Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૫૬-૬૩. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસવણ્ણના
56-63. Saccañāṇacatukkadvayaniddesavaṇṇanā
૧૦૮-૯. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસે દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં દુક્ખેપેતં ઞાણન્તિઆદિ અનન્તરચતુક્કે વિય એકાભિસમયવસેન વુત્તં. દુવિધઞ્હિ સચ્ચઞાણં લોકિયં લોકુત્તરઞ્ચ. લોકિકં દુવિધં અનુબોધઞાણં પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ. અનુબોધઞાણં આદિકમ્મિકસ્સ અનુસ્સવાદિવસેન નિરોધે મગ્ગે ચ પવત્તતિ, દુક્ખે સમુદયે ચ આરમ્મણકરણવસેન. પચ્ચવેક્ખણઞાણં પટિવિદ્ધસચ્ચસ્સ ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ આરમ્મણકરણવસેન. લોકુત્તરં પટિવેધઞાણં નિરોધમારમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. યથાહ – ‘‘યો, ભિક્ખવે, દુક્ખં પસ્સતિ, દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધમ્પિ પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધગામિનિં પટિપદમ્પિ પસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૦૦) સબ્બં વત્તબ્બં. ઇધાપિ ઇમિના વારેન ઇદમેવ વુત્તં. તં પન લોકુત્તરમ્પિ ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ નામાનિ લભતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ઇધ પન લોકિકઞાણમેવ અધિપ્પેતં. તસ્માયેવ ચ તત્થ કતમં દુક્ખે ઞાણન્તિઆદિમાહ.
108-9. Saccañāṇacatukkadvayaniddese dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīni vuttatthāneva. Maggasamaṅgissa ñāṇaṃ dukkhepetaṃ ñāṇantiādi anantaracatukke viya ekābhisamayavasena vuttaṃ. Duvidhañhi saccañāṇaṃ lokiyaṃ lokuttarañca. Lokikaṃ duvidhaṃ anubodhañāṇaṃ paccavekkhaṇañāṇañca. Anubodhañāṇaṃ ādikammikassa anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati, dukkhe samudaye ca ārammaṇakaraṇavasena. Paccavekkhaṇañāṇaṃ paṭividdhasaccassa catūsupi saccesu ārammaṇakaraṇavasena. Lokuttaraṃ paṭivedhañāṇaṃ nirodhamārammaṇaṃ katvā kiccato cattāri saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Idhāpi iminā vārena idameva vuttaṃ. Taṃ pana lokuttarampi ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni nāmāni labhatīti dassanatthaṃ vuttaṃ. Idha pana lokikañāṇameva adhippetaṃ. Tasmāyeva ca tattha katamaṃ dukkhe ñāṇantiādimāha.
તત્થ દુક્ખં આરબ્ભાતિ દુક્ખસચ્ચં આલમ્બિત્વા, આરમ્મણં કત્વાતિ અત્થો. પઞ્ઞાતિઆદીસુ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા, તેન તેન વા અનિચ્ચાદિના પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિપિ પઞ્ઞા. ઇદમસ્સા સભાવપદં. પજાનનાકારો પજાનના. અનિચ્ચાદીનિ વિચિનાતીતિ વિચયો. પવિચયોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં, પકારેન વિચયોતિ અત્થો. ચતુસચ્ચધમ્મં વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. અનિચ્ચાદીનં સમ્મા લક્ખણવસેન સલ્લક્ખણા. સા એવ ઉપસગ્ગનાનત્તેન ઉપલક્ખણા પચ્ચુપલક્ખણાતિ વુત્તા. ભુસં લક્ખણા તે તે અનિચ્ચાદિધમ્મે પટિચ્ચ ઉપલક્ખણાતિ અત્થો. પણ્ડિતભાવો પણ્ડિચ્ચં. કુસલભાવો કોસલ્લં. નિપુણભાવો નેપુઞ્ઞં. અનિચ્ચાદીનં વિભાવનવસેન વેભબ્યા. અનિચ્ચાદીનં ચિન્તનકવસેન ચિન્તા, યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તં અનિચ્ચાદીનિ ચિન્તાપેતીતિપિ ચિન્તા. અનિચ્ચાદીનિ ઉપપરિક્ખતીતિ ઉપપરિક્ખા. ભૂરીતિ પથવી. અયમ્પિ સણ્હટ્ઠેન વિત્થતટ્ઠેન ચ ભૂરી વિયાતિ ભૂરી. અથ વા પઞ્ઞાયેવ ભૂતે અત્થે રમતીતિ ભૂરીતિ વુચ્ચતિ. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા, ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન વા મેધા. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તં અત્તહિતપટિપત્તિયં સમ્પયુત્તધમ્મે ચ યાથાવલક્ખણપટિવેધે પરિનેતીતિ પરિણાયિકા. ધમ્મે અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધા પસ્સતીતિ વિપસ્સના. સમ્મા પકારેહિ અનિચ્ચાદીનિ જાનાતીતિ સમ્પજાનો, તસ્સ ભાવો સમ્પજઞ્ઞં. ઉપ્પથપટિપન્ને સિન્ધવે વીથિઆરોપનત્થં પતોદો વિય ઉપ્પથે ધાવનકં કૂટચિત્તં વીથિઆરોપનત્થં વિજ્ઝતીતિ પતોદો વિય પતોદો.
Tattha dukkhaṃ ārabbhāti dukkhasaccaṃ ālambitvā, ārammaṇaṃ katvāti attho. Paññātiādīsu tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ, pakārena vicayoti attho. Catusaccadhammaṃ vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sammā lakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sā eva upasagganānattena upalakkhaṇāpaccupalakkhaṇāti vuttā. Bhusaṃ lakkhaṇā te te aniccādidhamme paṭicca upalakkhaṇāti attho. Paṇḍitabhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalabhāvo kosallaṃ. Nipuṇabhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā, yassa uppajjati, taṃ aniccādīni cintāpetītipi cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti pathavī. Ayampi saṇhaṭṭhena vitthataṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Atha vā paññāyeva bhūte atthe ramatīti bhūrīti vuccati. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā, khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati, taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe parinetīti pariṇāyikā. Dhamme aniccādivasena vividhā passatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajāno, tassa bhāvo sampajaññaṃ. Uppathapaṭipanne sindhave vīthiāropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakaṃ kūṭacittaṃ vīthiāropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo.
દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કરોતીતિ ઇન્દ્રિયં, પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. કિં વુત્તં હોતિ? નયિદં ‘‘પુરિસસ્સ ઇન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિય’’ન્તિઆદિ વિય પઞ્ઞાય ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. અથ ખો પઞ્ઞા એવ ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ વુત્તં હોતિ. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. કિલેસચ્છેદનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ સત્થં પઞ્ઞાસત્થં. અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પાસાદો પઞ્ઞાપાસાદો. આલોકનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ આલોકો પઞ્ઞાઆલોકો. ઓભાસનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ ઓભાસો પઞ્ઞાઓભાસો. પજ્જોતનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પજ્જોતો પઞ્ઞાપજ્જોતો. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકાલોકા એકોભાસા એકપજ્જોતા હોતિ. તેનેતં વુત્તં. ઇમેસુ પન તીસુ પદેસુ એકપદેનાપિ એતસ્મિં અત્થે સિદ્ધે યાનિ પનેતાનિ ભગવતા ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આલોકા. કતમે ચત્તારો? ચન્દાલોકો, સૂરિયાલોકો, અગ્ગાલોકો, પઞ્ઞાલોકો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો આલોકા. એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, ઇમેસં ચતુન્નં આલોકાનં યદિદં પઞ્ઞાલોકો’’. તથા ‘‘ચત્તારોમે , ભિક્ખવે, ઓભાસા. ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પજ્જોતા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૪૪-૧૪૫) સત્તાનં અજ્ઝાસયવસેન સુત્તાનિ દેસિતાનિ. તદનુરૂપેનેવ ઇધાપિ થેરેન દેસના કતા. અત્થો હિ અનેકેહિ આકારેહિ વિભજ્જમાનો સુવિભત્તો હોતિ, અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞો બુજ્ઝતિ, અઞ્ઞથા અઞ્ઞોતિ. રતિકરણટ્ઠેન પન રતિદાયકટ્ઠેન રતિજનકટ્ઠેન ચિત્તીકતટ્ઠેન દુલ્લભપાતુભાવટ્ઠેન અતુલટ્ઠેન અનોમસત્તપરિભોગટ્ઠેન ચ પઞ્ઞાવ રતનં પઞ્ઞારતનં.
Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ karotīti indriyaṃ, paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Nayidaṃ ‘‘purisassa indriyaṃ purisindriya’’ntiādi viya paññāya indriyaṃ paññindriyaṃ. Atha kho paññā eva indriyaṃ paññindriyanti vuttaṃ hoti. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo. Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā ekapajjotā hoti. Tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenāpi etasmiṃ atthe siddhe yāni panetāni bhagavatā ‘‘cattārome, bhikkhave, ālokā. Katame cattāro? Candāloko, sūriyāloko, aggāloko, paññāloko. Ime kho, bhikkhave, cattāro ālokā. Etadaggaṃ, bhikkhave, imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko’’. Tathā ‘‘cattārome , bhikkhave, obhāsā. Cattārome, bhikkhave, pajjotā’’ti (a. ni. 4.144-145) sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni. Tadanurūpeneva idhāpi therena desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti, aññathā ca añño bujjhati, aññathā aññoti. Ratikaraṇaṭṭhena pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena cittīkataṭṭhena dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ.
ન તેન સત્તા મુય્હન્તિ, સયં વા આરમ્મણે ન મુય્હતીતિ અમોહો. ધમ્મવિચયપદં વુત્તત્થમેવ. કસ્મા પનેતં પુન વુત્તન્તિ? અમોહસ્સ મોહપટિપક્ખભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ ‘‘ય્વાયં અમોહો, સો ન કેવલં મોહતો અઞ્ઞો ધમ્મો, મોહસ્સ પન પટિપક્ખો ધમ્મવિચયસઙ્ખાતો અમોહો નામ ઇધ અધિપ્પેતો’’તિ. સમ્માદિટ્ઠીતિ યાથાવનિય્યાનિકકુસલદિટ્ઠિ . ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખસમુદયે ઞાણં, તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધે ઞાણં, તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણ’’ન્તિ પુચ્છાવચનાનિ સઙ્ખેપવસેન વુત્તાનીતિ.
Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhatīti amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? Amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘yvāyaṃ amoho, so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippeto’’ti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi . ‘‘Tattha katamaṃ dukkhasamudaye ñāṇaṃ, tattha katamaṃ dukkhanirodhe ñāṇaṃ, tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇa’’nti pucchāvacanāni saṅkhepavasena vuttānīti.
સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Saccañāṇacatukkadvayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૫૬-૬૩. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસો • 56-63. Saccañāṇacatukkadvayaniddeso