| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૭. ધમ્મચક્કકથા
7. Dhammacakkakathā
૧. સચ્ચવારવણ્ણના
1. Saccavāravaṇṇanā
૩૯. પુન ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તમેવ પુબ્બઙ્ગમં કત્વા કથિતાય ધમ્મચક્કકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ દુક્ખવત્થુકાતિ એકાભિસમયવસેન દુક્ખં વત્થુ એતેસન્તિ દુક્ખવત્થુકા. તદેવ દુક્ખં વિસેસેત્વા સચ્ચવત્થુકાતિઆદિમાહ. તત્થ સચ્ચં આરમ્મણં ઉપત્થમ્ભો એતેસન્તિ સચ્ચારમ્મણા. સચ્ચં ગોચરો વિસયો એતેસન્તિ સચ્ચગોચરા. સચ્ચસઙ્ગહિતાતિ મગ્ગસચ્ચેન સઙ્ગહિતા. સચ્ચપરિયાપન્નાતિ મગ્ગસચ્ચાયત્તા. સચ્ચે સમુદાગતાતિ દુક્ખપરિજાનનેન દુક્ખસચ્ચે સમુપ્પન્ના. તથા તત્થેવ ઠિતા પતિટ્ઠિતા ચ.
39. Puna dhammacakkappavattanasuttantameva pubbaṅgamaṃ katvā kathitāya dhammacakkakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha dukkhavatthukāti ekābhisamayavasena dukkhaṃ vatthu etesanti dukkhavatthukā. Tadeva dukkhaṃ visesetvā saccavatthukātiādimāha. Tattha saccaṃ ārammaṇaṃ upatthambho etesanti saccārammaṇā. Saccaṃ gocaro visayo etesanti saccagocarā. Saccasaṅgahitāti maggasaccena saṅgahitā. Saccapariyāpannāti maggasaccāyattā. Sacce samudāgatāti dukkhaparijānanena dukkhasacce samuppannā. Tathā tattheva ṭhitā patiṭṭhitā ca.
૪૦. ઇદાનિ ‘‘પવત્તિતે ચ ભગવતા ધમ્મચક્કે’’તિ વુત્તં ધમ્મચક્કં નિદ્દિસિતુકામો ધમ્મચક્કન્તિઆદિમાહ. તત્થ દુવિધં ધમ્મચક્કં પટિવેધધમ્મચક્કં દેસનાધમ્મચક્કઞ્ચ. પટિવેધધમ્મચક્કં બોધિપલ્લઙ્કે, દેસનાધમ્મચક્કં ઇસિપતને. ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ પટિવેધધમ્મચક્કં વુત્તં, ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ દેસનાધમ્મચક્કં. કથં? ભગવા હિ બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નો મગ્ગક્ખણે ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદિભેદં ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ, સોયેવ ચ ધમ્મો કિલેસસત્તુઘાતાય પવત્તનતો પહરણચક્કં વિયાતિ ચક્કઞ્ચ. ધમ્મં પવત્તેન્તોયેવ ભગવા તં ચક્કં પવત્તેતિ નામ. એતેન ધમ્મોયેવ ચક્કન્તિ કમ્મધારયસમાસતા વુત્તા હોતિ. ઇસિપતને નિસિન્નો ભગવા ધમ્મદેસનક્ખણે વેનેય્યસન્તાને કિલેસસત્તુઘાતાય પવત્તનતો પહરણચક્કસદિસં દેસનાચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ, વેનેય્યસન્તાને ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદિભેદં ધમ્મચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ. એતેન ધમ્મો ચ ચક્કઞ્ચ ધમ્મચક્કન્તિ દ્વન્દસમાસતા વુત્તા હોતિ. યસ્મા પન પવત્તકે સતિ પવત્તના નામ હોતિ, તસ્મા સબ્બત્થાપિ ‘‘પવત્તેતી’’તિ વુત્તં, પવત્તનટ્ઠેન પન ‘‘ચક્ક’’ન્તિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં. ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્કન્તિઆદીનિ દેસનાધમ્મચક્કમેવ સન્ધાય વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.
40. Idāni ‘‘pavattite ca bhagavatā dhammacakke’’ti vuttaṃ dhammacakkaṃ niddisitukāmo dhammacakkantiādimāha. Tattha duvidhaṃ dhammacakkaṃ paṭivedhadhammacakkaṃ desanādhammacakkañca. Paṭivedhadhammacakkaṃ bodhipallaṅke, desanādhammacakkaṃ isipatane. Dhammañca pavatteti cakkañcāti paṭivedhadhammacakkaṃ vuttaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti desanādhammacakkaṃ. Kathaṃ? Bhagavā hi bodhipallaṅke nisinno maggakkhaṇe indriyabalabojjhaṅgamaggaṅgādibhedaṃ dhammañca pavatteti, soyeva ca dhammo kilesasattughātāya pavattanato paharaṇacakkaṃ viyāti cakkañca. Dhammaṃ pavattentoyeva bhagavā taṃ cakkaṃ pavatteti nāma. Etena dhammoyeva cakkanti kammadhārayasamāsatā vuttā hoti. Isipatane nisinno bhagavā dhammadesanakkhaṇe veneyyasantāne kilesasattughātāya pavattanato paharaṇacakkasadisaṃ desanācakkañca pavatteti, veneyyasantāne indriyabalabojjhaṅgamaggaṅgādibhedaṃ dhammacakkañca pavatteti. Etena dhammo ca cakkañca dhammacakkanti dvandasamāsatā vuttā hoti. Yasmā pana pavattake sati pavattanā nāma hoti, tasmā sabbatthāpi ‘‘pavattetī’’ti vuttaṃ, pavattanaṭṭhena pana ‘‘cakka’’nti vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Dhammena pavattetīti dhammacakkantiādīni desanādhammacakkameva sandhāya vuttānīti veditabbāni.
તત્થ ધમ્મેન પવત્તેતીતિ યથાસભાવત્તા ધમ્મેન પવત્તં ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મચરિયાય પવત્તેતીતિ વેનેય્યસન્તાને ધમ્મત્થાય પવત્તં ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મે ઠિતોતિઆદીહિ ભગવતો ધમ્મભૂતતા ધમ્મસ્સામિતા ચ વુત્તા હોતિ. યથાહ – ‘‘સો હાવુસો, ભગવા જાનં જાનાતિ પસ્સં પસ્સતિ ચક્ખુભૂતો ઞાણભૂતો ધમ્મભૂતો બ્રહ્મભૂતો વત્તા પવત્તા અત્થસ્સ નિન્નેતા અમતસ્સ દાતા ધમ્મસ્સામી તથાગતો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૩). તસ્મા તેહિ ધમ્મસ્સ ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ. ઠિતોતિ વિસયીભાવેન ઠિતો. પતિટ્ઠિતોતિ અચલભાવેન પતિટ્ઠિતો. વસિપ્પત્તોતિ ઇસ્સરભાવં પત્તો. પારમિપ્પત્તોતિ કોટિપ્પત્તો. વેસારજ્જપ્પત્તોતિ વિસારદભાવં પત્તો. ધમ્મે પતિટ્ઠાપેન્તોતિઆદીહિ વેનેય્યસન્તાનમપેક્ખિત્વા વુત્તેહિ પન વચનેહિ ધમ્મસ્સામિતાય ચ ધમ્મત્થાય ચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મં સક્કરોન્તોતિહઆદીહિ ધમ્મત્થાય ચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ. યો હિ ધમ્મં સક્કારાદિવસેન પવત્તેતિ, સો ધમ્મત્થં પવત્તેતિ. ધમ્મં સક્કરોન્તોતિ યથા કતો સો ધમ્મો સુકતો હોતિ, એવમેવ નં કરોન્તો. ધમ્મં ગરું કરોન્તોતિ તસ્મિં ગારવુપ્પત્તિયા તં ગરું કરોન્તો. ધમ્મં માનેન્તોતિ ધમ્મં પિયઞ્ચ ભાવનીયઞ્ચ કત્વા વિહરન્તો. ધમ્મં પૂજેન્તોતિ તં અપદિસિત્વા દેસનાપટિપત્તિપૂજાય પૂજં કરોન્તો. ધમ્મં અપચાયમાનોતિ તસ્સેવ ધમ્મસ્સ સક્કારગરુકારેહિ નીચવુત્તિતં કરોન્તો. ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતૂતિ તં ધમ્મં ધજમિવ પુરક્ખત્વા કેતુમિવ ચ ઉક્ખિપિત્વા પવત્તિયા ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતુ ચ હુત્વાતિ અત્થો. ધમ્માધિપતેય્યોતિ ધમ્માધિપતિતો આગતો ભાવનાધમ્મવસેનેવ ચ સબ્બકિરિયાનં કરણેન ધમ્માધિપતેય્યો હુત્વા. તં ખો પન ધમ્મચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ કેનચિ નિવત્તેતું અસક્કુણેય્યતાય અપ્પટિહતપવત્તિતા વુત્તા. તસ્મા સો ધમ્મો પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ વુત્તં હોતિ.
Tattha dhammena pavattetīti yathāsabhāvattā dhammena pavattaṃ cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Dhammacariyāya pavattetīti veneyyasantāne dhammatthāya pavattaṃ cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Dhamme ṭhitotiādīhi bhagavato dhammabhūtatā dhammassāmitā ca vuttā hoti. Yathāha – ‘‘so hāvuso, bhagavā jānaṃ jānāti passaṃ passati cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato’’ti (ma. ni. 1.203). Tasmā tehi dhammassa cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Ṭhitoti visayībhāvena ṭhito. Patiṭṭhitoti acalabhāvena patiṭṭhito. Vasippattoti issarabhāvaṃ patto. Pāramippattoti koṭippatto. Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ patto. Dhamme patiṭṭhāpentotiādīhi veneyyasantānamapekkhitvā vuttehi pana vacanehi dhammassāmitāya ca dhammatthāya cakkanti vuttaṃ hoti. Dhammaṃ sakkarontotihaādīhi dhammatthāya cakkanti vuttaṃ hoti. Yo hi dhammaṃ sakkārādivasena pavatteti, so dhammatthaṃ pavatteti. Dhammaṃ sakkarontoti yathā kato so dhammo sukato hoti, evameva naṃ karonto. Dhammaṃ garuṃ karontoti tasmiṃ gāravuppattiyā taṃ garuṃ karonto. Dhammaṃ mānentoti dhammaṃ piyañca bhāvanīyañca katvā viharanto. Dhammaṃ pūjentoti taṃ apadisitvā desanāpaṭipattipūjāya pūjaṃ karonto. Dhammaṃ apacāyamānoti tasseva dhammassa sakkāragarukārehi nīcavuttitaṃ karonto. Dhammaddhajo dhammaketūti taṃ dhammaṃ dhajamiva purakkhatvā ketumiva ca ukkhipitvā pavattiyā dhammaddhajo dhammaketu ca hutvāti attho. Dhammādhipateyyoti dhammādhipatito āgato bhāvanādhammavaseneva ca sabbakiriyānaṃ karaṇena dhammādhipateyyo hutvā. Taṃ kho pana dhammacakkaṃ appaṭivattiyanti kenaci nivattetuṃ asakkuṇeyyatāya appaṭihatapavattitā vuttā. Tasmā so dhammo pavattanaṭṭhena cakkanti vuttaṃ hoti.
સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મો, તં ધમ્મં પવત્તેતીતિ વેનેય્યસન્તાને મગ્ગસમ્પયુત્તસદ્ધિન્દ્રિયુપ્પાદનેન તં સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મં પવત્તેતીતિ અત્થો. એસેવ નયો સેસેસુપિ. સચ્ચાતિ સચ્ચઞાણાનિ. વિપસ્સના ચ વિજ્જા ચ મગ્ગઞાણમેવ. અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ અરહત્તફલે ઞાણં. તમ્પિ વેનેય્યસન્તાને પવત્તેતિયેવ, નિબ્બાનઞ્ચ પટિવેધં કરોન્તો પવત્તેતિયેવ નામ.
Saddhindriyaṃ dhammo, taṃ dhammaṃ pavattetīti veneyyasantāne maggasampayuttasaddhindriyuppādanena taṃ saddhindriyaṃ dhammaṃ pavattetīti attho. Eseva nayo sesesupi. Saccāti saccañāṇāni. Vipassanā ca vijjā ca maggañāṇameva. Anuppāde ñāṇanti arahattaphale ñāṇaṃ. Tampi veneyyasantāne pavattetiyeva, nibbānañca paṭivedhaṃ karonto pavattetiyeva nāma.
સમુદયવારાદીસુ સમુદયવત્થુકા નિરોધવત્થુકા મગ્ગવત્થુકાતિ વિસેસપદં દસ્સેત્વા સઙ્ખિત્તા. એત્થાપિ વુત્તસદિસં પઠમં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Samudayavārādīsu samudayavatthukā nirodhavatthukā maggavatthukāti visesapadaṃ dassetvā saṅkhittā. Etthāpi vuttasadisaṃ paṭhamaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧. સચ્ચવારો • 1. Saccavāro
