသု ပဓာနေန ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ, ဣတရေန အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိံ။ တဒုဘယေန အတ္တဟိတာယ ပဋိပန္နာဒီသု စတူသု ပုဂ္ဂလေသု ဘဂဝတော စတုတ္ထပုဂ္ဂလဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ တေန စ အနုတ္တရဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝံ ဥတ္တမဝန္ဒနေယ္ယဘာဝံ အတ္တနော စ ဝန္ဒနကိရိယာယ ခေတ္တင္ဂတဘာဝံ ဒသ္သေတိ။
Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānappadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ. Tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandaneyyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ဧတ္ထ စ ကရုဏာဂဟဏေန လောကိယေသု မဟဂ္ဂတဘာဝပ္ပတ္တာသာဓာရဏဂုဏဒီပနတော ဘဂဝတော သဗ္ဗလောကိယဂုဏသမ္ပတ္တိ ဒသ္သိတာ ဟောတိ, ပညာဂဟဏေန သဗ္ဗညုတညာဏပဒဋ္ဌာနမဂ္ဂဉာဏဒီပနတော သဗ္ဗလောကုတ္တရဂုဏသမ္ပတ္တိ။ တဒုဘယဂ္ဂဟဏသိဒ္ဓော ဟိ အတ္ထော ‘‘သနရာမရလောကဂရု’’န္တိအာဒိနာ ပပဉ္စီယတီတိ ။ ကရုဏာဂဟဏေန စ ဥပဂမနံ နိရုပက္ကိလေသံ ဒသ္သေတိ, ပညာဂဟဏေန အပဂမနံ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန လောကသမညာနုရူပံ ဘဂဝတော ပဝတ္တိံ ဒသ္သေတိ လောကဝောဟာရဝိသယတ္တာ ကရုဏာယ, ပညာဂဟဏေန သမညာယ အနတိဓာဝနံ။ သဘာဝာနဝဗောဓေန ဟိ ဓမ္မာနံ သမညံ အတိဓာဝိတ္ဝာ သတ္တာဒိပရာမသနံ ဟောတီတိ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဝိဟာရံ ဒသ္သေတိ, ပညာဂဟဏေန တီသု ကာလေသု အပ္ပဋိဟတဉာဏံ စတုသစ္စဉာဏံ, စတုပဋိသမ္ဘိဒာဉာဏံ, စတုဝေသာရဇ္ဇဉာဏံ။ ကရုဏာဂဟဏေန မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဉာဏသ္သ ဂဟိတတ္တာ သေသာသာဓာရဏဉာဏာနိ, ဆ အဘိညာ, အဋ္ဌသု ပရိသာသု အကမ္ပနဉာဏာနိ, ဒသ ဗလာနိ, စုဒ္ဒသ ဗုဒ္ဓဉာဏာနိ, သောဠသ ဉာဏစရိယာ, အဋ္ဌာရသ ဗုဒ္ဓဓမ္မာ, စတုစတ္တာလီသ ဉာဏဝတ္ထူနိ, သတ္တသတ္တတိ ဉာဏဝတ္ထူနီတိ ဧဝမာဒီနံ အနေကေသံ ပညာပဘေဒာနံ ဝသေန ဉာဏစာရံ ဒသ္သေတိ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန စရဏသမ္ပတ္တိံ, ပညာဂဟဏေန ဝိဇ္ဇာသမ္ပတ္တိံ။ ကရုဏာဂဟဏေန အတ္တာဓိပတိတာ, ပညာဂဟဏေန ဓမ္မာဓိပတိတာ။ ကရုဏာဂဟဏေန လောကနာထဘာဝော, ပညာဂဟဏေန အတ္တနာထဘာဝော။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန ပုဗ္ဗကာရိဘာဝော, ပညာဂဟဏေန ကတညုတာ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန အပရန္တပတာ, ပညာဂဟဏေန အနတ္တန္တပတာ။ ကရုဏာဂဟဏေန ဝာ ဗုဒ္ဓကရဓမ္မသိဒ္ဓိ, ပညာဂဟဏေန ဗုဒ္ဓဘာဝသိဒ္ဓိ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန ပရေသံ တာရဏံ, ပညာဂဟဏေန သယံတရဏံ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန သဗ္ဗသတ္တေသု အနုဂ္ဂဟစိတ္တတာ, ပညာဂဟဏေန သဗ္ဗဓမ္မေသု ဝိရတ္တစိတ္တတာ ဒသ္သိတာ ဟောတိ။
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā papañcīyatīti . Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃtaraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.
သဗ္ဗေသဉ္စ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ကရုဏာ အာဒိ တန္နိဒာနဘာဝတော, ပညာ ပရိယောသာနံ တတော ဥတ္တရိကရဏီယာဘာဝတော။ ဣတိ အာဒိပရိယောသာနဒသ္သနေန သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ။ တထာ ကရုဏာဂဟဏေန သီလက္ခန္ဓပုဗ္ဗင္ဂမော သမာဓိက္ခန္ဓော ဒသ္သိတော ဟောတိ။ ကရုဏာနိဒာနဉ္ဟိ သီလံ တတော ပာဏာတိပာတာဒိဝိရတိပ္ပဝတ္တိတော, သာ စ ဈာနတ္တယသမ္ပယောဂိနီတိ။ ပညာဝစနေန ပညာက္ခန္ဓော။ သီလဉ္စ သဗ္ဗေသံ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ အာဒိ, သမာဓိ မဇ္ဈေ, ပညာ ပရိယောသာနန္တိ ဧဝမ္ပိ အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏာ သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ နယတော ဒသ္သိတတ္တာ။ ဧသော ဧဝ ဟိ နိရဝသေသတော ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ဒသ္သနုပာယော, ယဒိဒံ နယဂ္ဂဟဏံ, အညထာ ကော နာမ သမတ္ထော ဘဂဝတော ဂုဏေ အနုပဒံ နိရဝသေသတော ဒသ္သေတုံ? တေနေဝာဟ –
Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbesaṃ buddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ? Tenevāha –
‘‘ဗုဒ္ဓောပိ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဏေယ္ယ ဝဏ္ဏံ၊
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
ကပ္ပမ္ပိ စေ အညမဘာသမာနော။
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ခီယေထ ကပ္ပော စိရဒီဃမန္တရေ၊
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
ဝဏ္ဏော န ခီယေထ တထာဂတသ္သာ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၃၀၄; ၃.၁၄၁; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၄၂၅; ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၅၃; ဗု. ဝံ. အဋ္ဌ. ၄.၄; အပ. အဋ္ဌ. ၂.၇.ပရပ္ပသာဒကတ္ထေရအပဒာနဝဏ္ဏနာ)။
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; apa. aṭṭha. 2.7.parappasādakattheraapadānavaṇṇanā);
တေနေဝ စ အာယသ္မတာ သာရိပုတ္တတ္ထေရေနပိ ဗုဒ္ဓဂုဏပရိစ္ဆေဒနံ ပတိ အနုယုတ္တေန ‘‘နော ဟေတံ, ဘန္တေ’’တိ ပဋိက္ခိပိတ္ဝာ ‘‘အပိစ မေ, ဘန္တေ, ဓမ္မန္ဝယော ဝိဒိတော’’တိ ဝုတ္တံ။
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti vuttaṃ.
၂. ဧဝံ သင္ခေပေန သကလသဗ္ဗညုဂုဏေဟိ ဘဂဝန္တံ အဘိတ္ထဝိတ္ဝာ ဣဒာနိ သဒ္ဓမ္မံ ထောမေတုံ ‘‘ဗုဒ္ဓောပီ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဗုဒ္ဓောတိ ကတ္တုနိဒ္ဒေသော။ ဗုဒ္ဓဘာဝန္တိ ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဘာဝေတ္ဝာ သစ္ဆိကတ္ဝာတိ စ ပုဗ္ဗကာလကိရိယာနိဒ္ဒေသော။ ယန္တိ အနိယမတော ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဥပဂတောတိ အပရကာလကိရိယာနိဒ္ဒေသော။ ဝန္ဒေတိ ကိရိယာနိဒ္ဒေသော။ တန္တိ နိယမနံ။ ဓမ္မန္တိ ဝန္ဒနကိရိယာယ ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဂတမလံ အနုတ္တရန္တိ စ တဗ္ဗိသေသနံ။
2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.
တတ္ထ ဗုဒ္ဓသဒ္ဒသ္သ တာဝ ‘‘ဗုဇ္ဈိတာ သစ္စာနီတိ ဗုဒ္ဓော, ဗောဓေတာ ပဇာယာတိ ဗုဒ္ဓော’’တိအာဒိနာ (မဟာနိ. ၁၉၂; စူဠနိ. ပာရာယနတ္ထုတိဂာထာနိဒ္ဒေသော ၉၇; ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) နိဒ္ဒေသနယေန အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အထ ဝာ သဝာသနာယ အညာဏနိဒ္ဒာယ အစ္စန္တဝိဂမတော, ဗုဒ္ဓိယာ ဝာ ဝိကသိတဘာဝတော ဗုဒ္ဓဝာတိ ဗုဒ္ဓော ဇာဂရဏဝိကသနတ္ထဝသေန။ အထ ဝာ ကသ္သစိပိ ဉေယ္ယဓမ္မသ္သ အနဝဗုဒ္ဓသ္သ အဘာဝေန ဉေယ္ယဝိသေသသ္သ ကမ္မဘာဝေန အဂ္ဂဟဏတော ကမ္မဝစနိစ္ဆာယ အဘာဝေန အဝဂမနတ္ထဝသေနေဝ ကတ္တုနိဒ္ဒေသော လဗ္ဘတီတိ ဗုဒ္ဓဝာတိ ဗုဒ္ဓော ယထာ ‘‘ဒိက္ခိတော န ဒဒာတီ’’တိ။ အတ္ထတော ပန ပာရမိတာပရိဘာဝိတော သယမ္ဘုဉာဏေန သဟ ဝာသနာယ ဝိဟတဝိဒ္ဓံသိတနိရဝသေသကိလေသော မဟာကရုဏာသဗ္ဗညုတညာဏာဒိအပရိမေယ္ယဂုဏဂဏာဓာရော ခန္ဓသန္တာနော ဗုဒ္ဓော။ ယထာဟ –
Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –
‘‘ဗုဒ္ဓောတိ ယော သော ဘဂဝာ သယမ္ဘူ အနာစရိယကော ပုဗ္ဗေ အနနုသ္သုတေသု ဓမ္မေသု သာမံ သစ္စာနိ အဘိသမ္ဗုဇ္ဈိ, တတ္ထ စ သဗ္ဗညုတံ ပတ္တော ဗလေသု စ ဝသီဘာဝ’’န္တိ (မဟာနိ. ၁၉၂; စူဠနိ. ပာရာယနတ္ထုတိဂာထာနိဒ္ဒေသော ၉၇; ပဋိ. မ. ၁.၁၆၁)။
‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.161).
အပိ-သဒ္ဒော သမ္ဘာဝနေ။ တေန ‘‘ဧဝံ ဂုဏဝိသေသယုတ္တော သောပိ နာမ ဘဂဝာ’’တိ ဝက္ခမာနဂုဏဓမ္မေ သမ္ဘာဝနံ ဒီပေတိ။ ဗုဒ္ဓဘာဝန္တိ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ။ ဘာဝေတ္ဝာတိ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ ဝဍ္ဎေတ္ဝာ စ။ သစ္ဆိကတ္ဝာတိ ပစ္စက္ခံ ကတ္ဝာ။ ဥပဂတောတိ ပတ္တော, အဓိဂတောတိ အတ္ထော။ ဧတသ္သ ဗုဒ္ဓဘာဝန္တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ ဂတမလန္တိ ဝိဂတမလံ, နိဒ္ဒောသန္တိ အတ္ထော။ ဝန္ဒေတိ ပဏမာမိ, ထောမေမိ ဝာ။ အနုတ္တရန္တိ ဥတ္တရရဟိတံ, လောကုတ္တရန္တိ အတ္ထော။ ဓမ္မန္တိ ယထာနုသိဋ္ဌံ ပဋိပဇ္ဇမာနေ အပာယတော စ သံသာရတော စ အပတမာနေ ကတ္ဝာ ဓာရေတီတိ ဓမ္မော။ အယဉ္ဟေတ္ထ သင္ခေပတ္ထော – ဧဝံ ဝိဝိဓဂုဏဂဏသမန္နာဂတော ဗုဒ္ဓောပိ ဘဂဝာ ယံ အရိယမဂ္ဂသင္ခာတံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ, ဖလနိဗ္ဗာနံ ပန သစ္ဆိကတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဓိဂတော, တမေဝံ ဗုဒ္ဓာနမ္ပိ ဗုဒ္ဓဘာဝဟေတုဘူတံ သဗ္ဗဒောသမလရဟိတံ အတ္တနော ဥတ္တရိတရာဘာဝေန အနုတ္တရံ ပဋိဝေဓသဒ္ဓမ္မံ နမာမီတိ။ ပရိယတ္တိသဒ္ဓမ္မသ္သပိ တပ္ပကာသနတ္တာ ဣဓ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇadhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa buddhabhāvanti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tamevaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.
အထ ဝာ ‘‘အဘိဓမ္မနယသမုဒ္ဒံ အဓိဂဉ္ဆိ, တီဏိ ပိဋကာနိ သမ္မသီ’’တိ စ အဋ္ဌကထာယံ ဝုတ္တတ္တာ ပရိယတ္တိဓမ္မသ္သပိ သစ္ဆိကိရိယာသမ္မသနပရိယာယော လဗ္ဘတီတိ သောပိ ဣဓ ဝုတ္တော ဧဝာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တထာ ‘‘ယံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ စ ဝုတ္တတ္တာ ဗုဒ္ဓကရဓမ္မဘူတာဟိ ပာရမိတာဟိ သဟ ပုဗ္ဗဘာဂေ အဓိသီလသိက္ခာဒယောပိ ဣဓ ဓမ္မသဒ္ဒေန သင္ဂဟိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တာပိ ဟိ ဝိဂတပ္ပဋိပက္ခတာယ ဂတမလာ, အနညသာဓာရဏတာယ အနုတ္တရာ စာတိ။ တထာ ဟိ သတ္တာနံ သကလဝဋ္ဋဒုက္ခနိသ္သရဏာယ ကတမဟာဘိနီဟာရော မဟာကရုဏာဓိဝာသနပေသလဇ္ဈာသယော ပညာဝိသေသပရိယောဒာတနိမ္မလာနံ ဒာနဒမသညမာဒီနံ ဥတ္တမဓမ္မာနံ သတသဟသ္သာဓိကာနိ ကပ္ပာနံ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ သက္ကစ္စံ နိရန္တရံ နိရဝသေသာနံ ဘာဝနာပစ္စက္ခကရဏေဟိ ကမ္မာဒီသု အဓိဂတဝသီဘာဝော အစ္ဆရိယာစိန္တေယ္ယမဟာနုဘာဝော အဓိသီလအဓိစိတ္တာနံ ပရမုက္ကံသပာရမိပ္ပတ္တော ဘဂဝာ ပစ္စယာကာရေ စတုဝီသတိကောဋိသတသဟသ္သမုခေန မဟာဝဇိရဉာဏံ ပေသေတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓောတိ။
Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigañchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatappaṭipakkhatāya gatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsanapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.
ဧတ္ထ စ ‘‘ဘာဝေတ္ဝာ’’တိ ဧတေန ဝိဇ္ဇာသမ္ပဒာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ, ‘‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ ဧတေန ဝိမုတ္တိသမ္ပဒာယ။ တထာ ပဌမေန ဈာနသမ္ပဒာယ, ဒုတိယေန ဝိမောက္ခသမ္ပဒာယ။ ပဌမေန ဝာ သမာဓိသမ္ပဒာယ, ဒုတိယေန သမာပတ္တိသမ္ပဒာယ။ အထ ဝာ ပဌမေန ခယဉာဏဘာဝေန, ဒုတိယေန အနုပ္ပာဒဉာဏဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ ဝိဇ္ဇူပမတာယ, ဒုတိယေန ဝဇိရူပမတာယ။ ပုရိမေန ဝာ ဝိရာဂသမ္ပတ္တိယာ, ဒုတိယေန နိရောဓသမ္ပတ္တိယာ။ တထာ ပဌမေန နိယ္ယာနဘာဝေန, ဒုတိယေန နိသ္သရဏဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ ဟေတုဘာဝေန, ဒုတိယေန အသင္ခတဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ ဒသ္သနဘာဝေန, ဒုတိယေန ဝိဝေကဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ အဓိပတိဘာဝေန, ဒုတိယေန အမတဘာဝေန ဓမ္မံ ထောမေတိ။ အထ ဝာ ‘‘ယံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ ဗုဒ္ဓဘာဝံ ဥပဂတော’’တိ ဧတေန သ္ဝာက္ခာတတာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ, ‘‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သန္ဒိဋ္ဌိကတာယ။ တထာ ပုရိမေန အကာလိကတာယ, ပစ္ဆိမေန ဧဟိပသ္သိကတာယ။ ပုရိမေန ဝာ ဩပနေယ္ယိကတာယ, ပစ္ဆိမေန ပစ္စတ္တံ ဝေဒိတဗ္ဗတာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ။ ‘‘ဂတမလ’’န္တိ ဣမိနာ သံကိလေသာဘာဝဒီပနေန ဓမ္မသ္သ ပရိသုဒ္ဓတံ ဒသ္သေတိ, ‘‘အနုတ္တရ’’န္တိ ဧတေန အညသ္သ ဝိသိဋ္ဌသ္သ အဘာဝဒီပနေန ဝိပုလပရိပုဏ္ဏတံ။ ပဌမေန ဝာ ပဟာနသမ္ပဒံ ဓမ္မသ္သ ဒသ္သေတိ, ဒုတိယေန ပဘဝသမ္ပဒံ။ ဘာဝေတဗ္ဗတာယ ဝာ ဓမ္မသ္သ ဂတမလဘာဝော ယောဇေတဗ္ဗော။ ဘာဝနာဂုဏေန ဟိ သော ဒောသာနံ သမုဂ္ဃာတကော ဟောတီတိ။ သစ္ဆိကာတဗ္ဗဘာဝေန အနုတ္တရဘာဝော ယောဇေတဗ္ဗော။ သစ္ဆိကိရိယာနိဗ္ဗတ္တိတော ဟိ တဒုတ္တရိကရဏီယာဘာဝတော အနညသာဓာရဏတာယ အနုတ္တရောတိ။ တထာ ‘‘ဘာဝေတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သဟ ပုဗ္ဗဘာဂသီလာဒီဟိ သေက္ခာ သီလသမာဓိပညာက္ခန္ဓာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ။ ‘‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သဟ အသင္ခတာယ ဓာတုယာ အသေက္ခာ သီလသမာဓိပညာက္ခန္ဓာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တီတိ။
Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Paṭhamena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhavasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
၃. ဧဝံ သင္ခေပေနေဝ သဗ္ဗဓမ္မဂုဏေဟိ သဒ္ဓမ္မံ အဘိတ္ထဝိတ္ဝာ ဣဒာနိ အရိယသင္ဃံ ထောမေတုံ ‘‘သုဂတသ္သာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ သုဂတသ္သာတိ သမ္ဗန္ဓနိဒ္ဒေသော။ ‘‘တသ္သ ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ ဩရသာနန္တိ ပုတ္တဝိသေသနံ။ မာရသေနမထနာနန္တိ ဩရသပုတ္တဘာဝေ ကာရဏနိဒ္ဒေသော တေန ကိလေသပ္ပဟာနမေဝ ဘဂဝတော ဩရသပုတ္တဘာဝေ ကာရဏံ အနုဇာနာတီတိ ဒသ္သေတိ။ အဋ္ဌန္နန္တိ ဂဏနပရိစ္ဆေဒနိဒ္ဒေသော။ တေန စ သတိပိ တေသံ သတ္တဝိသေသဘာဝေန အနေကသတသဟသ္သဘာဝေ ဣမံ ဂဏနပရိစ္ဆေဒံ နာတိဝတ္တန္တီတိ ဒသ္သေတိ မဂ္ဂဋ္ဌဖလဋ္ဌဘာဝာနတိဝတ္တနတော။ သမူဟန္တိ သမုဒာယနိဒ္ဒေသော။ အရိယသင္ဃန္တိ ဂုဏဝိသိဋ္ဌသံဟတဘာဝနိဒ္ဒေသော။ တေန အသတိပိ အရိယပုဂ္ဂလာနံ ကာယသာမဂ္ဂိယံ အရိယသင္ဃဘာဝံ ဒသ္သေတိ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတဘာဝတော။
3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso. ‘‘Tassa puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṃhatabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.
တတ္ထ ဥရသိ ဘဝာ ဇာတာ သံဗဒ္ဓာ စ ဩရသာ။ ယထာ ဟိ သတ္တာနံ ဩရသပုတ္တာ အတ္တဇတာယ ပိတု သန္တကသ္သ ဒာယဇ္ဇသ္သ ဝိသေသေန ဘာဂိနော ဟောန္တိ, ဧဝမေတေပိ အရိယပုဂ္ဂလာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ သဝနန္တေ အရိယာယ ဇာတိယာ ဇာတတာယ ဘဂဝတော သန္တကသ္သ ဝိမုတ္တိသုခသ္သ အရိယဓမ္မရတနသ္သ ဧကန္တေန ဘာဂိနောတိ ဩရသာ ဝိယ ဩရသာ။ အထ ဝာ ဘဂဝတော ဓမ္မဒေသနာနုဘာဝေန အရိယဘူမိံ ဩက္ကမမာနာ ဩက္ကန္တာ စ အရိယသာဝကာ ဘဂဝတော ဥရေ ဝာယာမဇနိတာဘိဇာတိတာယ နိပ္ပရိယာယေန ဩရသပုတ္တာတိ ဝတ္တဗ္ဗတံ အရဟန္တိ။ သာဝကေဟိ ပဝတ္တိယမာနာပိ ဟိ ဓမ္မဒေသနာ ‘‘ဘဂဝတော ဓမ္မဒေသနာ’’ဣစ္စေဝ ဝုစ္စတိ တံမူလကတ္တာ လက္ခဏာဒိဝိသေသာဘာဝတော စ။
Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ekantena bhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato ure vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasaputtāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlakattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.
ယဒိပိ အရိယသာဝကာနံ အရိယမဂ္ဂာဓိဂမသမယေ ဘဂဝတော ဝိယ တဒန္တရာယကရဏတ္ထံ ဒေဝပုတ္တမာရော , မာရဝာဟိနီ ဝာ န ဧကန္တေန အပသာဒေတိ, တေဟိ ပန အပသာဒေတဗ္ဗတာယ ကာရဏေ ဝိမထိတေ တေပိ ဝိမထိတာ ဧဝ နာမ ဟောန္တီတိ အာဟ – ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ။ ဣမသ္မိံ ပနတ္ထေ ‘‘မာရမာရသေနမထနာန’’န္တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧကဒေသသရူပေကသေသော ကတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အထ ဝာ ခန္ဓာဘိသင္ခာရမာရာနံ ဝိယ ဒေဝပုတ္တမာရသ္သပိ ဂုဏမာရဏေ သဟာယဘာဝူပဂမနတော ကိလေသဗလကာယော ‘‘သေနာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ယထာဟ – ‘‘ကာမာ တေ ပဌမာ သေနာ’’တိအာဒိ (သု. နိ. ၄၃၈; မဟာနိ. ၂၈, ၆၈, ၁၄၉)။ သာ စ တေဟိ ဒိယဍ္ဎသဟသ္သဘေဒာ, အနန္တဘေဒာ ဝာ ကိလေသဝာဟိနီ သတိဓမ္မဝိစယဝီရိယသမထာဒိဂုဏပ္ပဟရဏေဟိ ဩဓိသော ဝိမထိတာ ဝိဟတာ ဝိဒ္ဓသ္တာ စာတိ မာရသေနမထနာ, အရိယသာဝကာ။ ဧတေန တေသံ ဘဂဝတော အနုဇာတပုတ္တတံ ဒသ္သေတိ။
Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇappaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.
အာရကတ္တာ ကိလေသေဟိ, အနယေ န ဣရိယနတော, အယေ စ ဣရိယနတော အရိယာ နိရုတ္တိနယေန။ အထ ဝာ သဒေဝကေန လောကေန သရဏန္တိ အရဏီယတော ဥပဂန္တဗ္ဗတော, ဥပဂတာနဉ္စ တဒတ္ထသိဒ္ဓိတော အရိယာ, အရိယာနံ သင္ဃောတိ အရိယသင္ဃော, အရိယော စ သော သင္ဃော စာတိ ဝာ အရိယသင္ဃော, တံ အရိယသင္ဃံ။ ဘဂဝတော အပရဘာဂေ ဗုဒ္ဓဓမ္မရတနာနမ္ပိ သမဓိဂမော သင္ဃရတနာဓီနောတိ အသ္သ အရိယသင္ဃသ္သ ဗဟူပကာရတံ ဒသ္သေတုံ ဣဓေဝ ‘‘သိရသာ ဝန္ဒေ’’တိ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ဧတ္ထ စ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန အရိယသင္ဃသ္သ ပဘဝသမ္ပဒံ ဒသ္သေတိ, ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧတေန ပဟာနသမ္ပဒံ သကလသံကိလေသပ္ပဟာနဒီပနတော။ ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ ဧတေန ဉာဏသမ္ပဒံ မဂ္ဂဋ္ဌဖလဋ္ဌဘာဝဒီပနတော။ ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ ဧတေန ပဘဝသမ္ပဒံ ဒသ္သေတိ သဗ္ဗသင္ဃာနံ အဂ္ဂဘာဝဒီပနတော။ အထ ဝာ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ အရိယသင္ဃသ္သ ဝိသုဒ္ဓနိသ္သယဘာဝဒီပနံ, ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ သမ္မာဥဇုဉာယသာမီစိပ္ပဋိပန္နဘာဝဒီပနံ, ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ အာဟုနေယ္ယာဒိဘာဝဒီပနံ, ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ အနုတ္တရပုညက္ခေတ္တဘာဝဒီပနံ။ တထာ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန အရိယသင္ဃသ္သ လောကုတ္တရသရဏဂမနသဗ္ဘာဝံ ဒီပေတိ။ လောကုတ္တရသရဏဂမနေန ဟိ တေ ဘဂဝတော ဩရသပုတ္တာ ဇာတာ။ ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧတေန အဘိနီဟာရသမ္ပဒာသိဒ္ဓံ ပုဗ္ဗဘာဂေ သမ္မာပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ။ ကတာဘိနီဟာရာ ဟိ သမ္မာပဋိပန္နာ မာရံ မာရပရိသံ ဝာ အဘိဝိဇိနန္တိ။ ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ ဧတေန ဝိဒ္ဓသ္တဝိပက္ခေ သေက္ခာသေက္ခဓမ္မေ ဒသ္သေတိ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနေန မဂ္ဂဖလဓမ္မာနံ ပကာသိတတ္တာ။ ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ အဂ္ဂဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ သရဏဂမနဉ္စ သာဝကာနံ သဗ္ဗဂုဏာနံ အာဒိ, သပုဗ္ဗဘာဂပ္ပဋိပဒာ သေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော မဇ္ဈေ, အသေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော ပရိယောသာနန္တိ အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏာ သင္ခေပတော သဗ္ဗေ အရိယသင္ဃဂုဏာ ပကာသိတာ ဟောန္တိ။
Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.
၄. ဧဝံ ဂာထာတ္တယေန သင္ခေပတော သကလဂုဏသံကိတ္တနမုခေန ရတနတ္တယသ္သ ပဏာမံ ကတ္ဝာ ဣဒာနိ တံနိပစ္စကာရံ ယထာဓိပ္ပေတေ ပယောဇနေ ပရိဏာမေန္တော ‘‘ဣတိ မေ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ရတိဇနနဋ္ဌေန ရတနံ, ဗုဒ္ဓဓမ္မသင္ဃာ။ တေသဉ္ဟိ ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ယထာဘူတဂုဏေ အာဝဇ္ဇေန္တသ္သ အမတာဓိဂမဟေတုဘူတံ အနပ္ပကံ ပီတိပာမောဇ္ဇံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ယထာဟ –
4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –
‘‘ယသ္မိံ, မဟာနာမ, သမယေ အရိယသာဝကော တထာဂတံ အနုသ္သရတိ, နေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ ရာဂပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န ဒောသ။ပေ.။ န မောဟပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, ဥဇုဂတမေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ စိတ္တံ ဟောတိ တထာဂတံ အာရဗ္ဘ။ ဥဇုဂတစိတ္တော ခော ပန, မဟာနာမ, အရိယသာဝကော လဘတိ အတ္ထဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မူပသံဟိတံ ပာမောဇ္ဇံ, ပမုဒိတသ္သ ပီတိ ဇာယတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၆.၁၀; ၁၁.၁၁)။
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).
စိတ္တီကတာဒိဘာဝော ဝာ ရတနဋ္ဌော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘စိတ္တီကတံ မဟဂ္ဃဉ္စ၊ အတုလံ ဒုလ္လဘဒသ္သနံ။
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
အနောမသတ္တပရိဘောဂံ၊ ရတနံ တေန ဝုစ္စတီ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၃; သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၅.၂၂၃; ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၆.၃; သု. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၂၂၆)။
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226);
စိတ္တီကတဘာဝာဒယော စ အနညသာဓာရဏာ ဗုဒ္ဓာဒီသု ဧဝ လဗ္ဘန္တီတိ။
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.
ဝန္ဒနာဝ ဝန္ဒနာမယံ ယထာ ‘‘ဒာနမယံ, သီလမယ’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၀၅; ဣတိဝု. ၆၀)။ ဝန္ဒနာ စေတ္ထ ကာယဝာစာစိတ္တေဟိ တိဏ္ဏံ ရတနာနံ ဂုဏနိန္နတာ, ထောမနာ ဝာ။ ပုဇ္ဇဘာဝဖလနိဗ္ဗတ္တနတော ပုညံ, အတ္တနော သန္တာနံ ပုနာတီတိ ဝာ။ သုဝိဟတန္တရာယောတိ သုဋ္ဌု ဝိဟတန္တရာယော။ ဧတေန အတ္တနော ပသာဒသမ္ပတ္တိယာ, ရတနတ္တယသ္သ စ ခေတ္တဘာဝသမ္ပတ္တိယာ တံ ပုညံ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ ဥပဃာတကဥပဒ္ဒဝာနံ ဝိဟနနေ သမတ္ထန္တိ ဒသ္သေတိ။ ဟုတ္ဝာတိ ပုဗ္ဗကာလကိရိယာ။ တသ္သ ‘‘အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ တသ္သာတိ ယံ ရတနတ္တယဝန္ဒနာမယံ ပုညံ, တသ္သ။ အာနုဘာဝေနာတိ ဗလေန။
Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhāvaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.
၅. ဧဝံ ရတနတ္တယသ္သ နိပစ္စကာရကရဏေ ပယောဇနံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ယသ္သာ ဓမ္မဒေသနာယ အတ္ထံ သံဝဏ္ဏေတုကာမော, တသ္သာ တာဝ ဂုဏာဘိတ္ထဝနဝသေန ဥပညာပနတ္ထံ ‘‘ဧကကဒုကာဒိပဋိမဏ္ဍိတသ္သာ’’တိအာဒိမာဟ, ဧကကာဒီနိ အင္ဂာနိ ဥပရူပရိ ဝဍ္ဎေတ္ဝာ ဒေသိတေဟိ သုတ္တန္တေဟိ ပဋိမဏ္ဍိတသ္သ ဝိသိဋ္ဌသ္သာတိ အတ္ထော။ ဧတေန ‘‘အင္ဂုတ္တရော’’တိ အယံ ဣမသ္သ အာဂမသ္သ အတ္ထာနုဂတာ သမညာတိ ဒသ္သေတိ။ နနု စ ဧကကာဒိဝသေန ဒေသိတာနိ သုတ္တာနိယေဝ အာဂမော။ ကသ္သ ပန ဧကကဒုကာဒီဟိ ပဋိမဏ္ဍိတဘာဝောတိ? သစ္စမေတံ ပရမတ္ထတော, သုတ္တာနိ ပန ဥပာဒာယ ပညတ္တော အာဂမော။ ယထေဝ ဟိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနသမုဒာယေ သုတ္တန္တိ ဝောဟာရော, ဧဝံ သုတ္တသမုဒာယေ အာဂမောတိ ဝောဟာရော။ ဧကကာဒီဟိ အင္ဂေဟိ ဥပရူပရိ ဥတ္တရော အဓိကောတိ အင္ဂုတ္တရော, အာဂမိသ္သန္တိ ဧတ္ထ, ဧတေန, ဧတသ္မာ ဝာ အတ္တတ္ထပရတ္ထာဒယောတိ အာဂမော, အာဒိကလ္ယာဏာဒိဂုဏသမ္ပတ္တိယာ ဥတ္တမဋ္ဌေန တံတံအဘိပတ္ထိတသမိဒ္ဓိဟေတုတာယ ပဏ္ဍိတေဟိ ဝရိတဗ္ဗတော ဝရော, အာဂမော စ သော ဝရော စ သေဋ္ဌဋ္ဌေနာတိ အာဂမဝရော, အာဂမသမ္မတေဟိ ဝာ ဝရောတိ အာဂမဝရော။ အင္ဂုတ္တရော စ သော အာဂမဝရော စာတိ အင္ဂုတ္တရာဂမဝရော, တသ္သ။
5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘ekakadukādipaṭimaṇḍitassā’’tiādimāha, ekakādīni aṅgāni uparūpari vaḍḍhetvā desitehi suttantehi paṭimaṇḍitassa visiṭṭhassāti attho. Etena ‘‘aṅguttaro’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca ekakādivasena desitāni suttāniyeva āgamo. Kassa pana ekakadukādīhi paṭimaṇḍitabhāvoti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye suttanti vohāro, evaṃ suttasamudāye āgamoti vohāro. Ekakādīhi aṅgehi uparūpari uttaro adhikoti aṅguttaro, āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo ca seṭṭhaṭṭhenāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro. Aṅguttaro ca so āgamavaro cāti aṅguttarāgamavaro, tassa.
ပုင္ဂဝာ ဝုစ္စန္တိ ဥသဘာ, အသန္တသနပရိသ္သယသဟနသ္သ ပရိပာလနာဒိဂုဏေဟိ တံသဒိသတာယ ဓမ္မကထိကာ ဧဝ ပုင္ဂဝာတိ ဓမ္မကထိကပုင္ဂဝာ, တေသံ။ ဟေတူပမာဒိပ္ပဋိမဏ္ဍိတနာနာဝိဓဒေသနာနယဝိစိတ္တတာယ ဝိစိတ္တပဋိဘာနဇနနသ္သ။ သုမင္ဂလဝိလာသိနီအာဒီသု (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာ; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာ; သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာ) ပန ‘‘ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓသံဝဏ္ဏိတသ္သာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဗုဒ္ဓာနဉ္ဟိ သစ္စပ္ပဋိဝေဓံ အနုဂမ္မ ပဋိဝိဒ္ဓသစ္စာ အဂ္ဂသာဝကာဒယော အရိယာ ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓာ။ အယမ္ပိ အာဂမော တေဟိ အတ္ထသံဝဏ္ဏနာဝသေန ဂုဏသံဝဏ္ဏနာဝသေန စ သံဝဏ္ဏိတော ဧဝ။ အထ ဝာ ဗုဒ္ဓာ စ အနုဗုဒ္ဓာ စ ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓေနေဝ ဟိ တိဏ္ဏံ ပိဋကာနံ အတ္ထဝဏ္ဏနာက္ကမော ဘာသိတော, ယာ ‘‘ပကိဏ္ဏကဒေသနာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ တတော သင္ဂာယနာဒိဝသေနေဝ သာဝကေဟီတိ အာစရိယာ ဝဒန္တိ။ ဣဓ ပန ‘‘ဓမ္မကထိကပုင္ဂဝာနံ ဝိစိတ္တပဋိဘာနဇနနသ္သ’’ဣစ္စေဝ ထောမနာ ကတာ။ သံဝဏ္ဏနာသု စာယံ အာစရိယသ္သ ပကတိ, ယာ တံတံသံဝဏ္ဏနာသု အာဒိတော တသ္သ တသ္သ သံဝဏ္ဏေတဗ္ဗသ္သ ဓမ္မသ္သ ဝိသေသဂုဏကိတ္တနေန ထောမနာ။ တထာ ဟိ သုမင္ဂလဝိလာသိနီပပဉ္စသူဒနီသာရတ္ထပ္ပကာသနီသု အဋ္ဌသာလိနီအာဒီသု စ ယထာက္ကမံ ‘‘သဒ္ဓာဝဟဂုဏသ္သ, ပရဝာဒမထနသ္သ, ဉာဏပ္ပဘေဒဇနနသ္သ, တသ္သ ဂမ္ဘီရဉာဏေဟိ ဩဂာဠ္ဟသ္သ အဘိဏ္ဟသော နာနာနယဝိစိတ္တသ္သာ’’တိအာဒိနာ ထောမနာ ကတာ။
Puṅgavā vuccanti usabhā, asantasanaparissayasahanassa paripālanādiguṇehi taṃsadisatāya dhammakathikā eva puṅgavāti dhammakathikapuṅgavā, tesaṃ. Hetūpamādippaṭimaṇḍitanānāvidhadesanānayavicittatāya vicittapaṭibhānajananassa. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.ganthārambhakathā) pana ‘‘buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassā’’ti vuttaṃ. Buddhānañhi saccappaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā buddhānubuddhā. Ayampi āgamo tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇito eva. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati. Tato saṅgāyanādivaseneva sāvakehīti ācariyā vadanti. Idha pana ‘‘dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa’’icceva thomanā katā. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīsāratthappakāsanīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, ñāṇappabhedajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassā’’tiādinā thomanā katā.
၆. အတ္ထော ကထီယတိ ဧတာယာတိ အတ္ထကထာ, သာ ဧဝ အဋ္ဌကထာ, တ္ထ-ကာရသ္သ ဋ္ဌ-ကာရံ ကတ္ဝာ ယထာ ‘‘ဒုက္ခသ္သ ပီဠနဋ္ဌော’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၁၇; ၂.၈)။ အာဒိတောတိအာဒိမ္ဟိ ပဌမသင္ဂီတိယံ ။ ဆဠဘိညတာယ ပရမေန စိတ္တဝသီဘာဝေန သမန္နာဂတတ္တာ ဈာနာဒီသု ပဉ္စဝိဓဝသိတာသဗ္ဘာဝတော စ ဝသိနော, ထေရာ မဟာကသ္သပာဒယော, တေသံ သတေဟိ ပဉ္စဟိ။ ယာတိ ယာ အဋ္ဌကထာ။ သင္ဂီတာတိ အတ္ထံ ပကာသေတုံ ယုတ္တဋ္ဌာနေ ‘‘အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော, အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော’’တိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တာ။ အနုသင္ဂီတာ စ ယသတ္ထေရာဒီဟိ ပစ္ဆာပိ ဒုတိယတတိယသင္ဂီတီသု။ ဣမိနာ အတ္တနော သံဝဏ္ဏနာယ အာဂမနဝိသုဒ္ဓိံ ဒသ္သေတိ။
6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8). Āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ . Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo, tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.
၇. သီဟသ္သ လာနတော ဂဟဏတော သီဟဠော, သီဟကုမာရော။ တံဝံသဇာတတာယ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပေ ခတ္တိယာနံ, တေသံ နိဝာသတာယ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပသ္သ စ သီဟဠဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အာဘတာတိ ဇမ္ဗုဒီပတော အာနီတာ။ အထာတိ ပစ္ဆာ။ အပရဘာဂေ ဟိ အသင္ကရတ္ထံ သီဟဠဘာသာယ အဋ္ဌကထာ ဌပိတာတိ။ တေန သာ မူလဋ္ဌကထာ သဗ္ဗသာဓာရဏာ န ဟောတီတိ ဣဒံ အတ္ထပ္ပကာသနံ ဧကန္တေန ကရဏီယန္တိ ဒသ္သေတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘ဒီပဝာသီနမတ္ထာယာ’’တိ။ တတ္ထ ဒီပဝာသီနန္တိ ဇမ္ဗုဒီပဝာသီနံ, ဒီပဝာသီနန္တိ ဝာ သီဟဠဒီပဝာသီနံ အတ္ထာယ သီဟဠဘာသာယ ဌပိတာတိ ယောဇနာ။
7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena sā mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.
၈. အပနေတ္ဝာနာတိ ကဉ္စုကသဒိသံ သီဟဠဘာသံအပနေတ္ဝာန။ တတောတိ အဋ္ဌကထာတော။ အဟန္တိ အတ္တာနံ နိဒ္ဒိသတိ။ မနောရမံ ဘာသန္တိ မာဂဓဘာသံ။ သာ ဟိ သဘာဝနိရုတ္တိဘူတာ ပဏ္ဍိတာနံ မနံ ရမယတီတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘တန္တိနယာနုစ္ဆဝိက’’န္တိ, ပာဠိဂတိယာ အနုလောမိကံ ပာဠိစ္ဆာယာနုဝိဓာယိနိန္တိ အတ္ထော။ ဝိဂတဒောသန္တိ အသဘာဝနိရုတ္တိဘာသန္တရရဟိတံ။
8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃapanetvāna. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷicchāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.
၉. သမယံ အဝိလောမေန္တောတိ သိဒ္ဓန္တံ အဝိရောဓေန္တော။ ဧတေန အတ္ထဒောသာဘာဝမာဟ။ အဝိရုဒ္ဓတ္တာ ဧဝ ဟိ ထေရဝာဒာပိ ဣဓ ပကာသီယိသ္သန္တိ။ ထေရဝံသဒီပာနန္တိ ထိရေဟိ သီလက္ခန္ဓာဒီဟိ သမန္နာဂတတ္တာ ထေရာ , မဟာကသ္သပာဒယော, တေဟိ အာဂတာ အာစရိယပရမ္ပရာ ထေရဝံသော။ တပ္ပရိယာပန္နာ ဟုတ္ဝာ အာဂမာဓိဂမသမ္ပန္နတ္တာ ပညာပဇ္ဇောတေန တသ္သ သမုဇ္ဇလနတော ထေရဝံသဒီပာ, မဟာဝိဟာရဝာသိနော ထေရာ, တေသံ။ ဝိဝိဓေဟိ အာကာရေဟိ နိစ္ဆီယတီတိ ဝိနိစ္ဆယော, ဂဏ္ဌိဋ္ဌာနေသု ခီလမဒ္ဒနာကာရေန ပဝတ္တာ ဝိမတိစ္ဆေဒကထာ။ သုဋ္ဌု နိပုဏော သဏ္ဟော ဝိနိစ္ဆယော ဧတေသန္တိ သုနိပုဏဝိနိစ္ဆယာ။ အထ ဝာ ဝိနိစ္ဆိနောတီတိ ဝိနိစ္ဆယော, ယထာဝုတ္တတ္ထဝိသယံ ဉာဏံ။ သုဋ္ဌု နိပုဏော ဆေကော ဝိနိစ္ဆယော ဧတေသန္တိ သုနိပုဏဝိနိစ္ဆယာ။ ဧတေန မဟာကသ္သပာဒိတ္ထေရပရမ္ပရာဘတော, တတောယေဝ စ အဝိပရီတော သဏ္ဟသုခုမော မဟာဝိဟာရဝာသီနံ ဝိနိစ္ဆယောတိ တသ္သ ပမာဏဘူတတံ ဒသ္သေတိ။
9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā , mahākassapādayo, tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso. Tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Etena mahākassapādittheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.
၁၀. သုဇနသ္သ စာတိ စ-သဒ္ဒော သမ္ပိဏ္ဍနတ္ထော။ တေန ‘‘န ကေဝလံ ဇမ္ဗုဒီပဝာသီနံယေဝ အတ္ထာယ, အထ ခော သာဓုဇနာနံ တောသနတ္ထဉ္စာ’’တိ ဒသ္သေတိ။ တေန စ ‘‘တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပဝာသီနမ္ပိ အတ္ထာယာ’’တိ အယမတ္ထော သိဒ္ဓော ဟောတိ ဥဂ္ဂဟဏာဒိသုကရတာယ တေသမ္ပိ ဗဟူပကာရတ္တာ။ စိရဋ္ဌိတတ္ထန္တိ စိရဋ္ဌိတိအတ္ထံ, စိရကာလာဝဋ္ဌာနာယာတိ အတ္ထော။ ဣဒဉ္ဟိ အတ္ထပ္ပကာသနံ အဝိပရီတဗ္ယဉ္ဇနသုနိက္ခေပသ္သ အတ္ထသုနီတသ္သ စ ဥပာယဘာဝတော သဒ္ဓမ္မသ္သ စိရဋ္ဌိတိယာ သံဝတ္တတိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ဘဂဝတာ –
10.Sujanassacāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnaṃyeva atthāya, atha kho sādhujanānaṃ tosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahūpakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālāvaṭṭhānāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunītassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ဒ္ဝေမေ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မာ သဒ္ဓမ္မသ္သ ဌိတိယာ အသမ္မောသာယ အနန္တရဓာနာယ သံဝတ္တန္တိ။ ကတမေ ဒ္ဝေ? သုနိက္ခိတ္တဉ္စ ပဒဗ္ယဉ္ဇနံ, အတ္ထော စ သုနီတော’’တိ (အ. နိ. ၂.၂၁)။
‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).
၁၁-၁၂. ယံ အတ္ထဝဏ္ဏနံ ကတ္ထုကာမော, တသ္သာ မဟန္တတ္တံ ပရိဟရိတုံ ‘‘သာဝတ္ထိပဘူတီန’’န္တိအာဒိမာဟ။ တေနာဟ – ‘‘န ဣဓ ဝိတ္ထာရကထံ ကရိသ္သာမိ, န တံ ဣဓ ဝိစာရယိသ္သာမီ’’တိ စ။ တတ္ထ ဒီဃသ္သာတိ ဒီဃနိကာယသ္သ။ မဇ္ဈိမသ္သာတိ မဇ္ဈိမနိကာယသ္သ။ ‘‘သင္ဂီတီနံ ဒ္ဝိန္နံ ယာ မေ အတ္ထံ ဝဒန္တေနာ’’တိပိ ပာဌော။ တတ္ထပိ သင္ဂီတီနံ ဒ္ဝိန္နန္တိ ဒီဃမဇ္ဈိမနိကာယာနန္တိ အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗော။ မေတိ ကရဏတ္ထေ သာမိဝစနံ, မယာတိ အတ္ထော။ သုဒန္တိ နိပာတမတ္တံ။ ဟေဋ္ဌာ ဒီဃသ္သ မဇ္ဈိမသ္သ စ အတ္ထံ ဝဒန္တေန သာဝတ္ထိပဘုတီနံ နဂရာနံ ယာ ဝဏ္ဏနာ ကတာ, တသ္သာ ဝိတ္ထာရကထံ န ဣဓ ဘိယ္ယော ကရိသ္သာမီတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ယာနိ စ တတ္ထ ဝတ္ထူနိ ဝိတ္ထာရဝသေန ဝုတ္တာနိ, တေသမ္ပိ ဝိတ္ထာရကထံ န ဣဓ ဘိယ္ယော ကရိသ္သာမီတိ သမ္ဗန္ဓော။
11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ katthukāmo, tassā mahantattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādimāha. Tenāha – ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Tattha dīghassāti dīghanikāyassa. Majjhimassāti majjhimanikāyassa. ‘‘Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ yā me atthaṃ vadantenā’’tipi pāṭho. Tatthapi saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānanti attho gahetabbo. Meti karaṇatthe sāmivacanaṃ, mayāti attho. Sudanti nipātamattaṃ. Heṭṭhā dīghassa majjhimassa ca atthaṃ vadantena sāvatthipabhutīnaṃ nagarānaṃ yā vaṇṇanā katā, tassā vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti yojetabbaṃ. Yāni ca tattha vatthūni vitthāravasena vuttāni, tesampi vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti sambandho.
၁၃. ဣဒာနိ ‘‘န ဣဓ ဝိတ္ထာရကထံ ကရိသ္သာမီ’’တိ သာမညတော ဝုတ္တသ္သ အတ္ထသ္သ ပဝရံ ဒသ္သေတုံ – ‘‘သုတ္တာနံ ပနာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ သုတ္တာနံ ယေ အတ္ထာ ဝတ္ထူဟိ ဝိနာ န ပကာသန္တီတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။
13. Idāni ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa pavaraṃ dassetuṃ – ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Suttānaṃ ye atthā vatthūhi vinā na pakāsantīti yojetabbaṃ.
၁၄. ယံ အဋ္ဌကထံ ကတ္တုကာမော, တဒေကဒေသဘာဝေန ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော စ ဂဟေတဗ္ဗောတိ ကထိကာနံ ဥပဒေသံ ကရောန္တော တတ္ထ ဝိစာရိတဓမ္မေ ဥဒ္ဒေသဝသေန ဒသ္သေတိ – ‘‘သီလကထာ’’တိအာဒိနာ။ တတ္ထ သီလကထာတိ စာရိတ္တဝာရိတ္တာဒိဝသေန သီလသ္သ ဝိတ္ထာရကထာ။ ဓုတဓမ္မာတိ ပိဏ္ဍပာတိကင္ဂာဒယော တေရသ ကိလေသဓုနနကဓမ္မာ။ ကမ္မဋ္ဌာနာနိ သဗ္ဗာနီတိ ပာဠိယံ အာဂတာနိ အဋ္ဌတိံသ, အဋ္ဌကထာယံ ဒ္ဝေတိ နိရဝသေသာနိ ယောဂကမ္မသ္သ ဘာဝနာယ ပဝတ္တိဋ္ဌာနာနိ။ စရိယာဝိဓာနသဟိတောတိ ရာဂစရိတာဒီနံ သဘာဝာဒိဝိဓာနေန သဟိတော။ ဈာနာနိ စတ္တာရိ ရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ, သမာပတ္တိယော စတသ္သော အာရုပ္ပသမာပတ္တိယော ။ အဋ္ဌပိ ဝာ ပဋိလဒ္ဓမတ္တာနိ ဈာနာနိ သမာပဇ္ဇနဝသီဘာဝပ္ပတ္တိယာ သမာပတ္တိယော။ ဈာနာနိ ဝာ ရူပာရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ, သမာပတ္တိယော ဖလသမာပတ္တိနိရောဓသမာပတ္တိယော။
14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti – ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso āruppasamāpattiyo . Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.
၁၅. လောကိယလောကုတ္တရဘေဒာ ဆ အဘိညာယော သဗ္ဗာ အဘိညာယော။ ဉာဏဝိဘင္ဂာဒီသု အာဂတနယေန ဧကဝိဓာဒိနာ ပညာယ သံကလေတ္ဝာ သမ္ပိဏ္ဍေတ္ဝာ နိစ္ဆယော ပညာသင္ကလနနိစ္ဆယော။
15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.
၁၆. ပစ္စယဓမ္မာနံ ဟေတုအာဒီနံ ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မာနံ ဟေတုပစ္စယာဒိဘာဝော ပစ္စယာကာရော, တသ္သ ဒေသနာ ပစ္စယာကာရဒေသနာ, ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒကထာတိ အတ္ထော။ သာ ပန ဃနဝိနိဗ္ဘောဂသ္သ သုဒုက္ကရတာယ သဏ္ဟသုခုမာ, နိကာယန္တရလဒ္ဓိသင္ကရရဟိတာ, ဧကတ္တနယာဒိသဟိတာ စ တတ္ထ ဝိစာရိတာတိ အာဟ – ‘‘သုပရိသုဒ္ဓနိပုဏနယာ’’တိ။ ပဋိသမ္ဘိဒာဒီသု အာဂတနယံ အဝိသ္သဇ္ဇေတ္ဝာဝ ဝိစာရိတတ္တာ အဝိမုတ္တတန္တိမဂ္ဂာ။
16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.
၁၇. ဣတိ ပန သဗ္ဗန္တိ ဣတိ-သဒ္ဒော ပရိသမာပနေ, ပန-သဒ္ဒော ဝစနာလင္ကာရေ, ဧတံ သဗ္ဗန္တိ အတ္ထော။ ဣဓာတိ ဣမိသ္သာ အဋ္ဌကထာယ န ဝိစာရယိသ္သာမိ ပုနရုတ္တိဘာဝတောတိ အဓိပ္ပာယော။
17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya na vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.
၁၈. ဣဒာနိ တသ္သေဝ အဝိစာရဏသ္သ ဧကန္တကာရဏံ နိဒ္ဓာရေန္တော ‘‘မဇ္ဈေ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ‘‘မဇ္ဈေ ဌတ္ဝာ’’တိ ဧတေန မဇ္ဈဘာဝဒီပနေန ဝိသေသတော စတုန္နံ အာဂမာနံ သာဓာရဏဋ္ဌကထာ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော, န သုမင္ဂလဝိလာသိနီအာဒယော ဝိယ အသာဓာရဏဋ္ဌကထာတိ ဒသ္သေတိ။ ‘‘ဝိသေသတော’’တိ စ ဣဒံ ဝိနယာဘိဓမ္မာနမ္ပိ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော ယထာရဟံ အတ္ထဝဏ္ဏနာ ဟောတိ ဧဝာတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။
18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.
၁၉. ဣစ္စေဝာတိ ဣတိ ဧဝ။ တမ္ပီတိ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂမ္ပိ။ ဧတာယာတိ မနောရထပူရဏိယာ။ ဧတ္ထ စ ‘‘သီဟဠဒီပံ အာဘတာ’’တိအာဒိနာ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ နိမိတ္တံ ဒသ္သေတိ, ‘‘ဒီပဝာသီနမတ္ထာယ သုဇနသ္သ စ တုဋ္ဌတ္ထံ စိရဋ္ဌိတတ္ထဉ္စ ဓမ္မသ္သာ’’တိ ဧတေန ပယောဇနံ, အပနေတ္ဝာန တတောဟံ, သီဟဠဘာသ’’န္တိအာဒိနာ။ ‘‘သာဝတ္ထိပဘုတီန’’န္တိအာဒိနာ စ ကရဏပ္ပကာရံ။ ဟေဋ္ဌိမနိကာယေသု ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ စ ဝိစာရိတာနံ အတ္ထာနံ အဝိစာရဏမ္ပိ ဟိ ဣဓ ကရဏပ္ပကာရော ဧဝာတိ။
19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti manorathapūraṇiyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsa’’ntiādinā. ‘‘Sāvatthipabhutīna’’ntiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
၁. ရူပာဒိဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာ
1. Rūpādivaggavaṇṇanā
နိဒာနဝဏ္ဏနာ
Nidānavaṇṇanā
ဝိဘာဂဝန္တာနံ သဘာဝဝိဘာဝနံ ဝိဘာဂဒသ္သနဝသေနေဝ ဟောတီတိ ပဌမံ တာဝ နိပာတသုတ္တဝသေန ဝိဘာဂံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တတ္ထ အင္ဂုတ္တရာဂမော နာမာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ တတ္ထာတိ ‘‘အင္ဂုတ္တရာဂမသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ယဒိဒံ ဝုတ္တံ, တသ္မိံ ဝစနေ, ‘‘ယသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ပဋိညာတံ, သော အင္ဂုတ္တရာဂမော နာမ နိပာတသုတ္တဝသေန ဧဝံ ဝိဘာဂောတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ တတ္ထာတိ ‘‘အင္ဂုတ္တရနိသ္သိတံ အတ္ထ’’န္တိ ဧတသ္မိံ ဝစနေ ယော အင္ဂုတ္တရာဂမော ဝုတ္တော, သော နိပာတသုတ္တာဒိဝသေန ဧဒိသောတိ အတ္ထော။
Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva nipātasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha aṅguttarāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘aṅguttarāgamassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane, ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so aṅguttarāgamo nāma nipātasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘aṅguttaranissitaṃ attha’’nti etasmiṃ vacane yo aṅguttarāgamo vutto, so nipātasuttādivasena edisoti attho.
ဣဒာနိ တံ အာဒိတော ပဋ္ဌာယ သံဝဏ္ဏိတုကာမော အတ္တနော သံဝဏ္ဏနာယ ပဌမမဟာသင္ဂီတိယံ နိက္ခိတ္တာနုက္ကမေန ပဝတ္တဘာဝဒသ္သနတ္ထံ ‘‘တသ္သ နိပာတေသု။ပေ.။ ဝုတ္တံ နိဒာနမာဒီ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယထာပစ္စယံ တတ္ထ တတ္ထ ဒေသိတတ္တာ ပညတ္တတ္တာ စ ဝိပ္ပကိဏ္ဏာနံ ဓမ္မဝိနယာနံ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဂာယနံ ကထနံ သင္ဂီတိ။ ဧတေန တံတံသိက္ခာပဒာနံ သုတ္တာနဉ္စ အာဒိပရိယောသာနေသု အန္တရန္တရာ စ သမ္ဗန္ဓဝသေန ဌပိတံ သင္ဂီတိကာရဝစနံ သင္ဂဟိတံ ဟောတိ။ သင္ဂီယမာနသ္သ အတ္ထသ္သ မဟန္တတာယ ပူဇနီယတာယ စ မဟတီ သင္ဂီတိ မဟာသင္ဂီတိ, ပဌမာ မဟာသင္ဂီတိ ပဌမမဟာသင္ဂီတိ, တသ္သာ ပဝတ္တိကာလော ပဌမမဟာသင္ဂီတိကာလော, တသ္မိံ ပဌမမဟာသင္ဂီတိကာလေ။ နိဒဒာတိ ဒေသနံ ဒေသကာလာဒိဝသေန အဝိဒိတံ ဝိဒိတံ ကတ္ဝာ နိဒသ္သေတီတိ နိဒာနံ။ ယော လောကိယေဟိ ဥပောဂ္ဃာတောတိ ဝုစ္စတိ, သ္ဝာယမေတ္ထ ‘‘ဧဝံ မေ သုတ’’န္တိအာဒိကော ဂန္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ န ‘‘သနိဒာနာဟံ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မံ ဒေသေမီ’’တိအာဒီသု (အ. နိ. ၃.၁၂၆) ဝိယ အဇ္ဈာသယာဒိဒေသနုပ္ပတ္တိဟေတု။ တေနေဝာဟ – ‘‘ဧဝံ မေ သုတန္တိအာဒိကံ အာယသ္မတာ အာနန္ဒေန ပဌမမဟာသင္ဂီတိကာလေ ဝုတ္တံ နိဒာနမာဒီ’’တိ။
Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇitukāmo attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa nipātesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Saṅgīyamānassa atthassa mahantatāya pūjanīyatāya ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo lokiyehi upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo. Na ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.
၁. ‘‘သာ ပနေသာ’’တိအာဒိနာ ဗာဟိရနိဒာနေ ဝတ္တဗ္ဗံ အတိဒိသိတ္ဝာ ဣဒာနိ အဗ္ဘန္တရနိဒာနံ အာဒိတော ပဋ္ဌာယ သံဝဏ္ဏိတုံ ‘‘ယံ ပနေတ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ယသ္မာ သံဝဏ္ဏနံ ကရောန္တေန သံဝဏ္ဏေတဗ္ဗေ ဓမ္မေ ပဒာနိ ပဒဝိဘာဂံ တဒတ္ထဉ္စ ဒသ္သေတ္ဝာ တတော ပရံ ပိဏ္ဍတ္ထာဒိနိဒသ္သနဝသေန စ သံဝဏ္ဏနာ ကာတဗ္ဗာ, တသ္မာ ပဒာနိ တာဝ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဧဝန္တိ နိပာတပဒ’’န္တိအာဒိမာဟ ။ တတ္ထ ပဒဝိဘာဂောတိ ပဒာနံ ဝိသေသော, န ပဒဝိဂ္ဂဟော။ အထ ဝာ ပဒာနိ စ ပဒဝိဘာဂော စ ပဒဝိဘာဂော, ပဒဝိဂ္ဂဟော စ ပဒဝိဘာဂော စ ပဒဝိဘာဂောတိ ဝာ ဧကသေသဝသေန ပဒပဒဝိဂ္ဂဟာ ပဒဝိဘာဂသဒ္ဒေန ဝုတ္တာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တတ္ထ ပဒဝိဂ္ဂဟော ‘‘ဇေတသ္သ ဝနံ ဇေတဝန’’န္တိအာဒိနာ သမာသပဒေသု ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
1. ‘‘Sā panesā’’tiādinā bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇituṃ ‘‘yaṃ paneta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padāni padavibhāgaṃ tadatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādinidassanavasena ca saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha . Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.
အတ္ထတောတိ ပဒတ္ထတော။ တံ ပန ပဒတ္ထံ အတ္ထုဒ္ဓာရက္ကမေန ပဌမံ ဧဝံ-သဒ္ဒသ္သ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဧဝံ-သဒ္ဒော တာဝာ’’တိအာဒိမာဟ။ အဝဓာရဏာဒီတိ ဧတ္ထ အာဒိ-သဒ္ဒေန ဣဒမတ္ထပုစ္ဆာပရိမာဏာဒိအတ္ထာနံ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တထာ ဟိ ‘‘ဧဝံဂတာနိ ပုထုသိပ္ပာယတနာနိ, ဧဝမာဒီနီ’’တိအာဒီသု ဣဒံ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထေ ဧဝံ-သဒ္ဒော။ ဂတ-သဒ္ဒော ဟိ ပကာရပရိယာယော, တထာ ဝိဓာကာရ-သဒ္ဒာ စ။ တထာ ဟိ ဝိဓယုတ္တဂတသဒ္ဒေ လောကိယာ ပကာရတ္ထေ ဝဒန္တိ။ ‘‘ဧဝံ သု တေ သုန္ဟာတာ သုဝိလိတ္တာ ကပ္ပိတကေသမသ္သူ အာမုက္ကမဏိကုဏ္ဍလာဘရဏာ ဩဒာတဝတ္ထဝသနာ ပဉ္စဟိ ကာမဂုဏေဟိ သမပ္ပိတာ သမင္ဂီဘူတာ ပရိစာရေန္တိ သေယ္ယထာပိ တ္ဝံ ဧတရဟိ သာစရိယကောတိ။ နော ဟိဒံ, ဘော ဂောတမာ’’တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၂၈၆) ပုစ္ဆာယံ။ ‘‘ဧဝံ လဟုပရိဝတ္တံ (အ. နိ. ၁.၄၈), ဧဝမာယုပရိယန္တော’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၂၄၄; ပာရာ. ၁၂) စ အာဒီသု ပရိမာဏေ။
Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni, evamādīnī’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (dī. ni. 1.244; pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.
နနု စ ‘‘ဧဝံ သု တေ သုန္ဟာတာ သုဝိလိတ္တာ ဧဝမာယုပရိယန္တော’’တိ ဧတ္ထ ဧဝံ-သဒ္ဒေန ပုစ္ဆနာကာရပရိမာဏာကာရာနံ ဝုတ္တတ္တာ အာကာရတ္ထော ဧဝ ဧဝံ-သဒ္ဒောတိ? န, ဝိသေသသဗ္ဘာဝတော။ အာကာရမတ္တဝာစကော ဟိ ဧဝံ-သဒ္ဒော အာကာရတ္ထောတိ အဓိပ္ပေတော ယထာ ‘‘ဧဝံ ဗ္ယာခော’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၁.၂၃၄; ပာစိ. ၄၁၇; စူဠဝ. ၆၅), န ပန အာကာရဝိသေသဝာစကော။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ‘‘ဧဝံ ဇာတေန မစ္စေနာ’’တိအာဒီနိ (ဓ. ပ. ၅၃) ဥပမာဒိဥဒာဟရဏာနိ ဥပပန္နာနိ ဟောန္တိ။ တထာ ဟိ ‘‘ယထာ ဟိ။ပေ.။ ဗဟု’’န္တိ (ဓ. ပ. ၅၃) ဧတ္ထ ပုပ္ဖရာသိဋ္ဌာနိယတော မနုသ္သူပပတ္တိသပ္ပုရိသူပနိသ္သယသဒ္ဓမ္မသ္သဝနယောနိသောမနသိကာရဘောဂသမ္ပတ္တိ- အာဒိဒာနာဒိပုညကိရိယာဟေတုသမုဒာယတော သောဘာသုဂန္ဓတာဒိဂုဏယောဂတော မာလာဂုဏသဒိသိယော ပဟူတာ ပုညကိရိယာ မရိတဗ္ဗသဘာဝတာယ မစ္စေန သတ္တေန ကတ္တဗ္ဗာတိ ဇောတိတတ္တာ ပုပ္ဖရာသိမာလာဂုဏာဝ ဥပမာ။ တေသံ ဥပမာကာရော ယထာ-သဒ္ဒေန အနိယမတော ဝုတ္တောတိ ‘‘ဧဝံ-သဒ္ဒော ဥပမာကာရနိဂမနတ္ထော’’တိ ဝတ္တုံ ယုတ္တံ, သော ပန ဥပမာကာရော နိယမိယမာနော အတ္ထတော ဥပမာဝ ဟောတီတိ အာဟ – ‘‘ဥပမာယံ အာဂတော’’တိ။ တထာ ‘‘ဧဝံ ဣမိနာ အာကာရေန အဘိက္ကမိတဗ္ဗ’’န္တိအာဒိနာ ဥပဒိသိယမာနာယ သမဏသာရုပ္ပာယ အာကပ္ပသမ္ပတ္တိယာ ယော တတ္ထ ဥပဒိသနာကာရော, သော အတ္ထတော ဥပဒေသော ဧဝာတိ ဝုတ္တံ – ‘‘ဧဝံ တေ။ပေ.။ ဥပဒေသေ’’တိ။ တထာ ဧဝမေတံ ဘဂဝာ, ဧဝမေတံ သုဂတာတိ ဧတ္ထ ဘဂဝတာ ယထာဝုတ္တမတ္ထံ အဝိပရီတတော ဇာနန္တေဟိ ကတံ တတ္ထ သံဝိဇ္ဇမာနဂုဏာနံ ပကာရေဟိ ဟံသနံ ဥဒဂ္ဂတာကရဏံ သမ္ပဟံသနံ, ယော တတ္ထ သမ္ပဟံသနာကာရောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။
Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234; pāci. 417; cūḷava. 65), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathā hi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampatti- ādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā. Tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha – ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃbhagavā, evametaṃ sugatāti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.
ဧဝမေဝံ ပနာယန္တိ ဧတ္ထ ဂရဟဏာကာရောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ, သော စ ဂရဟဏာကာရော ‘‘ဝသလီ’’တိအာဒိခုံသနသဒ္ဒသန္နိဓာနတော ဣဓ ဧဝံ-သဒ္ဒေန ပကာသိတောတိ ဝိညာယတိ။ ယထာ စေတ္ထ, ဧဝံ ဥပမာကာရာဒယောပိ ဥပမာဒိဝသေန ဝုတ္တာနံ ပုပ္ဖရာသိအာဒိသဒ္ဒာနံ သန္နိဓာနတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧဝံ, ဘန္တေတိ ခောတိအာဒီသု ပန ဓမ္မသ္သ သာဓုကံ သဝနမနသိကာရေန နိယောဇိတေဟိ ဘိက္ခူဟိ အတ္တနော တတ္ထ ဌိတဘာဝသ္သ ပဋိဇာနနဝသေန ဝုတ္တတ္တာ ဧတ္ထ ဧဝံ-သဒ္ဒော ဝစနသမ္ပဋိစ္ဆနတ္ထော ဝုတ္တော, တေန ‘‘ဧဝံ, ဘန္တေ, သာဓု ဘန္တေ, သုဋ္ဌု ဘန္တေ’’တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဧဝဉ္စ ဝဒေဟီတိ ‘‘ယထာဟံ ဝဒာမိ, ဧဝံ သမဏံ အာနန္ဒံ ဝဒေဟီ’’တိ ဝဒနာကာရော ဣဒာနိ ဝတ္တဗ္ဗော ဧဝံ-သဒ္ဒေန နိဒသ္သီယတီတိ နိဒသ္သနတ္ထော ဝုတ္တော။ ဧဝံ နောတိ ဧတ္ထာပိ တေသံ ယထာဝုတ္တဓမ္မာနံ အဟိတဒုက္ခာဝဟဘာဝေ သန္နိဋ္ဌာနဇနနတ္ထံ အနုမတိဂ္ဂဟဏဝသေန ‘‘နော ဝာ, ကထံ ဝော ဧတ္ထ ဟောတီ’’တိ ပုစ္ဆာယ ကတာယ ‘‘ဧဝံ နော ဧတ္ထ ဟောတီ’’တိ ဝုတ္တတ္တာ တဒာကာရသန္နိဋ္ဌာနံ ဧဝံ-သဒ္ဒေန ဝိဘာဝိတန္တိ ဝိညာယတိ။ သော ပန တေသံ ဓမ္မာနံ အဟိတာယ ဒုက္ခာယ သံဝတ္တနာကာရော နိယမိယမာနော အဝဓာရဏတ္ထော ဟောတီတိ အာဟ – ‘‘ဧဝံ နော ဧတ္ထ ဟောတီတိအာဒီသု အဝဓာရဏေ’’တိ။
Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti khotiādīsu pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikārena niyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena ‘‘evaṃ, bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhante’’ti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.
နာနာနယနိပုဏန္တိ ဧကတ္တနာနတ္တအဗ္ယာပာရဧဝံဓမ္မတာသင္ခာတာ, နန္ဒိယာဝဋ္ဋတိပုက္ခလသီဟဝိက္ကီဠိတအင္ကုသဒိသာလောစနသင္ခာတာ ဝာ အာဓာရာဒိဘေဒဝသေန နာနာဝိဓာ နယာ နာနာနယာ။ နယာ ဝာ ပာဠိဂတိယော, တာ စ ပညတ္တိအာဒိဝသေန သံကိလေသဘာဂိယာဒိလောကိယာဒိတဒုဘယဝောမိသ္သကတာဒိဝသေန ကုသလာဒိဝသေန ခန္ဓာဒိဝသေန သင္ဂဟာဒိဝသေန သမယဝိမုတ္တာဒိဝသေန ပဓာနာဒိဝသေန ကုသလမူလာဒိဝသေန တိကပဋ္ဌာနာဒိဝသေန စ နာနပ္ပကာရာတိ နာနာနယာ, တေဟိ နိပုဏံ သဏ္ဟံ သုခုမန္တိ နာနာနယနိပုဏံ။ အာသယောဝ အဇ္ဈာသယော, တေ စ သသ္သတာဒိဘေဒေန တတ္ထ စ အပ္ပရဇက္ခတာဒိဘေဒေန စ အနေကေ, အတ္တဇ္ဈာသယာဒယော ဧဝ ဝာ သမုဋ္ဌာနံ ဥပ္ပတ္တိဟေတု ဧတသ္သာတိ အနေကဇ္ဈာသယသမုဋ္ဌာနံ။ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပန္နန္တိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနပရိပုဏ္ဏံ ဥပနေတဗ္ဗာဘာဝတော။ သင္ကာသနပကာသနဝိဝရဏဝိဘဇနဥတ္တာနီကရဏပညတ္တိဝသေန ဆဟိ အတ္ထပဒေဟိ အက္ခရပဒဗ္ယဉ္ဇနာကာရနိရုတ္တိနိဒ္ဒေသဝသေန ဆဟိ ဗ္ယဉ္ဇနပဒေဟိ စ သမန္နာဂတန္တိ ဝာ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena padhānādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena ca aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.
ဝိဝိဓပာဋိဟာရိယန္တိ ဧတ္ထ ပာဋိဟာရိယပဒသ္သ ဝစနတ္ထံ ‘‘ပဋိပက္ခဟရဏတော ရာဂာဒိကိလေသာပနယနတော စ ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝဒန္တိ။ ဘဂဝတော ပန ပဋိပက္ခာ ရာဂာဒယော န သန္တိ , ယေ ဟရိတဗ္ဗာ။ ပုထုဇ္ဇနာနမ္ပိ ဝိဂတူပက္ကိလေသေ အဋ္ဌဂုဏသမန္နာဂတေ စိတ္တေ ဟတပဋိပက္ခေ ဣဒ္ဓိဝိဓံ ပဝတ္တတိ, တသ္မာ တတ္ထ ပဝတ္တဝောဟာရေန စ န သက္ကာ ဣဓ ‘‘ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝတ္ထုံ။ သစေ ပန မဟာကာရုဏိကသ္သ ဘဂဝတော ဝေနေယ္ယဂတာ စ ကိလေသာ ပဋိပက္ခာ, တေသံ ဟရဏတော ‘‘ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ, ဧဝံ သတိ ယုတ္တမေတံ။ အထ ဝာ ဘဂဝတော စ သာသနသ္သ စ ပဋိပက္ခာ တိတ္ထိယာ, တေသံ ဟရဏတော ပာဋိဟာရိယံ။ တေ ဟိ ဒိဋ္ဌိဟရဏဝသေန စ ဒိဋ္ဌိပ္ပကာသနေ အသမတ္ထဘာဝေန စ ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနီဟိ ဟရိတာ အပနီတာ ဟောန္တီတိ။ ‘‘ပဋီ’’တိ ဝာ အယံ သဒ္ဒော ‘‘ပစ္ဆာ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ဗောဓေတိ ‘‘တသ္မိံ ပဋိပဝိဋ္ဌမ္ဟိ, အညော အာဂဉ္ဆိ ဗ္ရာဟ္မဏော’’တိအာဒီသု (သု. နိ. ၉၈၅; စူဠနိ. ပာရာယနဝဂ္ဂော, ဝတ္ထုဂာထာ ၄) ဝိယ, တသ္မာ သမာဟိတေ စိတ္တေ ဝိဂတူပက္ကိလေသေ ကတကိစ္စေန ပစ္ဆာ ဟရိတဗ္ဗံ ပဝတ္တေတဗ္ဗန္တိ ပဋိဟာရိယံ, အတ္တနော ဝာ ဥပက္ကိလေသေသု စတုတ္ထဇ္ဈာနမဂ္ဂေဟိ ဟရိတေသု ပစ္ဆာ ဟရဏံ ပဋိဟာရိယံ, ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနိယော စ ဝိဂတူပက္ကိလေသေန ကတကိစ္စေန စ သတ္တဟိတတ္ထံ ပုန ပဝတ္တေတဗ္ဗာ, ဟရိတေသု စ အတ္တနော ဥပက္ကိလေသေသု ပရသတ္တာနံ ဥပက္ကိလေသဟရဏာနိ ဟောန္တီတိ ပဋိဟာရိယာနိ ဘဝန္တိ။ ပဋိဟာရိယမေဝ ပာဋိဟာရိယံ, ပဋိဟာရိယေ ဝာ ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနိသမုဒာယေ ဘဝံ ဧကမေကံ ပာဋိဟာရိယန္တိ ဝုစ္စတိ။ ပဋိဟာရိယံ ဝာ စတုတ္ထဇ္ဈာနံ မဂ္ဂော စ ပဋိပက္ခဟရဏတော, တတ္ထ ဇာတံ, တသ္မိံ ဝာ နိမိတ္တဘူတေ, တတော ဝာ အာဂတန္တိ ပာဋိဟာရိယံ။ တသ္သ ပန ဣဒ္ဓိအာဒိဘေဒေန ဝိသယဘေဒေန စ ဗဟုဝိဓသ္သ ဘဂဝတော ဒေသနာယံ လဗ္ဘမာနတ္တာ အာဟ – ‘‘ဝိဝိဓပာဋိဟာရိယ’’န္တိ။
Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi , ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vatthuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena ca diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavaggo, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha – ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.
န အညထာတိ ဘဂဝတော သမ္မုခာ သုတာကာရတော န အညထာတိ အတ္ထော, န ပန ဘဂဝတော ဒေသိတာကာရတော။ အစိန္တေယ္ယာနုဘာဝာ ဟိ ဘဂဝတော ဒေသနာ။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ‘‘သဗ္ဗပ္ပကာရေန ကော သမတ္ထော ဝိညာတု’’န္တိ ဣဒံ ဝစနံ သမတ္ထိတံ ဘဝတိ, ဓာရဏဗလဒသ္သနဉ္စ န ဝိရုဇ္ဈတိ သုတာကာရာဝိရုဇ္ဈနသ္သ အဓိပ္ပေတတ္တာ။ န ဟေတ္ထ အတ္ထန္တရတာပရိဟာရော ဒ္ဝိန္နံ အတ္ထာနံ ဧကဝိသယတ္တာ, ဣတရထာ ထေရော ဘဂဝတော ဒေသနာယ သဗ္ဗထာ ပဋိဂ္ဂဟဏေ သမတ္ထော အသမတ္ထော စာတိ အာပဇ္ဇေယ္ယာတိ။
Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirujjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnaṃ atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.
‘‘ယော ပရော န ဟောတိ, သော အတ္တာ’’တိ ဧဝံ ဝုတ္တာယ နိယကဇ္ဈတ္တသင္ခာတာယ သသန္တတိယံ ဝတ္တနတော တိဝိဓောပိ မေ-သဒ္ဒော ကိဉ္စာပိ ဧကသ္မိံယေဝ အတ္ထေ ဒိသ္သတိ, ကရဏသမ္ပဒာနသာမိနိဒ္ဒေသဝသေန ပန ဝိဇ္ဇမာနဘေဒံ သန္ဓာယာဟ – ‘‘မေ-သဒ္ဒော တီသု အတ္ထေသု ဒိသ္သတီ’’တိ။
‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.
ကိဉ္စာပိ ဥပသဂ္ဂော ကိရိယံ ဝိသေသေတိ, ဇောတကဘာဝတော ပန သတိပိ တသ္မိံ သုတ-သဒ္ဒော ဧဝ တံ တမတ္ထံ ဝဒတီတိ အနုပသဂ္ဂသ္သ သုတ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထုဒ္ဓာရေ သဥပသဂ္ဂသ္သ ဂဟဏံ န ဝိရုဇ္ဈတီတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘သဥပသဂ္ဂော စ အနုပသဂ္ဂော စာ’’တိ အာဟ။ အသ္သာတိ သုတသဒ္ဒသ္သ။ ကမ္မဘာဝသာဓနာနိ ဣဓ သုတသဒ္ဒေ သမ္ဘဝန္တီတိ ဝုတ္တံ – ‘‘ဥပဓာရိတန္တိ ဝာ ဥပဓာရဏန္တိ ဝာ အတ္ထော’’တိ။ မယာတိ အတ္ထေ သတီတိ ယဒာ မေ-သဒ္ဒသ္သ ကတ္တုဝသေန ကရဏနိဒ္ဒေသော, တဒာတိ အတ္ထော။ မမာတိ အတ္ထေ သတီတိ ယဒာ သမ္ဗန္ဓဝသေန သာမိနိဒ္ဒေသော, တဒာ။
Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ – ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.
သုတသဒ္ဒသန္နိဋ္ဌာနေ ပယုတ္တေန ဧဝံ-သဒ္ဒေန သဝနကိရိယာဇောတကေန ဘဝိတဗ္ဗန္တိ ဝုတ္တံ – ‘‘ဧဝန္တိ သောတဝိညာဏာဒိဝိညာဏကိစ္စနိဒသ္သန’’န္တိ။ အာဒိ-သဒ္ဒေန သမ္ပဋိစ္ဆနာဒီနံ သောတဒ္ဝာရိကဝိညာဏာနံ တဒဘိနီဟဋာနဉ္စ မနောဒ္ဝာရိကဝိညာဏာနံ ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ သဗ္ဗေသမ္ပိ ဝာက္ယာနံ ဧဝကာရတ္ထသဟိတတ္တာ ‘‘သုတ’’န္တိ ဧတသ္သ သုတမေဝာတိ အယမတ္ထော လဗ္ဘတီတိ အာဟ – ‘‘အသ္သဝနဘာဝပ္ပဋိက္ခေပတော’’တိ။ ဧတေန အဝဓာရဏေန နိယာမတံ ဒသ္သေတိ။ ယထာ စ သုတံ သုတမေဝာတိ နိယာမေတဗ္ဗံ, တံ သမ္မာ သုတံ ဟောတီတိ အာဟ – ‘‘အနူနာဓိကာဝိပရီတဂ္ဂဟဏနိဒသ္သန’’န္တိ။ အထ ဝာ သဒ္ဒန္တရတ္ထာပောဟနဝသေန သဒ္ဒော အတ္ထံ ဝဒတီတိ သုတန္တိ အသ္သုတံ န ဟောတီတိ အယမေတသ္သ အတ္ထောတိ ဝုတ္တံ – ‘‘အသ္သဝနဘာဝပ္ပဋိက္ခေပတော’’တိ။ ဣမိနာ ဒိဋ္ဌာဒိဝိနိဝတ္တနံ ကရောတိ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – န ဣဒံ မယာ ဒိဋ္ဌံ, န သယမ္ဘုဉာဏေန သစ္ဆိကတံ, အထ ခော သုတံ, တဉ္စ သမ္မဒေဝာတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘အနူနာဓိကာဝိပရီတဂ္ဂဟဏနိဒသ္သန’’န္တိ။ အဝဓာရဏတ္ထေ ဝာ ဧဝံ-သဒ္ဒေ အယမတ္ထယောဇနာ – ‘‘ကရီယတီ’’တိ တဒပေက္ခသ္သ သုတ-သဒ္ဒသ္သ အယမတ္ထော ဝုတ္တော ‘‘အသ္သဝနဘာဝပ္ပဋိက္ခေပတော’’တိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘အနူနာဓိကာဝိပရီတဂ္ဂဟဏနိဒသ္သန’’န္တိ။ သဝန-သဒ္ဒော စေတ္ထ ကမ္မတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော ‘‘သုယ္ယတီ’’တိ။
Sutasaddasanniṭṭhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ – ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ sotadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena niyāmataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyāmetabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti assutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca sammadevāti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā – ‘‘karīyatī’’ti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savana-saddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.
ဧဝံ သဝနဟေတုသဝနဝိသေသဝသေန ပဒတ္တယသ္သ ဧကေန ပကာရေန အတ္ထယောဇနံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ပကာရန္တရေဟိ တံ ဒသ္သေတုံ – ‘‘တထာ ဧဝ’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ တသ္သာတိ ယာ သာ ဘဂဝတော သမ္မုခာ ဓမ္မသ္သဝနာကာရေန ပဝတ္တာ မနောဒ္ဝာရဝိညာဏဝီထိ, တသ္သာ။ သာ ဟိ နာနပ္ပကာရေန အာရမ္မဏေ ပဝတ္တိတုံ သမတ္ထာ။ တထာ စ ဝုတ္တံ – ‘‘သောတဒ္ဝာရာနုသာရေနာ’’တိ။ နာနပ္ပကာရေနာတိ ဝက္ခမာနာနံ အနေကဝိဟိတာနံ ဗ္ယဉ္ဇနတ္ထဂ္ဂဟဏာနံ နာနာကာရေန။ ဧတေန ဣမိသ္သာ ယောဇနာယ အာကာရတ္ထော ဧဝံ-သဒ္ဒော ဂဟိတောတိ ဒီပေတိ။ ပဝတ္တိဘာဝပ္ပကာသနန္တိ ပဝတ္တိယာ အတ္ထိဘာဝပ္ပကာသနံ။ သုတန္တိ ဓမ္မပ္ပကာသနန္တိ ယသ္မိံ အာရမ္မဏေ ဝုတ္တပ္ပကာရာ ဝိညာဏဝီထိ နာနပ္ပကာရေန ပဝတ္တာ, တသ္သ ဓမ္မတ္တာ ဝုတ္တံ, န သုတသဒ္ဒသ္သ ဓမ္မတ္ထတ္တာ။ ဝုတ္တသ္သေဝတ္ထသ္သ ပာကဋီကရဏံ ‘‘အယဉ္ဟေတ္ထာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ဝိညာဏဝီထိယာတိ ကရဏတ္ထေ ကရဏဝစနံ, မယာတိ ကတ္တုအတ္ထေ။
Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ – ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.
ဧဝန္တိ နိဒ္ဒိသိတဗ္ဗပ္ပကာသနန္တိ နိဒသ္သနတ္ထံ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တံ နိဒသ္သေတဗ္ဗသ္သ နိဒသ္သိတဗ္ဗတ္တာဘာဝာဘာဝတော ။ တေန ဧဝံ-သဒ္ဒေန သကလမ္ပိ သုတ္တံ ပစ္စာမဋ္ဌန္တိ ဒသ္သေတိ။ သုတသဒ္ဒသ္သ ကိရိယာသဒ္ဒတ္တာ သဝနကိရိယာယ စ သာဓာရဏဝိညာဏပ္ပဗန္ဓပ္ပဋိဗဒ္ဓတ္တာ တတ္ထ စ ပုဂ္ဂလဝောဟာရောတိ ဝုတ္တံ – ‘‘သုတန္တိ ပုဂ္ဂလကိစ္စပ္ပကာသန’’န္တိ။ န ဟိ ပုဂ္ဂလဝောဟာရရဟိတေ ဓမ္မပ္ပဗန္ဓေ သဝနကိရိယာ လဗ္ဘတီတိ။
Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato . Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Sutasaddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhappaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ – ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.
ယသ္သ စိတ္တသန္တာနသ္သာတိအာဒိပိ အာကာရတ္ထမေဝ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ပုရိမယောဇနာယ အညထာ အတ္ထယောဇနံ ဒသ္သေတုံ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ အာကာရပညတ္တီတိ ဥပာဒာပညတ္တိ ဧဝ ဓမ္မာနံ ပဝတ္တိအာကာရုပာဒာနဝသေန တထာ ဝုတ္တာ။ သုတန္တိ ဝိသယနိဒ္ဒေသောတိ သောတဗ္ဗဘူတော ဓမ္မော သဝနကိရိယာကတ္တုပုဂ္ဂလသ္သ သဝနကိရိယာဝသေန ပဝတ္တိဋ္ဌာနန္တိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ စိတ္တသန္တာနဝိနိမုတ္တသ္သ ပရမတ္ထတော ကသ္သစိ ကတ္တုအဘာဝေပိ သဒ္ဒဝောဟာရေန ဗုဒ္ဓိပရိကပ္ပိတဘေဒဝစနိစ္ဆာယ စိတ္တသန္တာနတော အညံ ဝိယ တံသမင္ဂိံ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ – ‘‘စိတ္တသန္တာနေန တံသမင္ဂီနော’’တိ။ သဝနကိရိယာဝိသယောပိ သောတဗ္ဗဓမ္မော သဝနကိရိယာဝသေန ပဝတ္တစိတ္တသန္တာနသ္သ ဣဓ ပရမတ္ထတော ကတ္တုဘာဝတော, သဝနဝသေန စိတ္တပဝတ္တိယာ ဧဝ ဝာ သဝနကိရိယာဘာဝတော တံကိရိယာကတ္တု စ ဝိသယော ဟောတီတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ – ‘‘တံသမင္ဂီနော ကတ္တုဝိသယေ’’တိ။ သုတာကာရသ္သ စ ထေရသ္သ သမ္မာနိစ္ဆိတဘာဝတော အာဟ – ‘‘ဂဟဏသန္နိဋ္ဌာန’’န္တိ။ ဧတေန ဝာ အဝဓာရဏတ္ထံ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ အယမတ္ထယောဇနာ ကတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattuabhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ – ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittapavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ – ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha – ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.
ပုဗ္ဗေ သုတာနံ နာနာဝိဟိတာနံ သုတ္တသင္ခာတာနံ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနာနံ ဥပဓာရိတရူပသ္သ အာကာရသ္သ နိဒသ္သနသ္သ, အဝဓာရဏသ္သ ဝာ ပကာသနသဘာဝော ဧဝံ-သဒ္ဒောတိ တဒာကာရာဒိဥပဓာရဏသ္သ ပုဂ္ဂလပညတ္တိယာ ဥပာဒာနဘူတဓမ္မပ္ပဗန္ဓဗ္ယာပာရတာယ ဝုတ္တံ – ‘‘ဧဝန္တိ ပုဂ္ဂလကိစ္စနိဒ္ဒေသော’’တိ။ သဝနကိရိယာ ပန ပုဂ္ဂလဝာဒိနောပိ ဝိညာဏနိရပေက္ခာ နတ္ထီတိ ဝိသေသတော ဝိညာဏဗ္ယာပာရောတိ အာဟ – ‘‘သုတန္တိ ဝိညာဏကိစ္စနိဒ္ဒေသော’’တိ။ မေတိ သဒ္ဒပ္ပဝတ္တိယာ ဧကန္တေနေဝ သတ္တဝိသယတ္တာ ဝိညာဏကိစ္စသ္သ စ တတ္ထေဝ သမောဒဟိတဗ္ဗတော ‘‘မေတိ ဥဘယကိစ္စယုတ္တပုဂ္ဂလနိဒ္ဒေသော’’တိ ဝုတ္တံ။ အဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိသဘာဝာ ယထာက္ကမံ ဧဝံသဒ္ဒသုတသဒ္ဒာနံ အတ္ထာတိ တေ တထာရူပပညတ္တိဥပာဒာနဗ္ယာပာရဘာဝေန ဒသ္သေန္တော အာဟ – ‘‘ဧဝန္တိ ပုဂ္ဂလကိစ္စနိဒ္ဒေသော, သုတန္တိ ဝိညာဏကိစ္စနိဒ္ဒေသော’’တိ။ ဧတ္ထ စ ကရဏကိရိယာကတ္တုကမ္မဝိသေသပ္ပကာသနဝသေန ပုဂ္ဂလဗ္ယာပာရဝိသယပုဂ္ဂလဗ္ယာပာရနိဒသ္သနဝသေန ဂဟဏာကာရဂ္ဂာဟကတဗ္ဗိသယဝိသေသနိဒ္ဒေသဝသေန ကတ္တုကရဏဗ္ယာပာရကတ္တုနိဒ္ဒေသဝသေန စ ဒုတိယာဒယော စတသ္သော အတ္ထယောဇနာ ဒသ္သိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha – ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃsaddasutasaddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāraggāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
သဗ္ဗသ္သပိ သဒ္ဒာဓိဂမနီယသ္သ အတ္ထသ္သ ပညတ္တိမုခေနေဝ ပဋိပဇ္ဇိတဗ္ဗတ္တာ သဗ္ဗပညတ္တီနဉ္စ ဝိဇ္ဇမာနာဒိဝသေန ဆသု ပညတ္တိဘေဒေသု အန္တောဂဓတ္တာ တေသု ‘‘ဧဝ’’န္တိအာဒီနံ ပညတ္တီနံ သရူပံ နိဒ္ဓာရေန္တော အာဟ – ‘‘ဧဝန္တိ စ မေတိ စာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ဧဝန္တိ စ မေတိ စ ဝုစ္စမာနသ္သတ္ထသ္သ အာကာရာဒိနော ဓမ္မာနံ အသလ္လက္ခဏဘာဝတော အဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိဘာဝောတိ အာဟ – ‘‘သစ္စိကဋ္ဌပရမတ္ထဝသေန အဝိဇ္ဇမာနပညတ္တီ’’တိ။ တတ္ထ သစ္စိကဋ္ဌပရမတ္ထဝသေနာတိ ဘူတတ္ထဥတ္တမတ္ထဝသေန။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ယော မာယာမရီစိအာဒယော ဝိယ အဘူတတ္ထော, အနုသ္သဝာဒီဟိ ဂဟေတဗ္ဗော ဝိယ အနုတ္တမတ္ထော စ န ဟောတိ, သော ရူပသဒ္ဒာဒိသဘာဝော, ရုပ္ပနာနုဘဝနာဒိသဘာဝော ဝာ အတ္ထော သစ္စိကဋ္ဌော ပရမတ္ထော စာတိ ဝုစ္စတိ, န တထာ ‘‘ဧဝံ မေ’’တိပဒာနံ အတ္ထောတိ။ ဧတမေဝတ္ထံ ပာကဋတရံ ကာတုံ ‘‘ကိဉ္ဟေတ္ထ တ’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ သုတန္တိ ပန သဒ္ဒာယတနံ သန္ဓာယာဟ – ‘‘ဝိဇ္ဇမာနပညတ္တီ’’တိ။ တေနေဝ ဟိ ‘‘ယဉ္ဟိ တံ ဧတ္ထ သောတေန ဥပလဒ္ဓ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ‘‘သောတဒ္ဝာရာနုသာရေန ဥပလဒ္ဓ’’န္တိ ပန ဝုတ္တေ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနာဒိ သဗ္ဗံ လဗ္ဘတိ။ တံ တံ ဥပာဒာယ ဝတ္တဗ္ဗတောတိ သောတပထမာဂတေ ဓမ္မေ ဥပာဒာယ တေသံ ဥပဓာရိတာကာရာဒိနော ပစ္စာမသနဝသေန ဧဝန္တိ, သသန္တတိပရိယာပန္နေ ခန္ဓေ ဥပာဒာယ မေတိ ဝတ္တဗ္ဗတ္တာတိ အတ္ထော။ ဒိဋ္ဌာဒိသဘာဝရဟိတေ သဒ္ဒာယတနေ ပဝတ္တမာနောပိ သုတဝောဟာရော ‘‘ဒုတိယံ တတိယ’’န္တိအာဒိကော ဝိယ ပဌမာဒီနိ ဒိဋ္ဌမုတဝိညာတေ အပေက္ခိတ္ဝာ ပဝတ္တောတိ အာဟ – ‘‘ဒိဋ္ဌာဒီနိ ဥပနိဓာယ ဝတ္တဗ္ဗတော’’တိ။ အသ္သုတံ န ဟောတီတိ ဟိ သုတန္တိ ပကာသိတော အယမတ္ထောတိ။
Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’tipadānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha – ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha – ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Assutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsito ayamatthoti.
အတ္တနာ ပဋိဝိဒ္ဓာ သုတ္တသ္သ ပကာရဝိသေသာ ဧဝန္တိ ထေရေန ပစ္စာမဋ္ဌာတိ အာဟ – ‘‘အသမ္မောဟံ ဒီပေတီ’’တိ။ နာနပ္ပကာရပ္ပဋိဝေဓသမတ္ထော ဟောတီတိ ဧတေန ဝက္ခမာနသ္သ သုတ္တသ္သ နာနပ္ပကာရတံ ဒုပ္ပဋိဝိဇ္ဈတဉ္စ ဒသ္သေတိ။ သုတသ္သ အသမ္မောသံ ဒီပေတီတိ သုတာကာရသ္သ ယာထာဝတော ဒသ္သိယမာနတ္တာ ဝုတ္တံ။ အသမ္မောဟေနာတိ သမ္မောဟာဘာဝေန, ပညာယ ဧဝ ဝာ သဝနကာလသမ္ဘူတာယ တဒုတ္တရိကာလပညာသိဒ္ဓိ။ ဧဝံ အသမ္မောသေနာတိ ဧတ္ထာပိ ဝတ္တဗ္ဗံ။ ဗ္ယဉ္ဇနာနံ ပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗော အာကာရော နာတိဂမ္ဘီရော, ယထာသုတဓာရဏမေဝ တတ္ထ ကရဏီယန္တိ သတိယာ ဗ္ယာပာရော အဓိကော, ပညာ တတ္ထ ဂုဏီဘူတာတိ ဝုတ္တံ – ‘‘ပညာပုဗ္ဗင္ဂမာယာ’’တိအာဒိ ‘‘ပညာယ ပုဗ္ဗင္ဂမာ’’တိ ကတ္ဝာ။ ပုဗ္ဗင္ဂမတာ စေတ္ထ ပဓာနဘာဝော ‘‘မနောပုဗ္ဗင္ဂမာ’’တိအာဒီသု (ဓ. ပ. ၁, ၂) ဝိယ, ပုဗ္ဗင္ဂမတာယ ဝာ စက္ခုဝိညာဏာဒီသု အာဝဇ္ဇနာဒီနံ ဝိယ အပ္ပဓာနတ္တေ ပညာ ပုဗ္ဗင္ဂမာ ဧတိသ္သာတိ အယမ္ပိ အတ္ထော ယုဇ္ဇတိ, ဧဝံ သတိပုဗ္ဗင္ဂမာယာတိ ဧတ္ထာပိ ဝုတ္တနယာနုသာရေန ယထာသမ္ဘဝမတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပန္နသ္သာတိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနပရိပုဏ္ဏသ္သ, သင္ကာသနပ္ပကာသနဝိဝရဏဝိဘဇနဥတ္တာနီကရဏပညတ္တိဝသေန ဆဟိ အတ္ထပဒေဟိ အက္ခရပဒဗ္ယဉ္ဇနာကာရနိရုတ္တိနိဒ္ဒေသဝသေန ဆဟိ ဗ္ယဉ္ဇနပဒေဟိ စ သမန္နာဂတသ္သာတိ ဝာ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha – ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārappaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ – ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.
ယောနိသောမနသိကာရံ ဒီပေတိ ဧဝံ-သဒ္ဒေန ဝုစ္စမာနာနံ အာကာရနိဒသ္သနာဝဓာရဏတ္ထာနံ အဝိပရီတသဒ္ဓမ္မဝိသယတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။ အဝိက္ခေပံ ဒီပေတီတိ ‘‘စိတ္တပရိယာဒာနံ ကတ္ထ ဘာသိတ’’န္တိအာဒိပုစ္ဆာဝသေ ပကရဏပ္ပတ္တသ္သ ဝက္ခမာနသ္သ သုတ္တသ္သ သဝနံ သမာဓာနမန္တရေန န သမ္ဘဝတီတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ ဝိက္ခိတ္တစိတ္တသ္သာတိအာဒိ တသ္သေဝတ္ထသ္သ သမတ္ထနဝသေန ဝုတ္တံ။ သဗ္ဗသမ္ပတ္တိယာတိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနဒေသကပ္ပယောဇနာဒိသမ္ပတ္တိယာ။ အဝိပရီတသဒ္ဓမ္မဝိသယေဟိ ဝိယ အာကာရနိဒသ္သနာဝဓာရဏတ္ထေဟိ ယောနိသောမနသိကာရသ္သ, သဒ္ဓမ္မသ္သဝနေန ဝိယ စ အဝိက္ခေပသ္သ ယထာ ယောနိသောမနသိကာရေန ဖလဘူတေန အတ္တသမ္မာပဏိဓိပုဗ္ဗေကတပုညတာနံ သိဒ္ဓိ ဝုတ္တာ တဒဝိနာဘာဝတော။ ဧဝံ အဝိက္ခေပေန ဖလဘူတေန ကာရဏဘူတာနံ သဒ္ဓမ္မသ္သဝနသပ္ပုရိသူပနိသ္သယာနံ သိဒ္ဓိ ဒသ္သေတဗ္ဗာ သိယာ အသ္သုတဝတော သပ္ပုရိသူပနိသ္သယရဟိတသ္သ စ တဒဘာဝတော။ န ဟိ ဝိက္ခိတ္တစိတ္တောတိအာဒိနာ သမတ္ထနဝစနေန ပန အဝိက္ခေပေန ကာရဏဘူတေန သပ္ပုရိသူပနိသ္သယေန စ ဖလဘူတသ္သ သဒ္ဓမ္မသ္သဝနသ္သ သိဒ္ဓိ ဒသ္သိတာ။ အယံ ပနေတ္ထ အဓိပ္ပာယော ယုတ္တော သိယာ, သဒ္ဓမ္မသ္သဝနသပ္ပုရိသူပနိသ္သယာ န ဧကန္တေန အဝိက္ခေပသ္သ ကာရဏံ ဗာဟိရင္ဂတ္တာ, အဝိက္ခေပော ပန သပ္ပုရိသူပနိသ္သယော ဝိယ သဒ္ဓမ္မသ္သဝနသ္သ ဧကန္တကာရဏန္တိ။ ဧဝမ္ပိ အဝိက္ခေပေန သပ္ပုရိသူပနိသ္သယသိဒ္ဓိဇောတနာ န သမတ္ထိတာဝ။ နော န သမတ္ထိတာ ဝိက္ခိတ္တစိတ္တာနံ သပ္ပုရိသပယိရုပာသနာဘာဝသ္သ အတ္ထသိဒ္ဓတ္တာ။ ဧတ္ထ စ ပုရိမံ ဖလေန ကာရဏသ္သ သိဒ္ဓိဒသ္သနံ နဒီပူရေန ဝိယ ဥပရိ ဝုဋ္ဌိသဗ္ဘာဝသ္သ, ဒုတိယံ ကာရဏေန ဖလသ္သ သိဒ္ဓိဒသ္သနံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ ဧကန္တဝသ္သိနာ ဝိယ မေဃဝုဋ္ဌာနေန ဝုဋ္ဌိပ္ပဝတ္တိယာ။
Yonisomanasikāraṃdīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘cittapariyādānaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvase pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakappayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato. Evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva. No na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.
ဘဂဝတော ဝစနသ္သ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနပ္ပဘေဒပရိစ္ဆေဒဝသေန သကလသာသနသမ္ပတ္တိဩဂာဟနာကာရော နိရဝသေသပရဟိတပာရိပူရိတာကာရဏန္တိ ဝုတ္တံ – ‘‘ဧဝံ ဘဒ္ဒကော အာကာရော’’တိ။ ယသ္မာ န ဟောတီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ပစ္ဆိမစက္ကဒ္ဝယသမ္ပတ္တိန္တိ အတ္တသမ္မာပဏိဓိပုဗ္ဗေကတပုညတာသင္ခာတဂုဏဒ္ဝယံ။ အပရာပရံ ဝုတ္တိယာ စေတ္ထ စက္ကဘာဝော, စရန္တိ ဧတေဟိ သတ္တာ သမ္ပတ္တိဘဝေသူတိ ဝာ။ ယေ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ – ‘‘စတ္တာရိမာနိ, ဘိက္ခဝေ, စက္ကာနိ, ယေဟိ သမန္နာဂတာနံ ဒေဝမနုသ္သာနံ စတုစက္ကံ ဝတ္တတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၄.၃၁)။ ပုရိမပစ္ဆိမဘာဝော စေတ္ထ ဒေသနာက္ကမဝသေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ပစ္ဆိမစက္ကဒ္ဝယသိဒ္ဓိယာတိ ပစ္ဆိမစက္ကဒ္ဝယသ္သ အတ္ထိတာယ။ သမ္မာပဏိဟိတတ္တော ပုဗ္ဗေ စ ကတပုညော သုဒ္ဓာသယော ဟောတိ တဒသိဒ္ဓိဟေတူနံ ကိလေသာနံ ဒူရီဘာဝတောတိ အာဟ – ‘‘အာသယသုဒ္ဓိ သိဒ္ဓာ ဟောတီ’’တိ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ – ‘‘သမ္မာပဏိဟိတံ စိတ္တံ, သေယ္ယသော နံ တတော ကရေ’’တိ (ဓ. ပ. ၄၃), ‘‘ကတပုညောသိ တ္ဝံ, အာနန္ဒ, ပဓာနမနုယုဉ္ဇ, ခိပ္ပံ ဟောဟိသိ အနာသဝော’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၂၀၇) စ။ တေနေဝာဟ – ‘‘အာသယသုဒ္ဓိယာ အဓိဂမဗ္ယတ္တိသိဒ္ဓီ’’တိ။ ပယောဂသုဒ္ဓိယာတိ ယောနိသောမနသိကာရပုဗ္ဗင္ဂမသ္သ ဓမ္မသ္သဝနပ္ပယောဂသ္သ ဝိသဒဘာဝေန။ တထာ စာဟ – ‘‘အာဂမဗ္ယတ္တိသိဒ္ဓီ’’တိ , သဗ္ဗသ္သ ဝာ ကာယဝစီပယောဂသ္သ နိဒ္ဒောသဘာဝေန။ ပရိသုဒ္ဓကာယဝစီပယောဂော ဟိ ဝိပ္ပဋိသာရာဘာဝတော အဝိက္ခိတ္တစိတ္တော ပရိယတ္တိယံ ဝိသာရဒော ဟောတီတိ။
Bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūritākāraṇanti vuttaṃ – ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaguṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasiddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha – ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanappayogassa visadabhāvena. Tathā cāha – ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti , sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.
နာနပ္ပကာရပဋိဝေဓဒီပကေနာတိအာဒိနာ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနေသု ထေရသ္သ ဧဝံ-သဒ္ဒသုတ-သဒ္ဒာနံ အသမ္မောဟဒီပနတော စတုပ္ပဋိသမ္ဘိဒာဝသေန အတ္ထယောဇနံ ဒသ္သေတိ။ တတ္ထ သောတပ္ပဘေဒပဋိဝေဓဒီပကေနာတိ ဧတေန အယံ သုတ-သဒ္ဒော ဧဝံ-သဒ္ဒသန္နိဓာနတော, ဝက္ခမာနာပေက္ခာယ ဝာ သာမညေနေဝ သောတဗ္ဗဓမ္မဝိသေသံ အာမသတီတိ ဒသ္သေတိ။ မနောဒိဋ္ဌိကရဏာနံ ပရိယတ္တိဓမ္မာနံ အနုပေက္ခနသုပ္ပဋိဝေဓာ ဝိသေသတော မနသိကာရပ္ပဋိဗဒ္ဓာတိ တေ ဝုတ္တနယေန ယောနိသောမနသိကာရဒီပကေန ဧဝံ-သဒ္ဒေန ယောဇေတ္ဝာ, သဝနဓာရဏဝစီပရိစယာ ပရိယတ္တိဓမ္မာ ဝိသေသေန သောတာဝဓာနပ္ပဋိဗဒ္ဓာတိ တေ အဝိက္ခေပဒီပကေန သုတ-သဒ္ဒေန ယောဇေတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော သာသနသမ္ပတ္တိယာ ဓမ္မသ္သဝနေ ဥသ္သာဟံ ဇနေတိ။ တတ္ထ ဓမ္မာတိ ပရိယတ္တိဓမ္မာ။ မနသာ အနုပေက္ခိတာတိ ‘‘ဣဓ သီလံ ကထိတံ, ဣဓ သမာဓိ, ဣဓ ပညာ, ဧတ္တကာ ဧတ္ထ အနုသန္ဓယော’’တိအာဒိနာ နယေန မနသာ အနု အနု ပေက္ခိတာ။ ဒိဋ္ဌိယာ သုပ္ပဋိဝိဒ္ဓာတိ နိဇ္ဈာနက္ခန္တိ ဘူတာယ, ဉာတပရိညာသင္ခာတာယ ဝာ ဒိဋ္ဌိယာ တတ္ထ တတ္ထ ဝုတ္တရူပာရူပဓမ္မေ ‘‘ဣတိ ရူပံ, ဧတ္တကံ ရူပ’’န္တိအာဒိနာ သုဋ္ဌု ဝဝတ္ထပေတ္ဝာ ပဋိဝိဒ္ဓာ။
Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohadīpanato catuppaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotappabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇānaṃ pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārappaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammā visesena sotāvadhānappaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhayo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.
သကလေန ဝစနေနာတိ ပုဗ္ဗေ တီဟိ ပဒေဟိ ဝိသုံ ဝိသုံ ယောဇိတတ္တာ ဝုတ္တံ။ အသပ္ပုရိသဘူမိန္တိ အကတညုတံ, ‘‘ဣဓေကစ္စော ပာပဘိက္ခု တထာဂတပ္ပဝေဒိတံ ဓမ္မဝိနယံ ပရိယာပုဏိတ္ဝာ အတ္တနော ဒဟတီ’’တိ (ပာရာ. ၁၉၅) ဧဝံ ဝုတ္တံ အနရိယဝောဟာရာဝတ္ထံ။ သာ ဧဝ အနရိယဝောဟာရာဝတ္ထာ အသဒ္ဓမ္မော။ နနု စ အာနန္ဒတ္ထေရသ္သ ‘‘မမေဒံ ဝစန’’န္တိ အဓိမာနသ္သ, မဟာကသ္သပတ္ထေရာဒီနဉ္စ တဒာသင္ကာယ အဘာဝတော အသပ္ပုရိသဘူမိသမတိက္ကမာဒိဝစနံ နိရတ္ထကန္တိ? နယိဒမေဝံ, ‘‘ဧဝံ မေ သုတ’’န္တိ ဝဒန္တေန အယမ္ပိ အတ္ထော ဝိဘာဝိတောတိ ဒသ္သနတော။ ကေစိ ပန ‘‘ဒေဝတာနံ ပရိဝိတက္ကာပေက္ခံ တထာဝစနန္တိ ဧဒိသီ စောဒနာ အနဝကာသာ’’တိ ဝဒန္တိ။ တသ္မိံ ကိရ ခဏေ ဧကစ္စာနံ ဒေဝတာနံ ဧဝံ စေတသော ပရိဝိတက္ကော ဥဒပာဒိ ‘‘ဘဂဝာ ပရိနိဗ္ဗုတော, အယဉ္စ အာယသ္မာ ဒေသနာကုသလော ဣဒာနိ ဓမ္မံ ဒေသေတိ, သက္ယကုလပ္ပသုတော တထာဂတသ္သ ဘာတာ စူဠပိတုပုတ္တော, ကိံ နု ခော သယံ သစ္ဆိကတံ ဓမ္မံ ဒေသေတိ, ဥဒာဟု ဘဂဝတော ဧဝ ဝစနံ ယထာသုတ’’န္တိ, ဧဝံ တဒာသင္ကိတပ္ပကာရတော အသပ္ပုရိသဘူမိသမောက္ကမာဒိတော အတိက္ကမာဒိ ဝိဘာဝိတန္တိ။ အတ္တနော အဒဟန္တောတိ ‘‘မမေဒ’’န္တိ အတ္တနိ အဋ္ဌပေန္တော။ အပ္ပေတီတိ နိဒသ္သေတိ။ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကပရမတ္ထေသု ယထာရဟံ သတ္တေ နေတီတိ နေတ္တိ, ဓမ္မောယေဝ နေတ္တိ ဓမ္မနေတ္တိ။
Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ, ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ, ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.
ဒဠ္ဟတရနိဝိဋ္ဌာ ဝိစိကိစ္ဆာ ကင္ခာ။ နာတိသံသပ္ပနံ မတိဘေဒမတ္တံ ဝိမတိ။ အသ္သဒ္ဓိယံ ဝိနာသေတိ ဘဂဝတာ ဘာသိတတ္တာ သမ္မုခာ စသ္သ ပဋိဂ္ဂဟိတတ္တာ ခလိတဒုရုတ္တာဒိဂ္ဂဟဏဒောသာဘာဝတော စ။ ဧတ္ထ စ ပဉ္စမာဒယော တိသ္သော အတ္ထယောဇနာ အာကာရာဒိအတ္ထေသု အဂ္ဂဟိတဝိသေသမေဝ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သိတာ, တတော ပရာ စတသ္သော အာကာရတ္ထမေဝ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ဝိဘာဝိတာ, ပစ္ဆိမာ ပန တိသ္သော ယထာက္ကမံ အာကာရတ္ထံ နိဒသ္သနတ္ထံ အဝဓာရဏတ္ထဉ္စ ဧဝံ-သဒ္ဒံ ဂဟေတ္ဝာ ယောဇိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā bhāsitattā sammukhā cassa paṭiggahitattā khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca pañcamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.
ဧက-သဒ္ဒော အညသေဋ္ဌအသဟာယသင္ခာဒီသု ဒိသ္သတိ။ တထာ ဟေသ ‘‘သသ္သတော အတ္တာ စ လောကော စ, ဣဒမေဝ သစ္စံ မောဃမညန္တိ ဣတ္ထေကေ အဘိဝဒန္တီ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၂၇) အညတ္ထေ ဒိသ္သတိ, ‘‘စေတသော ဧကောဒိဘာဝ’’န္တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၂၂၈; ပာရာ. ၁၁) သေဋ္ဌေ, ‘‘ဧကော ဝူပကဋ္ဌော’’တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၄၀၅; ၂.၂၁၅; မ. နိ. ၁.၈၀; သံ. နိ. ၃.၆၃; စူဠဝ. ၄၄၅) အသဟာယေ ‘‘ဧကောဝ ခော, ဘိက္ခဝေ, ခဏော စ သမယော စ ဗ္ရဟ္မစရိယဝာသာယာ’’တိအာဒီသု (အ. နိ. ၈.၂၉) သင္ခာယံ။ ဣဓာပိ သင္ခာယန္တိ ဒသ္သေန္တော အာဟ – ‘‘ဧကန္တိ ဂဏနပရိစ္ဆေဒနိဒ္ဒေသော’’တိ။ ကာလဉ္စ သမယဉ္စာတိ ယုတ္တကာလဉ္စ ပစ္စယသာမဂ္ဂိဉ္စ။ ခဏောတိ ဩကာသော။ တထာဂတုပ္ပာဒာဒိကော ဟိ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယသ္သ ဩကာသော တပ္ပစ္စယပ္ပဋိလာဘဟေတုတ္တာ။ ခဏော ဧဝ စ သမယော။ ယော ခဏောတိ စ သမယောတိ စ ဝုစ္စတိ, သော ဧကော ဧဝာတိ ဟိ အတ္ထော။ မဟာသမယောတိ မဟာသမူဟော။ သမယောပိ ခောတိ သိက္ခာပဒပူရဏသ္သ ဟေတုပိ။ သမယပ္ပဝာဒကေတိ ဒိဋ္ဌိပ္ပဝာဒကေ။ တတ္ထ ဟိ နိသိန္နာ တိတ္ထိယာ အတ္တနော အတ္တနော သမယံ ပဝဒန္တီတိ။ အတ္ထာဘိသမယာတိ ဟိတပ္ပဋိလာဘာ။ အဘိသမေတဗ္ဗောတိ အဘိသမယော, အဘိသမယော အတ္ထော အဘိသမယဋ္ဌောတိ ပီဠနာဒီနိ အဘိသမေတဗ္ဗဘာဝေန ဧကီဘာဝံ ဥပနေတ္ဝာ ဝုတ္တာနိ။ အဘိသမယသ္သ ဝာ ပဋိဝေဓသ္သ ဝိသယဘူတော အတ္ထော အဘိသမယဋ္ဌောတိ တာနေဝ တထာ ဧကတ္တေန ဝုတ္တာနိ။ တတ္ထ ပီဠနံ ဒုက္ခသစ္စသ္သ တံသမင္ဂိနော ဟိံသနံ အဝိပ္ဖာရိကတာကရဏံ။ သန္တာပော ဒုက္ခဒုက္ခတာဒိဝသေန သန္တပနံ ပရိဒဟနံ။
Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405; 2.215; ma. ni. 1.80; saṃ. ni. 3.63; cūḷava. 445) asahāye ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhāyaṃ. Idhāpi saṅkhāyanti dassento āha – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitappaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santapanaṃ paridahanaṃ.
တတ္ထ သဟကာရိကာရဏေ သနိဇ္ဈံ သမေတိ သမဝေတီတိ သမယော, သမဝာယော။ သမေတိ သမာဂစ္ဆတိ ဧတ္ထ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယံ တဒာဓာရပုဂ္ဂလေဟီတိ သမယော, ခဏော။ သမေတိ ဧတ္ထ, ဧတေန ဝာ သံဂစ္ဆတိ သတ္တော, သဘာဝဓမ္မော ဝာ သဟဇာတာဒီဟိ, ဥပ္ပာဒာဒီဟိ ဝာတိ သမယော, ကာလော။ ဓမ္မပ္ပဝတ္တိမတ္တတာယ အတ္ထတော အဘူတောပိ ဟိ ကာလော ဓမ္မပ္ပဝတ္တိယာ အဓိကရဏံ ကရဏံ ဝိယ စ ကပ္ပနာမတ္တသိဒ္ဓေန ရူပေန ဝောဟရီယတီတိ။ သမံ, သဟ ဝာ အဝယဝာနံ အယနံ ပဝတ္တိ အဝဋ္ဌာနန္တိ သမယော, သမူဟော ယထာ ‘‘သမုဒာယော’’တိ။ အဝယဝသဟာဝဋ္ဌာနမေဝ ဟိ သမူဟောတိ။ အဝသေသပစ္စယာနံ သမာဂမေ ဧတိ ဖလံ ဧတသ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ ပဝတ္တတိ စာတိ သမယော, ဟေတု ယထာ ‘‘သမုဒယော’’တိ။ သမေတိ သံယောဇနဘာဝတော သမ္ဗဒ္ဓော ဧတိ အတ္တနော ဝိသယေ ပဝတ္တတိ, ဒဠ္ဟဂ္ဂဟဏဘာဝတော ဝာ သံယုတ္တာ အယန္တိ ပဝတ္တန္တိ သတ္တာ ယထာဘိနိဝေသံ ဧတေနာတိ သမယော, ဒိဋ္ဌိ။ ဒိဋ္ဌိသံယောဇနေန ဟိ သတ္တာ အတိဝိယ ဗဇ္ဈန္တီတိ။ သမိတိ သင္ဂတိ သမောဓာနန္တိ သမယော, ပဋိလာဘော။ သမသ္သ ယာနံ, သမ္မာ ဝာ ယာနံ အပဂမောတိ သမယော, ပဟာနံ။ အဘိမုခံ ဉာဏေန သမ္မာ ဧတဗ္ဗော အဘိသမေတဗ္ဗောတိ အဘိသမယော, ဓမ္မာနံ အဝိပရီတော သဘာဝော။ အဘိမုခဘာဝေန သမ္မာ ဧတိ ဂစ္ဆတိ ဗုဇ္ဈတီတိ အဘိသမယော, ဓမ္မာနံ အဝိပရီတသဘာဝာဝဗောဓော။ ဧဝံ တသ္မိံ တသ္မိံ အတ္ထေ သမယသဒ္ဒသ္သ ပဝတ္တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ သမယသဒ္ဒသ္သ အတ္ထုဒ္ဓာရေ အဘိသမယသဒ္ဒသ္သ ဥဒာဟရဏံ ဝုတ္တနယေန ဝေဒိတဗ္ဗံ။ အသ္သာတိ သမယသဒ္ဒသ္သ။ ကာလော အတ္ထော သမဝာယာဒီနံ အတ္ထာနံ ဣဓ အသမ္ဘဝတော, ဒေသဒေသကပရိသာနံ ဝိယ သုတ္တသ္သ နိဒာနဘာဝေန ကာလသ္သ အပဒိသိတဗ္ဗတော စ။
Tattha sahakārikāraṇe sanijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambaddho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.
ကသ္မာ ပနေတ္ထ အနိယမိတဝသေနေဝ ကာလော နိဒ္ဒိဋ္ဌော, န ဥတုသံဝစ္ဆရာဒိဝသေန နိယမေတ္ဝာတိ အာဟ – ‘‘တတ္ထ ကိဉ္စာပီ’’တိအာဒိ။ ဥတုသံဝစ္ဆရာဒိဝသေန နိယမံ အကတ္ဝာ သမယသဒ္ဒသ္သ ဝစနေ အယမ္ပိ ဂုဏော လဒ္ဓော ဟောတီတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယေ ဝာ ဣမေ’’တိအာဒိမာဟ။ သာမညဇောတနာ ဟိ ဝိသေသေ အဝတိဋ္ဌတီတိ။ တတ္ထ ဒိဋ္ဌဓမ္မသုခဝိဟာရသမယော ဒေဝသိကံ ဈာနသမာပတ္တီဟိ ဝီတိနာမနကာလော, ဝိသေသတော သတ္တသတ္တာဟာနိ။ သုပ္ပကာသာတိ ဒသသဟသ္သိလောကဓာတုယာ ပကမ္ပနဩဘာသပာတုဘာဝာဒီဟိ ပာကဋာ။ ယထာဝုတ္တဘေဒေသု ဧဝ သမယေသု ဧကဒေသံ ပကာရန္တရေဟိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘ယော စာယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တထာ ဟိ ဉာဏကိစ္စသမယော အတ္တဟိတပ္ပဋိပတ္တိသမယော စ အဘိသမ္ဗောဓိသမယော, အရိယတုဏ္ဟီဘာဝသမယော ဒိဋ္ဌဓမ္မသုခဝိဟာရသမယော, ကရုဏာကိစ္စပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိဓမ္မိကထာသမယော ဒေသနာသမယောယေဝ။
Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitappaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitappaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayoyeva.
ကရဏဝစနေန နိဒ္ဒေသော ကတောတိ သမ္ဗန္ဓော။ တတ္ထာတိ အဘိဓမ္မဝိနယေသု။ တထာတိ ဘုမ္မကရဏေဟိ။ အဓိကရဏတ္ထော အာဓာရတ္ထော။ ဘာဝော နာမ ကိရိယာ, ကိရိယာယ ကိရိယန္တရလက္ခဏံ ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏံ။ တတ္ထ ယထာ ကာလော သဘာဝဓမ္မပရိစ္ဆိန္နော သယံ ပရမတ္ထတော အဝိဇ္ဇမာနောပိ အာဓာရဘာဝေန ပညာတော တင္ခဏပ္ပဝတ္တာနံ တတော ပုဗ္ဗေ ပရတော စ အဘာဝတော ‘‘ပုဗ္ဗဏ္ဟေ ဇာတော, သာယန္ဟေ ဂစ္ဆတီ’’တိ စ အာဒီသု, သမူဟော စ အဝယဝဝိနိမုတ္တော အဝိဇ္ဇမာနောပိ ကပ္ပနာမတ္တသိဒ္ဓော အဝယဝာနံ အာဓာရဘာဝေန ပညာပီယတိ ‘‘ရုက္ခေ သာခာ, ယဝရာသိယံ သမ္ဘူတော’’တိအာဒီသု, ဧဝံ ဣဓာပီတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ – ‘‘အဓိကရဏံ။ပေ.။ ဓမ္မာန’’န္တိ။ ယသ္မိံ ကာလေ, ဓမ္မပုဉ္ဇေ ဝာ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတိ, တသ္မိံ ဧဝ ကာလေ, ဓမ္မပုဉ္ဇေ စ ဖသ္သာဒယောပိ ဟောန္တီတိ အယဉ္ဟိ တတ္ထ အတ္ထော။ ယထာ ‘‘ဂာဝီသု ဒုယ္ဟမာနာသု ဂတော, ဒုဒ္ဓာသု အာဂတော’’တိ ဒောဟနကိရိယာယ ဂမနကိရိယာ လက္ခီယတိ, ဧဝံ ဣဓာပိ ‘‘ယသ္မိံ သမယေ, တသ္မိံ သမယေ’’တိ စ ဝုတ္တေ ‘‘သတီ’’တိ အယမတ္ထော ဝိညာယမာနော ဧဝ ဟောတိ ပဒတ္ထသ္သ သတ္တာဝိရဟာဘာဝတောတိ သမယသ္သ သတ္တာကိရိယာယ စိတ္တသ္သ ဥပ္ပာဒကိရိယာ, ဖသ္သာဒီနံ ဘဝနကိရိယာ စ လက္ခီယတီတိ။ ယသ္မိံ သမယေတိ ယသ္မိံ နဝမေ ခဏေ, ယသ္မိံ ယောနိသောမနသိကာရာဒိဟေတုမ္ဟိ, ပစ္စယသမဝာယေ ဝာ သတိ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတိ, တသ္မိံယေဝ ခဏေ ဟေတုမ္ဟိ ပစ္စယသမဝာယေ စ ဖသ္သာဒယောပိ ဟောန္တီတိ ဥဘယတ္ထ သမယသဒ္ဒေ ဘုမ္မနိဒ္ဒေသော ကတော လက္ခဏဘူတဘာဝယုတ္တောတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ – ‘‘ခဏ။ပေ.။ လက္ခီယတီ’’တိ။
Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha – ‘‘adhikaraṇaṃ…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha – ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.
ဟေတုအတ္ထော ကရဏတ္ထော စ သမ္ဘဝတိ ‘‘အန္နေန ဝသတိ, အဇ္ဈေနေန ဝသတိ, ဖရသုနာ ဆိန္ဒတိ, ကုဒာလေန ခဏတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ ဝီတိက္ကမဉ္ဟိ သုတ္ဝာ ဘိက္ခုသင္ဃံ သန္နိပာတာပေတ္ဝာ ဩတိဏ္ဏေ ဝတ္ထုသ္မိံ တံ ပုဂ္ဂလံ ပဋိပုစ္ဆိတ္ဝာ ဝိဂရဟိတ္ဝာ စ တံ တံ ဝတ္ထုံ ဩတိဏ္ဏကာလံ အနတိက္ကမိတ္ဝာ တေနေဝ ကာလေန သိက္ခာပဒာနိ ပညာပေန္တော ဘဂဝာ ဝိဟရတိ သိက္ခာပဒပညတ္တိဟေတုဉ္စ အပေက္ခမာနော တတိယပာရာဇိကာဒီသု ဝိယ။
Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇe vatthusmiṃ taṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññāpento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.
အစ္စန္တမေဝ အာရမ္ဘတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ ဒေသနာနိဋ္ဌာနံ ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိသင္ခာတေန ကရုဏာဝိဟာရေန။ တဒတ္ထဇောတနတ္ထန္တိ အစ္စန္တသံယောဂတ္ထဇောတနတ္ထံ။ ဥပယောဂဝစနနိဒ္ဒေသော ကတော ယထာ ‘‘မာသံ အဇ္ဈေတီ’’တိ။ ပောရာဏာတိ အဋ္ဌကထာစရိယာ။ အဘိလာပမတ္တဘေဒောတိ ဝစနမတ္တေန ဝိသေသော။ တေန သုတ္တဝိနယေသု ဝိဘတ္တိဗ္ယတ္တယော ကတောတိ ဒသ္သေတိ။
Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitappaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti. Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.
ဣဒာနိ ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ – ‘‘ဘဂဝာတိ ဂရူ’’တိအာဒိ။ ဘဂဝာတိ ဝစနံ သေဋ္ဌန္တိ သေဋ္ဌဝာစကံ ဝစနံ, သေဋ္ဌဂုဏသဟစရဏံ သေဋ္ဌန္တိ ဝုတ္တံ။ အထ ဝာ ဝုစ္စတီတိ ဝစနံ, အတ္ထော။ ယသ္မာ ယော ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ဝစနေန ဝစနီယော အတ္ထော, သော သေဋ္ဌောတိ အတ္ထော။ ဘဂဝာတိ ဝစနမုတ္တမန္တိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ဂာရဝယုတ္တောတိ ဂရုဘာဝယုတ္တော ဂရုဂုဏယောဂတော။ ဂရုကရဏံ ဝာ သာတိသယံ အရဟတီတိ ဂာရဝယုတ္တော, ဂာရဝာရဟောတိ အတ္ထော။ သိပ္ပာဒိသိက္ခာပကာ ဂရူ ဟောန္တိ, န စ ဂာရဝယုတ္တာ, အယံ ပန တာဒိသော န ဟောတိ, တသ္မာ ဂရူတိ ဝတ္ဝာ ဂာရဝယုတ္တောတိ ဝုတ္တန္တိ ကေစိ။ ဝုတ္တောယေဝ, န ဣဓ ဝတ္တဗ္ဗော ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂသ္သ ဣမိသ္သာ အဋ္ဌကထာယ ဧကဒေသဘာဝတောတိ အဓိပ္ပာယော။
Idāni ‘‘bhagavā’’ti imassa atthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavāti garū’’tiādi. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ, seṭṭhaguṇasahacaraṇaṃ seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Yasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā garūti vatvā gāravayuttoti vuttanti keci. Vuttoyeva, na idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.
ဓမ္မသရီရံ ပစ္စက္ခံ ကရောတီတိ ‘‘ယော ဝော, အာနန္ဒ, မယာ ဓမ္မော စ ဝိနယော စ ဒေသိတော ပညတ္တော , သော ဝော မမစ္စယေန သတ္ထာ’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၂၁၆) ဝစနတော ဓမ္မသ္သ သတ္ထုဘာဝပရိယာယော ဝိဇ္ဇတီတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ ဝဇိရသင္ဃာတသမာနကာယော ပရေဟိ အဘေဇ္ဇသရီရတ္တာ။ န ဟိ ဘဂဝတော ရူပကာယေ ကေနစိ သက္ကာ အန္တရာယော ကာတုန္တိ။ ဒေသနာသမ္ပတ္တိံ နိဒ္ဒိသတိ ဝက္ခမာနသ္သ သကလသုတ္တသ္သ ဧဝန္တိ နိဒ္ဒိသနတော။ သာဝကသမ္ပတ္တိံ နိဒ္ဒိသတိ ပဋိသမ္ဘိဒာပတ္တေန ပဉ္စသု ဌာနေသု ဘဂဝတာ ဧတဒဂ္ဂေ ဌပိတေန မယာ မဟာသာဝကေန သုတံ, တဉ္စ ခော မယာ သုတံ, န အနုသ္သုတိကံ, န ပရမ္ပရာဘတန္တိ ဣမသ္သ အတ္ထသ္သ ဒီပနတော။ ကာလသမ္ပတ္တိံ နိဒ္ဒိသတိ ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ပဒသ္သ သန္နိဓာနေ ပယုတ္တသ္သ သမယသဒ္ဒသ္သ ကာလသ္သ ဗုဒ္ဓုပ္ပာဒပ္ပဋိမဏ္ဍိတဘာဝဒီပနတော ။ ဗုဒ္ဓုပ္ပာဒပရမာ ဟိ ကာလသမ္ပဒာ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto , so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa evanti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayā sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samayasaddassa kālassa buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato . Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –
‘‘ကပ္ပကသာယေ ကလိယုဂေ၊ ဗုဒ္ဓုပ္ပာဒော အဟော မဟစ္ဆရိယံ။
‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;
ဟုတာဝဟမဇ္ဈေ ဇာတံ၊ သမုဒိတမကရန္ဒမရဝိန္ဒ’’န္တိ။ (ဒီ. နိ. ဋီ. ၁.၁; သံ. နိ. ဋီ. ၁.၁.၁ ဒေဝတာသံယုတ္တ)။
Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta);
ဘဂဝာတိ ဒေသကသမ္ပတ္တိံ နိဒ္ဒိသတိ ဂုဏဝိသိဋ္ဌသတ္တုတ္တမဂရုဂာရဝာဓိဝစနဘာဝတော။
Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.
ဧဝံနာမကေ နဂရေတိ ကထံ ပနေတံ နဂရံ ဧဝံနာမကံ ဇာတန္တိ? ဝုစ္စတေ, ယထာ ကာကန္ဒသ္သ ဣသိနော နိဝာသဋ္ဌာနေ မာပိတာ နဂရီ ကာကန္ဒီ, မာကန္ဒသ္သ နိဝာသဋ္ဌာနေ မာပိတာ မာကန္ဒီ, ကုသမ္ဗသ္သ နိဝာသဋ္ဌာနေ မာပိတာ ကောသမ္ဗီတိ ဝုစ္စတိ, ဧဝံ သဝတ္ထသ္သ ဣသိနော နိဝာသဋ္ဌာနေ မာပိတာ နဂရီ သာဝတ္ထီတိ ဝုစ္စတိ။ ဧဝံ တာဝ အက္ခရစိန္တကာ ဝဒန္တိ။ အဋ္ဌကထာစရိယာ ပန ဘဏန္တိ – ‘‘ယံ ကိဉ္စိ မနုသ္သာနံ ဥပဘောဂပရိဘောဂံ, သဗ္ဗမေတ္ထ အတ္ထီ’’တိ သာဝတ္ထိ။ သတ္ထသမာယောဂေ စ ‘ကိံ ဘဏ္ဍမတ္ထီ’တိ ပုစ္ဆိတေ ‘သဗ္ဗမတ္ထီ’တိ ဝစနမုပာဒာယ သာဝတ္ထိ။
Evaṃnāmake nagareti kathaṃ panetaṃ nagaraṃ evaṃnāmakaṃ jātanti? Vuccate, yathā kākandassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī kākandī, mākandassa nivāsaṭṭhāne māpitā mākandī, kusambassa nivāsaṭṭhāne māpitā kosambīti vuccati, evaṃ savatthassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī sāvatthīti vuccati. Evaṃ tāva akkharacintakā vadanti. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti – ‘‘yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ, sabbamettha atthī’’ti sāvatthi. Satthasamāyoge ca ‘kiṃ bhaṇḍamatthī’ti pucchite ‘sabbamatthī’ti vacanamupādāya sāvatthi.
‘‘သဗ္ဗဒာ သဗ္ဗူပကရဏံ၊ သာဝတ္ထိယံ သမောဟိတံ။
‘‘Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ, sāvatthiyaṃ samohitaṃ;
တသ္မာ သဗ္ဗမုပာဒာယ၊ သာဝတ္ထီတိ ပဝုစ္စတိ။ (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁၄; ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၅.မင္ဂလသုတ္တဝဏ္ဏနာ; ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၅; ပဋိ. မ. ၂.၁.၁၈၄)။
Tasmā sabbamupādāya, sāvatthīti pavuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 5; paṭi. ma. 2.1.184);
‘‘ကောသလာနံ ပုရံ ရမ္မံ၊ ဒသ္သနေယ္ယံ မနောရမံ။
‘‘Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;
ဒသဟိ သဒ္ဒေဟိ အဝိဝိတ္တံ၊ အန္နပာနသမာယုတံ။
Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyutaṃ.
‘‘ဝုဒ္ဓိံ ဝေပုလ္လတံ ပတ္တံ၊ ဣဒ္ဓံ ဖီတံ မနောရမံ။
‘‘Vuddhiṃ vepullataṃ pattaṃ, iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ;
အာဠကမန္ဒာဝ ဒေဝာနံ၊ သာဝတ္ထိပုရမုတ္တမ’’န္တိ။ (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁၄; ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၅.မင္ဂလသုတ္တဝဏ္ဏနာ)။
Āḷakamandāva devānaṃ, sāvatthipuramuttama’’nti. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā);
အဝိသေသေနာတိ န ဝိသေသေန, ဝိဟာရဘာဝသာမညေနာတိ အတ္ထော။ ဣရိယာပထဝိဟာရော။ပေ.။ ဝိဟာရေသူတိ ဣရိယာပထဝိဟာရော ဒိဗ္ဗဝိဟာရော ဗ္ရဟ္မဝိဟာရော အရိယဝိဟာရောတိ ဧတေသု စတူသု ဝိဟာရေသု။ သမင္ဂိပရိဒီပနန္တိ သမင္ဂိဘာဝပရိဒီပနံ။ ဧတန္တိ ဝိဟရတီတိ ဧတံ ပဒံ။ တထာ ဟိ တံ ‘‘ဣဓေကစ္စော ဂိဟိသံသဋ္ဌော ဝိဟရတိ သဟနန္ဒီ သဟသောကီ’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၄.၂၄၁) ဣရိယာပထဝိဟာရေ အာဂတံ, ‘‘ယသ္မိံ သမယေ, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု ဝိဝိစ္စေဝ ကာမေဟိ ။ ပဌမံ ဈာနံ ဥပသမ္ပဇ္ဇ ဝိဟရတီ’’တိအာဒီသု (ဓ. သ. ၄၉၉; ဝိဘ. ၆၂၄) ဒိဗ္ဗဝိဟာရေ, ‘‘သော မေတ္တာသဟဂတေန စေတသာ ဧကံ ဒိသံ ဖရိတ္ဝာ ဝိဟရတီ’’တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၅၅၆; ၃.၃၀၈; မ. နိ. ၁.၇၇, ၄၅၉, ၅၀၉; ၂.၃၀၉, ၃၁၅, ၄၅၁, ၄၇၁; ၃.၂၃၀, ဝိဘ. ၆၄၂, ၆၄၃) ဗ္ရဟ္မဝိဟာရေ, ‘‘သော ခောဟံ, အဂ္ဂိဝေသ္သန, တသ္သာယေဝ ကထာယ ပရိယောသာနေ တသ္မိံယေဝ ပုရိမသ္မိံ သမာဓိနိမိတ္တေ အဇ္ဈတ္တမေဝ စိတ္တံ သဏ္ဌပေမိ သန္နိသာဒေမိ ဧကောဒိံ ကရောမိ, သမာဒဟာမိ, ယေန သုဒံ နိစ္စကပ္ပံ ဝိဟရာမီ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၁.၃၈၇) အရိယဝိဟာရေ။
Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpathavihāro…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Etanti viharatīti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihisaṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ, ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi … paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 499; vibha. 624) dibbavihāre, ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, vibha. 642, 643) brahmavihāre, ‘‘so khohaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi, samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.
တတ္ထ ဣရိယနံ ပဝတ္တနံ ဣရိယာ, ကာယပ္ပယောဂော။ တသ္သာ ပဝတ္တနူပာယဘာဝတော ဌာနာဒိ ဣရိယာပထော။ ဌာနသမင္ဂီ ဝာ ဟိ ကာယေန ကိဉ္စိ ကရေယ္ယ ဂမနာဒီသု အညတရသမင္ဂီ ဝာ။ အထ ဝာ ဣရိယတိ ပဝတ္တတိ ဧတေန အတ္တဘာဝော, ကာယကိစ္စံ ဝာတိ ဣရိယာ, တသ္သာ ပဝတ္တိယာ ဥပာယဘာဝတော ပထောတိ ဣရိယာပထော, ဌာနာဒိ ဧဝ။ သော စ အတ္ထတော ဂတိနိဝတ္တိအာဒိအာကာရေန ပဝတ္တော စတုသန္တတိရူပပ္ပဗန္ဓော ဧဝ။ ဝိဟရဏံ, ဝိဟရတိ ဧတေနာတိ ဝာ ဝိဟာရော။ ဒိဝိ ဘဝော ဒိဗ္ဗော, တတ္ထ ဗဟုလပ္ပဝတ္တိယာ ဗ္ရဟ္မပာရိသဇ္ဇာဒိဒေဝလောကေ ဘဝောတိ အတ္ထော။ တတ္ထ ယော ဒိဗ္ဗာနုဘာဝော, တဒတ္ထာယ သံဝတ္တတီတိ ဝာ ဒိဗ္ဗော, အဘိညာဘိနီဟာရဝသေန မဟာဂတိကတ္တာ ဝာ ဒိဗ္ဗော, ဒိဗ္ဗော စ သော ဝိဟာရော စာတိ ဒိဗ္ဗဝိဟာရော, စတသ္သော ရူပာဝစရသမာပတ္တိယော။ အရူပသမာပတ္တိယောပိ ဧတ္ထေဝ သင္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တိ။ ဗ္ရဟ္မာနံ, ဗ္ရဟ္မာနော ဝာ ဝိဟာရာ ဗ္ရဟ္မဝိဟာရာ, စတသ္သော အပ္ပမညာယော။ အရိယော, အရိယာနံ ဝာ ဝိဟာရော အရိယဝိဟာရော, စတ္တာရိ သာမညဖလာနိ။ သော ဟိ ဧကံ ဣရိယာပထဗာဓနန္တိအာဒိ ယဒိပိ ဘဂဝာ ဧကေနပိ ဣရိယာပထေန စိရတရံ ကာလံ အတ္တဘာဝံ ပဝတ္တေတုံ သက္ကောတိ, တထာပိ ဥပာဒိန္နကသရီရသ္သ အယံ သဘာဝောတိ ဒသ္သေတုံ ဝုတ္တံ။ ယသ္မာ ဝာ ဘဂဝာ ယတ္ထ ကတ္ထစိ ဝသန္တော ဝေနေယ္ယာနံ ဓမ္မံ ဒေသေန္တော နာနာသမာပတ္တီဟိ စ ကာလံ ဝီတိနာမေန္တော ဝသတီတိ သတ္တာနံ အတ္တနော စ ဝိဝိဓဟိတသုခံ ဟရတိ ဥပနေတိ ဥပ္ပာဒေတိ, တသ္မာ ဝိဝိဓံ ဟရတီတိ ဝိဟရတီတိ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanūpāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpappabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Arūpasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmānaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyo, ariyānaṃ vā vihāro ariyavihāro, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhahitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evamettha attho veditabbo.
ဇေတသ္သ ရာဇကုမာရသ္သာတိ ဧတ္ထ အတ္တနော ပစ္စတ္ထိကဇနံ ဇိနာတီတိ ဇေတော။ သောတသဒ္ဒော ဝိယ ဟိ ကတ္တုသာဓနော ဇေတသဒ္ဒော။ အထ ဝာ ရညာ ပသေနဒိကောသလေန အတ္တနော ပစ္စတ္ထိကဇနေ ဇိတေ ဇာတောတိ ဇေတော။ ရညော ဟိ ဇယံ အာရောပေတ္ဝာ ကုမာရော ဇိတဝာတိ ဇေတောတိ ဝုတ္တော။ မင္ဂလကာမတာယ ဝာ တသ္သ ဧဝံနာမမေဝ ကတန္တိ ဇေတော။ မင္ဂလကာမတာယ ဟိ ဇေယ္ယောတိ ဧတသ္မိံ အတ္ထေ ဇေတောတိ ဝုတ္တံ။ ဝိတ္ထာရော ပနာတိအာဒိနာ ‘‘အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမေ’’တိ ဧတ္ထ သုဒတ္တော နာမ သော, ဂဟပတိ, မာတာပိတူဟိ ကတနာမဝသေန, သဗ္ဗကာမသမိဒ္ဓတာယ ပန ဝိဂတမစ္ဆေရတာယ ကရုဏာဒိဂုဏသမင္ဂိတာယ စ နိစ္စကာလံ အနာထာနံ ပိဏ္ဍမဒာသိ။ တေန အနာထပိဏ္ဍိကောတိ သင္ခံ ဂတော။ အာရမန္တိ ဧတ္ထ ပာဏိနော, ဝိသေသေန ဝာ ပဗ္ဗဇိတာတိ အာရာမော, တသ္သ ပုပ္ဖဖလာဒိသောဘာယ နာတိဒူရနစ္စာသန္နတာဒိပဉ္စဝိဓသေနာသနင္ဂသမ္ပတ္တိယာ စ တတော တတော အာဂမ္မ ရမန္တိ အဘိရမန္တိ, အနုက္ကဏ္ဌိတာ ဟုတ္ဝာ နိဝသန္တီတိ အတ္ထော။ ဝုတ္တပ္ပကာရာယ ဝာ သမ္ပတ္တိယာ တတ္ထ တတ္ထ ဂတေပိ အတ္တနော အဗ္ဘန္တရံယေဝ အာနေတ္ဝာ ရမေတီတိ အာရာမော။ သော ဟိ အနာထပိဏ္ဍိကေန ဂဟပတိနာ ဇေတသ္သ ရာဇကုမာရသ္သ ဟတ္ထတော အဋ္ဌာရသဟိရညကောဋီဟိ သန္ထာရေန ကိဏိတ္ဝာ အဋ္ဌာရသဟိရညကောဋီဟိ သေနာသနာနိ ကာရာပေတ္ဝာ အဋ္ဌာရသဟိရညကောဋီဟိ ဝိဟာရမဟံ နိဋ္ဌာပေတ္ဝာ ဧဝံ စတုပညာသဟိရညကောဋိပရိစ္စာဂေန ဗုဒ္ဓပ္ပမုခသ္သ ဘိက္ခုသင္ဃသ္သ နိယ္ယာတိတော, တသ္မာ ‘‘အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမော’’တိ ဝုစ္စတီတိ ဣမမတ္ထံ နိဒသ္သေတိ။
Jetassarājakumārassāti ettha attano paccatthikajanaṃ jinātīti jeto. Sotasaddo viya hi kattusādhano jetasaddo. Atha vā raññā pasenadikosalena attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Rañño hi jayaṃ āropetvā kumāro jitavāti jetoti vutto. Maṅgalakāmatāya vā tassa evaṃnāmameva katanti jeto. Maṅgalakāmatāya hi jeyyoti etasmiṃ atthe jetoti vuttaṃ. Vitthāro panātiādinā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ettha sudatto nāma so, gahapati, mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhatāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhāya nātidūranaccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti, anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahiraññakoṭīhi santhārena kiṇitvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātito, tasmā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti vuccatīti imamatthaṃ nidasseti.
တတ္ထာတိ ‘‘ဧကံ သမယံ ဘဂဝာ သာဝတ္ထိယံ ဝိဟရတိ ဇေတဝနေ အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမေ’’တိ ယံ ဝုတ္တံ ဝာက္ယံ, တတ္ထ။ သိယာတိ ကသ္သစိ ဧဝံ ပရိဝိတက္ကော သိယာ, ဝက္ခမာနာကာရေန ကဒာစိ စောဒေယ္ယ ဝာတိ အတ္ထော။ အထ တတ္ထ ဝိဟရတီတိ ယဒိ ဇေတဝနေ အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမေ ဝိဟရတိ။ န ဝတ္တဗ္ဗန္တိ နာနာဌာနဘူတတ္တာ သာဝတ္ထိဇေတဝနာနံ, ‘‘ဧကံ သမယ’’န္တိ စ ဝုတ္တတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။ ဣဒာနိ စောဒကော တမေဝ အတ္တနော အဓိပ္ပာယံ ‘‘န ဟိ သက္ကာ’’တိအာဒိနာ ဝိဝရတိ။ ဣတရော သဗ္ဗမေတံ အဝိပရီတံ အတ္ထံ အဇာနန္တေန တယာ ဝုတ္တန္တိ ဒသ္သေန္တော ‘‘န ခော ပနေတံ ဧဝံ ဒဋ္ဌဗ္ဗ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဧတန္တိ ‘‘သာဝတ္ထိယံ ဝိဟရတိ ဇေတဝနေ အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမေ’’တိ ဧတံ ဝစနံ။ ဧဝန္တိ ‘‘ယဒိ တာဝ ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ယံ တံ ဘဝတာ စောဒိတံ, တံ အတ္ထတော ဧဝံ န ခော ပန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, န ဥဘယတ္ထ အပုဗ္ဗံ အစရိမံ ဝိဟာရဒသ္သနတ္ထန္တိ အတ္ထော။ ဣဒာနိ အတ္တနာ ယထာဓိပ္ပေတံ အဝိပရီတမတ္ထံ, တသ္သ စ ပဋိကစ္စေဝ ဝုတ္တဘာဝံ, တေန စ အပ္ပဋိဝိဒ္ဓတံ ပကာသေန္တော ‘‘နနု အဝောစုမ္ဟ။ပေ.။ ဇေတဝနေ’’တိ အာဟ။ ဧဝမ္ပိ ‘‘ဇေတဝနေ အနာထပိဏ္ဍိကသ္သ အာရာမေ ဝိဟရတိ’’စ္စေဝ ဝတ္တဗ္ဗံ, န ‘‘သာဝတ္ထိယ’’န္တိ စောဒနံ မနသိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ – ‘‘ဂောစရဂာမနိဒသ္သနတ္ထ’’န္တိအာဒိ။
Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā sāvatthijetavanānaṃ, ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… jetavane’’ti āha. Evampi ‘‘jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘sāvatthiya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ – ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.
အဝသ္သဉ္စေတ္ထ ဂောစရဂာမကိတ္တနံ ကတ္တဗ္ဗံ။ တထာ ဟိ တံ ယထာ ဇေတဝနာဒိကိတ္တနံ ပဗ္ဗဇိတာနုဂ္ဂဟကရဏာဒိအနေကပ္ပယောဇနံ, ဧဝံ ဂောစရဂာမကိတ္တနမ္ပိ ဂဟဋ္ဌာနုဂ္ဂဟကရဏာဒိဝိဝိဓပယောဇနန္တိ ဒသ္သေန္တော ‘‘သာဝတ္ထိဝစနေနာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ပစ္စယဂ္ဂဟဏေန ဥပသင္ကမပယိရုပာသနာနံ ဩကာသဒာနေန ဓမ္မဒေသနာယ သရဏေသု သီလေသု စ ပတိဋ္ဌာပနေန ယထူပနိသ္သယံ ဥပရိဝိသေသာဓိဂမာဝဟနေန စ ဂဟဋ္ဌာနုဂ္ဂဟကရဏံ, ဥဂ္ဂဟပရိပုစ္ဆာနံ ကမ္မဋ္ဌာနာနုယောဂသ္သ စ အနုရူပဝသနဋ္ဌာနပရိဂ္ဂဟေနေတ္ထ ပဗ္ဗဇိတာနုဂ္ဂဟကရဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ကရုဏာယ ဥပဂမနံ, န လာဘာဒိနိမိတ္တံ။ ပညာယ အပဂမနံ, န ဝိရောဓာဒိနိမိတ္တန္တိ ဥပဂမနာပဂမနာနံ နိရုပက္ကိလေသတံ ဝိဘာဝေတိ။ ဓမ္မိကသုခံ နာမ အနဝဇ္ဇသုခံ။ ဒေဝတာနံ ဥပကာရဗဟုလတာ ဇနဝိဝိတ္တတာယ။ ပစုရဇနဝိဝိတ္တဉ္ဟိ ဌာနံ ဒေဝာ ဥပသင္ကမိတဗ္ဗံ မညန္တိ။ တဒတ္ထပရိနိပ္ဖာဒနန္တိ လောကတ္ထနိပ္ဖာဒနံ, ဗုဒ္ဓကိစ္စသမ္ပာဒနန္တိ အတ္ထော။ ဧဝမာဒိနာတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန သာဝတ္ထိကိတ္တနေန ရူပကာယသ္သ အနုဂ္ဂဏ္ဟနံ ဒသ္သေတိ, ဇေတဝနာဒိကိတ္တနေန ဓမ္မကာယသ္သ။ တထာ ပုရိမေန ပရာဓီနကိရိယာကရဏံ, ဒုတိယေန အတ္တာဓီနကိရိယာကရဏံ။ ပုရိမေန ဝာ ကရုဏာကိစ္စံ, ဣတရေန ပညာကိစ္စံ။ ပုရိမေန စသ္သ ပရမာယ အနုကမ္ပာယ သမန္နာဂမံ, ပစ္ဆိမေန ပရမာယ ဥပေက္ခာယ သမန္နာဂမံ ဒီပေတိ။ ဘဂဝာ ဟိ သဗ္ဗသတ္တေ ပရမာယ အနုကမ္ပာယ အနုကမ္ပတိ, န စ တတ္ထ သိနေဟဒောသာနုပတိတော ပရမုပေက္ခကဘာဝတော။ ဥပေက္ခကော စ န ပရဟိတသုခကရဏေ အပ္ပောသ္သုက္ကော မဟာကာရုဏိကဘာဝတော။ တသ္သ မဟာကာရုဏိကတာယ လောကနာထတာ, ဥပေက္ခကတာယ အတ္တနာထတာ။
Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā jetavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhapayojananti dassento ‘‘sāvatthivacanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ. Paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devatānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena sāvatthikittanena rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, jetavanādikittanena dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato. Upekkhako ca na parahitasukhakaraṇe appossukko mahākāruṇikabhāvato. Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā.
တထာ ဟေသ ဗောဓိသတ္တဘူတော မဟာကရုဏာယ သဉ္စောဒိတမာနသော သကလလောကဟိတာယ ဥသ္သုက္ကမာပန္နော မဟာဘိနီဟာရတော ပဋ္ဌာယ တဒတ္ထနိပ္ဖာဒနတ္ထံ ပုညဉာဏသမ္ဘာရေ သမ္ပာဒေန္တော အပရိမိတံ ကာလံ အနပ္ပကံ ဒုက္ခမနုဘောသိ, ဥပေက္ခကတာယ သမ္မာ ပတိတေဟိ ဒုက္ခေဟိ န ဝိကမ္ပိတတာ။ မဟာကာရုဏိကတာယ သံသာရာဘိမုခတာ, ဥပေက္ခကတာယ တတော နိဗ္ဗိန္ဒနာ။ တထာ ဥပေက္ခကတာယ နိဗ္ဗာနာဘိမုခတာ, မဟာကာရုဏိကတာယ တဒဓိဂမော။ တထာ မဟာကာရုဏိကတာယ ပရေသံ အဟိံသာပနံ, ဥပေက္ခကတာယ သယံ ပရေဟိ အဘာယနံ။ မဟာကာရုဏိကတာယ ပရံ ရက္ခတော အတ္တနော ရက္ခဏံ, ဥပေက္ခကတာယ အတ္တာနံ ရက္ခတော ပရေသံ ရက္ခဏံ။ တေနသ္သ အတ္တဟိတာယ ပဋိပန္နာဒီသု စတုတ္ထပုဂ္ဂလဘာဝော သိဒ္ဓော ဟောတိ။ တထာ မဟာကာရုဏိကတာယ သစ္စာဓိဋ္ဌာနသ္သ စ စာဂာဓိဋ္ဌာနသ္သ စ ပာရိပူရီ, ဥပေက္ခကတာယ ဥပသမာဓိဋ္ဌာနသ္သ စ ပညာဓိဋ္ဌာနသ္သ စ ပာရိပူရီ ။ ဧဝံ ပုရိသုဒ္ဓာသယပ္ပယောဂသ္သ မဟာကာရုဏိကတာယ လောကဟိတတ္ထမေဝ ရဇ္ဇသမ္ပဒာဒိဘဝသမ္ပတ္တိယာ ဥပဂမနံ, ဥပေက္ခကတာယ တိဏာယပိ အမညမာနသ္သ တတော အပဂမနံ။ ဣတိ သုဝိသုဒ္ဓဥပဂမာပဂမသ္သ မဟာကာရုဏိကတာယ လောကဟိတတ္ထမေဝ ဒာနဝသေန သမ္ပတ္တီနံ ပရိစ္စဇနာ, ဥပေက္ခကတာယ စသ္သ ဖလသ္သ အတ္တနော အပစ္စာသီသနာ။ ဧဝံ သမုဒာဂမနတော ပဋ္ဌာယ အစ္ဆရိယဗ္ဘုတဂုဏသမန္နာဂတသ္သ မဟာကာရုဏိကတာယ ပရေသံ ဟိတသုခတ္ထံ အတိဒုက္ကရကာရိတာ, ဥပေက္ခကတာယ ကာယမ္ပိ အနလင္ကာရိတာ။
Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampitatā. Mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ ahiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa ca cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūrī, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa ca paññādhiṭṭhānassa ca pāripūrī . Evaṃ purisuddhāsayappayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṅkāritā.
တထာ မဟာကာရုဏိကတာယ စရိမတ္တဘာဝေ ဇိဏ္ဏာတုရမတဒသ္သနေန သဉ္ဇာတသံဝေဂော, ဥပေက္ခကတာယ ဥဠာရေသု ဒေဝဘောဂသဒိသေသု ဘောဂေသု နိရပေက္ခော မဟာဘိနိက္ခမနံ နိက္ခမိ။ တထာ မဟာကာရုဏိကတာယ ‘‘ကိစ္ဆံ ဝတာယံ လောကော အာပန္နော’’တိအာဒိနာ (ဒီ. နိ. ၂.၅၇; သံ. နိ. ၂.၄, ၁၀) ကရုဏာမုခေနေဝ ဝိပသ္သနာရမ္ဘော, ဥပေက္ခကတာယ ဗုဒ္ဓဘူတသ္သ သတ္တ သတ္တာဟာနိ ဝိဝေကသုခေနေဝ ဝီတိနာမနံ။ မဟာကာရုဏိကတာယ ဓမ္မဂမ္ဘီရတံ ပစ္စဝေက္ခိတ္ဝာ ဓမ္မဒေသနာယ အပ္ပောသ္သုက္ကနံ အာပဇ္ဇိတ္ဝာပိ မဟာဗ္ရဟ္မုနော အဇ္ဈေသနာပဒေသေန ဩကာသကရဏံ, ဥပေက္ခကတာယ ပဉ္စဝဂ္ဂိယာဒိဝေနေယ္ယာနံ အနနုရူပသမုဒာစာရေပိ အနညထာဘာဝော။ မဟာကာရုဏိကတာယ ကတ္ထစိ ပဋိဃာတာဘာဝေနသ္သ သဗ္ဗတ္ထ အမိတ္တသညာဘာဝော, ဥပေက္ခကတာယ ကတ္ထစိပိ အနုရောဓာဘာဝေန သဗ္ဗတ္ထ သိနေဟသန္ထဝာဘာဝော။ မဟာကာရုဏိကတာယ ပရေသံ ပသာဒနာ, ဥပေက္ခကတာယ ပသန္နာကာရေဟိ န ဝိကမ္ပနာ။ မဟာကာရုဏိကတာယ ဓမ္မာနုရာဂာဘာဝေန တတ္ထ အာစရိယမုဋ္ဌိအဘာဝော, ဥပေက္ခကတာယ သာဝကာနုရာဂာဘာဝေန ပရိဝာရပရိကမ္မတာဘာဝော။ မဟာကာရုဏိကတာယ ဓမ္မံ ဒေသေတုံ ပရေဟိ သံသဂ္ဂမုပဂစ္ဆတောပိ ဥပေက္ခကတာယ န တတ္ထ အဘိရတိ။ မဟာကာရုဏိကတာယ ဂာမာဒီနံ အာသန္နဋ္ဌာနေ ဝသတောပိ ဥပေက္ခကတာယ အရညဋ္ဌာနေ ဧဝ ဝိဟရဏံ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘ပုရိမေနသ္သ ပရမာယ အနုကမ္ပာယ သမန္နာဂမံ ဒီပေတီ’’တိ။
Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho, upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya appossukkanaṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādiveneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññābhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya paresaṃ pasādanā, upekkhakatāya pasannākārehi na vikampanā. Mahākāruṇikatāya dhammānurāgābhāvena tattha ācariyamuṭṭhiabhāvo, upekkhakatāya sāvakānurāgābhāvena parivāraparikammatābhāvo. Mahākāruṇikatāya dhammaṃ desetuṃ parehi saṃsaggamupagacchatopi upekkhakatāya na tattha abhirati. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasatopi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purimenassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.
တန္တိ တတ္ရာတိ ပဒံ။ ‘‘ဒေသကာလပရိဒီပန’’န္တိ ယေ ဒေသကာလာ ဣဓ ဝိဟရဏကိရိယာဝိသေသနဘာဝေန ဝုတ္တာ, တေသံ ပရိဒီပနန္တိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယံ သမယံ။ပေ.။ ဒီပေတီ’’တိ အာဟ။ တံ-သဒ္ဒော ဟိ ဝုတ္တသ္သ အတ္ထသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသော, တသ္မာ ဣဓ ကာလသ္သ ဒေသသ္သ ဝာ ပဋိနိဒ္ဒေသော ဘဝိတုမရဟတိ, န အညသ္သ။ အယံ တာဝ တတ္ရ-သဒ္ဒသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသဘာဝေ အတ္ထဝိဘာဝနာ။ ယသ္မာ ပန ဤဒိသေသု ဌာနေသု တတ္ရ-သဒ္ဒော ဓမ္မဒေသနာဝိသိဋ္ဌံ ဒေသကာလဉ္စ ဝိဘာဝေတိ, တသ္မာ ဝုတ္တံ – ‘‘ဘာသိတဗ္ဗယုတ္တေ ဝာ ဒေသကာလေ ဒီပေတီ’’တိ။ တေန တတ္ရာတိ ယတ္ရ ဘဂဝာ ဓမ္မဒေသနတ္ထံ ဘိက္ခူ အာလပတိ ဘာသတိ, တာဒိသေ ဒေသေ, ကာလေ ဝာတိ အတ္ထော။ န ဟီတိအာဒိနာ တမေဝတ္ထံ သမတ္ထေတိ။ နနု စ ယတ္ထ ဌိတော ဘဂဝာ ‘‘အကာလော ခော တာဝာ’’တိအာဒိနာ ဗာဟိယသ္သ ဓမ္မဒေသနံ ပဋိက္ခိပိ, တတ္ထေဝ အန္တရဝီထိယံ ဌိတော တသ္သ ဓမ္မံ ဒေသေသီတိ? သစ္စမေတံ, အဒေသေတဗ္ဗကာလေ အဒေသနာယ ဣဒံ ဥဒာဟရဏံ။ တေနေဝာဟ – ‘‘အကာလော ခော တာဝာ’’တိ။
Tanti tatrāti padaṃ. ‘‘Desakālaparidīpana’’nti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa desassa vā paṭiniddeso bhavitumarahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desakālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ – ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yatra bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapati bhāsati, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desesīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘akālo kho tāvā’’ti.
ယံ ပန တတ္ထ ဝုတ္တံ – ‘‘အန္တရဃရံ ပဝိဋ္ဌမ္ဟာ’’တိ, တမ္ပိ တသ္သ အကာလဘာဝသ္သေဝ ပရိယာယေန ဒသ္သနတ္ထံ ဝုတ္တံ။ တသ္သ ဟိ တဒာ အဒ္ဓာနပရိသ္သမေန ရူပကာယေ အကမ္မညတာ အဟောသိ, ဗလဝပီတိဝေဂေန နာမကာယေ။ တဒုဘယသ္သ ဝူပသမံ အာဂမေန္တော ပပဉ္စပရိဟာရတ္ထံ ဘဂဝာ ‘‘အကာလော ခော’’တိ ပရိယာယေန ပဋိက္ခိပိ။ အဒေသေတဗ္ဗဒေသေ အဒေသနာယ ပန ဥဒာဟရဏံ ‘‘အထ ခော ဘဂဝာ မဂ္ဂာ ဩက္ကမ္မ အညတရသ္မိံ ရုက္ခမူလေ နိသီဒိ (သံ. နိ. ၂.၁၅၄), ဝိဟာရပစ္ဆာယာယံ ပညတ္တေ အာသနေ နိသီဒီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၃၆၃) စ ဧဝမာဒိကံ ဣဓ အာဒိသဒ္ဒေန သင္ဂဟိတံ။ ‘‘အထ ခော သော, ဘိက္ခဝေ, ဗာလော ဣဓ ပုဗ္ဗေ နေသာဒော ဣဓ ပာပာနိ ကမ္မာနိ ကရိတ္ဝာ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၂၅၁) ပဒပူရဏမတ္တေ ခော-သဒ္ဒော, ‘‘ဒုက္ခံ ခော အဂာရဝော ဝိဟရတိ အပ္ပတိသ္သော’’တိအာဒီသု (အ. နိ. ၄.၂၁) အဝဓာရဏေ, ‘‘ကိတ္တာဝတာ နု ခော, အာဝုသော, သတ္ထု ပဝိဝိတ္တသ္သ ဝိဟရတော သာဝကာ ဝိဝေကံ နာနုသိက္ခန္တီ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၁.၃၁) အာဒိကာလတ္ထေ, ဝာက္ယာရမ္ဘေတိ အတ္ထော။ တတ္ထ ပဒပူရဏေန ဝစနာလင္ကာရမတ္တံ ကတံ ဟောတိ, အာဒိကာလတ္ထေန ဝာက္ယသ္သ ဥပညာသမတ္တံ။ အဝဓာရဏတ္ထေန ပန နိယမဒသ္သနံ, တသ္မာ အာမန္တေသိ ဧဝာတိ အာမန္တနေ နိယမော ဒသ္သိတော ဟောတိ။
Yaṃ pana tattha vuttaṃ – ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti, tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye. Tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādisaddena saṅgahitaṃ. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe nesādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe, vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ. Avadhāraṇatthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hoti.
ဘဂဝာတိ လောကဂရုဒီပနန္တိ ကသ္မာ ဝုတ္တံ, နနု ပုဗ္ဗေပိ ဘဂဝာသဒ္ဒသ္သ အတ္ထော ဝုတ္တောတိ? ယဒိပိ ဝုတ္တော, တံ ပနသ္သ ယထာဝုတ္တေ ဌာနေ ဝိဟရဏကိရိယာယ ကတ္တု ဝိသေသဒသ္သနတ္ထံ ကတံ, န အာမန္တနကိရိယာယ, ဣဓ ပန အာမန္တနကိရိယာယ, တသ္မာ တဒတ္ထံ ပုန ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ပာဠိယံ ဝုတ္တန္တိ တသ္သတ္ထံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဘဂဝာတိ လောကဂရုဒီပန’’န္တိ အာဟ။ တေန လောကဂရုဘာဝတော တဒနုရူပံ ပဋိပတ္တိံ ပတ္ထေန္တော အတ္တနော သန္တိကံ ဥပဂတာနံ ဘိက္ခူနံ အဇ္ဈာသယာနုရူပံ ဓမ္မံ ဒေသေတုံ တေ အာမန္တေသီတိ ဒသ္သေတိ။ ကထာသဝနယုတ္တပုဂ္ဂလဝစနန္တိ ဝက္ခမာနာယ စိတ္တပရိယာဒာနဒေသနာယ သဝနယောဂ္ဂပုဂ္ဂလဝစနံ။ စတူသုပိ ပရိသာသု ဘိက္ခူ ဧဝ ဧဒိသာနံ ဒေသနာနံ ဝိသေသေန ဘာဇနဘူတာတိ သာတိသယံ သာသနသမ္ပဋိဂ္ဂာဟကဘာဝဒသ္သနတ္ထံ ဣဓ ဘိက္ခုဂ္ဂဟဏန္တိ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ သဒ္ဒတ္ထံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အပိစာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဘိက္ခကောတိ ဘိက္ခူတိ ဘိက္ခနဓမ္မတာယ ဘိက္ခူတိ အတ္ထော။ ဘိက္ခာစရိယံ အဇ္ဈုပဂတောတိ ဗုဒ္ဓာဒီဟိ အဇ္ဈုပဂတံ ဘိက္ခာစရိယံ, ဥဉ္ဆာစရိယံ, အဇ္ဈုပဂတတ္တာ အနုဋ္ဌိတတ္တာ ဘိက္ခု။ ယော ဟိ အပ္ပံ ဝာ မဟန္တံ ဝာ ဘောဂက္ခန္ဓံ ပဟာယ အဂာရသ္မာ အနဂာရိယံ ပဗ္ဗဇိတော, သော ကသိဂောရက္ခာဒိဇီဝိကာကပ္ပနံ ဟိတ္ဝာ လိင္ဂသမ္ပဋိစ္ဆနေနေဝ ဘိက္ခာစရိယံ အဇ္ဈုပဂတတ္တာ ဘိက္ခု, ပရပ္ပဋိဗဒ္ဓဇီဝိကတ္တာ ဝာ ဝိဟာရမဇ္ဈေ ကာဇဘတ္တံ ဘုဉ္ဇမာနောပိ ဘိက္ခာစရိယံ အဇ္ဈုပဂတောတိ ဘိက္ခု, ပိဏ္ဍိယာလောပဘောဇနံ နိသ္သာယ ပဗ္ဗဇ္ဇာယ ဥသ္သာဟဇာတတ္တာ ဝာ ဘိက္ခာစရိယံ အဇ္ဈုပဂတောတိ ဘိက္ခူတိ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အာဒိနာ နယေနာတိ ‘‘ဆိန္နဘိန္နပဋဓရောတိ ဘိက္ခု, ဘိန္ဒတိ ပာပကေ အကုသလေ ဓမ္မေတိ ဘိက္ခု, ဘိန္နတ္တာ ပာပကာနံ အကုသလာနံ ဓမ္မာနံ ဘိက္ခူ’’တိအာဒိနာ (ဝိဘ. ၅၁၀) ဝိဘင္ဂေ အာဂတနယေန။ ဉာပနေတိ အဝဗောဓနေ, ပဋိဝေဒနေတိ အတ္ထော။
Bhagavāti lokagarudīpananti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavāsaddassa attho vuttoti? Yadipi vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattu visesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Tena lokagarubhāvato tadanurūpaṃ paṭipattiṃ patthento attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ te āmantesīti dasseti. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya cittapariyādānadesanāya savanayoggapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtāti sātisayaṃ sāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhuggahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ, uñchācariyaṃ, ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhu. Yo hi appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādijīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parappaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evamettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘chinnabhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā (vibha. 510) vibhaṅge āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.
ဘိက္ခနသီလတာတိ ဘိက္ခနေန ဇီဝနသီလတာ, န ကသိဝာဏိဇ္ဇာဒိနာ ဇီဝနသီလတာ။ ဘိက္ခနဓမ္မတာတိ ‘‘ဥဒ္ဒိသ္သ အရိယာ တိဋ္ဌန္တီ’’တိ (ဇာ. ၁.၇.၅၉) ဧဝံ ဝုတ္တာ ဘိက္ခနသဘာဝတာ, န ယာစနကောဟညသဘာဝတာ။ ဘိက္ခနေ သာဓုကာရိတာတိ ‘‘ဥတ္တိဋ္ဌေ နပ္ပမဇ္ဇေယ္ယာ’’တိ (ဓ. ပ. ၁၆၈) ဝစနံ အနုသ္သရိတ္ဝာ တတ္ထ အပ္ပမဇ္ဇနာ။ အထ ဝာ သီလံ နာမ ပကတိသဘာဝော, ဣဓ ပန တဒဓိဋ္ဌာနံ။ ဓမ္မောတိ ဝတံ။ သာဓုကာရိတာတိ သက္ကစ္စကာရိတာ အာဒရကိရိယာ။ ဟီနာဓိကဇနသေဝိတန္တိ ယေ ဘိက္ခုဘာဝေ ဌိတာပိ ဇာတိမဒာဒိဝသေန ဥဒ္ဓတာ ဥန္နဠာ, ယေ စ ဂိဟိဘာဝေ ပရေသံ အဓိကဘာဝမ္ပိ အနုပဂတတ္တာ ဘိက္ခာစရိယံ ပရမကာရုညတံ မညန္တိ, တေသံ ဥဘယေသမ္ပိ ယထာက္ကမံ ‘‘ဘိက္ခဝော’’တိ ဝစနေန ဟီနဇနေဟိ ဒလိဒ္ဒေဟိ ပရမကာရုညတံ ပတ္တေဟိ ပရကုလေသု ဘိက္ခာစရိယာယ ဇီဝိကံ ကပ္ပေန္တေဟိ သေဝိတံ ဝုတ္တိံ ပကာသေန္တော ဥဒ္ဓတဘာဝနိဂ္ဂဟံ ကရောတိ။ အဓိကဇနေဟိ ဥဠာရဘောဂခတ္တိယကုလာဒိတော ပဗ္ဗဇိတေဟိ ဗုဒ္ဓာဒီဟိ အာဇီဝဝိသောဓနတ္ထံ သေဝိတံ ဝုတ္တိံ ပကာသေန္တော ဒီနဘာဝနိဂ္ဂဟံ ကရောတီတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ယသ္မာ ‘‘ဘိက္ခဝော’’တိ ဝစနံ အာမန္တနဘာဝတော အဘိမုခီကရဏံ, ပကရဏတော သာမတ္ထိယတော စ သုသ္သုသာဇနနံ သက္ကစ္စသဝနမနသိကာရနိယောဇနဉ္စ ဟောတိ, တသ္မာ တမတ္ထံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဘိက္ခဝောတိ ဣမိနာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ သာဓုကံ သဝနမနသိကာရေတိ သာဓုကသဝနေ သာဓုကမနသိကာရေ စ။ ကထံ ပန ပဝတ္တိတာ သဝနာဒယော သာဓုကံ ပဝတ္တိတာ ဟောန္တီတိ? ‘‘အဒ္ဓာ ဣမာယ သမ္မာပဋိပတ္တိယာ သကလသာသနသမ္ပတ္တိ ဟတ္ထဂတာ ဘဝိသ္သတီ’’တိ အာဒရဂာရဝယောဂေန ကထာဒီသု အပရိဘဝာဒိနာ စ။ ဝုတ္တဉ္ဟိ ‘‘ပဉ္စဟိ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မေဟိ သမန္နာဂတော သုဏန္တော သဒ္ဓမ္မံ ဘဗ္ဗော နိယာမံ ဩက္ကမိတုံ ကုသလေသု ဓမ္မေသု သမ္မတ္တံ။ ကတမေဟိ ပဉ္စဟိ? ကထံ န ပရိဘောတိ, ကထိတံ န ပရိဘောတိ, န အတ္တာနံ ပရိဘောတိ, အဝိက္ခိတ္တစိတ္တော ဓမ္မံ သုဏာတိ ဧကဂ္ဂစိတ္တော, ယောနိသော စ မနသိကရောတိ။ ဣမေဟိ ခော, ဘိက္ခဝေ, ပဉ္စဟိ ဓမ္မေဟိ သမန္နာဂတော သုဏန္တော သဒ္ဓမ္မံ ဘဗ္ဗော နိယာမံ ဩက္ကမိတုံ ကုသလေသု ဓမ္မေသု သမ္မတ္တ’’န္တိ (အ. နိ. ၅.၁၅၁)။ တေနေဝာဟ – ‘‘သာဓုကံ သဝနမနသိကာရာယတ္တာ ဟိ သာသနသမ္ပတ္တီ’’တိ။
Bhikkhanasīlatāti bhikkhanena jīvanasīlatā, na kasivāṇijjādinā jīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (jā. 1.7.59) evaṃ vuttā bhikkhanasabhāvatā, na yācanakohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritāti ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā, ye ca gihibhāve paresaṃ adhikabhāvampi anupagatattā bhikkhācariyaṃ paramakāruññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāruññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti. Adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussusājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha. Tattha sādhukaṃ savanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena kathādīsu aparibhavādinā ca. Vuttañhi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Kathaṃ na paribhoti, kathitaṃ na paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasikaroti. Imehi kho, bhikkhave, pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha – ‘‘sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti.
ပုဗ္ဗေ သဗ္ဗပရိသာသာဓာရဏတ္တေပိ ဘဂဝတော ဓမ္မဒေသနာယ ‘‘ဇေဋ္ဌသေဋ္ဌာ’’တိအာဒိနာ ဘိက္ခူနံ ဧဝ အာမန္တနေ ကာရဏံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ဘိက္ခူ အာမန္တေတ္ဝာဝ ဓမ္မဒေသနာယ ပယောဇနံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ကိမတ္ထံ ပန ဘဂဝာ’’တိ စောဒနံ သမုဋ္ဌာပေတိ။ တတ္ထ အညံ စိန္တေန္တာတိ အညဝိဟိတာ။ ဝိက္ခိတ္တစိတ္တာတိ အသမာဟိတစိတ္တာ။ ဓမ္မံ ပစ္စဝေက္ခန္တာတိ ဟိယ္ယော တတော ပရံ ဒိဝသေသု ဝာ သုတဓမ္မံ ပတိ ပတိ မနသာ အဝေက္ခန္တာ။ ဘိက္ခူ အာမန္တေတ္ဝာ ဓမ္မေ ဒေသိယမာနေ အာဒိတော ပဋ္ဌာယ ဒေသနံ သလ္လက္ခေတုံ သက္ကောန္တီတိ ဣမမတ္ထံ ဗ္ယတိရေကမုခေန ဒသ္သေတုံ ‘‘တေ အနာမန္တေတ္ဝာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။
Pubbe sabbaparisāsādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti hiyyo tato paraṃ divasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.
ဘိက္ခဝောတိ စေတ္ထ သန္ဓိဝသေန ဣ-ကာရလောပော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဘိက္ခဝော ဣတီတိ အယံ ဣတိ-သဒ္ဒော ဟေတုပရိသမာပနာဒိအတ္ထပဒတ္ထဝိပရိယာယပကာရာဝဓာရဏနိဒသ္သနာဒိအနေကတ္ထပ္ပဘေဒော။ တထာ ဟေသ ‘‘ရုပ္ပတီတိ ခော, ဘိက္ခဝေ, တသ္မာ ရူပန္တိ ဝုစ္စတီ’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၃.၇၉) ဟေတ္ဝတ္ထေ ဒိသ္သတိ။ ‘‘တသ္မာတိဟ မေ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မဒာယာဒာ ဘဝထ, မာ အာမိသဒာယာဒာ။ အတ္ထိ မေ တုမ္ဟေသု အနုကမ္ပာ။ ကိန္တိ မေ သာဝကာ ဓမ္မဒာယာဒာ ဘဝေယ္ယုံ, နော အာမိသဒာယာဒာ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၁.၁၉) ပရိသမာပနေ။ ‘‘ဣတိ ဝာ ဣတိ ဧဝရူပာ နစ္စဂီတဝာဒိတဝိသူကဒသ္သနာ ပဋိဝိရတော’’တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၁၃) အာဒိအတ္ထေ။ ‘‘မာဂဏ္ဍိယောတိ တသ္သ ဗ္ရာဟ္မဏသ္သ သင္ခာ သမညာ ပညတ္တိ ဝောဟာရော နာမံ နာမကမ္မံ နာမဓေယ္ယံ နိရုတ္တိ ဗ္ယဉ္ဇနမဘိလာပော’’တိအာဒီသု (မဟာနိ. ၇၃, ၇၅) ပဒတ္ထဝိပရိယာယေ။ ‘‘ဣတိ ခော, ဘိက္ခဝေ, သပ္ပဋိဘယော ဗာလော, အပ္ပဋိဘယော ပဏ္ဍိတော, သဥပဒ္ဒဝော ဗာလော, အနုပဒ္ဒဝော ပဏ္ဍိတော, သဥပသဂ္ဂော ဗာလော, အနုပသဂ္ဂော ပဏ္ဍိတော’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၁၂၄) ပကာရေ။ ‘‘အတ္ထိ ဣဒပ္ပစ္စယာ ဇရာမရဏန္တိ ပုဋ္ဌေန သတာ, ‘အာနန္ဒ, အတ္ထီ’တိသ္သ ဝစနီယံ။ ‘ကိံ ပစ္စယာ ဇရာမရဏ’န္တိ ဣတိ စေ ဝဒေယ္ယ။ ဇာတိပစ္စယာ ဇရာမရဏံ ဣစ္စသ္သ ဝစနီယ’’န္တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၂.၉၆) အဝဓာရဏေ။ ‘‘အတ္ထီတိ ခော, ကစ္စာန, အယမေကော အန္တော, နတ္ထီတိ ခော, ကစ္စာန, အယံ ဒုတိယော အန္တော’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၂.၁၅; သံ. နိ. ၃.၉၀) နိဒသ္သနေ။ ဣဓာပိ နိဒသ္သနေ ဧဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဘိက္ခဝောတိ ဟိ အာမန္တနာကာရော။ တမေသ ဣတိ-သဒ္ဒော နိဒသ္သေတိ ‘‘ဘိက္ခဝောတိ အာမန္တေသီ’’တိ။ ဣမိနာ နယေန ‘‘ဘဒ္ဒန္တေ’’တိအာဒီသုပိ ယထာရဟံ ဣတိ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ပုဗ္ဗေ ‘‘ဘဂဝာ အာမန္တေသီ’’တိ ဝုတ္တတ္တာ ‘‘ဘဂဝတော ပစ္စသ္သောသု’’န္တိ ဣဓ ‘‘ဘဂဝတော’’တိ သာမိဝစနံ အာမန္တနမေဝ သမ္ဗန္ဓိအန္တရံ အပေက္ခတီတိ ဣမိနာ အဓိပ္ပာယေန ‘‘ဘဂဝတော အာမန္တနံ ပဋိအသ္သောသု’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ‘‘ဘဂဝတော’’တိ ပန ဣဒံ ပဋိသ္သဝသမ္ဗန္ဓေန သမ္ပဒာနဝစနံ ယထာ ‘‘ဒေဝဒတ္တာယ ပဋိသ္သုဏောတီ’’တိ။ ယံ နိဒာနံ ဘာသိတန္တိ သမ္ဗန္ဓော။ ဣမသ္သ သုတ္တသ္သ သုခာဝဂာဟဏတ္ထန္တိ ကမလကုဝလယုဇ္ဇလဝိမလသာဒုရသသလိလာယ ပောက္ခရဏိယာ သုခာဝတရဏတ္ထံ နိမ္မလသိလာတလရစနာဝိလာသသောဘိတရတနသောပာနံ ဝိပ္ပကိဏ္ဏမုတ္တာတလသဒိသဝာလုကာစုဏ္ဏပဏ္ဍရဘူမိဘာဂံ တိတ္ထံ ဝိယ သုဝိဘတ္တဘိတ္တိဝိစိတ္ရဝေဒိကာပရိက္ခိတ္တသ္သ နက္ခတ္တပထံ ဖုသိတုကာမတာယ ဝိယ ပဋိဝိဇမ္ဘိတသမုသ္သယသ္သ ပာသာဒဝရသ္သ သုခာရောဟနတ္ထံ ဒန္တမယသဏ္ဟမုဒုဖလကဉ္စနလတာဝိနဒ္ဓမဏိဂဏပ္ပဘာသမုဒယုဇ္ဇလသောဘံ သောပာနံ ဝိယ သုဝဏ္ဏဝလယနူပုရာဒိသင္ဃဋ္ဋနသဒ္ဒသမ္မိသ္သိတသ္သ ကထိတဟသိတမဓုရသ္သရဂေဟဇနဝိဇမ္ဘိတဝိစရိတသ္သ ဥဠာရဣသ္သရိယဝိဘဝသောဘိတသ္သ မဟာဃရသ္သ သုခပ္ပဝေသနတ္ထံ သုဝဏ္ဏရဇတမဏိမုတ္တာပဝာဠာဒိဇုတိဝိသ္သရဝိဇ္ဇောတိတသုပ္ပတိဋ္ဌိတဝိသာလဒ္ဝာရဗာဟံ မဟာဒ္ဝာရံ ဝိယ စ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပန္နသ္သ ဗုဒ္ဓာနံ ဒေသနာဉာဏဂမ္ဘီရဘာဝသံသူစကသ္သ ဣမသ္သ သုတ္တသ္သ သုခာဝဂာဟတ္ထံ။
Bhikkhavoti cettha sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo. Bhikkhavo itīti ayaṃ iti-saddo hetuparisamāpanādiatthapadatthavipariyāyapakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetvatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā. Kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73, 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre. ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti puṭṭhena satā, ‘ānanda, atthī’tissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃ paccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya. Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe. ‘‘Atthīti kho, kaccāna, ayameko anto, natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; saṃ. ni. 3.90) nidassane. Idhāpi nidassane eva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantanākāro. Tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhiantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattāya paṭissuṇotī’’ti. Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthanti kamalakuvalayujjalavimalasādurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanāvilāsasobhitaratanasopānaṃ vippakiṇṇamuttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya paṭivijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohanatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitassa kathitahasitamadhurassaragehajanavijambhitavicaritassa uḷāraissariyavibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhatthaṃ.
ဧတ္ထာဟ – ‘‘ကိမတ္ထံ ပန ဓမ္မဝိနယသင္ဂဟေ ကယိရမာနေ နိဒာနဝစနံ, နနု ဘဂဝတာ ဘာသိတဝစနသ္သေဝ သင္ဂဟော ကာတဗ္ဗော’’တိ? ဝုစ္စတေ, ဒေသနာယ ဌိတိအသမ္မောသသဒ္ဓေယ္ယဘာဝသမ္ပာဒနတ္ထံ။ ကာလဒေသဒေသကနိမိတ္တပရိသာပဒေသေဟိ ဥပနိဗန္ဓိတ္ဝာ ဌပိတာ ဟိ ဒေသနာ စိရဋ္ဌိတိကာ ဟောတိ အသမ္မောသဓမ္မာ သဒ္ဓေယ္ယာ စ။ ဒေသကာလကတ္တုဟေတုနိမိတ္တေဟိ ဥပနိဗဒ္ဓော ဝိယ ဝောဟာရဝိနိစ္ဆယော။ တေနေဝ စ အာယသ္မတာ မဟာကသ္သပေန ‘‘စိတ္တပရိယာဒာနသုတ္တံ, အာဝုသော အာနန္ဒ, ကတ္ထ ဘာသိတ’’န္တိအာဒိနာ ဒေသာဒိပုစ္ဆာသု ကတာသု တာသံ ဝိသ္သဇ္ဇနံ ကရောန္တေန ဓမ္မဘဏ္ဍာဂာရိကေန ‘‘ဧဝံ မေ သုတ’’န္တိအာဒိနာ ဣမသ္သ သုတ္တသ္သ နိဒာနံ ဘာသိတံ။ အပိစ သတ္ထုသမ္ပတ္တိပ္ပကာသနတ္ထံ နိဒာနဝစနံ။ တထာဂတသ္သ ဟိ ဘဂဝတော ပုဗ္ဗစရဏာနုမာနာဂမတက္ကာဘာဝတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓဘာဝသိဒ္ဓိ။ န ဟိ သမ္မာသမ္ဗုသ္သ ပုဗ္ဗစရဏာဒီဟိ အတ္ထော အတ္ထိ သဗ္ဗတ္ထ အပ္ပဋိဟတဉာဏစာရတာယ ဧကပ္ပမာဏတ္တာ စ ဉေယ္ယဓမ္မေသု။ တထာ အာစရိယမုဋ္ဌိဓမ္မမစ္ဆရိယသာသနသာဝကာနာနုရာဂာဘာဝတော ခီဏာသဝဘာဝသိဒ္ဓိ။ န ဟိ သဗ္ဗသော ခီဏာသဝသ္သ တေ သမ္ဘဝန္တီတိ သုဝိသုဒ္ဓသ္သ ပရာနုဂ္ဂဟပ္ပဝတ္တိ။ ဧဝံ ဒေသကသံကိလေသဘူတာနံ ဒိဋ္ဌိသီလသမ္ပဒာဒူသကာနံ အဝိဇ္ဇာတဏ္ဟာနံ အစ္စန္တာဘာဝသံသူစကေဟိ ဉာဏပ္ပဟာနသမ္ပဒာဘိဗ္ယဉ္ဇနကေဟိ စ သမ္ဗုဒ္ဓဝိသုဒ္ဓဘာဝေဟိ ပုရိမဝေသာရဇ္ဇဒ္ဝယသိဒ္ဓိ, တတော စ အန္တရာယိကနိယ္ယာနိကဓမ္မေသု သမ္မောဟာဘာဝသိဒ္ဓိတော ပစ္ဆိမဝေသာရဇ္ဇဒ္ဝယသိဒ္ဓီတိ ဘဂဝတော စတုဝေသာရဇ္ဇသမန္နာဂမော အတ္တဟိတပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ စ နိဒာနဝစနေန ပကာသိတာ ဟောတိ။ တတ္ထ တတ္ထ သမ္ပတ္တပရိသာယ အဇ္ဈာသယာနုရူပံ ဌာနုပ္ပတ္တိကပ္ပဋိဘာနေန ဓမ္မဒေသနာဒီပနတော, ဣဓ ပန ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ အဇ္ဈာသယာနုရူပံ ဌာနုပ္ပတ္တိကပ္ပဋိဘာနေန ဓမ္မဒေသနာဒီပနတောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘သတ္ထုသမ္ပတ္တိပ္ပကာသနတ္ထံ နိဒာနဝစန’’န္တိ။
Etthāha – ‘‘kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate, desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘cittapariyādānasuttaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbacaraṇānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambussa pubbacaraṇādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇappahānasampadābhibyañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti. Tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.
တထာ သာသနသမ္ပတ္တိပ္ပကာသနတ္ထံ နိဒာနဝစနံ။ ဉာဏကရုဏာပရိဂ္ဂဟိတသဗ္ဗကိရိယသ္သ ဟိ ဘဂဝတော နတ္ထိ နိရတ္ထကာ ပဋိပတ္တိ, အတ္တဟိတတ္ထာ ဝာ။ တသ္မာ ပရေသံ ဧဝ အတ္ထာယ ပဝတ္တသဗ္ဗကိရိယသ္သ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ သကလမ္ပိ ကာယဝစီမနောကမ္မံ ယထာပဝတ္တံ ဝုစ္စမာနံ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကပရမတ္ထေဟိ ယထာရဟံ သတ္တာနံ အနုသာသနဋ္ဌေန သာသနံ, န ကပ္ပရစနာ။ တယိဒံ သတ္ထုစရိတံ ကာလဒေသဒေသကပရိသာပဒေသေဟိ သဒ္ဓိံ တတ္ထ တတ္ထ နိဒာနဝစနေဟိ ယထာရဟံ ပကာသီယတိ။ ‘‘ဣဓ ပန ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာန’’န္တိအာဒိ သဗ္ဗံ ပုရိမသဒိသမေဝ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘သာသနသမ္ပတ္တိပ္ပကာသနတ္ထံ နိဒာနဝစန’’န္တိ။ အပိစ သတ္ထုနော ပမာဏဘာဝပ္ပကာသနေန ဝစနေန သာသနသ္သ ပမာဏဘာဝဒသ္သနတ္ထံ နိဒာနဝစနံ, တဉ္စ ဒေသကပ္ပမာဏဘာဝဒသ္သနံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တနယာနုသာရေန ‘‘ဘဂဝာ’’တိ စ ဣမိနာ ပဒေန ဝိဘာဝိတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဘဂဝာတိ ဟိ တထာဂတသ္သ ရာဂဒောသမောဟာဒိသဗ္ဗကိလေသမလဒုစ္စရိတဒောသပ္ပဟာနဒီပနေန ဝစနေန အနညသာဓာရဏသုပရိသုဒ္ဓဉာဏကရုဏာဒိဂုဏဝိသေသယောဂပရိဒီပနေန တတော ဧဝ သဗ္ဗသတ္တုတ္တမဘာဝဒီပနေန အယမတ္ထော သဗ္ဗထာ ပကာသိတော ဟောတီတိ။ ဣဒမေတ္ထ နိဒာနဝစနပ္ပယောဇနသ္သ မုခမတ္တနိဒသ္သနံ။
Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kapparacanā. Tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati. ‘‘Idha pana rūpagarukānaṃ puggalāna’’ntiādi sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena vacanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. Bhagavāti hi tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritadosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.
နိက္ခိတ္တသ္သာတိ ဒေသိတသ္သ။ ဒေသနာ ဟိ ဒေသေတဗ္ဗသ္သ သီလာဒိအတ္ထသ္သ ဝေနေယ္ယသန္တာနေသု နိက္ခိပနတော ‘‘နိက္ခေပော’’တိ ဝုစ္စတိ။ သုတ္တနိက္ခေပံ ဝိစာရေတ္ဝာဝ ဝုစ္စမာနာ ပာကဋာ ဟောတီတိ သာမညတော ဘဂဝတော ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနသ္သ ဝိဘာဂံ ဒသ္သေတ္ဝာ ‘‘ဧတ္ထာယံ ဒေသနာ ဧဝံသမုဋ္ဌာနာ’’တိ ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနေ ဒသ္သိတေ သုတ္တသ္သ သမ္မဒေဝ နိဒာနပရိဇာနနေန ဝဏ္ဏနာယ သုဝိညေယ္ယတ္တာ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ယထာ အနေကသတအနေကသဟသ္သဘေဒာနိပိ သုတ္တန္တာနိ သံကိလေသဘာဂိယာဒိပဋ္ဌာနနယဝသေန သောဠသဝိဓတံ နာတိဝတ္တန္တိ, ဧဝံ အတ္တဇ္ဈာသယာဒိသုတ္တနိက္ခေပဝသေန စတုဗ္ဗိဓဘာဝန္တိ အာဟ – ‘‘စတ္တာရော ဟိ သုတ္တနိက္ခေပာ’’တိ။ ဧတ္ထ စ ယထာ အတ္တဇ္ဈာသယသ္သ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိယာ စ ပရဇ္ဈာသယပုစ္ဆာဟိ သဒ္ဓိံ သံသဂ္ဂဘေဒော သမ္ဘဝတိ ‘‘အတ္တဇ္ဈာသယော စ ပရဇ္ဈာသယော စ, အတ္တဇ္ဈာသယော စ ပုစ္ဆာဝသိကော စ, အဋ္ဌုပ္ပတ္တိကော စ ပရဇ္ဈာသယော စ, အဋ္ဌုပ္ပတ္တိကော စ ပုစ္ဆာဝသိကော စာ’’တိ အဇ္ဈာသယပုစ္ဆာနုသန္ဓိသဗ္ဘာဝတော, ဧဝံ ယဒိပိ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိယာ အတ္တဇ္ဈာသယေနပိ သံသဂ္ဂဘေဒော သမ္ဘဝတိ, အတ္တဇ္ဈာသယာဒီဟိ ပန ပုရတော ဌိတေဟိ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိယာ သံသဂ္ဂော နတ္ထီတိ န ဣဓ နိရဝသေသော ဝိတ္ထာရနယော သမ္ဘဝတီတိ ‘‘စတ္တာရော သုတ္တနိက္ခေပာ’’တိ ဝုတ္တံ။ တဒန္တောဂဓတ္တာ ဝာ သေသနိက္ခေပာနံ မူလနိက္ခေပဝသေန စတ္တာရောဝ ဒသ္သိတာ။ ယထာဒသ္သနဉ္ဟေတ္ထ အယံ သံသဂ္ဂဘေဒော ဂဟေတဗ္ဗောတိ။
Nikkhittassāti desitassa. Desanā hi desetabbassa sīlādiatthassa veneyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāya samuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha – ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti. Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti na idha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Tadantogadhattā vā sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Yathādassanañhettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.
တတ္ရာယံ ဝစနတ္ထော – နိက္ခိပီယတီတိ နိက္ခေပော, သုတ္တံ ဧဝ နိက္ခေပော သုတ္တနိက္ခေပော။ အထ ဝာ နိက္ခိပနံ နိက္ခေပော, သုတ္တသ္သ နိက္ခေပော သုတ္တနိက္ခေပော, သုတ္တဒေသနာတိ အတ္ထော။ အတ္တနော အဇ္ဈာသယော အတ္တဇ္ဈာသယော, သော အသ္သ အတ္ထိ ကာရဏဘူတောတိ အတ္တဇ္ဈာသယော။ အတ္တနော အဇ္ဈာသယော ဧတသ္သာတိ ဝာ အတ္တဇ္ဈာသယော။ ပရဇ္ဈာသယေပိ ဧသေဝ နယော။ ပုစ္ဆာယ ဝသော ပုစ္ဆာဝသော, သော ဧတသ္သ အတ္ထီတိ ပုစ္ဆာဝသိကော။ သုတ္တဒေသနာဝတ္ထုဘူတသ္သ အတ္ထသ္သ ဥပ္ပတ္တိ အတ္ထုပ္ပတ္တိ, အတ္ထုပ္ပတ္တိယေဝ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိ တ္ထ-ကာရသ္သ ဋ္ဌ-ကာရံ ကတ္ဝာ။ သာ ဧတသ္သ အတ္ထီတိ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိကော။ အထ ဝာ နိက္ခိပီယတိ သုတ္တံ ဧတေနာတိ သုတ္တနိက္ခေပော, အတ္တဇ္ဈာသယာဒိ ဧဝ။ ဧတသ္မိံ အတ္ထဝိကပ္ပေ အတ္တနော အဇ္ဈာသယော အတ္တဇ္ဈာသယော။ ပရေသံ အဇ္ဈာသယော ပရဇ္ဈာသယော။ ပုစ္ဆီယတီတိ ပုစ္ဆာ, ပုစ္ဆိတဗ္ဗော အတ္ထော။ ပုစ္ဆာဝသေန ပဝတ္တံ ဓမ္မပ္ပဋိဂ္ဂာဟကာနံ ဝစနံ ပုစ္ဆာဝသိကံ, တဒေဝ နိက္ခေပသဒ္ဒာပေက္ခာယ ပုလ္လိင္ဂဝသေန ဝုတ္တံ – ‘‘ပုစ္ဆာဝသိကော’’တိ။ တထာ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိ ဧဝ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိကောတိ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ – ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.
အပိစေတ္ထ ပရေသံ ဣန္ဒ္ရိယပရိပာကာဒိကာရဏနိရပေက္ခတ္တာ အတ္တဇ္ဈာသယသ္သ ဝိသုံ သုတ္တနိက္ခေပဘာဝော ယုတ္တော ကေဝလံ အတ္တနော အဇ္ဈာသယေနေဝ ဓမ္မတန္တိဋ္ဌပနတ္ထံ ပဝတ္တိတဒေသနတ္တာ။ ပရဇ္ဈာသယပုစ္ဆာဝသိကာနံ ပန ပရေသံ အဇ္ဈာသယပုစ္ဆာနံ ဒေသနာပဝတ္တိဟေတုဘူတာနံ ဥပ္ပတ္တိယံ ပဝတ္တိတာနံ ကထမဋ္ဌုပ္ပတ္တိယာ အနဝရောဓော, ပုစ္ဆာဝသိကအဋ္ဌုပ္ပတ္တိကာနံ ဝာ ပရဇ္ဈာသယာနုရောဓေန ပဝတ္တိတာနံ ကထံ ပရဇ္ဈာသယေ အနဝရောဓောတိ? န စောဒေတဗ္ဗမေတံ။ ပရေသဉ္ဟိ အဘိနီဟာရပရိပုစ္ဆာဒိဝိနိမုတ္တသ္သေဝ သုတ္တဒေသနာကာရဏုပ္ပာဒသ္သ အဋ္ဌုပ္ပတ္တိဘာဝေန ဂဟိတတ္တာ ပရဇ္ဈာသယပုစ္ဆာဝသိကာနံ ဝိသုံ ဂဟဏံ။ တထာ ဟိ ဗ္ရဟ္မဇာလဓမ္မဒာယာဒသုတ္တာဒီနံ ဝဏ္ဏာဝဏ္ဏအာမိသုပ္ပာဒာဒိဒေသနာနိမိတ္တံ ‘‘အဋ္ဌုပ္ပတ္တီ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ပရေသံ ပုစ္ဆံ ဝိနာ အဇ္ဈာသယံ ဧဝ နိမိတ္တံ ကတ္ဝာ ဒေသိတော ပရဇ္ဈာသယော, ပုစ္ဆာဝသေန ဒေသိတော ပုစ္ဆာဝသိကောတိ ပာကဋောယမတ္ထောတိ။ အတ္တနော အဇ္ဈာသယေနေဝ ကထေသီတိ ဓမ္မတန္တိဋ္ဌပနတ္ထံ ကထေသိ။ ဝိမုတ္တိပရိပာစနီယာ ဓမ္မာ သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယာဒယော။ အဇ္ဈာသယန္တိ အဓိမုတ္တိံ။ ခန္တိန္တိ ဒိဋ္ဌိနိဇ္ဈာနက္ခန္တိံ။ မနန္တိ ပညတ္တိစိတ္တံ။ အဘိနီဟာရန္တိ ပဏိဓာနံ။ ဗုဇ္ဈနဘာဝန္တိ ဗုဇ္ဈနသဘာဝံ, ပဋိဝိဇ္ဈနာကာရံ ဝာ။ ရူပဂရုကာနန္တိ ပဉ္စသု အာရမ္မဏေသု ရူပာရမ္မဏဂရုကာ ရူပဂရုကာ။ စိတ္တေန ရူပနိန္နာ ရူပပောဏာ ရူပပဗ္ဘာရာ ရူပဒသ္သနပ္ပသုတာ ရူပေန အာကဍ္ဎိတဟဒယာ, တေသံ ရူပဂရုကာနံ။
Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesīti dhammatantiṭṭhapanatthaṃ kathesi. Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti paññatticittaṃ. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā. Rūpagarukānanti pañcasu ārammaṇesu rūpārammaṇagarukā rūpagarukā. Cittena rūpaninnā rūpapoṇā rūpapabbhārā rūpadassanappasutā rūpena ākaḍḍhitahadayā, tesaṃ rūpagarukānaṃ.
ပဋိသေဓတ္ထောတိ ပဋိက္ခေပတ္ထော။ ကသ္သ ပန ပဋိက္ခေပတ္ထောတိ? ကိရိယာပဓာနဉ္ဟိ ဝာက္ယံ, တသ္မာ ‘‘န သမနုပသ္သာမီ’’တိ သမနုပသ္သနာကိရိယာပဋိသေဓတ္ထော။ တေနာဟ – ‘‘ဣမသ္သ ပန ပဒသ္သာ’’တိအာဒိ။ ယော ပရော န ဟောတိ, သော အတ္တာတိ လောကသမညာမတ္တသိဒ္ဓံ သတ္တသန္တာနံ သန္ဓာယ – ‘‘အဟ’’န္တိ သတ္ထာ ဝဒတိ, န ဗာဟိရကပရိကပ္ပိတံ အဟံကာရဝိသယံ အဟံကာရသ္သ ဗောဓိမူလေယေဝ သမုစ္ဆိန္နတ္တာ။ လောကသမညာနတိက္ကမန္တာ ဧဝ ဟိ ဗုဒ္ဓာနံ လောကိယေ ဝိသယေ ဒေသနာပဝတ္တိ။ ဘိက္ခဝေတိ အာလပနေ ကာရဏံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တမေဝ။ အညန္တိ အပေက္ခာသိဒ္ဓတ္တာ အညတ္ထသ္သ ‘‘ဣဒာနိ ဝတ္တဗ္ဗဣတ္ထိရူပတော အည’’န္တိ အာဟ။ ဧကမ္ပိ ရူပန္တိ ဧကံ ဝဏ္ဏာယတနံ။ သမံ ဝိသမံ သမ္မာ ယာထာဝတော အနု အနု ပသ္သတီတိ သမနုပသ္သနာ, ဉာဏံ။ သံကိလိသ္သနဝသေန အနု အနု ပသ္သတီတိ သမနုပသ္သနာ, ဒိဋ္ဌိ။ နော နိစ္စတောတိ ဧတ္ထ ဣတိ-သဒ္ဒော အာဒိအတ္ထော, ဧဝမာဒိကောတိ အတ္ထော။ တေန ‘‘ဒုက္ခတော သမနုပသ္သတီ’’တိ ဧဝမာဒီနိ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ ဩလောကေန္တောပီတိ ဒေဝမနုသ္သဝိမာနကပ္ပရုက္ခမဏိကနကာဒိဂတာနိ ရူပာနိ အနဝသေသံ သဗ္ဗညုတညာဏေန ဩလောကေန္တောပိ။ သာမညဝစနောပိ ယံ-သဒ္ဒော ‘‘ဧကရူပမ္ပီ’’တိ ရူပသ္သ အဓိဂတတ္တာ ရူပဝိသယော ဣစ္ဆိတောတိ ‘‘ယံ ရူပ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တထာ ပုရိသသဒ္ဒော ပရိယာဒိယိတဗ္ဗစိတ္တပုဂ္ဂလဝိသယောတိ ရူပဂရုကသ္သာတိ ဝိသေသိတံ။ ဂဟဏံ ‘‘ခေပန’’န္တိ စ အဓိပ္ပေတံ, ပရိယာဒာနဉ္စ ဥပ္ပတ္တိနိဝာရဏန္တိ အာဟ – ‘‘စတုဘူမကကုသလစိတ္တ’’န္တိ။ တဉ္ဟိ ရူပံ တာဒိသသ္သ ပရိတ္တကုသလသ္သပိ ဥပ္ပတ္တိံ နိဝာရေတိ, ကိမင္ဂံ ပန မဟဂ္ဂတာနုတ္တရစိတ္တသ္သာတိ လောကုတ္တရကုသလစိတ္တသ္သပိ ဥပ္ပတ္တိယာ နိဝာရဏံ ဟောတုံ သမတ္ထံ, လောကိယကုသလုပ္ပတ္တိယာ နိဝာရကတ္တေ ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထီတိ ‘‘စတုဘူမကကုသလစိတ္တံ ပရိယာဒိယိတ္ဝာ’’တိ ဝုတ္တံ။ န ဟိ ကာမဂုဏသ္သာဒပ္ပသုတသ္သ ပုရိသသ္သ ဒာနာဒိဝသေန သဝိပ္ဖာရိကာ ကုသလုပ္ပတ္တိ သမ္ဘဝတိ။ ဂဏ္ဟိတ္ဝာ ခေပေတ္ဝာတိ အတ္တာနံ အသ္သာဒေတ္ဝာ ပဝတ္တမာနသ္သ အကုသလစိတ္တသ္သ ပစ္စယော ဟောန္တံ ပဝတ္တိနိဝာရဏေန မုဋ္ဌိဂတံ ဝိယ ဂဟေတ္ဝာ အနုပ္ပာဒနိရောဓေန ခေပေတ္ဝာ ဝိယ တိဋ္ဌတိ။ တာဝ မဟတိ လောကသန္နိဝာသေ တသ္သ ပရိယာဒိယဋ္ဌာနံ အဝိစ္ဆေဒတော လဗ္ဘတီတိ အာဟ – ‘‘တိဋ္ဌတီ’’တိ ယထာ ‘‘ပဗ္ဗတာ တိဋ္ဌန္တိ, နဇ္ဇော သန္ဒန္တီ’’တိ။ တေနာဟ – ‘‘ဣဓ ဥဘယမ္ပိ ဝဋ္ဋတီ’’တိအာဒိ။
Paṭisedhatthoti paṭikkhepattho. Kassa pana paṭikkhepatthoti? Kiriyāpadhānañhi vākyaṃ, tasmā ‘‘na samanupassāmī’’ti samanupassanākiriyāpaṭisedhattho. Tenāha – ‘‘imassa pana padassā’’tiādi. Yo paro na hoti, so attāti lokasamaññāmattasiddhaṃ sattasantānaṃ sandhāya – ‘‘aha’’nti satthā vadati, na bāhirakaparikappitaṃ ahaṃkāravisayaṃ ahaṃkārassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Lokasamaññānatikkamantā eva hi buddhānaṃ lokiye visaye desanāpavatti. Bhikkhaveti ālapane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Aññanti apekkhāsiddhattā aññatthassa ‘‘idāni vattabbaitthirūpato añña’’nti āha. Ekampi rūpanti ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ. Samaṃ visamaṃ sammā yāthāvato anu anu passatīti samanupassanā, ñāṇaṃ. Saṃkilissanavasena anu anu passatīti samanupassanā, diṭṭhi. No niccatoti ettha iti-saddo ādiattho, evamādikoti attho. Tena ‘‘dukkhato samanupassatī’’ti evamādīni saṅgaṇhāti. Olokentopīti devamanussavimānakapparukkhamaṇikanakādigatāni rūpāni anavasesaṃ sabbaññutaññāṇena olokentopi. Sāmaññavacanopi yaṃ-saddo ‘‘ekarūpampī’’ti rūpassa adhigatattā rūpavisayo icchitoti ‘‘yaṃ rūpa’’nti vuttaṃ. Tathā purisasaddo pariyādiyitabbacittapuggalavisayoti rūpagarukassāti visesitaṃ. Gahaṇaṃ ‘‘khepana’’nti ca adhippetaṃ, pariyādānañca uppattinivāraṇanti āha – ‘‘catubhūmakakusalacitta’’nti. Tañhi rūpaṃ tādisassa parittakusalassapi uppattiṃ nivāreti, kimaṅgaṃ pana mahaggatānuttaracittassāti lokuttarakusalacittassapi uppattiyā nivāraṇaṃ hotuṃ samatthaṃ, lokiyakusaluppattiyā nivārakatte vattabbameva natthīti ‘‘catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā’’ti vuttaṃ. Na hi kāmaguṇassādappasutassa purisassa dānādivasena savipphārikā kusaluppatti sambhavati. Gaṇhitvā khepetvāti attānaṃ assādetvā pavattamānassa akusalacittassa paccayo hontaṃ pavattinivāraṇena muṭṭhigataṃ viya gahetvā anuppādanirodhena khepetvā viya tiṭṭhati. Tāva mahati lokasannivāse tassa pariyādiyaṭṭhānaṃ avicchedato labbhatīti āha – ‘‘tiṭṭhatī’’ti yathā ‘‘pabbatā tiṭṭhanti, najjo sandantī’’ti. Tenāha – ‘‘idha ubhayampi vaṭṭatī’’tiādi.
ယထယိဒန္တိ သန္ဓိဝသေန အာကာရသ္သ ရသ္သတ္တံ ယကာရာဂမော စာတိ အာဟ – ‘‘ယထာ ဣဒ’’န္တိ။ ဣတ္ထိယာ ရူပန္တိ ဣတ္ထိသရီရဂတံ တပ္ပဋိဗဒ္ဓဉ္စ ရူပာယတနံ။ ပရမတ္ထသ္သ နိရုဠ္ဟော, ပဌမံ သာဓာရဏတော သဒ္ဒသတ္ထလက္ခဏာနိ ဝိဘာဝေတဗ္ဗာနိ, ပစ္ဆာ အသာဓာရဏတောတိ တာနိ ပာဠိဝသေန ဝိဘာဝေတုံ – ‘‘ရုပ္ပတီတိ ခော။ပေ.။ ဝေဒိတဗ္ဗ’’န္တိ အာဟ။ တတ္ထ ရုပ္ပတီတိ သီတာဒိဝိရောဓိပစ္စယေဟိ ဝိကာရံ အာပာဒီယတိ, အာပဇ္ဇတီတိ ဝာ အတ္ထော။ ဝိကာရုပ္ပတ္တိ စ ဝိရောဓိပစ္စယသန္နိပာတေ ဝိသဒိသုပ္ပတ္တိ ဝိဘူတတရာ, ကုတော ပနာယံ ဝိသေသောတိ စေ? ‘‘သီတေနာ’’တိအာဒိဝစနတော။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ဝေဒနာဒီသု အနဝသေသရူပသမညာ သာမညလက္ခဏန္တိ သဗ္ဗရူပဓမ္မသာဓာရဏံ ရူပ္ပနံ။ ဣဒာနိ အတ္ထုဒ္ဓာရနယေန ရူပသဒ္ဒံ သံဝဏ္ဏေန္တော ‘‘အယံ ပနာ’’တိအာဒိမာဟ။ ရူပက္ခန္ဓေ ဝတ္တတီတိ ‘‘ဩဠာရိကံ ဝာ သုခုမံ ဝာ’’တိအာဒိဝစနတော (မ. နိ. ၁.၃၆၁; ၂.၁၁၃; ၃.၈၆, ၈၉; ဝိဘ. ၂)။ ရူပူပပတ္တိယာတိ ဧတ္ထ ရူပဘဝော ရူပံ ဥတ္တရပဒလောပေန။ ရူပဘဝူပပတ္တိယာတိ အယဉ္ဟေတ္ထ အတ္ထော။ ကသိဏနိမိတ္တေတိ ပထဝီကသိဏာဒိသညိတေ ပဋိဘာဂနိမိတ္တေ။ ရူပ္ပတိ အတ္တနော ဖလသ္သ သဘာဝံ ကရောတီတိ ရူပံ, သဘာဝဟေတူတိ အာဟ – ‘‘သရူပာ။ပေ.။ ဧတ္ထ ပစ္စယေ’’တိ။ ကရစရဏာဒိအဝယဝသင္ဃာတဘာဝေန ရူပီယတိ နိရူပီယတီတိ ရူပံ, ရူပကာယောတိ အာဟ – ‘‘အာကာသော။ပေ.။ ဧတ္ထ သရီရေ’’တိ။
Yathayidanti sandhivasena ākārassa rassattaṃ yakārāgamo cāti āha – ‘‘yathā ida’’nti. Itthiyā rūpanti itthisarīragataṃ tappaṭibaddhañca rūpāyatanaṃ. Paramatthassa niruḷho, paṭhamaṃ sādhāraṇato saddasatthalakkhaṇāni vibhāvetabbāni, pacchā asādhāraṇatoti tāni pāḷivasena vibhāvetuṃ – ‘‘ruppatīti kho…pe… veditabba’’nti āha. Tattha ruppatīti sītādivirodhipaccayehi vikāraṃ āpādīyati, āpajjatīti vā attho. Vikāruppatti ca virodhipaccayasannipāte visadisuppatti vibhūtatarā, kuto panāyaṃ visesoti ce? ‘‘Sītenā’’tiādivacanato. Evañca katvā vedanādīsu anavasesarūpasamaññā sāmaññalakkhaṇanti sabbarūpadhammasādhāraṇaṃ rūppanaṃ. Idāni atthuddhāranayena rūpasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘ayaṃ panā’’tiādimāha. Rūpakkhandhe vattatīti ‘‘oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89; vibha. 2). Rūpūpapattiyāti ettha rūpabhavo rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpabhavūpapattiyāti ayañhettha attho. Kasiṇanimitteti pathavīkasiṇādisaññite paṭibhāganimitte. Rūppati attano phalassa sabhāvaṃ karotīti rūpaṃ, sabhāvahetūti āha – ‘‘sarūpā…pe… ettha paccaye’’ti. Karacaraṇādiavayavasaṅghātabhāvena rūpīyati nirūpīyatīti rūpaṃ, rūpakāyoti āha – ‘‘ākāso…pe… ettha sarīre’’ti.
ရူပယတိ ဝဏ္ဏဝိကာရံ အာပဇ္ဇမာနံ ဟဒယင္ဂတဘာဝံ ပကာသေတီတိ ရူပံ, ဝဏ္ဏာယတနံ။ အာရောဟပရိဏာဟာဒိဘေဒရူပဂတံ သဏ္ဌာနသမ္ပတ္တိံ နိသ္သာယ ပသာဒံ အာပဇ္ဇမာနော ရူပပ္ပမာဏောတိ ဝုတ္တောတိ အာဟ – ‘‘ဧတ္ထ သဏ္ဌာနေ’’တိ။ ပိယရူပန္တိအာဒီသု သဘာဝတ္ထော ရူပသဒ္ဒော။ အာဒိသဒ္ဒေန ရူပဇ္ဈာနာဒီနံ သင္ဂဟော။ ‘‘ရူပီ ရူပာနိ ပသ္သတီ’’တိ ဧတ္ထ အဇ္ဈတ္တံ ကေသာဒီသု ပရိကမ္မသညာဝသေန ပဋိလဒ္ဓရူပဇ္ဈာနံ ရူပံ, တံ အသ္သ အတ္ထီတိ ရူပီတိ ဝုတ္တော။ ဣတ္ထိယာ စတုသမုဋ္ဌာနေ ဝဏ္ဏေတိ ဣတ္ထိသရီရပရိယာပန္နမေဝ ရူပံ ဂဟိတံ, တပ္ပဋိဗဒ္ဓဝတ္ထာလင္ကာရာဒိရူပမ္ပိ ပန ပုရိသစိတ္တသ္သ ပရိယာဒာယကံ ဟောတီတိ ဒသ္သေတုံ – ‘‘အပိစာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဂန္ဓဝဏ္ဏဂ္ဂဟဏေန ဝိလေပနံ ဝုတ္တံ။ ကာမံ ‘‘အသုကာယ ဣတ္ထိယာ ပသာဓန’’န္တိ သလ္လက္ခိတသ္သ အကာယပ္ပဋိဗဒ္ဓသ္သပိ ဝဏ္ဏော ပဋိဗဒ္ဓစိတ္တသ္သ ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌေယ္ယ, တံ ပန န ဧကန္တိကန္တိ ဧကန္တိကံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ကာယပ္ပဋိဗဒ္ဓော’’တိအာဟ။ ဥပကပ္ပတီတိ စိတ္တသ္သ ပရိယာဒာနာယ ဥပကပ္ပတိ။ ပုရိမသ္သေဝာတိ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တအတ္ထသ္သေဝ ဒဠ္ဟီကရဏတ္ထံ ဝုတ္တံ ယထာ ‘‘ဒ္ဝိက္ခတ္တုံ ဗန္ဓံ သုဗန္ဓ’’န္တိ။ နိဂမနဝသေန ဝာ ဧတံ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဩပမ္မဝသေန ဝုတ္တန္တိ ‘‘ယံ ဧဝံ ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီ’’တိ သကလမေဝိဒံ ပုရိမဝစနံ ဥပမာဝသေန ဝုတ္တံ, တတ္ထ ပန ဥပမာဘူတံ အတ္ထံ ဒသ္သေတုံ – ‘‘ယထယိဒံ။ပေ.။ ဣတ္ထိရူပ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ပရိယာဒာနေ အာနုဘာဝော သမ္ဘဝော ပရိယာဒာနာနုဘာဝော, တသ္သ ဒသ္သနဝသေန ဝုတ္တံ။
Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ, vaṇṇāyatanaṃ. Ārohapariṇāhādibhedarūpagataṃ saṇṭhānasampattiṃ nissāya pasādaṃ āpajjamāno rūpappamāṇoti vuttoti āha – ‘‘ettha saṇṭhāne’’ti. Piyarūpantiādīsu sabhāvattho rūpasaddo. Ādisaddena rūpajjhānādīnaṃ saṅgaho. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’ti ettha ajjhattaṃ kesādīsu parikammasaññāvasena paṭiladdharūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpīti vutto. Itthiyā catusamuṭṭhāne vaṇṇeti itthisarīrapariyāpannameva rūpaṃ gahitaṃ, tappaṭibaddhavatthālaṅkārādirūpampi pana purisacittassa pariyādāyakaṃ hotīti dassetuṃ – ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Gandhavaṇṇaggahaṇena vilepanaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘asukāya itthiyā pasādhana’’nti sallakkhitassa akāyappaṭibaddhassapi vaṇṇo paṭibaddhacittassa purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, taṃ pana na ekantikanti ekantikaṃ dassento ‘‘kāyappaṭibaddho’’tiāha. Upakappatīti cittassa pariyādānāya upakappati. Purimassevāti pubbe vuttaatthasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ yathā ‘‘dvikkhattuṃ bandhaṃ subandha’’nti. Nigamanavasena vā etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Opammavasena vuttanti ‘‘yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti sakalamevidaṃ purimavacanaṃ upamāvasena vuttaṃ, tattha pana upamābhūtaṃ atthaṃ dassetuṃ – ‘‘yathayidaṃ…pe… itthirūpa’’nti vuttaṃ. Pariyādāne ānubhāvo sambhavo pariyādānānubhāvo, tassa dassanavasena vuttaṃ.
ဣဒံ ပန ‘‘ဣတ္ထိရူပ’’န္တိအာဒိဝစနံ ပရိယာဒာနာနုဘာဝေ သာဓေတဗ္ဗေ ဒီပေတဗ္ဗေ ဝတ္ထု ကာရဏံ။ နာဂော နာမ သော ရာဇာ, ဒီဃဒာဌိကတ္တာ ပန ‘‘မဟာဒာဌိကနာဂရာဇာ’’တိ ဝုတ္တော။ အသံဝရနိယာမေနာတိ စက္ခုဒ္ဝာရိကေန အသံဝရနီဟာရေန။ နိမိတ္တံ ဂဟေတ္ဝာတိ ရာဂုပ္ပတ္တိဟေတုဘူတံ ရူပံ သုဘနိမိတ္တံ ဂဟေတ္ဝာ။ ဝိသိကာဒသ္သနံ ဂန္တ္ဝာတိ သိဝထိကဒသ္သနံ ဂန္တ္ဝာ။ တတ္ထ ဟိ အာဒီနဝာနုပသ္သနာ ဣဇ္ဈတိ။ ဝတ္ထုလောဘေန ကုတော တာဒိသာယ မရဏန္တိ အသဒ္ဒဟန္တော ‘‘မုခံ တုမ္ဟာကံ ဓူမဝဏ္ဏ’’န္တိ တေ ဒဟရသာမဏေရေ ဥပ္ပဏ္ဍေန္တော ဝဒတိ။
Idaṃ pana ‘‘itthirūpa’’ntiādivacanaṃ pariyādānānubhāve sādhetabbe dīpetabbe vatthu kāraṇaṃ. Nāgo nāma so rājā, dīghadāṭhikattā pana ‘‘mahādāṭhikanāgarājā’’ti vutto. Asaṃvaraniyāmenāti cakkhudvārikena asaṃvaranīhārena. Nimittaṃ gahetvāti rāguppattihetubhūtaṃ rūpaṃ subhanimittaṃ gahetvā. Visikādassanaṃ gantvāti sivathikadassanaṃ gantvā. Tattha hi ādīnavānupassanā ijjhati. Vatthulobhena kuto tādisāya maraṇanti asaddahanto ‘‘mukhaṃ tumhākaṃ dhūmavaṇṇa’’nti te daharasāmaṇere uppaṇḍento vadati.
ရတနတ္တယေ သုပ္ပသန္နတ္တာ ကာကဝဏ္ဏတိသ္သာဒီဟိ ဝိသေသနတ္ထဉ္စ သော တိသ္သမဟာရာဇာ သဒ္ဓာသဒ္ဒေန ဝိသေသေတ္ဝာ ဝုစ္စတိ။ ဒဟရသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီတိ အဓိကာရဝသေန ဝုတ္တံ။ နိဋ္ဌိတုဒ္ဒေသကိစ္စောတိ ဂာမေ အသပ္ပာယရူပဒသ္သနံ ဣမသ္သ အနတ္ထာယ သိယာတိ အာစရိယေန နိဝာရိတဂာမပ္ပဝေသော ပစ္ဆာ နိဋ္ဌိတုဒ္ဒေသကိစ္စော ဟုတ္ဝာ ဌိတော။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘အတ္ထကာမာနံ ဝစနံ အဂ္ဂဟေတ္ဝာ’’တိ ။ နိဝတ္ထဝတ္ထံ သဉ္ဇာနိတ္ဝာတိ အတ္တနာ ဒိဋ္ဌဒိဝသေ နိဝတ္ထဝတ္ထံ တသ္သာ မတဒိဝသေ သိဝထိကဒသ္သနတ္ထံ ဂတေန လဒ္ဓံ သဉ္ဇာနိတ္ဝာ။ ဧဝမ္ပီတိ ဧဝံ မရဏသမ္ပာပနဝသေနပိ။ အယံ တာဝေတ္ထ အဋ္ဌကထာယ အနုတ္တာနတ္ထဒီပနာ။
Ratanattaye suppasannattā kākavaṇṇatissādīhi visesanatthañca so tissamahārājā saddhāsaddena visesetvā vuccati. Daharassa cittaṃ pariyādāyatiṭṭhatīti adhikāravasena vuttaṃ. Niṭṭhituddesakiccoti gāme asappāyarūpadassanaṃ imassa anatthāya siyāti ācariyena nivāritagāmappaveso pacchā niṭṭhituddesakicco hutvā ṭhito. Tena vuttaṃ – ‘‘atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā’’ti . Nivatthavatthaṃ sañjānitvāti attanā diṭṭhadivase nivatthavatthaṃ tassā matadivase sivathikadassanatthaṃ gatena laddhaṃ sañjānitvā. Evampīti evaṃ maraṇasampāpanavasenapi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya anuttānatthadīpanā.
နေတ္တိနယဝဏ္ဏနာ
Nettinayavaṇṇanā
ဣဒာနိ ပကရဏနယေန ပာဠိယာ အတ္ထဝဏ္ဏနံ ကရိသ္သာမ။ သာ ပန အတ္ထသံဝဏ္ဏနာ ယသ္မာ ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနပ္ပယောဇနဘာဇနေသု ပိဏ္ဍတ္ထေသု စ နိဒ္ဓာရိတေသု သုကရာ ဟောတိ သုဝိညေယ္ယာ စ, တသ္မာ သုတ္တဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနာဒီနိ ပဌမံ နိဒ္ဓာရယိသ္သာမ။ တတ္ထ သမုဋ္ဌာနံ နာမ ဒေသနာနိဒာနံ, တံ သာဓာရဏမသာဓာရဏန္တိ ဒုဝိဓံ။ တတ္ထ သာဓာရဏမ္ပိ အဇ္ဈတ္တိကဗာဟိရဘေဒတော ဒုဝိဓံ။ တတ္ထ သာဓာရဏံ အဇ္ဈတ္တိကသမုဋ္ဌာနံ နာမ လောကနာထသ္သ မဟာကရုဏာ။ တာယ ဟိ သမုသ္သာဟိတသ္သ ဘဂဝတော ဝေနေယ္ယာနံ ဓမ္မဒေသနာယ စိတ္တံ ဥဒပာဒိ, ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ – ‘‘သတ္တေသု စ ကာရုညတံ ပဋိစ္စ ဗုဒ္ဓစက္ခုနာ လောကံ ဝောလောကေသီ’’တိအာဒိ (မ. နိ. ၁.၂၈၃; မဟာဝ. ၉; သံ. နိ. ၁.၁၇၃)။ ဧတ္ထ စ ဟေတာဝတ္ထာယပိ မဟာကရုဏာယ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော ယာဝဒေဝ သံသာရမဟောဃတော သဒ္ဓမ္မဒေသနာဟတ္ထဒာနေဟိ သတ္တသန္တာရဏတ္ထံ တဒုပ္ပတ္တိတော။ ယထာ စ မဟာကရုဏာ, ဧဝံ သဗ္ဗညုတညာဏံ ဒသဗလဉာဏာဒယော စ ဒေသနာယ အဗ္ဘန္တရသမုဋ္ဌာနဘာဝေန ဝတ္တဗ္ဗာ။ သဗ္ဗဉ္ဟိ ဉေယ္ယဓမ္မံ တေသံ ဒေသေတဗ္ဗာကာရံ သတ္တာနဉ္စ အာသယာနုသယာဒိံ ယာထာဝတော ဇာနန္တော ဘဂဝာ ဌာနာဋ္ဌာနာဒီသု ကောသလ္လေန ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယာနုရူပံ ဝိစိတ္တနယဒေသနံ ပဝတ္တေသီတိ။ ဗာဟိရံ ပန သာဓာရဏံ သမုဋ္ဌာနံ ဒသသဟသ္သမဟာဗ္ရဟ္မပရိဝာရသ္သ သဟမ္ပတိဗ္ရဟ္မုနော အဇ္ဈေသနံ။ တဒဇ္ဈေသနုတ္တရကာလဉ္ဟိ ဓမ္မဂမ္ဘီရတာပစ္စဝေက္ခဏာဇနိတံ အပ္ပောသ္သုက္ကတံ ပဋိပ္ပသ္သမ္ဘေတ္ဝာ ဓမ္မသ္သာမီ ဓမ္မဒေသနာယ ဥသ္သာဟဇာတော အဟောသိ။ အသာဓာရဏမ္ပိ အဗ္ဘန္တရဗာဟိရဘေဒတော ဒုဝိဓမေဝ။ တတ္ထ အဗ္ဘန္တရံ ယာယ မဟာကရုဏာယ ယေန စ ဒေသနာဉာဏေန ဣဒံ သုတ္တံ ပဝတ္တိတံ, တဒုဘယံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဗာဟိရံ ပန ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ အဇ္ဈာသယော။ သ္ဝာယမတ္ထော အဋ္ဌကထာယံ ဝုတ္တော ဧဝ။
Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthasaṃvaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇamasādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; mahāva. 9; saṃ. ni. 1.173). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādayo ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbā. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbākāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivārassa sahampatibrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayo. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vutto eva.
ပယောဇနမ္ပိ သာဓာရဏာသာဓာရဏတော ဒုဝိဓံ။ တတ္ထ သာဓာရဏံ ယာဝ အနုပာဒာပရိနိဗ္ဗာနံ ဝိမုတ္တိရသတ္တာ ဘဂဝတော ဒေသနာယ။ တေနေဝာဟ – ‘‘ဧတဒတ္ထာ ကထာ, ဧတဒတ္ထာ မန္တနာ’’တိအာဒိ။ အသာဓာရဏံ ပန တေသံ ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ ရူပေ ဆန္ဒရာဂသ္သ ဇဟာပနံ, ဥဘယမ္ပေတံ ဗာဟိရမေဝ။ သစေ ပန ဝေနေယ္ယသန္တာနဂတမ္ပိ ဒေသနာဗလသိဒ္ဓိသင္ခာတံ ပယောဇနံ အဓိပ္ပာယသမိဇ္ဈနဘာဝတော ယထာဓိပ္ပေတတ္ထသိဒ္ဓိယာ မဟာကာရုဏိကသ္သ ဘဂဝတောပိ ပယောဇနမေဝာတိ ဂဏ္ဟေယ္ယ, ဣမိနာ ပရိယာယေနသ္သ အဗ္ဘန္တရတာပိ သိယာ။
Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha – ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpe chandarāgassa jahāpanaṃ, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.
အပိစ တေသံ ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ ရူပသ္မိံ ဝိဇ္ဇမာနသ္သ အာဒီနဝသ္သ ယာထာဝတော အနဝဗောဓော ဣမိသ္သာ ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနံ, တဒဝဗောဓော ပယောဇနံ။ သော ဟိ ဣမာယ ဒေသနာယ ဘဂဝန္တံ ပယောဇေတိ တန္နိပ္ဖာဒနပရာယံ ဒေသနာတိ ကတ္ဝာ။ ယဉ္ဟိ ဒေသနာယ သာဓေတဗ္ဗံ ဖလံ, တံ အာကင္ခိတဗ္ဗတ္တာ ဒေသကံ ဒေသနာယ ပယောဇေတီတိ ပယောဇနန္တိ ဝုစ္စတိ။ တထာ တေသံ ပုဂ္ဂလာနံ တဒညေသဉ္စ ဝေနေယ္ယာနံ ရူပမုခေန ပဉ္စသု ဥပာဒာနက္ခန္ဓေသု အာဒီနဝဒသ္သနဉ္စေတ္ထ ပယောဇနံ။ တထာ သံသာရစက္ကနိဝတ္တိသဒ္ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တိသသ္သတာဒိမိစ္ဆာဝာဒနိရာကရဏံ သမ္မာဝာဒပုရေက္ခာရော အကုသလမူလသမူဟနနံ ကုသလမူလသမာရောပနံ အပာယဒ္ဝာရပိဒဟနံ သဂ္ဂမဂ္ဂဒ္ဝာရဝိဝရဏံ ပရိယုဋ္ဌာနဝူပသမနံ အနုသယသမုဂ္ဃာတနံ ‘‘မုတ္တော မောစေသ္သာမီ’’တိ ပုရိမပဋိညာဝိသံဝာဒနံ တပ္ပဋိပက္ခမာရမနောရထဝိသံဝာဒနံ တိတ္ထိယဓမ္မနိမ္မထနံ ဗုဒ္ဓဓမ္မပတိဋ္ဌာပနန္တိ ဧဝမာဒီနိပိ ပယောဇနာနိ ဣဓ ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။
Apica tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ vijjamānassa ādīnavassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā tesaṃ puggalānaṃ tadaññesañca veneyyānaṃ rūpamukhena pañcasu upādānakkhandhesu ādīnavadassanañcettha payojanaṃ. Tathā saṃsāracakkanivattisaddhammacakkappavattisassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamaggadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāvisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.
ယထာ တေ ပုဂ္ဂလာ ရူပဂရုကာ, ဧဝံ တဒညေ စ သက္ကာယဂရုကာ သက္ကာယသ္မိံ အလ္လီနာ သင္ခတဓမ္မာနံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ စ ပဋိပတ္တိံ အဇာနန္တာ အသဒ္ဓမ္မသ္သဝနသာဓာရဏပရိစရိယမနသိကာရပရာ သဒ္ဓမ္မသ္သဝနဓာရဏပရိစယပ္ပဋိဝေဓဝိမုခာ စ ဘဝဝိပ္ပမောက္ခေသိနော ဝေနေယ္ယာ ဣမိသ္သာ ဒေသနာယ ဘာဇနံ။
Yathā te puggalā rūpagarukā, evaṃ tadaññe ca sakkāyagarukā sakkāyasmiṃ allīnā saṅkhatadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanasādhāraṇaparicariyamanasikāraparā saddhammassavanadhāraṇaparicayappaṭivedhavimukhā ca bhavavippamokkhesino veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ.
ပိဏ္ဍတ္တာ စေတ္ထ ရူပဂ္ဂဟဏေန ရူပဓာတုရူပာယတနရူပက္ခန္ဓပရိဂ္ဂဏ္ဟနံ ရူပမုခေန စတုဓမ္မာနံ ဝဋ္ဋတ္တယဝိစ္ဆေဒနူပာယော အာသဝောဃာဒိဝိဝေစနံ အဘိနန္ဒနနိဝာရဏသင္ဂတိက္ကမော ဝိဝာဒမူလပရိစ္စာဂော သိက္ခတ္တယာနုယောဂော ပဟာနတ္တယဒီပနာ သမထဝိပသ္သနာနုဋ္ဌာနံ ဘာဝနာသစ္ဆိကိရိယာသိဒ္ဓီတိ ဧဝမာဒယော ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Piṇḍattā cettha rūpaggahaṇena rūpadhāturūpāyatanarūpakkhandhapariggaṇhanaṃ rūpamukhena catudhammānaṃ vaṭṭattayavicchedanūpāyo āsavoghādivivecanaṃ abhinandananivāraṇasaṅgatikkamo vivādamūlapariccāgo sikkhattayānuyogo pahānattayadīpanā samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhīti evamādayo veditabbā.
ဣတော ပရံ ပန သောဠသ ဟာရာ ဒသ္သေတဗ္ဗာ။ တတ္ထ ‘‘ရူပ’’န္တိ သဟဇာတာ တသ္သ နိသ္သယဘူတာ တပ္ပဋိဗဒ္ဓာ စ သဗ္ဗေ ရူပာရူပဓမ္မာ တဏ္ဟာဝဇ္ဇာ ဒုက္ခသစ္စံ။ တံသမုဋ္ဌာပိကာ တဒာရမ္မဏာ စ တဏ္ဟာ သမုဒယသစ္စံ။ တဒုဘယေသံ အပ္ပဝတ္တိ နိရောဓသစ္စံ။ နိရောဓပ္ပဇာနနာ ပဋိပဒာ မဂ္ဂသစ္စံ။ တတ္ထ သမုဒယေန အသ္သာဒော, ဒုက္ခေန အာဒီနဝော, မဂ္ဂနိရောဓေဟိ နိသ္သရဏံ, ရူပာရမ္မဏသ္သ အကုသလစိတ္တသ္သ ကုသလစိတ္တသ္သ စ ပရိယာဒာနံ ဖလံ။ ယဉ္ဟိ ဒေသနာယ သာဓေတဗ္ဗံ ပယောဇနံ, တံ ဖလန္တိ ဝုတ္တောဝာယမတ္ထော။ တဒတ္ထံ ဟိဒံ သုတ္တံ ဘဂဝတာ ဒေသိတန္တိ။ ယထာ တံ ကုသလစိတ္တံ န ပရိယာဒိယတိ, ဧဝံ ပဋိသင္ခာနဘာဝနာဗလပရိဂ္ဂဟိတာ ဣန္ဒ္ရိယေသု ဂုတ္တဒ္ဝာရတာ ဥပာယော။ ပုရိသသ္သ ကုသလစိတ္တပရိယာဒာနေနသ္သ ရူပသ္သ အညရူပာသာဓာရဏတာဒသ္သနာပဒေသေန အတ္ထကာမေဟိ တတော စိတ္တံ သာဓုကံ ရက္ခိတဗ္ဗံ။ အယမေတ္ထ ဘဂဝတော အာဏတ္တီတိ အယံ ဒေသနာဟာရော။ အသ္သာဒာဒိသန္ဒသ္သနဝိဘာဝနလက္ခဏော ဟိ ဒေသနာဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ နေတ္တိပ္ပကရဏေ –
Ito paraṃ pana soḷasa hārā dassetabbā. Tattha ‘‘rūpa’’nti sahajātā tassa nissayabhūtā tappaṭibaddhā ca sabbe rūpārūpadhammā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā tadārammaṇā ca taṇhā samudayasaccaṃ. Tadubhayesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, rūpārammaṇassa akusalacittassa kusalacittassa ca pariyādānaṃ phalaṃ. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ payojanaṃ, taṃ phalanti vuttovāyamattho. Tadatthaṃ hidaṃ suttaṃ bhagavatā desitanti. Yathā taṃ kusalacittaṃ na pariyādiyati, evaṃ paṭisaṅkhānabhāvanābalapariggahitā indriyesu guttadvāratā upāyo. Purisassa kusalacittapariyādānenassa rūpassa aññarūpāsādhāraṇatādassanāpadesena atthakāmehi tato cittaṃ sādhukaṃ rakkhitabbaṃ. Ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro. Assādādisandassanavibhāvanalakkhaṇo hi desanāhāro. Vuttañhetaṃ nettippakaraṇe –
‘‘အသ္သာဒာဒီနဝတာ၊ နိသ္သရဏမ္ပိ စ ဖလံ ဥပာယော စ။
‘‘Assādādīnavatā, nissaraṇampi ca phalaṃ upāyo ca;
အာဏတ္တီ စ ဘဂဝတော၊ ယောဂီနံ ဒေသနာဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Āṇattī ca bhagavato, yogīnaṃ desanāhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဒေသီယတိ သံဝဏ္ဏီယတိ ဧတာယ သုတ္တတ္ထောတိ ဒေသနာ, ဒေသနာယ သဟစရဏတော ဝာ ဒေသနာ။ နနု စ အညေပိ ဟာရာ ဒေသနာသင္ခာတသ္သ သုတ္တသ္သ အတ္ထသံဝဏ္ဏနာတော ဒေသနာယ သဟစာရိနော ဝာတိ? သစ္စမေတံ, အယံ ပန ဟာရော ယေဘုယ္ယေန ယထာရုတဝသေနေဝ ဝိညာယမာနော ဒေသနာယ သဟ စရတီတိ ဝတ္တဗ္ဗတံ အရဟတိ, န တထာပရေ။ န ဟိ အသ္သာဒာဒီနဝနိသ္သရဏာဒိသန္ဒသ္သနရဟိတာ သုတ္တဒေသနာ အတ္ထိ။ ကိံ ပန တေသံ အသ္သာဒာဒီနံ အနဝသေသာနံ ဝစနံ ဒေသနာဟာရော, ဥဒာဟု ဧကစ္စာနန္တိ? နိရဝသေသာနံယေဝ။ ယသ္မိဉ္ဟိ သုတ္တေ အသ္သာဒာဒီနဝနိသ္သရဏာနိ သရူပတော အာဂတာနိ, တတ္ထ ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ။ ယတ္ထ ပန ဧကဒေသေန အာဂတာနိ, န စ သရူပေန, တတ္ထ အနာဂတံ အတ္ထဝသေန နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ ဟာရော ယောဇေတဗ္ဗော။
Desīyati saṃvaṇṇīyati etāya suttatthoti desanā, desanāya sahacaraṇato vā desanā. Nanu ca aññepi hārā desanāsaṅkhātassa suttassa atthasaṃvaṇṇanāto desanāya sahacārino vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana hāro yebhuyyena yathārutavaseneva viññāyamāno desanāya saha caratīti vattabbataṃ arahati, na tathāpare. Na hi assādādīnavanissaraṇādisandassanarahitā suttadesanā atthi. Kiṃ pana tesaṃ assādādīnaṃ anavasesānaṃ vacanaṃ desanāhāro, udāhu ekaccānanti? Niravasesānaṃyeva. Yasmiñhi sutte assādādīnavanissaraṇāni sarūpato āgatāni, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena āgatāni, na ca sarūpena, tattha anāgataṃ atthavasena niddhāretvā hāro yojetabbo.
သယံ သမန္တစက္ခုဘာဝတော တံဒသ္သနေန သဘာဝတော စ ‘‘အဟ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဘိက္ခနသီလတာဒိဂုဏယောဂတော အဘိမုခီကရဏတ္ထဉ္စ, ‘‘ဘိက္ခဝေ’’တိ ဝုတ္တံ။ အတ္တာဘာဝတော အပရတာဒသ္သနတ္ထဉ္စ ‘‘အည’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဧကသ္သ အနုပလဗ္ဘဒသ္သနတ္ထံ အနေကဘာဝပ္ပဋိသေဓနတ္ထဉ္စ ‘‘ဧကရူပမ္ပီ’’တိ ဝုတ္တံ။ တာဒိသသ္သ ရူပသ္သ အဘာဝတော အဒသ္သနတော စ ‘‘န သမနုပသ္သာမီ’’တိ ဝုတ္တံ။ တသ္သ ပစ္စာမသနတော အနိယမတော စ ‘‘ယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဣဒာနိ ဝုစ္စမာနာကာရပရာမသနတော တဒညာကာရနိသေဓနတော စ ‘‘ဧဝ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဝိသဘာဂိန္ဒ္ရိယဝတ္ထုတော သဘာဂဝတ္ထုသ္မိံ တဒဘာဝတော စ ‘‘ပုရိသသ္သာ’’တိ ဝုတ္တံ။ နိမိတ္တဂ္ဂာဟသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော တထာ ပရိကပ္ပိတတ္တာ စ ‘‘စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဧဝန္တိ ဝုတ္တာကာရပရာမသနတ္ထဉ္စေဝ နိဒသ္သနတ္ထဉ္စ ‘‘ယထာ’’တိ ဝုတ္တံ။ အတ္တနော ပစ္စက္ခဘာဝတော ဘိက္ခူနံ ပစ္စက္ခကရဏတ္ထဉ္စ ‘‘ဣဒ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဣတ္ထိသန္တာနပရိယာပန္နတော တပ္ပဋိဗဒ္ဓဘာဝတော စ ‘‘ဣတ္ထိရူပ’’န္တိ ဝုတ္တန္တိ ဧဝံ အနုပဒဝိစယတော ဝိစယော ဟာရော။ ဝိစီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ ပဒပဉ္ဟာဒယောတိ ဝိစယော, ဝိစိတိ ဧဝ ဝာ တေသန္တိ ဝိစယော။ ပဒပုစ္ဆာဝိသ္သဇ္ဇနပုဗ္ဗာပရာနုဂ္ဂဟနံ အသ္သာဒာဒီနဉ္စ ဝိသေသနိဒ္ဓာရဏဝသေန ပဝိစယလက္ခဏော ဟိ ဝိစယော ဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
Sayaṃ samantacakkhubhāvato taṃdassanena sabhāvato ca ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Bhikkhanasīlatādiguṇayogato abhimukhīkaraṇatthañca, ‘‘bhikkhave’’ti vuttaṃ. Attābhāvato aparatādassanatthañca ‘‘añña’’nti vuttaṃ. Ekassa anupalabbhadassanatthaṃ anekabhāvappaṭisedhanatthañca ‘‘ekarūpampī’’ti vuttaṃ. Tādisassa rūpassa abhāvato adassanato ca ‘‘na samanupassāmī’’ti vuttaṃ. Tassa paccāmasanato aniyamato ca ‘‘ya’’nti vuttaṃ. Idāni vuccamānākāraparāmasanato tadaññākāranisedhanato ca ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Visabhāgindriyavatthuto sabhāgavatthusmiṃ tadabhāvato ca ‘‘purisassā’’ti vuttaṃ. Nimittaggāhassa vatthubhāvato tathā parikappitattā ca ‘‘cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti vuttaṃ. Evanti vuttākāraparāmasanatthañceva nidassanatthañca ‘‘yathā’’ti vuttaṃ. Attano paccakkhabhāvato bhikkhūnaṃ paccakkhakaraṇatthañca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Itthisantānapariyāpannato tappaṭibaddhabhāvato ca ‘‘itthirūpa’’nti vuttanti evaṃ anupadavicayato vicayo hāro. Vicīyanti etena, ettha vā padapañhādayoti vicayo, viciti eva vā tesanti vicayo. Padapucchāvissajjanapubbāparānuggahanaṃ assādādīnañca visesaniddhāraṇavasena pavicayalakkhaṇo hi vicayo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ယံ ပုစ္ဆိတဉ္စ ဝိသ္သဇ္ဇိတဉ္စ၊ သုတ္တသ္သ ယာ စ အနုဂီတိ။
‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugīti;
သုတ္တသ္သ ယော ပဝိစယော၊ ဟာရော ဝိစယောတိ နိဒ္ဒိဋ္ဌော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Suttassa yo pavicayo, hāro vicayoti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
အနာဒိမတိ သံသာရေ ဣတ္ထိပုရိသာနံ အညမညရူပာဘိရာမတာယ ‘‘ဣတ္ထိရူပံ ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီ’’တိ ယုဇ္ဇတီတိ အယံ ယုတ္တိဟာရော။ ဗ္ယဉ္ဇနတ္ထာနံ ယုတ္တာယုတ္တဝိဘာဂဝိဘာဝနလက္ခဏော ဟိ ယုတ္တိဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
Anādimati saṃsāre itthipurisānaṃ aññamaññarūpābhirāmatāya ‘‘itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti yujjatīti ayaṃ yuttihāro. Byañjanatthānaṃ yuttāyuttavibhāgavibhāvanalakkhaṇo hi yuttihāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘သဗ္ဗေသံ ဟာရာနံ၊ ယာ ဘူမီ ယော စ ဂောစရော တေသံ။
‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ, yā bhūmī yo ca gocaro tesaṃ;
ယုတ္တာယုတ္တိပရိက္ခာ၊ ဟာရော ယုတ္တီတိ နိဒ္ဒိဋ္ဌော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Yuttāyuttiparikkhā, hāro yuttīti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ယုတ္တီတိ စ ဥပပတ္တိ သာဓနယုတ္တိ, ဣဓ ပန ယုတ္တိဝိစာရဏာ ယုတ္တိ ဥတ္တရပဒလောပေန ‘‘ရူပဘဝော ရူပ’’န္တိ ယထာ။ ယုတ္တိသဟစရဏတော ဝာ ယုတ္တိ။
Yuttīti ca upapatti sādhanayutti, idha pana yuttivicāraṇā yutti uttarapadalopena ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti yathā. Yuttisahacaraṇato vā yutti.
ဣတ္ထိရူပံ အယောနိသော ဩလောကိယမာနံ ဣန္ဒ္ရိယေသု အဂုတ္တဒ္ဝာရတာယ ပဒဋ္ဌာနံ, သာ ကုသလာနံ ဓမ္မာနံ အဘာဝနာယ ပဒဋ္ဌာနံ, သာ သဗ္ဗသ္သပိ သံကိလေသပက္ခသ္သ ပရိဝုဒ္ဓိယာ ပဒဋ္ဌာနံ။ ဗ္ယတိရေကတော ပန ဣတ္ထိရူပံ ယောနိသော ဩလောကိယမာနံ သတိပဋ္ဌာနဘာဝနာယ ပဒဋ္ဌာနံ, သာ ဗောဇ္ဈင္ဂာနံ ဘာဝနာပာရိပူရိယာ ပဒဋ္ဌာနံ, သာ ဝိဇ္ဇာဝိမုတ္တီနံ ပာရိပူရိယာ ပဒဋ္ဌာနံ, ကုသလသ္သ စိတ္တသ္သ ပရိယာဒာနံ သမ္မောဟာဘိနိဝေသသ္သ ပဒဋ္ဌာနံ, သော သင္ခာရာနံ ပဒဋ္ဌာနံ, သင္ခာရာ ဝိညာဏသ္သာတိ သဗ္ဗံ အာဝတ္တတိ ဘဝစက္ကံ။ ဗ္ယတိရေကတော ပန ကုသလသ္သ စိတ္တသ္သ အပရိယာဒာနံ တေသံ တေသံ ကုသလာနံ ဓမ္မာနံ ဥပ္ပာဒာယ ပာရိပူရိယာ ပဒဋ္ဌာနန္တိ အယံ တာဝ အဝိသေသတော နယော။ ဝိသေသတော ပန သီလသ္သ အပရိယာဒာနံ အဝိပ္ပဋိသာရသ္သ ပဒဋ္ဌာနံ, အဝိပ္ပဋိသာရော ပာမောဇ္ဇသ္သာတိအာဒိနာ ယာဝ အနုပာဒာပရိနိဗ္ဗာနံ နေတဗ္ဗံ။ အယံ ပဒဋ္ဌာနော ဟာရော။ သုတ္တေ အာဂတဓမ္မာနံ ပဒဋ္ဌာနဘူတေ ဓမ္မေ တေသဉ္စ ပဒဋ္ဌာနဘူတေတိ သမ္ဘဝတော ပဒဋ္ဌာနဘူတဓမ္မနိဒ္ဓာရဏလက္ခဏော ဟိ ပဒဋ္ဌာနော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္စေတံ –
Itthirūpaṃ ayoniso olokiyamānaṃ indriyesu aguttadvāratāya padaṭṭhānaṃ, sā kusalānaṃ dhammānaṃ abhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā sabbassapi saṃkilesapakkhassa parivuddhiyā padaṭṭhānaṃ. Byatirekato pana itthirūpaṃ yoniso olokiyamānaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā bojjhaṅgānaṃ bhāvanāpāripūriyā padaṭṭhānaṃ, sā vijjāvimuttīnaṃ pāripūriyā padaṭṭhānaṃ, kusalassa cittassa pariyādānaṃ sammohābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, so saṅkhārānaṃ padaṭṭhānaṃ, saṅkhārā viññāṇassāti sabbaṃ āvattati bhavacakkaṃ. Byatirekato pana kusalassa cittassa apariyādānaṃ tesaṃ tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya pāripūriyā padaṭṭhānanti ayaṃ tāva avisesato nayo. Visesato pana sīlassa apariyādānaṃ avippaṭisārassa padaṭṭhānaṃ, avippaṭisāro pāmojjassātiādinā yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānabhūte dhamme tesañca padaṭṭhānabhūteti sambhavato padaṭṭhānabhūtadhammaniddhāraṇalakkhaṇo hi padaṭṭhāno hāro. Vuttañcetaṃ –
‘‘ဓမ္မံ ဒေသေတိ ဇိနော၊ တသ္သ စ ဓမ္မသ္သ ယံ ပဒဋ္ဌာနံ။
‘‘Dhammaṃ deseti jino, tassa ca dhammassa yaṃ padaṭṭhānaṃ;
ဣတိ ယာဝ သဗ္ဗဓမ္မာ၊ ဧသော ဟာရော ပဒဋ္ဌာနော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Iti yāva sabbadhammā, eso hāro padaṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ပဒဋ္ဌာနန္တိ အာသန္နကာရဏံ။ ဣဓ ပန ပဒဋ္ဌာနဝိစာရဏာ ပဒဋ္ဌာနောတိအာဒိ ယုတ္တိဟာရေ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Padaṭṭhānanti āsannakāraṇaṃ. Idha pana padaṭṭhānavicāraṇā padaṭṭhānotiādi yuttihāre vuttanayeneva veditabbaṃ.
ဧကရူပန္တိ စ ရူပာယတနဂ္ဂဟဏေန ဆန္နမ္ပိ ဗာဟိရာနံ အာယတနာနံ ဂဟဏံ ဗာဟိရာယတနဘာဝေန ဧကလက္ခဏတ္တာ။ စိတ္တန္တိ မနာယတနဂ္ဂဟဏေန ဆန္နမ္ပိ အဇ္ဈတ္တိကာနံ အာယတနာနံ ဂဟဏံ အဇ္ဈတ္တိကာယတနဘာဝေန ဧကလက္ခဏတ္တာ။ ဧဝံ ခန္ဓဓာတာဒိဝသေနပိ ဧကလက္ခဏတာ ဝတ္တဗ္ဗာ။ အယံ လက္ခဏော ဟာရော။ လက္ခီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ ဧကလက္ခဏဓမ္မာ အဝုတ္တာပိ ဧကစ္စဝစနေနာတိ လက္ခဏော။ သုတ္တေ အနာဂတေပိ ဓမ္မေ ဝုတ္တပ္ပကာရေ အာဂတေ ဝိယ နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ ယာ သံဝဏ္ဏနာ, သော လက္ခဏော ဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
Ekarūpanti ca rūpāyatanaggahaṇena channampi bāhirānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ bāhirāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Cittanti manāyatanaggahaṇena channampi ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ ajjhattikāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Evaṃ khandhadhātādivasenapi ekalakkhaṇatā vattabbā. Ayaṃ lakkhaṇo hāro. Lakkhīyanti etena, ettha vā ekalakkhaṇadhammā avuttāpi ekaccavacanenāti lakkhaṇo. Sutte anāgatepi dhamme vuttappakāre āgate viya niddhāretvā yā saṃvaṇṇanā, so lakkhaṇo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ဝုတ္တမ္ဟိ ဧကဓမ္မေ၊ ယေ ဓမ္မာ ဧကလက္ခဏာ ကေစိ။
‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;
ဝုတ္တာ ဘဝန္တိ သဗ္ဗေ၊ သော ဟာရော လက္ခဏော နာမာ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
နိဒာနေ ဣမိသ္သာ ဒေသနာယ ရူပဂရုကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ ရူပသ္မိံ အနာဒီနဝဒသ္သိတာ ဝုတ္တာ, ‘‘ကထံ နု ခော ဣမေ ဣမံ ဒေသနံ သုတ္ဝာ ရူပေ အာဒီနဝဒသ္သနမုခေန သဗ္ဗသ္မိမ္ပိ ခန္ဓပဉ္စကေ သဗ္ဗသော ဆန္ဒရာဂံ ပဟာယ သကလဝဋ္ဋဒုက္ခတော မုစ္စေယ္ယုံ, ပရေ စ တတ္ထ ပတိဋ္ဌာပေယ္ယု’’န္တိ အယမေတ္ထ ဘဂဝတော အဓိပ္ပာယော။ ပဒနိဗ္ဗစနံ နိရုတ္တံ, တံ ‘‘ဧဝ’’န္တိအာဒိနိဒာနပဒာနံ ‘‘နာဟ’’န္တိအာဒိပာဠိပဒာနဉ္စ အဋ္ဌကထာယံ တသ္သာ လီနတ္ထဝဏ္ဏနာယ စ ဝုတ္တနယာနုသာရေန သုကရတ္တာ န ဝိတ္ထာရယိမ္ဟ။
Nidāne imissā desanāya rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ anādīnavadassitā vuttā, ‘‘kathaṃ nu kho ime imaṃ desanaṃ sutvā rūpe ādīnavadassanamukhena sabbasmimpi khandhapañcake sabbaso chandarāgaṃ pahāya sakalavaṭṭadukkhato mucceyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhāpeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘nāha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā na vitthārayimha.
ပဒပဒတ္ထဒေသနာဒေသနာနိက္ခေပသုတ္တသန္ဓိဝသေန ပဉ္စဝိဓာ သန္ဓိ။ တတ္ထ ပဒသ္သ ပဒန္တရေန သမ္ဗန္ဓော ပဒသန္ဓိ။ ပဒတ္ထသ္သ ပဒတ္ထန္တရေန သမ္ဗန္ဓော ပဒတ္ထသန္ဓိ, ယော ‘‘ကိရိယာကာရကသမ္ဗန္ဓော’’တိ ဝုစ္စတိ။ နာနာနုသန္ဓိကသ္သ သုတ္တသ္သ တံတံအနုသန္ဓီဟိ သမ္ဗန္ဓော, ဧကာနုသန္ဓိကသ္သ စ ပုဗ္ဗာပရသမ္ဗန္ဓော ဒေသနာသန္ဓိ, ယာ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘ပုစ္ဆာနုသန္ဓိ, အဇ္ဈာသယာနုသန္ဓိ, ယထာနုသန္ဓီ’’တိ တိဓာ ဝိဘတ္တာ။ အဇ္ဈာသယော စေတ္ထ အတ္တဇ္ဈာသယော ပရဇ္ဈာသယောတိ ဒ္ဝိဓာ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဒေသနာနိက္ခေပသန္ဓိ စတုန္နံ သုတ္တနိက္ခေပာနံ ဝသေန ဝေဒိတဗ္ဗာ။ သုတ္တသန္ဓိ ဣဓ ပဌမနိက္ခေပဝသေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ‘‘ကသ္မာ ပနေတ္ထ ဣဒမေဝ စိတ္တပရိယာဒာနသုတ္တံ ပဌမံ နိက္ခိတ္တ’’န္တိ နာယမနုယောဂော ကတ္ထစိ န ပဝတ္တတိ။ အပိစ ဣမေ သတ္တာ အနာဒိမတိ သံသာရေ ပရိဗ္ဘမန္တာ ဣတ္ထိပုရိသာ အညမညေသံ ပဉ္စကာမဂုဏသင္ခာတရူပာဘိရာမာ, တတ္ထ ဣတ္ထီ ပုရိသသ္သ ရူပေ သတ္တာ ဂိဒ္ဓာ ဂဓိတာ လဂ္ဂာ လဂ္ဂိတာ အာသတ္တာ, သာ စသ္သာ တတ္ထ အာသတ္တိ ဒုဗ္ဗိဝေစနီယာ ။ တထာ ပုရိသော ဣတ္ထိယာ ရူပေ, တတ္ထ စ ဒသ္သနသံသဂ္ဂော ဂရုတရော ဣတရေသဉ္စ မူလဘူတော။ တေနေဝ ဟိ ဘဂဝာ ‘‘ကထံ နု ခော မာတုဂာမေ ပဋိပဇ္ဇိတဗ္ဗ’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၂.၂၀၃) ပုဋ္ဌော ‘‘အဒသ္သနမေဝာ’’တိ အဝောစ။ တသ္မာ ဘဂဝာ ပဉ္စသု ကာမဂုဏေသု ရူပေ ဆန္ဒရာဂဟာပနတ္ထံ ဣဒမေဝ သုတ္တံ ပဌမံ ဒေသေသိ။ နိဗ္ဗာနာဓိဂမာယ ပဋိပတ္တိယာ အာဒိ ရေသာ ပဋိပတ္တီတိ။ ယံ ပန ဧကိသ္သာ ဒေသနာယ ဒေသနန္တရေန သံသန္ဒနံ, အယမ္ပိ ဒေသနာသန္ဓိ။ သာ ဣဓ ဧဝံ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ‘‘နာဟံ, ဘိက္ခဝေ။ပေ.။ တိဋ္ဌတီ’’တိ အယံ ဒေသနာ။ ‘‘ယေ ခော, ဘိက္ခဝေ, စက္ခုဝိညေယ္ယာ ရူပာ ဣဋ္ဌာ ကန္တာ မနာပာ ပိယရူပာ ကာမူပသံဟိတာ ရဇနီယာ , တဉ္စေ ဘိက္ခု အဘိနန္ဒတိ အဘိဝဒတိ အဇ္ဈောသာယ တိဋ္ဌတိ, တသ္သ တံ အဘိနန္ဒတော အဘိဝဒတော အဇ္ဈောသာယ တိဋ္ဌတော ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ အနေကေ ပာပကာ အကုသလာ ဓမ္မာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၁၁၈) ဣမာယ ဒေသနာယ သံသန္ဒတိ။ တထာ ‘‘ရူပေ မညတိ, ရူပေသု မညတိ, ရူပတော မညတိ, ရူပံ ‘မေ’တိ မညတိ။ ရူပံ, ဘိက္ခဝေ, အနဘိဇာနံ အပရိဇာနံ အဝိရာဇယံ အပ္ပဇဟံ အဘဗ္ဗော ဒုက္ခက္ခယာယာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၁၁၂) ဧဝမာဒီဟိ ဒေသနာဟိ သံသန္ဒတီတိ အယံ စတုဗ္ယူဟော ဟာရော။ ဝိယူဟီယန္တိ ဝိဘာဂေန ပိဏ္ဍီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာတိ ဗ္ယူဟော, နိဗ္ဗစနာဒီနံ စတုန္နံ ဗ္ယူဟောတိ စတုဗ္ယူဟော, စတုန္နံ ဝာ ဗ္ယူဟော ဧတ္ထာတိ စတုဗ္ယူဟော။ နိဗ္ဗစနာဓိပ္ပာယာဒီနံ စတုန္နံ ဝိဘာဂလက္ခဏော ဟိ စတုဗ္ယူဟော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Padapadatthadesanādesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Desanānikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbā. ‘‘Kasmā panettha idameva cittapariyādānasuttaṃ paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati. Apica ime sattā anādimati saṃsāre paribbhamantā itthipurisā aññamaññesaṃ pañcakāmaguṇasaṅkhātarūpābhirāmā, tattha itthī purisassa rūpe sattā giddhā gadhitā laggā laggitā āsattā, sā cassā tattha āsatti dubbivecanīyā . Tathā puriso itthiyā rūpe, tattha ca dassanasaṃsaggo garutaro itaresañca mūlabhūto. Teneva hi bhagavā ‘‘kathaṃ nu kho mātugāme paṭipajjitabba’’nti (dī. ni. 2.203) puṭṭho ‘‘adassanamevā’’ti avoca. Tasmā bhagavā pañcasu kāmaguṇesu rūpe chandarāgahāpanatthaṃ idameva suttaṃ paṭhamaṃ desesi. Nibbānādhigamāya paṭipattiyā ādi resā paṭipattīti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave…pe… tiṭṭhatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Ye kho, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā , tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, tassa taṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjanti aneke pāpakā akusalā dhammā’’ti (saṃ. ni. 4.118) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘rūpe maññati, rūpesu maññati, rūpato maññati, rūpaṃ ‘me’ti maññati. Rūpaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.112) evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro. Viyūhīyanti vibhāgena piṇḍīyanti etena, ettha vāti byūho, nibbacanādīnaṃ catunnaṃ byūhoti catubyūho, catunnaṃ vā byūho etthāti catubyūho. Nibbacanādhippāyādīnaṃ catunnaṃ vibhāgalakkhaṇo hi catubyūho hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘နေရုတ္တမဓိပ္ပာယော၊ ဗ္ယဉ္ဇနမထ ဒေသနာနိဒာနဉ္စ။
‘‘Neruttamadhippāyo, byañjanamatha desanānidānañca;
ပုဗ္ဗာပရာနုသန္ဓီ၊ ဧသော ဟာရော စတုဗ္ယူဟော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Pubbāparānusandhī, eso hāro catubyūho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
‘‘နာဟံ, ဘိက္ခဝေ, အညံ။ပေ.။ ဣတ္ထိရူပ’’န္တိ ဧတေန အယောနိသောမနသိကာရော ဒီပိတော။ ယံ တတ္ထ စိတ္တံ ပရိယာဒိယတိ, တေန ယောနိသောမနသိကာရော။ တတ္ထ အယောနိသောမနသိကရောတော တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာ ပရိဝဍ္ဎန္တိ, တာသု တဏ္ဟာဂဟဏေန နဝ တဏ္ဟာမူလကာ ဓမ္မာ အာဝဋ္ဋန္တိ, အဝိဇ္ဇာဂဟဏေန အဝိဇ္ဇာမူလကံ သဗ္ဗံ ဘဝစက္ကံ အာဝဋ္ဋတိ, ယောနိသောမနသိကာရဂ္ဂဟဏေန စ ယောနိသောမနသိကာရမူလကာ ဓမ္မာ အာဝဋ္ဋန္တိ, စတုဗ္ဗိဓဉ္စ သမ္ပတ္တိစက္ကန္တိ။ အယံ အာဝဋ္ဋော ဟာရော။ အာဝဋ္ဋယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ သဘာဂဝိသဘာဂာ စ ဓမ္မာ, တေသံ ဝာ အာဝဋ္ဋနန္တိ အာဝဋ္ဋော။ ဒေသနာယ ဂဟိတဓမ္မာနံ သဘာဂာသဘာဂဓမ္မဝသေန အာဝဋ္ဋနလက္ခဏော ဟိ အာဝဋ္ဋော ဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ…pe… itthirūpa’’nti etena ayonisomanasikāro dīpito. Yaṃ tattha cittaṃ pariyādiyati, tena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā parivaḍḍhanti, tāsu taṇhāgahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvaṭṭanti, avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvaṭṭati, yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvaṭṭanti, catubbidhañca sampatticakkanti. Ayaṃ āvaṭṭo hāro. Āvaṭṭayanti etena, ettha vā sabhāgavisabhāgā ca dhammā, tesaṃ vā āvaṭṭananti āvaṭṭo. Desanāya gahitadhammānaṃ sabhāgāsabhāgadhammavasena āvaṭṭanalakkhaṇo hi āvaṭṭo hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ဧကမ္ဟိ ပဒဋ္ဌာနေ၊ ပရိယေသတိ သေသကံ ပဒဋ္ဌာနံ။
‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;
အာဝဋ္ဋတိ ပဋိပက္ခေ၊ အာဝဋ္ဋော နာမ သော ဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Āvaṭṭati paṭipakkhe, āvaṭṭo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ရူပံ စတုဗ္ဗိဓံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနံ, စိတ္တသမုဋ္ဌာနံ, ဥတုသမုဋ္ဌာနံ, အာဟာရသမုဋ္ဌာနံ, တထာ ဣဋ္ဌံ ဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တံ အနိဋ္ဌံ အနိဋ္ဌမဇ္ဈတ္တန္တိ။ ဣဓ ပန ဣဋ္ဌံ အဓိပ္ပေတံ။ စိတ္တံ ကုသလစိတ္တမေတ္ထ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တံ ကာမာဝစရံ, ရူပာဝစရံ, အရူပာဝစရံ, လောကုတ္တရန္တိ စတုဗ္ဗိဓံ။ ဝေဒနာဒိသမ္ပယုတ္တဓမ္မဘေဒတော အနေကဝိဓန္တိ အယံ ဝိဘတ္တိဟာရော။ ဝိဘဇီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ သာဓာရဏာသာဓာရဏာနံ သံကိလေသဝောဒာနဓမ္မာနံ ဘူမိယောတိ ဝိဘတ္တိ။ ဝိဘဇနံ ဝာ ဧတေသံ ဘူမိယောတိ ဝိဘတ္တိ။ သံကိလေသဓမ္မေ ဝောဒာနဓမ္မေ စ သာဓာရဏာသာဓာရဏတော ပဒဋ္ဌာနတော ဘူမိတော ဝိဘဇနလက္ခဏော ဟိ ဝိဘတ္တိဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
Rūpaṃ catubbidhaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ, tathā iṭṭhaṃ iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattanti. Idha pana iṭṭhaṃ adhippetaṃ. Cittaṃ kusalacittamettha veditabbaṃ. Taṃ kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokuttaranti catubbidhaṃ. Vedanādisampayuttadhammabhedato anekavidhanti ayaṃ vibhattihāro. Vibhajīyanti etena, ettha vā sādhāraṇāsādhāraṇānaṃ saṃkilesavodānadhammānaṃ bhūmiyoti vibhatti. Vibhajanaṃ vā etesaṃ bhūmiyoti vibhatti. Saṃkilesadhamme vodānadhamme ca sādhāraṇāsādhāraṇato padaṭṭhānato bhūmito vibhajanalakkhaṇo hi vibhattihāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ဓမ္မဉ္စ ပဒဋ္ဌာနံ၊ ဘူမိဉ္စ ဝိဘဇ္ဇတေ အယံ ဟာရော။
‘‘Dhammañca padaṭṭhānaṃ, bhūmiñca vibhajjate ayaṃ hāro;
သာဓာရဏေ အသာဓာရဏေ စ နေယ္ယော ဝိဘတ္တီ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Sādhāraṇe asādhāraṇe ca neyyo vibhattī’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဣတ္ထိရူပံ ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတိ အယောနိသော မနသိကရောတော, ယောနိသော မနသိကရောတော န ပရိယာဒိယတိ သုသံဝုတိန္ဒ္ရိယတ္တာ သီလေသု သမာဟိတသ္သာတိ အယံ ပရိဝတ္တော ဟာရော။ ပဋိပက္ခဝသေန ပရိဝတ္တီယန္တိ ဣမိနာ, ဧတ္ထ ဝာ သုတ္တေ ဝုတ္တဓမ္မာ, ပရိဝတ္တနံ ဝာ တေသန္တိ ပရိဝတ္တော။ နိဒ္ဒိဋ္ဌာနံ ဓမ္မာနံ ပဋိပက္ခတော ပရိဝတ္တနလက္ခဏော ဟိ ပရိဝတ္တော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati ayoniso manasikaroto, yoniso manasikaroto na pariyādiyati susaṃvutindriyattā sīlesu samāhitassāti ayaṃ parivatto hāro. Paṭipakkhavasena parivattīyanti iminā, ettha vā sutte vuttadhammā, parivattanaṃ vā tesanti parivatto. Niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ paṭipakkhato parivattanalakkhaṇo hi parivatto hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ကုသလာကုသလေ ဓမ္မေ၊ နိဒ္ဒိဋ္ဌေ ဘာဝိတေ ပဟီနေ စ။
‘‘Kusalākusale dhamme, niddiṭṭhe bhāvite pahīne ca;
ပရိဝတ္တတိ ပဋိပက္ခေ၊ ဟာရော ပရိဝတ္တနော နာမာ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Parivattati paṭipakkhe, hāro parivattano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဘိက္ခဝေ, သမဏာ ပဗ္ဗဇိတာတိ ပရိယာယဝစနံ။ အညံ ပရံ ကိဉ္စီတိ ပရိယာယဝစနံ။ ရူပံ ဝဏ္ဏံ စက္ခုဝိညေယ္ယန္တိ ပရိယာယဝစနံ။ သမနုပသ္သာမိ ဩလောကေသ္သာမိ ဇာနာမီတိ ပရိယာယဝစနံ။ ဧဝံ ဣတ္ထံ ဣမံ ပကာရန္တိ ပရိယာယဝစနံ။ ပုရိသသ္သ ပုဂ္ဂလသ္သာတိ ပရိယာယဝစနံ။ စိတ္တံ ဝိညာဏံ မနောတိ ပရိယာယဝစနံ။ ပရိယာဒာယ ဂဟေတ္ဝာ ခေပေတ္ဝာတိ ပရိယာယဝစနံ။ တိဋ္ဌတိ ဓရတိ ဌာတီတိ ပရိယာယဝစနံ။ ယထာ ယေန ပကာရေန ယေနာကာရေနာတိ ပရိယာယဝစနံ။ ဣတ္ထီ နာရီ မာတုဂာမောတိ ပရိယာယဝစနန္တိ အယံ ဝေဝစနော ဟာရော။ ဝိဝိဓံ ဝစနံ ဧကသ္သေဝတ္ထသ္သ ဝာစကမေတ္ထာတိ ဝိဝစနံ, ဝိဝစနမေဝ ဝေဝစနံ။ ဝိဝိဓံ ဝုစ္စတိ ဧတေန အတ္ထောတိ ဝာ ဝိဝစနံ, ဝိဝစနမေဝ ဝေဝစနံ။ ဧကသ္မိံ အတ္ထေ အနေကပရိယာယသဒ္ဒပ္ပယောဇနလက္ခဏော ဟိ ဝေဝစနော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Bhikkhave, samaṇā pabbajitāti pariyāyavacanaṃ. Aññaṃ paraṃ kiñcīti pariyāyavacanaṃ. Rūpaṃ vaṇṇaṃ cakkhuviññeyyanti pariyāyavacanaṃ. Samanupassāmi olokessāmi jānāmīti pariyāyavacanaṃ. Evaṃ itthaṃ imaṃ pakāranti pariyāyavacanaṃ. Purisassa puggalassāti pariyāyavacanaṃ. Cittaṃ viññāṇaṃ manoti pariyāyavacanaṃ. Pariyādāya gahetvā khepetvāti pariyāyavacanaṃ. Tiṭṭhati dharati ṭhātīti pariyāyavacanaṃ. Yathā yena pakārena yenākārenāti pariyāyavacanaṃ. Itthī nārī mātugāmoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro. Vividhaṃ vacanaṃ ekassevatthassa vācakametthāti vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Vividhaṃ vuccati etena atthoti vā vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Ekasmiṃ atthe anekapariyāyasaddappayojanalakkhaṇo hi vevacano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ဝေဝစနာနိ ဗဟူနိ တု၊ သုတ္တေ ဝုတ္တာနိ ဧကဓမ္မသ္သ။
‘‘Vevacanāni bahūni tu, sutte vuttāni ekadhammassa;
ယော ဇာနာတိ သုတ္တဝိဒူ၊ ဝေဝစနော နာမ သော ဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Yo jānāti suttavidū, vevacano nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ရူပံ ကာဠသာမာဒိဝသေန အနေကဓာ ပညတ္တံ။ ပုရိသော ခတ္တိယာဒိဝသေန အနေကဓာ ပညတ္တော။ စိတ္တံ ပရိတ္တမဟဂ္ဂတာဒိဝသေန အနေကဓာ ပညတ္တံ။ ‘‘ပရိယာဒာယာ’’တိ ဧတ္ထ ပရိယာဒာနံ ပရိယာဒာယကာနံ ပာပဓမ္မာနံ ဝသေန ဝီတိက္ကမပရိယုဋ္ဌာနာဒိနာ စ အနေကဓာ ပညတ္တံ။ အယံ ပညတ္တိဟာရော။ ပကာရေဟိ, ပဘေဒတော ဝာ ဉာပီယန္တိ ဣမိနာ, ဧတ္ထ ဝာ အတ္ထာတိ ပညတ္တိ။ ဧကေကသ္သ ဓမ္မသ္သ အနေကာဟိ ပညတ္တီဟိ ပညာပေတဗ္ဗာကာရဝိဘာဝနလက္ခဏော ဟိ ပညတ္တိဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Rūpaṃ kāḷasāmādivasena anekadhā paññattaṃ. Puriso khattiyādivasena anekadhā paññatto. Cittaṃ parittamahaggatādivasena anekadhā paññattaṃ. ‘‘Pariyādāyā’’ti ettha pariyādānaṃ pariyādāyakānaṃ pāpadhammānaṃ vasena vītikkamapariyuṭṭhānādinā ca anekadhā paññattaṃ. Ayaṃ paññattihāro. Pakārehi, pabhedato vā ñāpīyanti iminā, ettha vā atthāti paññatti. Ekekassa dhammassa anekāhi paññattīhi paññāpetabbākāravibhāvanalakkhaṇo hi paññattihāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ဧကံ ဘဂဝာ ဓမ္မံ၊ ပညတ္တီဟိ ဝိဝိဓာဟိ ဒေသေတိ။
‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ, paññattīhi vividhāhi deseti;
သော အာကာရော ဉေယ္ယော၊ ပညတ္တီ နာမ သော ဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
So ākāro ñeyyo, paññattī nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဝိရောဓိပစ္စယသမဝာယေ ဝိသဒိသုပ္ပတ္တိရုပ္ပနဝဏ္ဏဝိကာရာပတ္တိယာ တံသမင္ဂိနော ဟဒယင္ဂတဘာဝပ္ပကာသနံ ရူပဋ္ဌောတိ အနိစ္စတာမုခေန ဩတရဏံ, အနိစ္စသ္သ ပန ဒုက္ခတ္တာ ဒုက္ခတာမုခေန, ဒုက္ခသ္သ စ အနတ္တကတ္တာ သုညတာမုခေန ဩတရဏံ။ စိတ္တံ မနောဝိညာဏဓာတု, တသ္သာ ပရိယာဒာယိကာ တဏ္ဟာ တဒေကဋ္ဌာ စ ပာပဓမ္မာ ဓမ္မဓာတူတိ ဓာတုမုခေန ဩတရဏံ။ ဧဝံ ခန္ဓာယတနာဒိမုခေဟိပိ ဩတရဏံ ဝတ္တဗ္ဗန္တိ အယံ ဩတရဏော ဟာရော။ ဩတာရီယန္တိ အနုပ္ပဝေသီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ သုတ္တာဂတာ ဓမ္မာ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒာဒီသူတိ ဩတရဏော။ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒာဒိမုခေန သုတ္တတ္ထသ္သ ဩတရဏလက္ခဏော ဟိ ဩတရဏော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Virodhipaccayasamavāye visadisuppattiruppanavaṇṇavikārāpattiyā taṃsamaṅgino hadayaṅgatabhāvappakāsanaṃ rūpaṭṭhoti aniccatāmukhena otaraṇaṃ, aniccassa pana dukkhattā dukkhatāmukhena, dukkhassa ca anattakattā suññatāmukhena otaraṇaṃ. Cittaṃ manoviññāṇadhātu, tassā pariyādāyikā taṇhā tadekaṭṭhā ca pāpadhammā dhammadhātūti dhātumukhena otaraṇaṃ. Evaṃ khandhāyatanādimukhehipi otaraṇaṃ vattabbanti ayaṃ otaraṇo hāro. Otārīyanti anuppavesīyanti etena, ettha vā suttāgatā dhammā paṭiccasamuppādādīsūti otaraṇo. Paṭiccasamuppādādimukhena suttatthassa otaraṇalakkhaṇo hi otaraṇo hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယော စ ပဋိစ္စုပ္ပာဒော၊ ဣန္ဒ္ရိယခန္ဓာ စ ဓာတုအာယတနာ။
‘‘Yo ca paṭiccuppādo, indriyakhandhā ca dhātuāyatanā;
ဧတေဟိ ဩတရတိ ယော၊ ဩတရဏော နာမ သော ဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Etehi otarati yo, otaraṇo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
နာဟံ, ဘိက္ခဝေ။ပေ.။ သမနုပသ္သာမီတိ အာရမ္ဘော။ ဧဝံ ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီတိ ပဒသုဒ္ဓိ, န ပန အာရမ္ဘသုဒ္ဓိ။ ယထယိဒန္တိအာဒိ ပဒသုဒ္ဓိ စေဝ အာရမ္ဘသုဒ္ဓိ စာတိ အယံ သောဓနော ဟာရော။ သောဓီယန္တိ သမာဓီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ သုတ္တေ ပဒပဒတ္ထပဉ္ဟာရမ္ဘာတိ သောဓနော။ သုတ္တေ ပဒပဒတ္ထပဉ္ဟာရမ္ဘာနံ သောဓနလက္ခဏော ဟိ သောဓနော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Nāhaṃ, bhikkhave…pe… samanupassāmīti ārambho. Evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti padasuddhi, na pana ārambhasuddhi. Yathayidantiādi padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro. Sodhīyanti samādhīyanti etena, ettha vā sutte padapadatthapañhārambhāti sodhano. Sutte padapadatthapañhārambhānaṃ sodhanalakkhaṇo hi sodhano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ဝိသ္သဇ္ဇိတမ္ဟိ ပဉ္ဟေ၊ ဂာထာယံ ပုစ္ဆိတာယမာရဗ္ဘ။
‘‘Vissajjitamhi pañhe, gāthāyaṃ pucchitāyamārabbha;
သုဒ္ဓာသုဒ္ဓပရိက္ခာ၊ ဟာရော သော သောဓနော နာမာ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Suddhāsuddhaparikkhā, hāro so sodhano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
အညန္တိ သာမညတော အဓိဋ္ဌာနံ ကသ္သစိ ဝိသေသသ္သ အနာမဋ္ဌတ္တာ။ ဧကရူပမ္ပီတိ တံ အဝိကပ္ပေတ္ဝာ ဝိသေသဝစနံ။ ယထယိဒန္တိ သာမညတော အဓိဋ္ဌာနံ အနိယမဝစနဘာဝတော။ ဣတ္ထိရူပန္တိ တံ အဝိကပ္ပေတ္ဝာ ဝိသေသဝစနန္တိ အယံ အဓိဋ္ဌာနော ဟာရော။ အဓိဋ္ဌီယန္တိ အနုပ္ပဝတ္တီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ သာမညဝိသေသဘူတာ ဓမ္မာ ဝိနာ ဝိကပ္ပေနာတိ အဓိဋ္ဌာနော။ သုတ္တာဂတာနံ ဓမ္မာနံ အဝိကပ္ပနဝသေနေဝ သာမညဝိသေသနိဒ္ဓာရဏလက္ခဏော ဟိ အဓိဋ္ဌာနော ဟာရော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
Aññanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ kassaci visesassa anāmaṭṭhattā. Ekarūpampīti taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Yathayidanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ aniyamavacanabhāvato. Itthirūpanti taṃ avikappetvā visesavacananti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro. Adhiṭṭhīyanti anuppavattīyanti etena, ettha vā sāmaññavisesabhūtā dhammā vinā vikappenāti adhiṭṭhāno. Suttāgatānaṃ dhammānaṃ avikappanavaseneva sāmaññavisesaniddhāraṇalakkhaṇo hi adhiṭṭhāno hāro. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ဧကတ္တတာယ ဓမ္မာ၊ ယေပိ စ ဝေမတ္တတာယ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ။
‘‘Ekattatāya dhammā, yepi ca vemattatāya niddiṭṭhā;
တေန ဝိကပ္ပယိတဗ္ဗာ၊ ဧသော ဟာရော အဓိဋ္ဌာနော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Tena vikappayitabbā, eso hāro adhiṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ရူပသ္သ ကမ္မာဝိဇ္ဇာဒယော ကမ္မစိတ္တာဒယော စ ဟေတု။ သမနုပသ္သနာယ အာဝဇ္ဇနာဒယော။ ကုသလသ္သ စိတ္တသ္သ ယောနိသော မနသိကာရာဒယော။ ပရိယာဒာယာတိ ဧတ္ထ ပရိယာဒာနသ္သ အယောနိသောမနသိကာရာဒယောတိ အယံ ပရိက္ခာရော ဟာရော။ ပရိကရောတိ အဘိသင္ခရောတိ ဖလန္တိ ပရိက္ခာရော, ဟေတု ပစ္စယော စ။ ပရိက္ခာရံ အာစိက္ခတီတိ ပရိက္ခာရော, ဟာရော။ ပရိက္ခာရဝိသယတ္တာ, ပရိက္ခာရသဟစရဏတော ဝာ ပရိက္ခာရော။ သုတ္တေ အာဂတဓမ္မာနံ ပရိက္ခာရသင္ခာတဟေတုပစ္စယေ နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ သံဝဏ္ဏနာလက္ခဏော ဟိ ပရိက္ခာရော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Rūpassa kammāvijjādayo kammacittādayo ca hetu. Samanupassanāya āvajjanādayo. Kusalassa cittassa yoniso manasikārādayo. Pariyādāyāti ettha pariyādānassa ayonisomanasikārādayoti ayaṃ parikkhāro hāro. Parikaroti abhisaṅkharoti phalanti parikkhāro, hetu paccayo ca. Parikkhāraṃ ācikkhatīti parikkhāro, hāro. Parikkhāravisayattā, parikkhārasahacaraṇato vā parikkhāro. Sutte āgatadhammānaṃ parikkhārasaṅkhātahetupaccaye niddhāretvā saṃvaṇṇanālakkhaṇo hi parikkhāro hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယေ ဓမ္မာ ယံ ဓမ္မံ၊ ဇနယန္တိပ္ပစ္စယာ ပရမ္ပရတော။
‘‘Ye dhammā yaṃ dhammaṃ, janayantippaccayā paramparato;
ဟေတုမဝကဍ္ဎယိတ္ဝာ၊ ဧသော ဟာရော ပရိက္ခာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Hetumavakaḍḍhayitvā, eso hāro parikkhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌတီတိ ဧတ္ထ ပရိယာဒာယိကာ ဝိသေသတော တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာ ဝေဒိတဗ္ဗာ တာသံ ဝသေန ပရိယာဒာနသမ္ဘဝတော။ တာသု တဏ္ဟာယ ရူပမဓိဋ္ဌာနံ, အဝိဇ္ဇာယ အရူပံ။ ဝိသေသတော တဏ္ဟာယ သမထော ပဋိပက္ခော, အဝိဇ္ဇာယ ဝိပသ္သနာ။ သမထသ္သ စေတောဝိမုတ္တိ, ဖလဝိပသ္သနာယ ပညာဝိမုတ္တိ။ တထာ ဟိ တာ ရာဂဝိရာဂာ အဝိဇ္ဇာဝိရာဂာတိ ဝိသေသေတ္ဝာ ဝုစ္စန္တီတိ အယံ သမာရောပနော ဟာရော။ သမာရောပီယန္တိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝာ ပဒဋ္ဌာနာဒိမုခေန ဓမ္မာတိ သမာရောပနော။ သုတ္တေ အာဂတဓမ္မာနံ ပဒဋ္ဌာနဝေဝစနဘာဝနာပဟာနသမာရောပနဝိစာရဏလက္ခဏော ဟိ သမာရောပနော ဟာရော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti ettha pariyādāyikā visesato taṇhāvijjā veditabbā tāsaṃ vasena pariyādānasambhavato. Tāsu taṇhāya rūpamadhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpaṃ. Visesato taṇhāya samatho paṭipakkho, avijjāya vipassanā. Samathassa cetovimutti, phalavipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā rāgavirāgā avijjāvirāgāti visesetvā vuccantīti ayaṃ samāropano hāro. Samāropīyanti etena, ettha vā padaṭṭhānādimukhena dhammāti samāropano. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānavevacanabhāvanāpahānasamāropanavicāraṇalakkhaṇo hi samāropano hāro. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယေ ဓမ္မာ ယံ မူလာ၊ ယေ စေကတ္ထာ ပကာသိတာ မုနိနာ။
‘‘Ye dhammā yaṃ mūlā, ye cekatthā pakāsitā muninā;
တေ သမာရောပယိတဗ္ဗာ၊ ဧသ သမာရောပနော ဟာရော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Te samāropayitabbā, esa samāropano hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဧတ္တာဝတာ စ –
Ettāvatā ca –
‘‘ဒေသနာ ဝိစယော ယုတ္တိ၊ ပဒဋ္ဌာနော စ လက္ခဏော။
‘‘Desanā vicayo yutti, padaṭṭhāno ca lakkhaṇo;
စတုဗ္ယူဟော စ အာဝဋ္ဋော၊ ဝိဘတ္တိ ပရိဝတ္တနော။
Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.
ဝေဝစနော စ ပညတ္တိ၊ ဩတရဏော စ သောဓနော။
Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;
အဓိဋ္ဌာနော ပရိက္ခာရော၊ သမာရောပနော သောဠသော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၁ ဥဒ္ဒေသဝာရ) –
Adhiṭṭhāno parikkhāro, samāropano soḷaso’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –
ဧဝံ ဝုတ္တာ သောဠသ ဟာရာ ဒသ္သိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဟရီယန္တိ ဧတေဟိ, ဧတ္ထ ဝာ သုတ္တဂေယ္ယာဒိဝိသယာ အညာဏသံသယဝိပလ္လာသာတိ ဟာရာ။ ဟရန္တိ ဝာ သယံ တာနိ, ဟရဏမတ္တမေဝ ဝာတိ ဟာရာ ဖလူပစာရေန။ အထ ဝာ ဟရီယန္တိ ဝောဟရီယန္တိ ဓမ္မသံဝဏ္ဏကဓမ္မပ္ပဋိဂ္ဂာဟကေဟိ ဓမ္မသ္သ ဒာနဂ္ဂဟဏဝသေနာတိ ဟာရာ။ အထ ဝာ ဟာရာ ဝိယာတိ ဟာရာ။ ယထာ ဟိ အနေကရတနာဝလိသမူဟော ဟာရသင္ခာတော အတ္တနော အဝယဝဘူတရတနသမ္ဖသ္သေဟိ သမုပဇနိယမာနဟိလာဒသုခော ဟုတ္ဝာ တဒုပဘောဂိဇနသရီရသန္တာပံ နိဒာဃပရိဠာဟူပဇနိတံ ဝူပသမေတိ, ဧဝမေဝ တေပိ နာနာဝိဓပရမတ္ထရတနပ္ပဗန္ဓာ သံဝဏ္ဏနာဝိသေသာ အတ္တနော အဝယဝဘူတပရမတ္ထရတနာဓိဂမေန သမုပ္ပာဒိယမာနနိဗ္ဗုတိသုခာ ဓမ္မပ္ပဋိဂ္ဂာဟကဇနဟဒယပရိတာပံ ကာမရာဂာဒိကိလေသဟေတုကံ ဝူပသမေန္တီတိ။ အထ ဝာ ဟာရယန္တိ အညာဏာဒိနီဟာရံ အပဂမံ ကရောန္တိ အာစိက္ခန္တီတိ ဝာ ဟာရာ။ အထ ဝာ သောတုဇနစိတ္တသ္သ ဟရဏတော ရမဏတော စ ဟာရာ နိရုတ္တိနယေန ယထာ ‘‘ဘဝေသု ဝန္တဂမနော ဘဂဝာ’’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၄၄; ပာရာ. အဋ္ဌ. ၁.ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ)။
Evaṃ vuttā soḷasa hārā dassitāti veditabbā. Harīyanti etehi, ettha vā suttageyyādivisayā aññāṇasaṃsayavipallāsāti hārā. Haranti vā sayaṃ tāni, haraṇamattameva vāti hārā phalūpacārena. Atha vā harīyanti voharīyanti dhammasaṃvaṇṇakadhammappaṭiggāhakehi dhammassa dānaggahaṇavasenāti hārā. Atha vā hārā viyāti hārā. Yathā hi anekaratanāvalisamūho hārasaṅkhāto attano avayavabhūtaratanasamphassehi samupajaniyamānahilādasukho hutvā tadupabhogijanasarīrasantāpaṃ nidāghapariḷāhūpajanitaṃ vūpasameti, evameva tepi nānāvidhaparamattharatanappabandhā saṃvaṇṇanāvisesā attano avayavabhūtaparamattharatanādhigamena samuppādiyamānanibbutisukhā dhammappaṭiggāhakajanahadayaparitāpaṃ kāmarāgādikilesahetukaṃ vūpasamentīti. Atha vā hārayanti aññāṇādinīhāraṃ apagamaṃ karonti ācikkhantīti vā hārā. Atha vā sotujanacittassa haraṇato ramaṇato ca hārā niruttinayena yathā ‘‘bhavesu vantagamano bhagavā’’ti (visuddhi. 1.144; pārā. aṭṭha. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā).
ဣတော ပရံ ပန နန္ဒိယာဝဋ္ဋာဒိပဉ္စဝိဓနယာ ဝေဒိတဗ္ဗာ – တတ္ထ တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာ သမုဒယသစ္စံ, တာသံ အဓိဋ္ဌာနာဒိဘူတာ ရူပဓမ္မာ ဒုက္ခသစ္စံ, တေသံ အပ္ပဝတ္တိ နိရောဓသစ္စံ, နိရောဓပ္ပဇာနနာ ပဋိပဒာ မဂ္ဂသစ္စံ။ တဏ္ဟာဂဟဏေန စေတ္ထ မာယာသာဌေယ္ယမာနာတိမာနမဒပ္ပမာဒပာပိစ္ဆတာပာပမိတ္တတာအဟိရိကအနောတ္တပ္ပာဒိဝသေန အကုသလပက္ခော နေတဗ္ဗော။ အဝိဇ္ဇာဂဟဏေန ဝိပရီတမနသိကာရကောဓူပနာဟမက္ခပဠာသဣသ္သာမစ္ဆရိယ- သာရမ္ဘဒောဝစသ္သတာဘဝဒိဋ္ဌိဝိဘဝဒိဋ္ဌိအာဒိဝသေန အကုသလပက္ခော နေတဗ္ဗော။ ဝုတ္တဝိပရိယာယတော ကုသလပက္ခော နေတဗ္ဗော။ ကထံ? အမာယာအသာဌေယ္ယာဒိဝသေန အဝိပရီတမနသိကာရာဒိဝသေန စ။ တထာ သမထပက္ခိယာနံ သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယာဒီနံ , ဝိပသ္သနာပက္ခိယာနံ အနိစ္စသညာဒီနဉ္စ ဝသေန ဝောဒာနပက္ခော နေတဗ္ဗောတိ အယံ နန္ဒိယာဝဋ္ဋသ္သ နယသ္သ ဘူမိ။ ယော ဟိ တဏ္ဟာအဝိဇ္ဇာဟိ သံကိလေသပက္ခသ္သ သုတ္တတ္ထသ္သ သမထဝိပသ္သနာဟိ ဝောဒာနပက္ခသ္သ စ စတုသစ္စယောဇနမုခေန နယနလက္ခဏော သံဝဏ္ဏနာဝိသေသော, အယံ နန္ဒိယာဝဋ္ဋနယော နာမ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Ito paraṃ pana nandiyāvaṭṭādipañcavidhanayā veditabbā – tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tāsaṃ adhiṭṭhānādibhūtā rūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikaanottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikārakodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- sārambhadovacassatābhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyato kusalapakkho netabbo. Kathaṃ? Amāyāasāṭheyyādivasena aviparītamanasikārādivasena ca. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ , vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi. Yo hi taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanāhi vodānapakkhassa ca catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ nandiyāvaṭṭanayo nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘တဏ္ဟဉ္စ အဝိဇ္ဇမ္ပိ စ၊ သမထေန ဝိပသ္သနာယ ယော နေတိ။
‘‘Taṇhañca avijjampi ca, samathena vipassanāya yo neti;
သစ္စေဟိ ယောဇယိတ္ဝာ၊ အယံ နယော နန္ဒိယာဝဋ္ဋော’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Saccehi yojayitvā, ayaṃ nayo nandiyāvaṭṭo’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
နန္ဒိယာဝဋ္ဋသ္သ ဝိယ အာဝဋ္ဋော ဧတသ္သာတိ နန္ဒိယာဝဋ္ဋော။ ယထာ ဟိ နန္ဒိယာဝဋ္ဋော အန္တော ဌိတေန ပဓာနာဝယဝေန ဗဟိဒ္ဓာ အာဝဋ္ဋတိ, ဧဝမယမ္ပိ နယောတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ နန္ဒိယာ တဏ္ဟာယ ပမောဒသ္သ ဝာ အာဝဋ္ဋော ဧတ္ထာတိ နန္ဒိယာဝဋ္ဋော။
Nandiyāvaṭṭassa viya āvaṭṭo etassāti nandiyāvaṭṭo. Yathā hi nandiyāvaṭṭo anto ṭhitena padhānāvayavena bahiddhā āvaṭṭati, evamayampi nayoti attho. Atha vā nandiyā taṇhāya pamodassa vā āvaṭṭo etthāti nandiyāvaṭṭo.
ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တနယေန ဂဟိတေသု တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာတပ္ပက္ခိယဓမ္မေသု တဏ္ဟာ လောဘော, အဝိဇ္ဇာ မောဟော, အဝိဇ္ဇာယ သမ္ပယုတ္တော လောဟိတေ သတိ ပုဗ္ဗော ဝိယ တဏ္ဟာယ သတိ သိဇ္ဈမာနော အာဃာတော ဒောသော ဣတိ တီဟိ အကုသလမူလေဟိ ဂဟိတေဟိ, တပ္ပဋိပက္ခတော ကုသလစိတ္တဂ္ဂဟဏေန စ တီဏိ ကုသလမူလာနိ ဂဟိတာနိ ဧဝ ဟောန္တိ။ ဣဓာပိ လောဘော သဗ္ဗာနိ ဝာ သာသဝကုသလမူလာနိ သမုဒယသစ္စံ, တန္နိဗ္ဗတ္တာ တေသံ အဓိဋ္ဌာနဂောစရဘူတာ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခသစ္စန္တိအာဒိနာ သစ္စယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဖလံ ပနေတ္ထ ဝိမောက္ခတ္တယဝသေန နိဒ္ဓာရေတဗ္ဗံ, တီဟိ အကုသလမူလေဟိ တိဝိဓဒုစ္စရိတသံကိလေသမလဝိသမအကုသလသညာဝိတက္ကာဒိဝသေန အကုသလပက္ခော နေတဗ္ဗော, တထာ တီဟိ ကုသလမူလေဟိ တိဝိဓသုစရိတသမကုသလသညာဝိတက္ကသဒ္ဓမ္မသမာဓိဝိမောက္ခမုခာဒိဝသေန ဝောဒာနပက္ခော နေတဗ္ဗောတိ အယံ တိပုက္ခလသ္သ နယသ္သ ဘူမိ။ ယော ဟိ အကုသလမူလေဟိ သံကိလေသပက္ခသ္သ ကုသလမူလေဟိ ဝောဒာနပက္ခသ္သ သုတ္တတ္ထသ္သ စ စတုသစ္စယောဇနာမုခေန နယနလက္ခဏော သံဝဏ္ဏနာဝိသေသော, အယံ တိပုက္ခလနယော နာမ။ တီဟိ အဝယဝေဟိ လောဘာဒီဟိ သံကိလေသပက္ခေ, အလောဘာဒီဟိ စ ဝောဒာနပက္ခေ ပုက္ခလော သောဘနောတိ တိပုက္ခလော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Heṭṭhā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato kusalacittaggahaṇena ca tīṇi kusalamūlāni gahitāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni vā sāsavakusalamūlāni samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamaakusalasaññāvitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritasamakusalasaññāvitakkasaddhammasamādhivimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi. Yo hi akusalamūlehi saṃkilesapakkhassa kusalamūlehi vodānapakkhassa suttatthassa ca catusaccayojanāmukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ tipukkhalanayo nāma. Tīhi avayavehi lobhādīhi saṃkilesapakkhe, alobhādīhi ca vodānapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယော အကုသလေ သမူလေဟိ၊
‘‘Yo akusale samūlehi,
နေတိ ကုသလေ စ ကုသလမူလေဟိ။
Neti kusale ca kusalamūlehi;
ဘူတံ တထံ အဝိတထံ၊
Bhūtaṃ tathaṃ avitathaṃ,
တိပုက္ခလံ တံ နယံ အာဟူ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Tipukkhalaṃ taṃ nayaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
ဝုတ္တနယေန ဂဟိတေသု တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာတပ္ပက္ခိယဓမ္မေသု ဝိသေသတော တဏ္ဟာဒိဋ္ဌီနံ ဝသေန အသုဘေ ‘‘သုဘ’’န္တိ, ဒုက္ခေ ‘‘သုခ’’န္တိ စ ဝိပလ္လာသာ, အဝိဇ္ဇာဒိဋ္ဌီနံ ဝသေန အနိစ္စေ ‘‘နိစ္စ’’န္တိ, အနတ္တနိ ‘‘အတ္တာ’’တိ ဝိပလ္လာသာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တေသံ ပဋိပက္ခတော ကုသလစိတ္တဂ္ဂဟဏေန သိဒ္ဓေဟိ သတိဝီရိယသမာဓိပညိန္ဒ္ရိယေဟိ စတ္တာရိ သတိပဋ္ဌာနာနိ သိဒ္ဓာနိယေဝ ဟောန္တိ။
Vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato kusalacittaggahaṇena siddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāniyeva honti.
တတ္ထ စတူဟိ ဣန္ဒ္ရိယေဟိ စတ္တာရော ပုဂ္ဂလာ နိဒ္ဒိသိတဗ္ဗာ။ ကထံ? ဒုဝိဓော ဟိ တဏ္ဟာစရိတော မုဒိန္ဒ္ရိယော တိက္ခိန္ဒ္ရိယောတိ, တထာ ဒိဋ္ဌိစရိတော။ တေသု ပဌမော အသုဘေ ‘‘သုဘ’’န္တိ ဝိပရိယေသဂ္ဂာဟီ သတိဗလေန ယထာဘူတံ ကာယသဘာဝံ သလ္လက္ခေန္တော ဘာဝနာဗလေန တံ ဝိပလ္လာသံ သမုဂ္ဃာတေတ္ဝာ သမ္မတ္တနိယာမံ ဩက္ကမတိ။ ဒုတိယော အသုခေ ‘‘သုခ’’န္တိ ဝိပရိယေသဂ္ဂာဟီ ‘‘ဥပ္ပန္နံ ကာမဝိတက္ကံ နာဓိဝာသေတီ’’တိအာဒိနာ (မ. နိ. ၁.၂၆; အ. နိ. ၄.၁၄; ၆.၅၈) ဝုတ္တေန ဝီရိယသံဝရဘူတေန ဝီရိယဗလေန ပဋိပက္ခံ ဝိနောဒေန္တော ဘာဝနာဗလေန တံ ဝိပလ္လာသံ ဝိဓမေတ္ဝာ သမ္မတ္တနိယာမံ ဩက္ကမတိ။ တတိယော အနိစ္စေ ‘‘နိစ္စ’’န္တိ ဝိပလ္လာသဂ္ဂာဟီ သမထဗလေန သမာဟိတစိတ္တော သင္ခာရာနံ ခဏိကဘာဝံ သလ္လက္ခေန္တော ဘာဝနာဗလေန တံ ဝိပလ္လာသံ သမုဂ္ဃာတေတ္ဝာ သမ္မတ္တနိယာမံ ဩက္ကမတိ။ စတုတ္ထော သန္တတိသမူဟကိစ္စာရမ္မဏဃနဝဉ္စိတတာယ ဖသ္သာဒိဓမ္မပုဉ္ဇမတ္တေ အနတ္တနိ ‘‘အတ္တာ’’တိ မိစ္ဆာဘိနိဝေသီ စတုကောဋိကသုညတာမနသိကာရေန တံ မိစ္ဆာဘိနိဝေသံ ဝိဒ္ဓံသေန္တော သာမညဖလံ သစ္ဆိကရောတိ။ သုဘသညာဒီဟိ စတူဟိပိ ဝာ ဝိပလ္လာသေဟိ သမုဒယသစ္စံ, တေသမဓိဋ္ဌာနာရမ္မဏဘူတာ ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခသစ္စန္တိအာဒိနာ သစ္စယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဖလံ ပနေတ္ထ စတ္တာရိ သာမညဖလာနိ, စတူဟိ စေတ္ထ ဝိပလ္လာသေဟိ စတုရာသဝောဃယောဂဂန္ထအဂတိတဏ္ဟုပာဒာနသလ္လဝိညာဏဋ္ဌိတိအပရိညာဒိဝသေန အကုသလပက္ခော နေတဗ္ဗော, တထာ စတူဟိ သတိပဋ္ဌာနေဟိ စတုဗ္ဗိဓဇ္ဈာနဝိဟာရာဓိဋ္ဌာနသုခဘာဂိယဓမ္မအပ္ပမညာသမ္မပ္ပဓာနဣဒ္ဓိပာဒာဒိဝသေန ဝောဒာနပက္ခော နေတဗ္ဗောတိ အယံ သီဟဝိက္ကီဠိတသ္သ နယသ္သ ဘူမိ။ ယော ဟိ သုဘသညာဒီဟိ ဝိပလ္လာသေဟိ သကလသ္သ သံကိလေသပက္ခသ္သ သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယာဒီဟိ စ ဝောဒာနပက္ခသ္သ စတုသစ္စယောဇနာဝသေန နယနလက္ခဏော သံဝဏ္ဏနာဝိသေသော, အယံ သီဟဝိက္ကီဠိတော နာမ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ vidhametvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññādīhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogaganthaagatitaṇhupādānasallaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajjhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Yo hi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalassa saṃkilesapakkhassa saddhindriyādīhi ca vodānapakkhassa catusaccayojanāvasena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ sīhavikkīḷito nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယော နေတိ ဝိပလ္လာသေဟိ၊
‘‘Yo neti vipallāsehi,
ကိလေသေ ဣန္ဒ္ရိယေဟိ သဒ္ဓမ္မေ။
Kilese indriyehi saddhamme;
ဧတံ နယံ နယဝိဒူ၊
Etaṃ nayaṃ nayavidū,
သီဟဝိက္ကီဠိတံ အာဟူ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Sīhavikkīḷitaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
အသန္တာသနဇဝပရက္ကမာဒိဝိသေသယောဂေန သီဟော ဘဂဝာ, တသ္သ ဝိက္ကီဠိတံ ဒေသနာ ဝစီကမ္မဘူတော ဝိဟာရောတိ ကတ္ဝာ ဝိပလ္လာသတပ္ပဋိပက္ခပရိဒီပနတော သီဟသ္သ ဝိက္ကီဠိတံ ဧတ္ထာတိ သီဟဝိက္ကီဠိတော, နယော။ ဗလဝိသေသယောဂဒီပနတော ဝာ သီဟဝိက္ကီဠိတသဒိသတ္တာ နယော သီဟဝိက္ကီဠိတော။ ဗလဝိသေသော စေတ္ထ သဒ္ဓာဒိဗလံ, ဒသဗလာနိ ဧဝ ဝာ။
Asantāsanajavaparakkamādivisesayogena sīho bhagavā, tassa vikkīḷitaṃ desanā vacīkammabhūto vihāroti katvā vipallāsatappaṭipakkhaparidīpanato sīhassa vikkīḷitaṃ etthāti sīhavikkīḷito, nayo. Balavisesayogadīpanato vā sīhavikkīḷitasadisattā nayo sīhavikkīḷito. Balaviseso cettha saddhādibalaṃ, dasabalāni eva vā.
ဣမေသံ ပန တိဏ္ဏံ အတ္ထနယာနံ သိဒ္ဓိယာ ဝောဟာရနယဒ္ဝယံ သိဒ္ဓမေဝ ဟောတိ။ တထာ ဟိ အတ္ထနယတ္တယဒိသာဘာဝေန ကုသလာဒိဓမ္မာနံ အာလောစနံ ဒိသာလောစနံ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayattayadisābhāvena kusalādidhammānaṃ ālocanaṃ disālocanaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘ဝေယ္ယာကရဏေသု ဟိ ယေ၊
‘‘Veyyākaraṇesu hi ye,
ကုသလာကုသလာ တဟိံ တဟိံ ဝုတ္တာ။
Kusalākusalā tahiṃ tahiṃ vuttā;
မနသာ ဩလောကယတေ၊
Manasā olokayate,
တံ ခု ဒိသာလောစနံ အာဟူ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Taṃ khu disālocanaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
တထာ အာလောစိတာနံ တေသံ ဓမ္မာနံ အတ္ထနယတ္တယယောဇနေ သမာနယနတော အင္ကုသော ဝိယ အင္ကုသော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Tathā ālocitānaṃ tesaṃ dhammānaṃ atthanayattayayojane samānayanato aṅkuso viya aṅkuso. Vuttañhetaṃ –
‘‘ဩလောကေတ္ဝာ ဒိသလောစနေန၊ ဥက္ခိပိယ ယံ သမာနေတိ။
‘‘Oloketvā disalocanena, ukkhipiya yaṃ samāneti;
သဗ္ဗေ ကုသလာကုသလေ၊ အယံ နယော အင္ကုသော နာမာ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၄ နိဒ္ဒေသဝာရ)။
Sabbe kusalākusale, ayaṃ nayo aṅkuso nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);
တသ္မာ မနသာဝ အတ္ထနယာနံ ဒိသာဘူတဓမ္မာနံ လောစနံ ဒိသာလောစနံ, တေသံ သမာနယနံ အင္ကုသောတိ ပဉ္စပိ နယာနိ ယုတ္တာနိ ဟောန္တိ။
Tasmā manasāva atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ locanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayāni yuttāni honti.
ဧတ္တာဝတာ စ –
Ettāvatā ca –
‘‘ပဌမော နန္ဒိယာဝဋ္ဋော၊ ဒုတိယော စ တိပုက္ခလော။
‘‘Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;
သီဟဝိက္ကီဠိတော နာမ၊ တတိယော နယလဉ္ဇကော။
Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo nayalañjako.
ဒိသာလောစနမာဟံသု၊ စတုတ္ထံ နယမုတ္တမံ။
Disālocanamāhaṃsu, catutthaṃ nayamuttamaṃ;
ပဉ္စမော အင္ကုသော နာမ၊ သဗ္ဗေ ပဉ္စ နယာ ဂတာ’’တိ။ (နေတ္တိ. ၁ ဥဒ္ဒေသဝာရ) –
Pañcamo aṅkuso nāma, sabbe pañca nayā gatā’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –
ဧဝံ ဝုတ္တပဉ္စနယာပိ ဧတ္ထ ဒသ္သိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ နယတိ သံကိလေသံ ဝောဒာနဉ္စ ဝိဘာဂတော ဉာပေတီတိ နယော, လဉ္ဇေတိ ပကာသေတိ သုတ္တတ္ထန္တိ လဉ္ဇကော, နယော စ သော လဉ္ဇကော စာတိ နယလဉ္ဇကော။ ဣဒဉ္စ သုတ္တံ သောဠသဝိဓေ သုတ္တန္တပဋ္ဌာနေ သံကိလေသဘာဂိယံ ဗ္ယတိရေကမုခေန နိဗ္ဗေဓာသေက္ခဘာဂိယန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အဋ္ဌဝီသတိဝိဓေ ပန သုတ္တန္တပဋ္ဌာနေ လောကိယလောကုတ္တရံ သတ္တဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ ဉာဏညေယ္ယံ ဒသ္သနဘာဝနံ သကဝစနံ ဝိသ္သဇ္ဇနီယံ ကုသလာကုသလံ အနုညာတံ ပဋိက္ခိတ္တဉ္စာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Evaṃ vuttapañcanayāpi ettha dassitāti veditabbā. Nayati saṃkilesaṃ vodānañca vibhāgato ñāpetīti nayo, lañjeti pakāseti suttatthanti lañjako, nayo ca so lañjako cāti nayalañjako. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesabhāgiyaṃ byatirekamukhena nibbedhāsekkhabhāgiyanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇaññeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti veditabbaṃ.
တတ္ထ သောဠသဝိဓသုတ္တန္တံ ပဋ္ဌာနံ နာမ ‘‘သံကိလေသဘာဂိယံ သုတ္တံ, ဝာသနာဘာဂိယံ သုတ္တံ, နိဗ္ဗေဓဘာဂိယံ သုတ္တံ, အသေက္ခဘာဂိယံ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, သံကိလေသဘာဂိယဉ္စ ဝာသနာဘာဂိယဉ္စ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယဉ္စ အသေက္ခဘာဂိယဉ္စ သုတ္တံ, နေဝ သံကိလေသဘာဂိယံ န ဝာသနာဘာဂိယံ န နိဗ္ဗေဓဘာဂိယံ န အသေက္ခဘာဂိယံ သုတ္တ’’န္တိ (နေတ္တိ. ၈၉) ဧဝံ ဝုတ္တသောဠသသာသနပဋ္ဌာနာနိ။
Tattha soḷasavidhasuttantaṃ paṭṭhānaṃ nāma ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, neva saṃkilesabhāgiyaṃ na vāsanābhāgiyaṃ na nibbedhabhāgiyaṃ na asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti (netti. 89) evaṃ vuttasoḷasasāsanapaṭṭhānāni.
တတ္ထ သံကိလိသ္သန္တိ ဧတေနာတိ သံကိလေသော, သံကိလေသဘာဂေ သံကိလေသကောဋ္ဌာသေ ပဝတ္တံ သံကိလေသဘာဂိယံ။ ဝာသနာ ပုညဘာဝနာ, ဝာသနာဘာဂေ ပဝတ္တံ ဝာသနာဘာဂိယံ, ဝာသနံ ဘဇာပေတီတိ ဝာ ဝာသနာဘာဂိယံ။ နိဗ္ဗိဇ္ဈနံ လောဘက္ခန္ဓာဒီနံ ပဒာလနံ နိဗ္ဗေဓော, နိဗ္ဗေဓဘာဂေ ပဝတ္တံ, နိဗ္ဗေဓံ ဘဇာပေတီတိ ဝာ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယံ။ ပရိနိဋ္ဌိတသိက္ခာ ဓမ္မာ အသေက္ခာ, အသေက္ခဘာဂေ ပဝတ္တံ, အသေက္ခေ ဘဇာပေတီတိ ဝာ အသေက္ခဘာဂိယံ။ တေသု ယတ္ထ တဏ္ဟာဒိသံကိလေသော ဝိဘတ္တော, ဣဒံ သံကိလေသဘာဂိယံ။ ယတ္ထ ဒာနာဒိပုညကိရိယဝတ္ထု ဝိဘတ္တံ, ဣဒံ ဝာသနာဘာဂိယံ။ ယတ္ထ သေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော ဝိဘတ္တာ, ဣဒံ နိဗ္ဗေဓဘာဂိယံ။ ယတ္ထ ပန အသေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော ဝိဘတ္တာ, ဣဒံ အသေက္ခဘာဂိယံ။ ဣတရာနိ တေသံ ဝောမိသ္သကနယဝသေန ဝုတ္တာနိ။ သဗ္ဗာသဝသံဝရပရိယာယာဒီနံ ဝသေန သဗ္ဗဘာဂိယံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တတ္ထ ဟိ သံကိလေသဓမ္မာ လောကိယသုစရိတဓမ္မာ သေက္ခာ ဓမ္မာ အသေက္ခာ ဓမ္မာ စ ဝိဘတ္တာ။ သဗ္ဗဘာဂိယံ ပန ‘‘ပသ္သံ န ပသ္သတီ’’တိအာဒိကံ ဥဒကာဒိအနုဝာဒဝစနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Tattha saṃkilissanti etenāti saṃkileso, saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho, nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhā dhammā asekkhā, asekkhabhāge pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni. Sabbāsavasaṃvarapariyāyādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā lokiyasucaritadhammā sekkhā dhammā asekkhā dhammā ca vibhattā. Sabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ na passatī’’tiādikaṃ udakādianuvādavacanaṃ veditabbaṃ.
အဋ္ဌဝီသတိဝိဓံ သုတ္တန္တပဋ္ဌာနံ ပန ‘‘လောကိယံ, လောကုတ္တရံ, လောကိယဉ္စ လောကုတ္တရဉ္စ, သတ္တာဓိဋ္ဌာနံ, ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ, သတ္တာဓိဋ္ဌာနဉ္စ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနဉ္စ, ဉာဏံ, ဉေယ္ယံ, ဉာဏဉ္စ ဉေယ္ယဉ္စ, ဒသ္သနံ, ဘာဝနာ, ဒသ္သနဉ္စ ဘာဝနာ စ, သကဝစနံ, ပရဝစနံ, သကဝစနဉ္စ ပရဝစနဉ္စ, ဝိသ္သဇ္ဇနီယံ, အဝိသ္သဇ္ဇနီယံ, ဝိသ္သဇ္ဇနီယဉ္စ အဝိသ္သဇ္ဇနီယဉ္စ, ကမ္မံ, ဝိပာကော, ကမ္မဉ္စ ဝိပာကော စ ကုသလံ, အကုသလံ, ကုသလဉ္စ အကုသလဉ္စ အနုညာတံ, ပဋိက္ခိတ္တံ, အနုညာတဉ္စ ပဋိက္ခိတ္တဉ္စ, ထဝော’’တိ (နေတ္တိ. ၁၁၂) ဧဝမာဂတာနိ အဋ္ဌဝီသတိ သာသနပဋ္ဌာနာနိ။ တတ္ထ လောကိယန္တိ လောကေ နိယုတ္တော, လောကေ ဝာ ဝိဒိတော လောကိယော။ ဣဓ ပန လောကိယော အတ္ထော ယသ္မိံ သုတ္တေ ဝုတ္တော, တံ သုတ္တံ လောကိယံ။ တထာ လောကုတ္တရံ။ ယသ္မိံ ပန သုတ္တေ ပဒေသေန လောကိယံ, ပဒေသေန လောကုတ္တရံ ဝုတ္တံ, တံ လောကိယဉ္စ လောကုတ္တရဉ္စ။ သတ္တအဓိပ္ပာယသတ္တပညတ္တိမုခေန ဒေသိတံ သတ္တာဓိဋ္ဌာနံ။ ဓမ္မဝသေန ဒေသိတံ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ။ ဥဘယဝသေန ဒေသိတံ သတ္တာဓိဋ္ဌာနဉ္စ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနဉ္စ။ ဣမိနာ နယေန သဗ္ဗပဒေသု အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဗုဒ္ဓာဒီနံ ပန ဂုဏာဘိတ္ထဝနဝသေန ပဝတ္တံ သုတ္တံ ထဝော နာမ –
Aṭṭhavīsatividhaṃ suttantapaṭṭhānaṃ pana ‘‘lokiyaṃ, lokuttaraṃ, lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ, dhammādhiṭṭhānaṃ, sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ, ñeyyaṃ, ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ, bhāvanā, dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ, paravacanaṃ, sakavacanañca paravacanañca, vissajjanīyaṃ, avissajjanīyaṃ, vissajjanīyañca avissajjanīyañca, kammaṃ, vipāko, kammañca vipāko ca kusalaṃ, akusalaṃ, kusalañca akusalañca anuññātaṃ, paṭikkhittaṃ, anuññātañca paṭikkhittañca, thavo’’ti (netti. 112) evamāgatāni aṭṭhavīsati sāsanapaṭṭhānāni. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyaṃ, padesena lokuttaraṃ vuttaṃ, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Sattaadhippāyasattapaññattimukhena desitaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavasena desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma –
‘‘မဂ္ဂာနဋ္ဌင္ဂိကော သေဋ္ဌော၊ သစ္စာနံ စတုရော ပဒာ။
‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;
ဝိရာဂော သေဋ္ဌော ဓမ္မာနံ၊ ဒ္ဝိပဒာနဉ္စ စက္ခုမာ’’တိ။ (ဓ. ပ. ၂၇၃; နေတ္တိ. ၁၇၀; ပေဋကော. ၃၀) အာဒိကံ ဝိယ –
Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30) ādikaṃ viya –
နေတ္တိနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.
၂. သဒ္ဒဂရုကာဒီနန္တိ အာဒိသဒ္ဒေန ဂန္ဓရသဖောဋ္ဌဗ္ဗဂရုကေ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ အာသယဝသေနာတိ အဇ္ဈာသယဝသေန။ ဥတုသမုဋ္ဌာနောပိ ဣတ္ထိသန္တာနဂတော သဒ္ဒော လဗ္ဘတိ, သော ဣဓ နာဓိပ္ပေတောတိ ‘‘စိတ္တသမုဋ္ဌာနော’’တိ ဝုတ္တံ။ ကထိတသဒ္ဒော အာလာပာဒိသဒ္ဒော။ ဂီတသဒ္ဒော သရေန ဂာယနသဒ္ဒော။ ဣတ္ထိယာ ဟသနသဒ္ဒောပေတ္ထ သင္ဂဟေတဗ္ဗော တသ္သပိ ပုရိသေန အသ္သာဒေတဗ္ဗတော။ တေနာဟ – ‘‘အပိစ ခော မာတုဂာမသ္သ သဒ္ဒံ သုဏာတိ တိရောကုဋ္ဋာ ဝာ တိရောပာကာရာ ဝာ ဟသန္တိယာ ဝာ ဘဏန္တိယာ ဝာ ဂာယန္တိယာ ဝာ, သော တဒသ္သာဒေတီ’’တိအာဒိ။ နိဝတ္ထနိဝာသနသ္သာတိ ခလိတ္ထဒ္ဓသ္သ နိဝာသနသ္သ။ အလင္ကာရသ္သာတိ နူပုရာဒိကသ္သ အလင္ကာရသ္သ။ ဣတ္ထိသဒ္ဒောတ္ဝေဝ ဝေဒိတဗ္ဗောတိ ဣတ္ထိပဋိဗဒ္ဓဘာဝတော ဝုတ္တံ။ တေနာဟ – ‘‘သဗ္ဗောပီ’’တိအာဒိ။ အဝိဒူရဋ္ဌာနေတိ တသ္သ ဟတ္ထိကုလသ္သ ဝသနဋ္ဌာနတော အဝိဒူရဋ္ဌာနေ။ ကာယူပပန္နောတိ သမ္ပန္နကာယော ထိရကထိနမဟာကာယော။ မဟာဟတ္ထီတိ မဟာနုဘာဝော ဟတ္ထီ။ ဇေဋ္ဌကံ ကတ္ဝာတိ ယူထပတိံ ကတ္ဝာ။
2.Saddagarukādīnanti ādisaddena gandharasaphoṭṭhabbagaruke saṅgaṇhāti. Āsayavasenāti ajjhāsayavasena. Utusamuṭṭhānopi itthisantānagato saddo labbhati, so idha nādhippetoti ‘‘cittasamuṭṭhāno’’ti vuttaṃ. Kathitasaddo ālāpādisaddo. Gītasaddo sarena gāyanasaddo. Itthiyā hasanasaddopettha saṅgahetabbo tassapi purisena assādetabbato. Tenāha – ‘‘apica kho mātugāmassa saddaṃ suṇāti tirokuṭṭā vā tiropākārā vā hasantiyā vā bhaṇantiyā vā gāyantiyā vā, so tadassādetī’’tiādi. Nivatthanivāsanassāti khalitthaddhassa nivāsanassa. Alaṅkārassāti nūpurādikassa alaṅkārassa. Itthisaddotveva veditabboti itthipaṭibaddhabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sabbopī’’tiādi. Avidūraṭṭhāneti tassa hatthikulassa vasanaṭṭhānato avidūraṭṭhāne. Kāyūpapannoti sampannakāyo thirakathinamahākāyo. Mahāhatthīti mahānubhāvo hatthī. Jeṭṭhakaṃ katvāti yūthapatiṃ katvā.
ကထိနတိက္ခဘာဝေန သိင္ဂသဒိသတ္တာ အဠသင္ခာတာနိ သိင္ဂာနိ ဧတသ္သ အတ္ထီတိ သိင္ဂီ, သုဝဏ္ဏဝဏ္ဏတာယ မဟာဗလတာယ စ သီဟဟတ္ထိအာဒိမိဂသဒိသတ္တာ မိဂော ဝိယာတိ မိဂော။ တတ္ထ တတ္ထ ကိစ္စံ နေတုဘာဝေန စက္ခုယေဝ နေတ္တံ, တံ ဥဂ္ဂတဋ္ဌေန အာယတံ ဧတသ္သာတိ အာယတစက္ခုနေတ္တော။ အဋ္ဌိ ဧဝ တစော ဧတသ္သာတိ အဋ္ဌိတ္တစော။ တေနာဘိဘူတောတိ တေန မိဂေန အဘိဘူတော အဇ္ဈောတ္ထဋော နိစ္စလဂ္ဂဟိတော ဟုတ္ဝာ။ ကရုဏံ ရုဒာမီတိ ကာရုညပတ္တော ဟုတ္ဝာ ရောဒာမိ ဝိရဝာမိ။ ပစ္စတ္ထိကဘယတော မုတ္တိ နာမ ယထာ တထာ သဟာယဝတော ဟောတိ, န ဧကာကိနောတိ အာဟ – ‘‘မာ ဟေဝ မံ ပာဏသမံ ဇဟေယ္ယာ’’တိ။ တတ္ထ မာ ဟေဝ မန္တိ မံ ဧဝရူပံ ဗ္ယသနံ ပတ္တံ အတ္တနော ပာဏသမံ ပိယသာမိကံ တ္ဝံ မာဟေဝ ဇဟိ။
Kathinatikkhabhāvena siṅgasadisattā aḷasaṅkhātāni siṅgāni etassa atthīti siṅgī, suvaṇṇavaṇṇatāya mahābalatāya ca sīhahatthiādimigasadisattā migo viyāti migo. Tattha tattha kiccaṃ netubhāvena cakkhuyeva nettaṃ, taṃ uggataṭṭhena āyataṃ etassāti āyatacakkhunetto. Aṭṭhi eva taco etassāti aṭṭhittaco. Tenābhibhūtoti tena migena abhibhūto ajjhotthaṭo niccalaggahito hutvā. Karuṇaṃ rudāmīti kāruññapatto hutvā rodāmi viravāmi. Paccatthikabhayato mutti nāma yathā tathā sahāyavato hoti, na ekākinoti āha – ‘‘mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. Tattha mā heva manti maṃ evarūpaṃ byasanaṃ pattaṃ attano pāṇasamaṃ piyasāmikaṃ tvaṃ māheva jahi.
ကုဉ္စေ ဂိရိကူဋေ ရမတိ အဘိရမတိ, တတ္ထ ဝာ ဝိစရတိ, ကောဉ္ဇနာဒံ နဒန္တော ဝာ ဝိစရတိ, ကု ဝာ ပထဝီ, တဒဘိဃာတေန ဇီရတီတိ ကုဉ္ဇရော။ သဋ္ဌိဟာယနန္တိ ဇာတိယာ သဋ္ဌိဝသ္သကာလသ္မိံ ကုဉ္ဇရာ ထာမေန ပရိဟာယန္တိ, တံ သန္ဓာယ ဧဝမာဟ။ ပထဗ္ယာ စာတုရန္တာယာတိ စတူသု ဒိသာသု သမုဒ္ဒံ ပတ္ဝာ ဌိတာယ စာတုရန္တာယ ပထဝိယာ။ သုပ္ပိယောတိ သုဋ္ဌု ပိယော။ တေသံ တ္ဝံ ဝာရိဇော သေဋ္ဌောတိ ယေ သမုဒ္ဒေ ဝာ ဂင္ဂာယ ဝာ ယမုနာယ ဝာ နမ္မဒာနဒိယာ ဝာ ကုဠီရာ, တေသံ သဗ္ဗေသံ ဝဏ္ဏသမ္ပတ္တိယာ မဟန္တတ္တေန စ ဝာရိမ္ဟိ ဇာတတ္တာ ဝာရိဇော တ္ဝမေဝ သေဋ္ဌော ပသတ္ထတရော။ မုဉ္စ ရောဒန္တိယာ ပတိန္တိ သဗ္ဗေသံ သေဋ္ဌတ္တာ တမေဝ ယာစာမိ, ရောဒမာနာယ မယ္ဟံ သာမိကံ မုဉ္စ။ အထာတိ ဂဟဏသ္သ သိထိလကရဏသမနန္တရမေဝ။ ဧတသ္သာတိ ပဋိသတ္တုမဒ္ဒနသ္သ။
Kuñce girikūṭe ramati abhiramati, tattha vā vicarati, koñjanādaṃ nadanto vā vicarati, ku vā pathavī, tadabhighātena jīratīti kuñjaro. Saṭṭhihāyananti jātiyā saṭṭhivassakālasmiṃ kuñjarā thāmena parihāyanti, taṃ sandhāya evamāha. Pathabyā cāturantāyāti catūsu disāsu samuddaṃ patvā ṭhitāya cāturantāya pathaviyā. Suppiyoti suṭṭhu piyo. Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭhoti ye samudde vā gaṅgāya vā yamunāya vā nammadānadiyā vā kuḷīrā, tesaṃ sabbesaṃ vaṇṇasampattiyā mahantattena ca vārimhi jātattā vārijo tvameva seṭṭho pasatthataro. Muñca rodantiyā patinti sabbesaṃ seṭṭhattā tameva yācāmi, rodamānāya mayhaṃ sāmikaṃ muñca. Athāti gahaṇassa sithilakaraṇasamanantarameva. Etassāti paṭisattumaddanassa.
ပဗ္ဗတဂဟနံ နိသ္သာယာတိ တိသ္သော ပဗ္ဗတရာဇိယော အတိက္ကမိတ္ဝာ စတုတ္ထာယ ပဗ္ဗတရာဇိယံ ပဗ္ဗတဂဟနံ ဥပနိသ္သာယ။ ဧဝံ ဝဒတီတိ ‘‘ဥဒေတယံ စက္ခုမာ’’တိအာဒိနာ (ဇာ. ၁.၂.၁၇) ဣမံ ဗုဒ္ဓမန္တံ မန္တေန္တော ဝဒတိ။
Pabbatagahanaṃ nissāyāti tisso pabbatarājiyo atikkamitvā catutthāya pabbatarājiyaṃ pabbatagahanaṃ upanissāya. Evaṃ vadatīti ‘‘udetayaṃ cakkhumā’’tiādinā (jā. 1.2.17) imaṃ buddhamantaṃ mantento vadati.
တတ္ထ ဥဒေတီတိ ပာစီနလောကဓာတုတော ဥဂ္ဂစ္ဆတိ။ စက္ခုမာတိ သကလစက္ကဝာဠဝာသီနံ အန္ဓကာရံ ဝိဓမိတ္ဝာ စက္ခုပ္ပဋိလာဘကရဏေန ယန္တေန တေသံ ဒိန္နံ စက္ခု, တေန စက္ခုနာ စက္ခုမာ။ ဧကရာဇာတိ သကလစက္ကဝာဠေ အာလောကကရာနံ အန္တရေ သေဋ္ဌဋ္ဌေန ရဉ္ဇနဋ္ဌေန စ ဧကရာဇာ။ ဟရိသ္သဝဏ္ဏောတိ ဟရိသမာနဝဏ္ဏော, သုဝဏ္ဏဝဏ္ဏောတိ အတ္ထော။ ပထဝိံ ပဘာသေတီတိ ပထဝိပ္ပဘာသော။ တံ တံ နမသ္သာမီတိ တသ္မာ တံ ဧဝရူပံ ဘဝန္တံ နမသ္သာမိ ဝန္ဒာမိ။ တယာဇ္ဇ ဂုတ္တာ ဝိဟရေမ္ဟ ဒိဝသန္တိ တယာ အဇ္ဇ ရက္ခိတာ ဟုတ္ဝာ ဣမံ ဒိဝသံ စတုဣရိယာပထဝိဟာရေန သုခံ ဝိဟရေယ္ယာမ။
Tattha udetīti pācīnalokadhātuto uggacchati. Cakkhumāti sakalacakkavāḷavāsīnaṃ andhakāraṃ vidhamitvā cakkhuppaṭilābhakaraṇena yantena tesaṃ dinnaṃ cakkhu, tena cakkhunā cakkhumā. Ekarājāti sakalacakkavāḷe ālokakarānaṃ antare seṭṭhaṭṭhena rañjanaṭṭhena ca ekarājā. Harissavaṇṇoti harisamānavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇoti attho. Pathaviṃ pabhāsetīti pathavippabhāso. Taṃ taṃ namassāmīti tasmā taṃ evarūpaṃ bhavantaṃ namassāmi vandāmi. Tayājja guttā viharemha divasanti tayā ajja rakkhitā hutvā imaṃ divasaṃ catuiriyāpathavihārena sukhaṃ vihareyyāma.
ဧဝံ ဗောဓိသတ္တော ဣမာယ ဂာထာယ သူရိယံ နမသ္သိတ္ဝာ ဒုတိယဂာထာယ အတီတေ ပရိနိဗ္ဗုတေ ဗုဒ္ဓေ စေဝ ဗုဒ္ဓဂုဏေ စ နမသ္သတိ ‘‘ယေ ဗ္ရာဟ္မဏာ’’တိအာဒိနာ။ တတ္ထ ယေ ဗ္ရာဟ္မဏာတိ ယေ ဗာဟိတပာပာ ပရိသုဒ္ဓာ ဗ္ရာဟ္မဏာ။ ဝေဒဂူတိ ဝေဒာနံ ပာရံ ဂတာ, ဝေဒေဟိ ပာရံ ဂတာတိ ဝာ ဝေဒဂူ။ ဣဓ ပန သဗ္ဗေ သင္ခတဓမ္မေ ဝိဒိတေ ပာကဋေ ကတ္ဝာ ကတာတိ ဝေဒဂူ။ တေနေဝာဟ – ‘‘သဗ္ဗဓမ္မေ’’တိ။ သဗ္ဗေ ခန္ဓာယတနဓာတုဓမ္မေ သလက္ခဏသာမညလက္ခဏဝသေန အတ္တနော ဉာဏသ္သ ဝိဒိတေ ပာကဋေ ကတ္ဝာ တိဏ္ဏံ မာရာနံ မတ္ထကံ မဒ္ဒိတ္ဝာ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ ပတ္တာ, သံသာရံ ဝာ အတိက္ကန္တာတိ အတ္ထော။ တေ မေ နမောတိ တေ မမ ဣမံ နမက္ကာရံ ပဋိစ္ဆန္တု။ တေ စ မံ ပာလယန္တူတိ ဧဝံ မယာ နမသ္သိတာ စ တေ ဘဂဝန္တော မံ ပာလယန္တု ရက္ခန္တု။ နမတ္တု ဗုဒ္ဓာနံ။ပေ.။ ဝိမုတ္တိယာတိ အယံ မမ နမက္ကာရော အတီတာနံ ပရိနိဗ္ဗုတာနံ ဗုဒ္ဓာနံ အတ္ထု, တေသံယေဝ စတူသု ဖလေသု ဉာဏသင္ခာတာယ ဗောဓိယာ အတ္ထု, တထာ တေသညေဝ အရဟတ္တဖလဝိမုတ္တိယာ ဝိမုတ္တာနံ အတ္ထု, ယာ စ နေသံ တဒင္ဂဝိက္ခမ္ဘနသမုစ္ဆေဒပ္ပဋိပ္ပသ္သဒ္ဓိနိသ္သရဏသင္ခာတာ ပဉ္စဝိဓာ ဝိမုတ္တိ, တာယ ဝိမုတ္တိယာပိ အယံ မယ္ဟံ နမက္ကာရော အတ္ထူတိ အတ္ထော။ ဣမံ သော ပရိတ္တံ ကတ္ဝာ, မောရော စရတိ ဧသနာတိ ဣဒံ ပန ပဒဒ္ဝယံ သတ္ထာ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓော ဟုတ္ဝာ အာဟ။ တသ္သတ္ထော – ဘိက္ခဝေ, သော မောရော ဣမံ ပရိတ္တံ ဣမံ ရက္ခံ ကတ္ဝာ အတ္တနော ဂောစရဘူမိယံ ပုပ္ဖဖလာဒီနံ အတ္ထာယ နာနပ္ပကာရာယ ဧသနာယ စရတီတိ။
Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya sūriyaṃ namassitvā dutiyagāthāya atīte parinibbute buddhe ceva buddhaguṇe ca namassati ‘‘ye brāhmaṇā’’tiādinā. Tattha ye brāhmaṇāti ye bāhitapāpā parisuddhā brāhmaṇā. Vedagūti vedānaṃ pāraṃ gatā, vedehi pāraṃ gatāti vā vedagū. Idha pana sabbe saṅkhatadhamme vidite pākaṭe katvā katāti vedagū. Tenevāha – ‘‘sabbadhamme’’ti. Sabbe khandhāyatanadhātudhamme salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena attano ñāṇassa vidite pākaṭe katvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā sammāsambodhiṃ pattā, saṃsāraṃ vā atikkantāti attho. Te me namoti te mama imaṃ namakkāraṃ paṭicchantu. Te ca maṃ pālayantūti evaṃ mayā namassitā ca te bhagavanto maṃ pālayantu rakkhantu. Namattu buddhānaṃ…pe… vimuttiyāti ayaṃ mama namakkāro atītānaṃ parinibbutānaṃ buddhānaṃ atthu, tesaṃyeva catūsu phalesu ñāṇasaṅkhātāya bodhiyā atthu, tathā tesaññeva arahattaphalavimuttiyā vimuttānaṃ atthu, yā ca nesaṃ tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātā pañcavidhā vimutti, tāya vimuttiyāpi ayaṃ mayhaṃ namakkāro atthūti attho. Imaṃ so parittaṃ katvā, moro carati esanāti idaṃ pana padadvayaṃ satthā abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano gocarabhūmiyaṃ pupphaphalādīnaṃ atthāya nānappakārāya esanāya caratīti.
ဧဝံ ဒိဝသံ စရိတ္ဝာ သာယံ ပဗ္ဗတမတ္ထကေ နိသီဒိတ္ဝာ အတ္ထံ ဂစ္ဆန္တံ သူရိယံ ဩလောကေန္တော ဗုဒ္ဓဂုဏေ အာဝဇ္ဇေတ္ဝာ နိဝာသဋ္ဌာနေ ရက္ခာဝရဏတ္ထာယ ပုန ဗ္ရဟ္မမန္တံ ဝဒန္တော ‘‘အပေတယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တေနေဝာဟ – ‘‘ဒိဝသံ ဂောစရံ ဂဟေတ္ဝာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ အပေတီတိ အပယာတိ အတ္ထံ ဂစ္ဆတိ။ ဣမံ သော ပရိတ္တံ ကတ္ဝာ မောရော ဝာသမကပ္ပယီတိ ဣဒမ္ပိ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓော ဟုတ္ဝာ အာဟ။ တသ္သတ္ထော – ဘိက္ခဝေ, သော မောရော ဣမံ ပရိတ္တံ ဣမံ ရက္ခံ ကတ္ဝာ အတ္တနော နိဝာသဋ္ဌာနေ ဝာသံ သံကပ္ပယိတ္ထာတိ။ ပရိတ္တကမ္မတော ပုရေတရမေဝာတိ ပရိတ္တကမ္မကရဏတော ပုရေတရမေဝ။ မောရကုက္ကုဋိကာယာတိ ကုက္ကုဋိကာသဒိသာယ မောရစ္ဆာပိကာယ။
Evaṃ divasaṃ caritvā sāyaṃ pabbatamatthake nisīditvā atthaṃ gacchantaṃ sūriyaṃ olokento buddhaguṇe āvajjetvā nivāsaṭṭhāne rakkhāvaraṇatthāya puna brahmamantaṃ vadanto ‘‘apetaya’’ntiādimāha. Tenevāha – ‘‘divasaṃ gocaraṃ gahetvā’’tiādi. Tattha apetīti apayāti atthaṃ gacchati. Imaṃ so parittaṃ katvā moro vāsamakappayīti idampi abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano nivāsaṭṭhāne vāsaṃ saṃkappayitthāti. Parittakammato puretaramevāti parittakammakaraṇato puretarameva. Morakukkuṭikāyāti kukkuṭikāsadisāya moracchāpikāya.
၃. တတိယေ ရူပာယတနသ္သ ဝိယ ဂန္ဓာယတနသ္သပိ သမုဋ္ဌာပကပစ္စယဝသေန ဝိသေသော နတ္ထီတိ အာဟ – ‘‘စတုသမုဋ္ဌာနိက’’န္တိ။ ဣတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓသ္သ ကာယာရုဠ္ဟအနုလေပနာဒိဂန္ဓသ္သ စ တပ္ပဋိဗဒ္ဓဘာဝတော အဝိသေသေန ဂဟဏပ္ပသင္ဂေ ဣဓာဓိပ္ပေတဂန္ဓံ နိဒ္ဓာရေန္တော ‘‘သ္ဝာယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဣတ္ထိယာတိ ပာကတိကာယ ဣတ္ထိယာ။ ဒုဂ္ဂန္ဓောတိ ပာကတိကာယ ဣတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓဘာဝတော ဒုဂ္ဂန္ဓော ဟောတိ။ ဣဓာဓိပ္ပေတောတိ ဣဋ္ဌဘာဝတော အသ္သာဒေတဗ္ဗတ္တာ ဝုတ္တံ။ ကထံ ပန ဣတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓသ္သ ဒုဂ္ဂန္ဓဘာဝောတိ အာဟ – ‘‘ဧကစ္စာ ဟီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ အသ္သသ္သ ဝိယ ဂန္ဓော အသ္သာ အတ္ထီတိ အသ္သဂန္ဓိနီ။ မေဏ္ဍကသ္သ ဝိယ ဂန္ဓော အသ္သာ အတ္ထီတိ မေဏ္ဍကဂန္ဓိနီ။ သေဒသ္သ ဝိယ ဂန္ဓော အသ္သာ အတ္ထီတိ သေဒဂန္ဓိနီ။ သောဏိတသ္သ ဝိယ ဂန္ဓော အသ္သာ အတ္ထီတိ သောဏိတဂန္ဓိနီ။ ရဇ္ဇတေဝာတိ အနာဒိမတိ သံသာရေ အဝိဇ္ဇာဒိကိလေသဝာသနာယ ပရိကဍ္ဎိတဟဒယတ္တာ ဖောဋ္ဌဗ္ဗသ္သာဒဂဓိတစိတ္တတာယ စ အန္ဓဗာလော ဧဝရူပာယပိ ဒုဂ္ဂန္ဓသရီရာယ ဣတ္ထိယာ ရဇ္ဇတိယေဝ။ ပာကတိကာယ ဣတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓသ္သ ဒုဂ္ဂန္ဓဘာဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ဝိသိဋ္ဌာယ ဧကစ္စာယ ဣတ္ထိယာ တဒဘာဝံ ဒသ္သေတုံ – ‘‘စက္ကဝတ္တိနော ပနာ’’တိအာဒိမာဟ။ ယဒိ ဧဝံ ဤဒိသာယ ဣတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓောပိ ဣဓ ကသ္မာ နာဓိပ္ပေတောတိ အာဟ – ‘‘အယံ န သဗ္ဗာသံ ဟောတီ’’တိအာဒိ။ တိရစ္ဆာနဂတာယ ဣတ္ထိယာ ဧကစ္စာယ စ မနုသ္သိတ္ထိယာ သရီရဂန္ဓသ္သ အတိဝိယ အသ္သာဒေတဗ္ဗဘာဝဒသ္သနတော ပုန တမ္ပိ အဝိသေသေန အနုဇာနန္တော ‘‘ဣတ္ထိကာယေ ဂန္ဓော ဝာ ဟောတူ’’တိအာဒိမာဟ။ ဣတ္ထိဂန္ဓောတ္ဝေဝ ဝေဒိတဗ္ဗောတိ တပ္ပဋိဗဒ္ဓဘာဝတော ဝုတ္တံ။
3. Tatiye rūpāyatanassa viya gandhāyatanassapi samuṭṭhāpakapaccayavasena viseso natthīti āha – ‘‘catusamuṭṭhānika’’nti. Itthiyā sarīragandhassa kāyāruḷhaanulepanādigandhassa ca tappaṭibaddhabhāvato avisesena gahaṇappasaṅge idhādhippetagandhaṃ niddhārento ‘‘svāya’’ntiādimāha. Tattha itthiyāti pākatikāya itthiyā. Duggandhoti pākatikāya itthiyā sarīragandhabhāvato duggandho hoti. Idhādhippetoti iṭṭhabhāvato assādetabbattā vuttaṃ. Kathaṃ pana itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvoti āha – ‘‘ekaccā hī’’tiādi. Tattha assassa viya gandho assā atthīti assagandhinī. Meṇḍakassa viya gandho assā atthīti meṇḍakagandhinī. Sedassa viya gandho assā atthīti sedagandhinī. Soṇitassa viya gandho assā atthīti soṇitagandhinī. Rajjatevāti anādimati saṃsāre avijjādikilesavāsanāya parikaḍḍhitahadayattā phoṭṭhabbassādagadhitacittatāya ca andhabālo evarūpāyapi duggandhasarīrāya itthiyā rajjatiyeva. Pākatikāya itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvaṃ dassetvā idāni visiṭṭhāya ekaccāya itthiyā tadabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘cakkavattinopanā’’tiādimāha. Yadi evaṃ īdisāya itthiyā sarīragandhopi idha kasmā nādhippetoti āha – ‘‘ayaṃ na sabbāsaṃ hotī’’tiādi. Tiracchānagatāya itthiyā ekaccāya ca manussitthiyā sarīragandhassa ativiya assādetabbabhāvadassanato puna tampi avisesena anujānanto ‘‘itthikāye gandho vā hotū’’tiādimāha. Itthigandhotveva veditabboti tappaṭibaddhabhāvato vuttaṃ.
၄. စတုတ္ထာဒီသု ကိံ တေနာတိ ဇိဝ္ဟာဝိညေယ္ယရသေ ဣဓာဓိပ္ပေတေ ကိံ တေန အဝယဝရသာဒိနာ ဝုတ္တေန ပယောဇနံ။ ဩဋ္ဌမံသံ သမ္မက္ခေတီတိ ဩဋ္ဌမံသသမ္မက္ခနော, ခေဠာဒီနိ။ အာဒိသဒ္ဒေန ဩဋ္ဌမံသမက္ခနော တမ္ဗုလမုခဝာသာဒိရသော ဂယ္ဟတိ။ သဗ္ဗော သော ဣတ္ထိရသောတိ ဣတ္ထိယာဝသ္သ ဂဟေတဗ္ဗတ္တာ။
4. Catutthādīsu kiṃ tenāti jivhāviññeyyarase idhādhippete kiṃ tena avayavarasādinā vuttena payojanaṃ. Oṭṭhamaṃsaṃ sammakkhetīti oṭṭhamaṃsasammakkhano, kheḷādīni. Ādisaddena oṭṭhamaṃsamakkhano tambulamukhavāsādiraso gayhati. Sabbo so itthirasoti itthiyāvassa gahetabbattā.
၅. ဣတ္ထိဖောဋ္ဌဗ္ဗောတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ယဒိ ပနေတ္ထ ဣတ္ထိဂတာနိ ရူပာရမ္မဏာဒီနိ အဝိသေသတော ပုရိသသ္သ စိတ္တံ ပရိယာဒာယ တိဋ္ဌန္တိ, အထ ကသ္မာ ဘဂဝတာ တာနိ ဝိသုံ ဝိသုံ ဂဟေတ္ဝာ ဒေသိတာနီတိ အာဟ – ‘‘ဣတိ သတ္ထာ’’တိအာဒိ။ ယထာ ဟီတိအာဒိနာ တမေဝတ္ထံ သမတ္ထေတိ။ ဂမေတီတိ ဝိက္ခေပံ ဂမေတိ, အယမေဝ ဝာ ပာဌော။ ဂမေတီတိ စ သင္ဂမေတိ။ န တထာ သေသာ သဒ္ဒာဒယော, န တထာ ရူပာဒီနိ အာရမ္မဏာနီတိ ဧတေန သတ္တေသု ရူပာဒိဂရုကတာ အသံကိဏ္ဏာ ဝိယ ဒသ္သိတာ, န ခော ပနေတံ ဧဝံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ အနေကဝိဓတ္တာ သတ္တာနံ အဇ္ဈာသယသ္သာတိ ဒသ္သေတုံ – ‘‘ဧကစ္စသ္သ စာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ပဉ္စဂရုကဝသေနာတိ ပဉ္စာရမ္မဏဂရုကဝသေန။ ဧကစ္စသ္သ ဟိ ပုရိသသ္သ ယထာဝုတ္တေသု ပဉ္စသုပိ အာရမ္မဏေသု ဂရုကတာ ဟောတိ, ဧကစ္စသ္သ တတ္ထ ကတိပယေသု, ဧကသ္မိံ ဧဝ ဝာ, တေ သဗ္ဗေပိ ပဉ္စဂရုကာတ္ဝေဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ ယထာ ‘‘သတ္တိသယော အဋ္ဌဝိမောက္ခာ’’တိ။ န ပဉ္စဂရုကဇာတကဝသေန ဧကေကာရမ္မဏေ ဂရုကသ္သေဝ နာဓိပ္ပေတတ္တာ။ ဧကေကာရမ္မဏဂရုကာနဉ္ဟိ ပဉ္စန္နံ ပုဂ္ဂလာနံ တတ္ထ အာဂတတ္တာ တံ ဇာတကံ ‘‘ပဉ္စဂရုကဇာတက’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ယဒိ ဧဝံ တေန ဣဓ ပယောဇနံ နတ္ထီတိ အာဟ – ‘‘သက္ခိဘာဝတ္ထာယာ’’တိ။ အာဟရိတ္ဝာ ကထေတဗ္ဗန္တိ ရူပာဒိဂရုကတာယ ဧတေ အနယဗ္ယသနံ ပတ္တာတိ ဒသ္သေတုံ ကထေတဗ္ဗံ။
5.Itthiphoṭṭhabboti etthāpi eseva nayo. Yadi panettha itthigatāni rūpārammaṇādīni avisesato purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, atha kasmā bhagavatā tāni visuṃ visuṃ gahetvā desitānīti āha – ‘‘iti satthā’’tiādi. Yathā hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Gametīti vikkhepaṃ gameti, ayameva vā pāṭho. Gametīti ca saṅgameti. Na tathā sesā saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇānīti etena sattesu rūpādigarukatā asaṃkiṇṇā viya dassitā, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ anekavidhattā sattānaṃ ajjhāsayassāti dassetuṃ – ‘‘ekaccassa cā’’tiādi vuttaṃ. Pañcagarukavasenāti pañcārammaṇagarukavasena. Ekaccassa hi purisassa yathāvuttesu pañcasupi ārammaṇesu garukatā hoti, ekaccassa tattha katipayesu, ekasmiṃ eva vā, te sabbepi pañcagarukātveva veditabbā yathā ‘‘sattisayo aṭṭhavimokkhā’’ti. Na pañcagarukajātakavasena ekekārammaṇe garukasseva nādhippetattā. Ekekārammaṇagarukānañhi pañcannaṃ puggalānaṃ tattha āgatattā taṃ jātakaṃ ‘‘pañcagarukajātaka’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ tena idha payojanaṃ natthīti āha – ‘‘sakkhibhāvatthāyā’’ti. Āharitvā kathetabbanti rūpādigarukatāya ete anayabyasanaṃ pattāti dassetuṃ kathetabbaṃ.
၆-၈. တေသန္တိ သုတ္တာနံ။ ဥပ္ပဏ္ဍေတ္ဝာ ဂဏ္ဟိတုံ န ဣစ္ဆီတိ တသ္သ ထောကံ ဝိရူပဓာတုကတ္တာ န ဣစ္ဆိ။ အနတိက္ကမန္တောတိ သံသန္ဒေန္တော။ ဒ္ဝေ ဟတ္ထံ ပတ္တာနီတိ ဒ္ဝေ ဥပ္ပလာနိ ဟတ္ထံ ဂတာနိ။ ပဟဋ္ဌာကာရံ ဒသ္သေတ္ဝာတိ အပရာဟိ ဣတ္ထီဟိ ဧကေကံ လဒ္ဓံ, မယာ ဒ္ဝေ လဒ္ဓာနီတိ သန္တုဋ္ဌာကာရံ ဒသ္သေတ္ဝာ။ ပရောဒီတိ တသ္သာ ပုဗ္ဗသာမိကသ္သ မုခဂန္ဓံ သရိတ္ဝာ။ တသ္သ ဟိ မုခတော ဥပ္ပလဂန္ဓော ဝာယတိ။ ဟာရေတ္ဝာတိ တသ္မာ ဌာနာ အပနေတ္ဝာ, ‘‘ဟရာပေတ္ဝာ’’တိ ဝာ ပာဌော, အယမေဝတ္ထော။
6-8.Tesanti suttānaṃ. Uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchīti tassa thokaṃ virūpadhātukattā na icchi. Anatikkamantoti saṃsandento. Dve hatthaṃ pattānīti dve uppalāni hatthaṃ gatāni. Pahaṭṭhākāraṃ dassetvāti aparāhi itthīhi ekekaṃ laddhaṃ, mayā dve laddhānīti santuṭṭhākāraṃ dassetvā. Parodīti tassā pubbasāmikassa mukhagandhaṃ saritvā. Tassa hi mukhato uppalagandho vāyati. Hāretvāti tasmā ṭhānā apanetvā, ‘‘harāpetvā’’ti vā pāṭho, ayamevattho.
သာဓု သာဓူတိ ဘာသတောတိ ဓမ္မကထာယ အနုမောဒနဝသေန ‘‘သာဓု သာဓူ’’တိ ဘာသတော။ ဥပ္ပလံဝ ယထောဒကေတိ ယထာ ဥပ္ပလံ ဥပ္ပလဂန္ဓော မုခတော နိဗ္ဗတ္တောတိ။ ဝဋ္ဋမေဝ ကထိတန္တိ ယထာရုတဝသေန ဝုတ္တံ။ ယဒိပိ ဧဝံ ဝုတ္တံ, တထာပိ ယထာရုတမတ္ထေ အဝတ္ဝာ ဝိဝဋ္ဋံ နီဟရိတ္ဝာ ကထေတဗ္ဗံ ဝိမုတ္တိရသတ္တာ ဘဂဝတော ဒေသနာယ။
Sādhu sādhūti bhāsatoti dhammakathāya anumodanavasena ‘‘sādhu sādhū’’ti bhāsato. Uppalaṃva yathodaketi yathā uppalaṃ uppalagandho mukhato nibbattoti. Vaṭṭameva kathitanti yathārutavasena vuttaṃ. Yadipi evaṃ vuttaṃ, tathāpi yathārutamatthe avatvā vivaṭṭaṃ nīharitvā kathetabbaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya.
ရူပာဒိဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Rūpādivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
ဣတိ မနောရထပူရဏိယာ အင္ဂုတ္တရနိကာယ-အဋ္ဌကထာယ
Iti manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya
ပဌမဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာယ အနုတ္တာနတ္ထဒီပနာ နိဋ္ဌိတာ။
Paṭhamavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / သုတ္တပိဋက • Suttapiṭaka / အင္ဂုတ္တရနိကာယ • Aṅguttaranikāya
၁. ရူပာဒိဝဂ္ဂော • 1. Rūpādivaggo
၂. နီဝရဏပ္ပဟာနဝဂ္ဂော • 2. Nīvaraṇappahānavaggo
အဋ္ဌကထာ • Aṭṭhakathā / သုတ္တပိဋက (အဋ္ဌကထာ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / အင္ဂုတ္တရနိကာယ (အဋ္ဌကထာ) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
၁. ရူပာဒိဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာ • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
၂. နီဝရဏပ္ပဟာနဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာ • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā