Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મિલિન્દપઞ્હપાળિ • Milindapañhapāḷi |
૭. સદ્ધમ્મન્તરધાનપઞ્હો
7. Saddhammantaradhānapañho
૭. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ 1 સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. પુન ચ પરિનિબ્બાનસમયે સુભદ્દેન પરિબ્બાજકેન પઞ્હં પુટ્ઠેન ભગવતા ભણિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ 2, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, અસેસવચનમેતં, નિસ્સેસવચનમેતં, નિપ્પરિયાયવચનમેતં. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભણિતં ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ, તેન હિ ‘અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, તેન હિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગહનતોપિ ગહનતરો બલવતોપિ બલવતરો ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો, સો તવાનુપ્પત્તો, તત્થ તે ઞાણબલવિપ્ફારં દસ્સેહિ મકરો વિય સાગરબ્ભન્તરગતો’’તિ.
7. ‘‘Bhante nāgasena, bhāsitampetaṃ bhagavatā ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni 3 saddhammo ṭhassatī’ti. Puna ca parinibbānasamaye subhaddena paribbājakena pañhaṃ puṭṭhena bhagavatā bhaṇitaṃ ‘ime ca, subhadda 4, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti, asesavacanametaṃ, nissesavacanametaṃ, nippariyāyavacanametaṃ. Yadi, bhante nāgasena, tathāgatena bhaṇitaṃ ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti, tena hi ‘asuñño loko arahantehi assā’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā. Yadi tathāgatena bhaṇitaṃ ‘asuñño loko arahantehi assā’ti, tena hi ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti tampi vacanaṃ micchā. Ayampi ubhato koṭiko pañho gahanatopi gahanataro balavatopi balavataro gaṇṭhitopi gaṇṭhitaro, so tavānuppatto, tattha te ñāṇabalavipphāraṃ dassehi makaro viya sāgarabbhantaragato’’ti.
‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. પરિનિબ્બાનસમયે ચ સુભદ્દસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ભણિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ. તઞ્ચ પન, મહારાજ, ભગવતો વચનં નાનત્થઞ્ચેવ હોતિ નાનાબ્યઞ્જનઞ્ચ, અયં સાસનપરિચ્છેદો, અયં પટિપત્તિ પરિદીપનાતિ દૂરં વિવજ્જિતા તે ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં. યથા, મહારાજ, નભં પથવિતો દૂરં વિવજ્જિતં , નિરયં સગ્ગતો દૂરં વિવજ્જિતં, કુસલં અકુસલતો દૂરં વિવજ્જિતં, સુખં દુક્ખતો દૂરં વિવજ્જિતં. એવમેવ ખો, મહારાજ, તે ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં દૂરં વિવજ્જિતા.
‘‘Bhāsitampetaṃ, mahārāja, bhagavatā ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti. Parinibbānasamaye ca subhaddassa paribbājakassa bhaṇitaṃ ‘ime ca, subhadda, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti. Tañca pana, mahārāja, bhagavato vacanaṃ nānatthañceva hoti nānābyañjanañca, ayaṃ sāsanaparicchedo, ayaṃ paṭipatti paridīpanāti dūraṃ vivajjitā te ubho aññamaññaṃ. Yathā, mahārāja, nabhaṃ pathavito dūraṃ vivajjitaṃ , nirayaṃ saggato dūraṃ vivajjitaṃ, kusalaṃ akusalato dūraṃ vivajjitaṃ, sukhaṃ dukkhato dūraṃ vivajjitaṃ. Evameva kho, mahārāja, te ubho aññamaññaṃ dūraṃ vivajjitā.
‘‘અપિ ચ, મહારાજ, મા તે પુચ્છા મોઘા અસ્સ 5, રસતો તે સંસન્દિત્વા કથયિસ્સામિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ યં ભગવા આહ, તં ખયં પરિદીપયન્તો સેસકં પરિચ્છિન્દિ, વસ્સસહસ્સં, આનન્દ, સદ્ધમ્મો તિટ્ઠેય્ય, સચે ભિક્ખુનિયો ન પબ્બાજેય્યું. પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતીતિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, ભગવા એવં વદન્તો સદ્ધમ્મસ્સ અન્તરધાનં વા વદેતિ અભિસમયં વા પટિક્કોસતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘નટ્ઠં, મહારાજ, પરિકિત્તયન્તો સેસકં પરિદીપયન્તો પરિચ્છિન્દિ. યથા, મહારાજ, પુરિસો નટ્ઠાયિકો સબ્બસેસકં ગહેત્વા જનસ્સ પરિદીપેય્ય ‘એત્તકં મે ભણ્ડં નટ્ઠં, ઇદં સેસક’ન્તિ . એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા નટ્ઠં પરિદીપયન્તો સેસકં દેવમનુસ્સાનં કથેસિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. યં પન, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ, સાસનપરિચ્છેદો એસો.
‘‘Api ca, mahārāja, mā te pucchā moghā assa 6, rasato te saṃsanditvā kathayissāmi ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti yaṃ bhagavā āha, taṃ khayaṃ paridīpayanto sesakaṃ paricchindi, vassasahassaṃ, ānanda, saddhammo tiṭṭheyya, sace bhikkhuniyo na pabbājeyyuṃ. Pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatīti. Api nu kho, mahārāja, bhagavā evaṃ vadanto saddhammassa antaradhānaṃ vā vadeti abhisamayaṃ vā paṭikkosatī’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Naṭṭhaṃ, mahārāja, parikittayanto sesakaṃ paridīpayanto paricchindi. Yathā, mahārāja, puriso naṭṭhāyiko sabbasesakaṃ gahetvā janassa paridīpeyya ‘ettakaṃ me bhaṇḍaṃ naṭṭhaṃ, idaṃ sesaka’nti . Evameva kho, mahārāja, bhagavā naṭṭhaṃ paridīpayanto sesakaṃ devamanussānaṃ kathesi ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti. Yaṃ pana, mahārāja, bhagavatā bhaṇitaṃ ‘pañceva dāni, ānanda, vassasatāni saddhammo ṭhassatī’ti, sāsanaparicchedo eso.
‘‘યં પન પરિનિબ્બાનસમયે સુભદ્દસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ સમણે પરિકિત્તયન્તો આહ ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, પટિપત્તિપરિદીપના એસા, ત્વં પન તં પરિચ્છેદઞ્ચ પરિદીપનઞ્ચ એકરસં કરોસિ. યદિ પન તે છન્દો, એકરસં કત્વા કથયિસ્સામિ, સાધુકં સુણોહિ મનસિકરોહિ અવિક્ખિત્તમાનસો 7.
‘‘Yaṃ pana parinibbānasamaye subhaddassa paribbājakassa samaṇe parikittayanto āha ‘ime ca, subhadda, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti, paṭipattiparidīpanā esā, tvaṃ pana taṃ paricchedañca paridīpanañca ekarasaṃ karosi. Yadi pana te chando, ekarasaṃ katvā kathayissāmi, sādhukaṃ suṇohi manasikarohi avikkhittamānaso 8.
‘‘ઇધ, મહારાજ, તળાકો ભવેય્ય નવસલિલસમ્પુણ્ણો સમ્મુખમુત્તરિયમાનો પરિચ્છિન્નો પરિવટુમકતો, અપરિયાદિણ્ણે યેવ તસ્મિં તળાકે ઉદકૂપરિ મહામેઘો અપરાપરં અનુપ્પબન્ધો અભિવસ્સેય્ય, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્મિં તળાકે ઉદકં પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન મહારાજા’’તિ? ‘‘મેઘસ્સ, ભન્તે, અનુપ્પબન્ધતાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, જિનસાસનવરસદ્ધમ્મતળાકો આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિવિમલનવસલિલસમ્પુણ્ણો ઉત્તરિયમાનો ભવગ્ગમભિભવિત્વા ઠિતો. યદિ તત્થ બુદ્ધપુત્તા આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિમેઘવસ્સં અપરાપરં અનુપ્પબન્ધાપેય્યું અભિવસ્સાપેય્યું. એવમિદં જિનસાસનવરસદ્ધમ્મતળાકો ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અરહન્તેહિ લોકો અસુઞ્ઞો ભવેય્ય, ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ.
‘‘Idha, mahārāja, taḷāko bhaveyya navasalilasampuṇṇo sammukhamuttariyamāno paricchinno parivaṭumakato, apariyādiṇṇe yeva tasmiṃ taḷāke udakūpari mahāmegho aparāparaṃ anuppabandho abhivasseyya, api nu kho, mahārāja, tasmiṃ taḷāke udakaṃ parikkhayaṃ pariyādānaṃ gaccheyyā’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Kena kāraṇena mahārājā’’ti? ‘‘Meghassa, bhante, anuppabandhatāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, jinasāsanavarasaddhammataḷāko ācārasīlaguṇavattapaṭipattivimalanavasalilasampuṇṇo uttariyamāno bhavaggamabhibhavitvā ṭhito. Yadi tattha buddhaputtā ācārasīlaguṇavattapaṭipattimeghavassaṃ aparāparaṃ anuppabandhāpeyyuṃ abhivassāpeyyuṃ. Evamidaṃ jinasāsanavarasaddhammataḷāko ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya, arahantehi loko asuñño bhaveyya, imamatthaṃ bhagavatā sandhāya bhāsitaṃ ‘ime ca, subhadda, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti.
‘‘ઇધ પન, મહારાજ, મહતિ મહાઅગ્ગિક્ખન્ધે જલમાને અપરાપરં સુક્ખતિણકટ્ઠગોમયાનિ ઉપસંહરેય્યું, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, અગ્ગિક્ખન્ધો નિબ્બાયેય્યા’’તિ ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ભિય્યો ભિય્યો સો અગ્ગિક્ખન્ધો જલેય્ય, ભિય્યો ભિય્યો પભાસેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, દસસહસ્સિયા 9 લોકધાતુયા જિનસાસનવરમ્પિ આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિયા જલતિ પભાસતિ. યદિ પન, મહારાજ, તદુત્તરિં બુદ્ધપુત્તા પઞ્ચહિ પધાનિયઙ્ગેહિ સમન્નાગતા સતતમપ્પમત્તા પદહેય્યું, તીસુ સિક્ખાસુ છન્દજાતા સિક્ખેય્યું, ચારિત્તઞ્ચ સીલં સમત્તં પરિપૂરેય્યું, એવમિદં જિનસાસનવરં ભિય્યો ભિય્યો ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સાતિ ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ.
‘‘Idha pana, mahārāja, mahati mahāaggikkhandhe jalamāne aparāparaṃ sukkhatiṇakaṭṭhagomayāni upasaṃhareyyuṃ, api nu kho so, mahārāja, aggikkhandho nibbāyeyyā’’ti ? ‘‘Na hi, bhante, bhiyyo bhiyyo so aggikkhandho jaleyya, bhiyyo bhiyyo pabhāseyyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, dasasahassiyā 10 lokadhātuyā jinasāsanavarampi ācārasīlaguṇavattapaṭipattiyā jalati pabhāsati. Yadi pana, mahārāja, taduttariṃ buddhaputtā pañcahi padhāniyaṅgehi samannāgatā satatamappamattā padaheyyuṃ, tīsu sikkhāsu chandajātā sikkheyyuṃ, cārittañca sīlaṃ samattaṃ paripūreyyuṃ, evamidaṃ jinasāsanavaraṃ bhiyyo bhiyyo ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya, asuñño loko arahantehi assāti imamatthaṃ bhagavatā sandhāya bhāsitaṃ ‘ime ca, subhadda, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti.
‘‘ઇધ પન, મહારાજ, સિનિદ્ધસમસુમજ્જિતસપ્પભાસવિમલાદાસં 11 સણ્હસુખુમગેરુકચુણ્ણેન અપરાપરં મજ્જેય્યું, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્મિં આદાસે મલકદ્દમરજોજલ્લં જાયેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અઞ્ઞદત્થુ વિમલતરં યેવ ભવેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, જિનસાસનવરં પકતિનિમ્મલં બ્યપગતકિલેસમલરજોજલ્લં, યદિ તં બુદ્ધપુત્તા આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિસલ્લેખધુતગુણેન જિનસાસનવરં સલ્લક્ખેય્યું 12, એવમિદં જિનસાસનવરં ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અસુઞ્ઞો ચ લોકો અરહન્તેહિ અસ્સાતિ ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ. પટિપત્તિમૂલકં, મહારાજ, સત્થુસાસનં પટિપત્તિકારણં પટિપત્તિયા અનન્તરહિતાય તિટ્ઠતી’’તિ.
‘‘Idha pana, mahārāja, siniddhasamasumajjitasappabhāsavimalādāsaṃ 13 saṇhasukhumagerukacuṇṇena aparāparaṃ majjeyyuṃ, api nu kho, mahārāja, tasmiṃ ādāse malakaddamarajojallaṃ jāyeyyā’’ti? ‘‘Na hi, bhante, aññadatthu vimalataraṃ yeva bhaveyyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, jinasāsanavaraṃ pakatinimmalaṃ byapagatakilesamalarajojallaṃ, yadi taṃ buddhaputtā ācārasīlaguṇavattapaṭipattisallekhadhutaguṇena jinasāsanavaraṃ sallakkheyyuṃ 14, evamidaṃ jinasāsanavaraṃ ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya, asuñño ca loko arahantehi assāti imamatthaṃ bhagavatā sandhāya bhāsitaṃ ‘ime ca, subhadda, bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assā’ti. Paṭipattimūlakaṃ, mahārāja, satthusāsanaṃ paṭipattikāraṇaṃ paṭipattiyā anantarahitāya tiṭṭhatī’’ti.
‘‘ભન્તે નાગસેન, ‘સદ્ધમ્મન્તરધાન’ન્તિ યં વદેસિ, કતમં તં સદ્ધમ્મન્તરધાન’’ન્તિ? ‘‘તીણિમાનિ, મહારાજ, સાસનન્તરધાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? અધિગમન્તરધાનં પટિપત્તન્તરધાનં લિઙ્ગન્તરધાનં , અધિગમે, મહારાજ, અન્તરહિતે સુપ્પટિપન્નસ્સાપિ ધમ્માભિસમયો ન હોતિ, પટિપત્તિયા અન્તરહિતાય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિ અન્તરધાયતિ, લિઙ્ગંયેવ તિટ્ઠતિ, લિઙ્ગે અન્તરહિતે પવેણુપચ્છેદો હોતિ, ઇમાનિ ખો, મહારાજ, તીણિ અન્તરધાનાની’’તિ.
‘‘Bhante nāgasena, ‘saddhammantaradhāna’nti yaṃ vadesi, katamaṃ taṃ saddhammantaradhāna’’nti? ‘‘Tīṇimāni, mahārāja, sāsanantaradhānāni. Katamāni tīṇi? Adhigamantaradhānaṃ paṭipattantaradhānaṃ liṅgantaradhānaṃ , adhigame, mahārāja, antarahite suppaṭipannassāpi dhammābhisamayo na hoti, paṭipattiyā antarahitāya sikkhāpadapaññatti antaradhāyati, liṅgaṃyeva tiṭṭhati, liṅge antarahite paveṇupacchedo hoti, imāni kho, mahārāja, tīṇi antaradhānānī’’ti.
‘‘સુવિઞ્ઞાપિતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો, ગમ્ભીરો ઉત્તાનીકતો, ગણ્ઠિ ભિન્નો, નટ્ઠા પરવાદા ભગ્ગા નિપ્પભા કતા, ત્વં ગણિવરવસભમાસજ્જાતિ.
‘‘Suviññāpito, bhante nāgasena, pañho, gambhīro uttānīkato, gaṇṭhi bhinno, naṭṭhā paravādā bhaggā nippabhā katā, tvaṃ gaṇivaravasabhamāsajjāti.
સદ્ધમ્મન્તરધાનપઞ્હો સત્તમો.
Saddhammantaradhānapañho sattamo.
Footnotes: