Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૮. સલ્લેખસુત્તવણ્ણના

    8. Sallekhasuttavaṇṇanā

    ૮૧. ‘‘ચુન્દો’’તિ તસ્સ મહાથેરસ્સ નામં, પૂજાવસેન પન મહાચુન્દોતિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘મહામોગ્ગલ્લાનો’’તિ. અત્તનો વા ચુન્દં નામ ભાગિનેય્યત્થેરં ઉપાદાય આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ ભાતા અયં મહાથેરો ‘‘મહાચુન્દો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ યથા ‘‘મહાપન્થકો’’તિ. સાયન્હસમયન્તિ ભુમ્મત્થે એકં ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘સાયન્હકાલે’’તિ. ન હેત્થ અચ્ચન્ત સંયોગો સમ્ભવતીતિ. સત્તસઙ્ખારેહીતિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકઉપાસકાદિસત્તેહિ ચેવ રૂપારમ્મણાદિસઙ્ખારેહિ ચ. પટિનિવત્તિત્વાતિ અપસક્કિત્વા. નિલીયનન્તિ વિવેચનં કાયચિત્તેહિ તતો વિવિત્તતા. એકીભાવોતિ હિ કાયવિવેકમાહ, પવિવેકોતિ ચિત્તવિવેકં. તતો વુટ્ઠિતોતિ તતો દુવિધવિવેકતો ભવઙ્ગુપ્પત્તિયા, સબ્રહ્મચારીહિ સમાગમેન ચ અપેતો. અભિવાદાપેત્વાતિ અભિવાદં કારેત્વા. એવન્તિ યથાવુત્તઅભિવાદવસેન. પગ્ગય્હાતિ ઉન્નામેત્વા. અનુપચ્છિન્નભવમૂલાનં તાવ એવં અભિવાદો હોતુ, ઉચ્છિન્નભવમૂલાનં કિમત્થિયોતિ આહ ‘‘એતં આચિણ્ણં તથાગતાન’’ન્તિ. તેન ન તથાગતા સમ્પરાયિકંયેવ સત્તાનં સુખં આસીસન્તિ, અથ ખો દિટ્ઠધમ્મિકમ્પીતિ દટ્ઠબ્બં. કસ્મા એવં તથાગતા અભિવદન્તીતિ તત્થ કારણમાહ ‘‘સુખકામા હી’’તિઆદિ. પુથુકાયાતિ બહૂ સત્તકાયા. યક્ખાતિ દેવા. તે હિ પૂજનીયતાય ‘‘યક્ખા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અભિવદન્તીતિ આસીસિતમેવત્થં ઞાણકરુણાહિ અભિમુખં કત્વા વદન્તિ.

    81. ‘‘Cundo’’ti tassa mahātherassa nāmaṃ, pūjāvasena pana mahācundoti vuccati yathā ‘‘mahāmoggallāno’’ti. Attano vā cundaṃ nāma bhāgineyyattheraṃ upādāya āyasmato sāriputtattherassa bhātā ayaṃ mahāthero ‘‘mahācundo’’ti paññāyittha yathā ‘‘mahāpanthako’’ti. Sāyanhasamayanti bhummatthe ekaṃ upayogavacananti āha ‘‘sāyanhakāle’’ti. Na hettha accanta saṃyogo sambhavatīti. Sattasaṅkhārehīti saddhivihārikaantevāsikaupāsakādisattehi ceva rūpārammaṇādisaṅkhārehi ca. Paṭinivattitvāti apasakkitvā. Nilīyananti vivecanaṃ kāyacittehi tato vivittatā. Ekībhāvoti hi kāyavivekamāha, pavivekoti cittavivekaṃ. Tato vuṭṭhitoti tato duvidhavivekato bhavaṅguppattiyā, sabrahmacārīhi samāgamena ca apeto. Abhivādāpetvāti abhivādaṃ kāretvā. Evanti yathāvuttaabhivādavasena. Paggayhāti unnāmetvā. Anupacchinnabhavamūlānaṃ tāva evaṃ abhivādo hotu, ucchinnabhavamūlānaṃ kimatthiyoti āha ‘‘etaṃ āciṇṇaṃ tathāgatāna’’nti. Tena na tathāgatā samparāyikaṃyeva sattānaṃ sukhaṃ āsīsanti, atha kho diṭṭhadhammikampīti daṭṭhabbaṃ. Kasmā evaṃ tathāgatā abhivadantīti tattha kāraṇamāha ‘‘sukhakāmā hī’’tiādi. Puthukāyāti bahū sattakāyā. Yakkhāti devā. Te hi pūjanīyatāya ‘‘yakkhā’’ti vuccanti. Abhivadantīti āsīsitamevatthaṃ ñāṇakaruṇāhi abhimukhaṃ katvā vadanti.

    યાતિ અનિયમતો ગહિતા નિયમતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇમા’’તિ આહ. ઇમાતિ ચ આસન્નપચ્ચક્ખવચનન્તિ આહ ‘‘અભિમુખં કરોન્તો વિયા’’તિ , તં તં દિટ્ઠિગતિકં ચિત્તગતં સમ્મુખા વિય કરોન્તોતિ અત્થો. દિટ્ઠિયોતિ પુરિમપદલોપેન પાળિયં વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિયો’’તિ આહ. સત્તેસુ દિટ્ઠિગતચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જમાના, સત્તેસુ વા વિસયભૂતેસુ આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાના ‘‘સત્તેસુ પાતુભવન્તી’’તિ વુત્તા. અત્તવાદેનાતિ અત્તાનં આરબ્ભ પવત્તેન વચનેન. પટિસંયુત્તાતિ ‘‘અત્થિ અત્તા’’તિ ગાહે ગાહણે ચ વિસયભાવેન પટિસંયુત્તા. દિટ્ઠિગતિકેન દિટ્ઠિં ગાહન્તેહિ ગહણે ગાહાપણે ચ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિવાદસ્સ વિસયોતિ તેન પટિસંયુત્તા નામ હોતિ. ‘‘અત્થિ અત્તા’’તિ એવં પવત્તા દિટ્ઠિ ઇધ અત્તવાદપટિસંયુત્તા, ન તસ્સા વિસયભૂતો અત્તા. સા ચ વિસયભાવતો તથાપવત્તેન વાદેન પટિસંયુત્તા. લોકવાદપ્પટિસંયુત્તાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. વીસતિ ભવન્તિ તતો પરં અત્તવાદવત્થુનો અભાવા . પઞ્ચપિ હિ ઉપાદાનક્ખન્ધે પચ્ચેકં ‘‘અત્તા’’તિ તે ચ અત્તનો નિસ્સયભાવેન ગણ્હતો એતાસં દિટ્ઠીનં સમ્ભવો, તબ્બિનિમુત્તો પનાયં વિસયો અત્તગ્ગહણાકારો ચ નત્થીતિ. સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિ રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરં ‘‘અત્તા’’તિ, ‘‘લોકો’’તિ વા ગહેત્વા તં સસ્સતો સબ્બકાલભાવી નિચ્ચો ધુવોતિ. યથાહ ‘‘રૂપી અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેતી’’તિઆદિ. સસ્સતોતિઆદીસુ પઠમો સસ્સતવાદવસેન અત્તગ્ગાહો, દુતિયો ઉચ્છેદવાદવસેન, તતિયો એકચ્ચસસ્સતવાદવસેન, ચતુત્થો તક્કીવાદવસેન પવત્તો, અમરાવિક્ખેપવસેન વા પવત્તો અત્તગ્ગાહો. અન્તવાતિ અત્તનો પરિચ્છેદતાવસેન. અનન્તવાતિ અપરિચ્છેદતાવસેન. અન્તવા ચ અનન્તવા ચાતિ તદુભયવસેન, ઇતરો તક્કીવાદવસેન પવત્તો અત્તગ્ગાહો. એવં પવત્તત્તા અટ્ઠ હોન્તીતિ યોજના.

    ti aniyamato gahitā niyamato dassento ‘‘imā’’ti āha. Imāti ca āsannapaccakkhavacananti āha ‘‘abhimukhaṃ karontoviyā’’ti , taṃ taṃ diṭṭhigatikaṃ cittagataṃ sammukhā viya karontoti attho. Diṭṭhiyoti purimapadalopena pāḷiyaṃ vuttanti dassento ‘‘micchādiṭṭhiyo’’ti āha. Sattesu diṭṭhigatacittuppādesu uppajjamānā, sattesu vā visayabhūtesu ārabbha uppajjamānā ‘‘sattesu pātubhavantī’’ti vuttā. Attavādenāti attānaṃ ārabbha pavattena vacanena. Paṭisaṃyuttāti ‘‘atthi attā’’ti gāhe gāhaṇe ca visayabhāvena paṭisaṃyuttā. Diṭṭhigatikena diṭṭhiṃ gāhantehi gahaṇe gāhāpaṇe ca diṭṭhi diṭṭhivādassa visayoti tena paṭisaṃyuttā nāma hoti. ‘‘Atthi attā’’ti evaṃ pavattā diṭṭhi idha attavādapaṭisaṃyuttā, na tassā visayabhūto attā. Sā ca visayabhāvato tathāpavattena vādena paṭisaṃyuttā. Lokavādappaṭisaṃyuttāti etthāpi eseva nayo. Vīsati bhavanti tato paraṃ attavādavatthuno abhāvā . Pañcapi hi upādānakkhandhe paccekaṃ ‘‘attā’’ti te ca attano nissayabhāvena gaṇhato etāsaṃ diṭṭhīnaṃ sambhavo, tabbinimutto panāyaṃ visayo attaggahaṇākāro ca natthīti. Sassato attā ca loko cāti rūpādīsu aññataraṃ ‘‘attā’’ti, ‘‘loko’’ti vā gahetvā taṃ sassato sabbakālabhāvī nicco dhuvoti. Yathāha ‘‘rūpī attā ceva loko ca sassato cāti attānañca lokañca paññapetī’’tiādi. Sassatotiādīsu paṭhamo sassatavādavasena attaggāho, dutiyo ucchedavādavasena, tatiyo ekaccasassatavādavasena, catuttho takkīvādavasena pavatto, amarāvikkhepavasena vā pavatto attaggāho. Antavāti attano paricchedatāvasena. Anantavāti aparicchedatāvasena. Antavā ca anantavā cāti tadubhayavasena, itaro takkīvādavasena pavatto attaggāho. Evaṃ pavattattā aṭṭha hontīti yojanā.

    આદિમેવાતિ આદિમનસિકારમેવ. તં પન સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘વિપસ્સનામિસ્સકપઠમમનસિકારમેવા’’તિ આહ. અપ્પત્વાપિ સોતાપત્તિમગ્ગન્તિ ઇમિના અવધારણેન નિવત્તિતં દસ્સેતિ. નામરૂપપરિચ્છેદતો પભુતિ યાવ ઉદયબ્બયદસ્સનં, અયં ઇધ આદિમનસિકારોતિ અધિપ્પેતો પઞ્ઞાભાવનાય આરમ્ભભાવતો. ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાસહિતતાય ચસ્સ વિપસ્સનામિસ્સકતા વચનં. એવન્તિ ઇમસ્સ અત્થવચનં ‘‘એત્તકેનેવ ઉપાયેના’’તિ , યથાવુત્તઆદિમનસિકારેનાતિ અત્થો. એતાસન્તિ યથાવુત્તાનં અત્તવાદલોકવાદપટિસંયુત્તાનં દિટ્ઠીનં. કામઞ્ચ તાસં તેન તદઙ્ગવસેન પહાનં હોતિયેવ, તં પન નાધિપ્પેતં, તસ્મા સમુચ્છેદવસેન પહાનં પટિનિસ્સગ્ગો ચ હોતીતિ પુચ્છતિ. સબ્બસો સમુચ્છિન્નસંયોજનતાય અનધિમાનિકોપિ સમાનો. ‘‘અરિયધમ્મો અધિગતો’’તિ માનો અધિમાનો, સો યેસં અત્થિ તે અધિમાનિકા, તેસં ઉદયબ્બયઞાણાધિગમેન અધિમાનુપ્પત્તિ તદવસાનો ચ મનસિકારોતિ અધિપ્પેતો. તેન દિટ્ઠીનં પહાનં ન હોતીતિ કથાપનત્થં અયં પુચ્છાતિ આહ ‘‘અધિમાનપ્પહાનત્થં પુચ્છતી’’તિ. ‘‘આદિમેવ નુ ખો…પે॰… પટિનિસ્સગ્ગો હોતી’’તિ અનભિસમેતાવી વિય વદન્તો અધિમાને ઠિતો વિય હોતીતિ આહ ‘‘અધિમાનિકો વિય હુત્વા’’તિ. સોતિ થેરો. તેસં અત્થાયાતિ તેસં અત્તનો અન્તેવાસિકાનં ભગવતા એતસ્સ મિચ્છાગાહસ્સ વિવેચનત્થાય. થેરો કિર ધમ્મસેનાપતિ વિય સદ્ધિં અત્તનો અન્તેવાસિકેહિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ.

    Ādimevāti ādimanasikārameva. Taṃ pana sarūpato dassento ‘‘vipassanāmissakapaṭhamamanasikāramevā’’ti āha. Appatvāpi sotāpattimagganti iminā avadhāraṇena nivattitaṃ dasseti. Nāmarūpaparicchedato pabhuti yāva udayabbayadassanaṃ, ayaṃ idha ādimanasikāroti adhippeto paññābhāvanāya ārambhabhāvato. Udayabbayānupassanāsahitatāya cassa vipassanāmissakatā vacanaṃ. Evanti imassa atthavacanaṃ ‘‘ettakenevaupāyenā’’ti , yathāvuttaādimanasikārenāti attho. Etāsanti yathāvuttānaṃ attavādalokavādapaṭisaṃyuttānaṃ diṭṭhīnaṃ. Kāmañca tāsaṃ tena tadaṅgavasena pahānaṃ hotiyeva, taṃ pana nādhippetaṃ, tasmā samucchedavasena pahānaṃ paṭinissaggo ca hotīti pucchati. Sabbaso samucchinnasaṃyojanatāya anadhimānikopi samāno. ‘‘Ariyadhammo adhigato’’ti māno adhimāno, so yesaṃ atthi te adhimānikā, tesaṃ udayabbayañāṇādhigamena adhimānuppatti tadavasāno ca manasikāroti adhippeto. Tena diṭṭhīnaṃ pahānaṃ na hotīti kathāpanatthaṃ ayaṃ pucchāti āha ‘‘adhimānappahānatthaṃ pucchatī’’ti. ‘‘Ādimeva nu kho…pe… paṭinissaggo hotī’’ti anabhisametāvī viya vadanto adhimāne ṭhito viya hotīti āha ‘‘adhimāniko viya hutvā’’ti. Soti thero. Tesaṃ atthāyāti tesaṃ attano antevāsikānaṃ bhagavatā etassa micchāgāhassa vivecanatthāya. Thero kira dhammasenāpati viya saddhiṃ attano antevāsikehi bhagavantaṃ upasaṅkami.

    ૮૨. યત્થાતિ વિસયે ભુમ્મં. દિટ્ઠીનઞ્હિ આરમ્મણનિદસ્સનમેતન્તિ. યસ્મા દિટ્ઠીનં અનુસયનભૂમિપિ સમુદાચરણટ્ઠાનમ્પિ ખન્ધા એવ, તસ્મા આહ ‘‘યત્થ ચેતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પજ્જન્તી તિઆદિ પઞ્ચક્ખન્ધે સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. રૂપં અભિનિવિસ્સાતિ ‘‘ઇદં રૂપં મમ અત્તા’’તિ દિટ્ઠાભિનિવેસવસેન અભિનિવિસિત્વા આરબ્ભ. અભિનિવિસમાના એવ હિ દિટ્ઠિ નં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘સો અત્તા’’તિઆદીસુ યદિદં ચક્ખાદિસઙ્ગહં રૂપં, સહબુદ્ધિનિબન્ધનતાય સો મે અત્તા, સુખાસુખં એત્થ લોકિયતીતિ સો લોકો. ‘‘સોએવાહં પેચ્ચ પરલોકે ભવિસ્સામીતિ તથાભાવેન નિચ્ચો, થિરભાવેન ધુવો, સબ્બદાભાવિતાય સસ્સતો, નિબ્બિકારતાય અવિપરિણામધમ્મોતિ અત્થો. યદિ પઞ્ચક્ખન્ધે સન્ધાય વુત્તં, કથમેકવચનન્તિ આહ ‘‘આરમ્મણવસેના’’તિઆદિ. નાના કરીયતિ એતેનાતિ નાનાકરણં, વિસેસો. જાતિવસેનાતિ ઉપ્પત્તિવસેન. યે હિ અનિબ્બત્તપુબ્બા સમાનાવત્થા, તે ઉપ્પાદસઙ્ખાતવિકારસમઙ્ગિતાય ઉપ્પજ્જન્તીતિ સમઞ્ઞં લભન્તિ. તેનાહ ‘‘જાતિવસેના’’તિઆદિ. પુનપ્પુનં આસેવિતાતિ અનાદિમતિ સંસારે અપરાપરુપ્પત્તિયા લદ્ધાસેવના. એતેન કિલેસાનં ભાવનટ્ઠેન અનુસયત્થં વિસેસેતિ . થામગતાતિ થામભાવં ઉપગતા. એતેન અનુસયે સભાવતો દસ્સેતિ. થામગમનન્તિ ચ કામરાગાદીનં અનઞ્ઞસાધારણો સભાવો. તથા હિ વુત્તં ‘‘થામગતો અનુસયે પજહતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૨૧). અપ્પટિવિનીતાતિ સમુચ્છેદવિનયવસેન ન પટિવિનીતા. અપ્પહીના હિ થામગતા કિલેસા અનુસેન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. એતેન તેસં કારણલાભે સતિ ઉપ્પજ્જનારહતં દસ્સેતિ. સમુદાચરન્તીતિ અભિભવન્તિ. એતેન તેસં વીતિક્કમપ્પત્તતં દસ્સેતિ. ઉપ્પજ્જન્તીતિ પન ઇમિનાવ પરિયુટ્ઠાનાવત્થા દસ્સિતા.

    82.Yatthāti visaye bhummaṃ. Diṭṭhīnañhi ārammaṇanidassanametanti. Yasmā diṭṭhīnaṃ anusayanabhūmipi samudācaraṇaṭṭhānampi khandhā eva, tasmā āha ‘‘yattha cetā diṭṭhiyo uppajjantī tiādi pañcakkhandhe sandhāya vutta’’nti. Rūpaṃ abhinivissāti ‘‘idaṃ rūpaṃ mama attā’’ti diṭṭhābhinivesavasena abhinivisitvā ārabbha. Abhinivisamānā eva hi diṭṭhi naṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. ‘‘So attā’’tiādīsu yadidaṃ cakkhādisaṅgahaṃ rūpaṃ, sahabuddhinibandhanatāya so me attā, sukhāsukhaṃ ettha lokiyatīti so loko. ‘‘Soevāhaṃ pecca paraloke bhavissāmīti tathābhāvena nicco, thirabhāvena dhuvo, sabbadābhāvitāya sassato, nibbikāratāya avipariṇāmadhammoti attho. Yadi pañcakkhandhe sandhāya vuttaṃ, kathamekavacananti āha ‘‘ārammaṇavasenā’’tiādi. Nānā karīyati etenāti nānākaraṇaṃ, viseso. Jātivasenāti uppattivasena. Ye hi anibbattapubbā samānāvatthā, te uppādasaṅkhātavikārasamaṅgitāya uppajjantīti samaññaṃ labhanti. Tenāha ‘‘jātivasenā’’tiādi. Punappunaṃ āsevitāti anādimati saṃsāre aparāparuppattiyā laddhāsevanā. Etena kilesānaṃ bhāvanaṭṭhena anusayatthaṃ viseseti . Thāmagatāti thāmabhāvaṃ upagatā. Etena anusaye sabhāvato dasseti. Thāmagamananti ca kāmarāgādīnaṃ anaññasādhāraṇo sabhāvo. Tathā hi vuttaṃ ‘‘thāmagato anusaye pajahatī’’ti (paṭi. ma. 3.21). Appaṭivinītāti samucchedavinayavasena na paṭivinītā. Appahīnā hi thāmagatā kilesā anusentīti vuccanti. Etena tesaṃ kāraṇalābhe sati uppajjanārahataṃ dasseti. Samudācarantīti abhibhavanti. Etena tesaṃ vītikkamappattataṃ dasseti. Uppajjantīti pana imināva pariyuṭṭhānāvatthā dassitā.

    તં પઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદં આરમ્મણન્તિ યં તં ‘‘યત્થ ચેતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પજ્જન્તી’’તિઆદિના વુત્તં રૂપુપાદાનક્ખન્ધાદિપઞ્ચક્ખન્ધપભેદં દિટ્ઠીનં આરમ્મણં. એતં મય્હં ન હોતીતિ એતં ખન્ધપઞ્ચકં મય્હં સન્તકં ન હોતિ મમ કિઞ્ચનપલિબોધભાવેન ગહેતબ્બતાય અભાવતો. તેનસ્સ પરમત્થતો તણ્હાવત્થુભાવં પટિક્ખિપતિ તાવકાલિકાદિભાવતો. અહમ્પિ એસો ન અસ્મીતિ એસો પઞ્ચક્ખન્ધપભેદો અહમ્પિ ન અસ્મિ, અહન્તિ સો ગહેતબ્બો ન હોતીતિ અત્થો. એતેનસ્સ માનવત્થુભાવં પટિક્ખિપતિ અનિચ્ચદુક્ખજેગુચ્છાદિભાવતો. એસો મે અત્તાપિ ન હોતિ અત્તસભાવસ્સ તત્થ અભાવતો મમઞ્ચસ્સ કિઞ્ચનપલિબોધભાવેન ગહેતબ્બતાય અભાવતો.

    Taṃ pañcakkhandhappabhedaṃ ārammaṇanti yaṃ taṃ ‘‘yattha cetā diṭṭhiyo uppajjantī’’tiādinā vuttaṃ rūpupādānakkhandhādipañcakkhandhapabhedaṃ diṭṭhīnaṃ ārammaṇaṃ. Etaṃ mayhaṃ na hotīti etaṃ khandhapañcakaṃ mayhaṃ santakaṃ na hoti mama kiñcanapalibodhabhāvena gahetabbatāya abhāvato. Tenassa paramatthato taṇhāvatthubhāvaṃ paṭikkhipati tāvakālikādibhāvato. Ahampi eso na asmīti eso pañcakkhandhapabhedo ahampi na asmi, ahanti so gahetabbo na hotīti attho. Etenassa mānavatthubhāvaṃ paṭikkhipati aniccadukkhajegucchādibhāvato. Eso me attāpi na hoti attasabhāvassa tattha abhāvato mamañcassa kiñcanapalibodhabhāvena gahetabbatāya abhāvato.

    તણ્હાવ મમન્તિ ગણ્હાતિ એતેનાતિ તણ્હાગાહો. તં ગણ્હન્તોતિ તં ઉપ્પાદેન્તો. તેનાહ ‘‘તણ્હાપપઞ્ચં ગણ્હાતી’’તિ. પપઞ્ચેતિ સન્તાનં વિત્થારેન્તો સત્તે સંસારે ચિરાયતીતિ પપઞ્ચો. યથા વુત્તપભેદન્તિ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતપભેદં. તણ્હાપપઞ્ચં પટિક્ખિપતિ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ તણ્હાવત્થુકાભાવવિભાવનેનાતિ અધિપ્પાયો. પરતો પદદ્વયેપિ એસેવ નયો. દિટ્ઠેકટ્ઠાતિ દિટ્ઠિયા પહાનેકટ્ઠા. તેન તેસં પઠમમગ્ગવજ્ઝતં દસ્સેતિ. સહજેકટ્ઠા પન દિટ્ઠિયા તણ્હા એવ, ન માનો, સા ચ ખો અપાયગમનીયા. યથા અત્થીતિ યેન અનિચ્ચદુક્ખાસુભાનત્તાકારેન અત્થિ, તથા પસ્સન્તો યથાભૂતં પસ્સતિ નામ. તેનાહ ‘‘ખન્ધપઞ્ચકઞ્હી’’તિઆદિ. એતેનેવ આકારેનાતિ રુપ્પનાદિઅનિચ્ચાદિઆકારેનેવ. ગય્હમાનમ્પિ અપ્પહીનવિપલ્લાસેહિ. તેનાકારેનાતિ ‘‘એતં મમ’’ન્તિઆદિઆકારેન. નેવત્થિ યથાભૂતદસ્સનવિપલ્લાસાનં તદભાવતો. સુટ્ઠુ પસ્સન્તસ્સાતિ યથા પુન તથા ન પસ્સિતબ્બં, એવં સુટ્ઠુ સાતિસયં પસ્સન્તસ્સ.

    Taṇhāva mamanti gaṇhāti etenāti taṇhāgāho. Taṃ gaṇhantoti taṃ uppādento. Tenāha ‘‘taṇhāpapañcaṃ gaṇhātī’’ti. Papañceti santānaṃ vitthārento satte saṃsāre cirāyatīti papañco. Yathā vuttapabhedanti aṭṭhasatataṇhāvicaritapabhedaṃ. Taṇhāpapañcaṃ paṭikkhipati khandhapañcakassa taṇhāvatthukābhāvavibhāvanenāti adhippāyo. Parato padadvayepi eseva nayo. Diṭṭhekaṭṭhāti diṭṭhiyā pahānekaṭṭhā. Tena tesaṃ paṭhamamaggavajjhataṃ dasseti. Sahajekaṭṭhā pana diṭṭhiyā taṇhā eva, na māno, sā ca kho apāyagamanīyā. Yathā atthīti yena aniccadukkhāsubhānattākārena atthi, tathā passanto yathābhūtaṃ passati nāma. Tenāha ‘‘khandhapañcakañhī’’tiādi. Eteneva ākārenāti ruppanādianiccādiākāreneva. Gayhamānampi appahīnavipallāsehi. Tenākārenāti ‘‘etaṃ mama’’ntiādiākārena. Nevatthi yathābhūtadassanavipallāsānaṃ tadabhāvato. Suṭṭhu passantassāti yathā puna tathā na passitabbaṃ, evaṃ suṭṭhu sātisayaṃ passantassa.

    ન આદિમનસિકારેનેવ દિટ્ઠિપ્પહાનં હોતિ, અધિમાનિકાનં પન અધિમાનમત્તમેતં દસ્સનં. મગ્ગેનેવ તં હોતીતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠિપ્પહાનં દસ્સેત્વા’’તિ આહ. વિભજન્તોતિ અધિમાનિકાનં ઝાનાનિ અસલ્લેખભાવેન વિભજન્તો. બાલપુથુજ્જનાનં નેવ ઉપ્પજ્જતિ અકારકભાવતો. ન અરિયસાવકાનં પહીનાધિમાનપચ્ચયત્તા. ન અટ્ઠાનનિયોજકો સપ્પાયકમ્મટ્ઠાનેયેવ નિયોજનતો.

    Na ādimanasikāreneva diṭṭhippahānaṃ hoti, adhimānikānaṃ pana adhimānamattametaṃ dassanaṃ. Maggeneva taṃ hotīti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘sotāpattimaggena diṭṭhippahānaṃ dassetvā’’ti āha. Vibhajantoti adhimānikānaṃ jhānāni asallekhabhāvena vibhajanto. Bālaputhujjanānaṃ neva uppajjati akārakabhāvato. Na ariyasāvakānaṃ pahīnādhimānapaccayattā. Na aṭṭhānaniyojako sappāyakammaṭṭhāneyeva niyojanato.

    થેરો ‘‘યદત્થં સઙ્ઘો પક્કોસતિ, સો અત્થો તત્થ વાસીનં આગતાગતાનં ઇધ ઇજ્ઝતી’’તિ તં ઉદિક્ખન્તો સઙ્ઘેન યાવતતિયં પહિતોપિ ન ગતો ન અગારવેન. તેનાહ ‘‘કિમેત’’ન્તિઆદિ. પણ્ડિતો હિ તત્થ અત્તનો કિચ્ચમેવ કરોતીતિ અઞ્ઞતરં વુડ્ઢપબ્બજિતં પાહેસિ. કિમેતન્તિ સઙ્ઘસ્સ આણાય અકરણં નામ કિમેતન્તિ કરણે આદરં દીપેન્તો એવમાહ. સટ્ઠિવસ્સાતીતોતિ અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞી એવ સટ્ઠિવસ્સાતીતો. યસ્મા પેસલા પેસલેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમાનાધિમુત્તિતાય, તસ્મા થેરો ‘‘સાધાવુસો’’તિ વત્વા હત્થિમાપનાદિં સબ્બં અકાસિ.

    Thero ‘‘yadatthaṃ saṅgho pakkosati, so attho tattha vāsīnaṃ āgatāgatānaṃ idha ijjhatī’’ti taṃ udikkhanto saṅghena yāvatatiyaṃ pahitopi na gato na agāravena. Tenāha ‘‘kimeta’’ntiādi. Paṇḍito hi tattha attano kiccameva karotīti aññataraṃ vuḍḍhapabbajitaṃ pāhesi. Kimetanti saṅghassa āṇāya akaraṇaṃ nāma kimetanti karaṇe ādaraṃ dīpento evamāha. Saṭṭhivassātītoti appatte pattasaññī eva saṭṭhivassātīto. Yasmā pesalā pesalehi saddhiṃ saṃsandanti samānādhimuttitāya, tasmā thero ‘‘sādhāvuso’’ti vatvā hatthimāpanādiṃ sabbaṃ akāsi.

    તાદિસોવાતિ અનન્તરં વુત્તત્થેરસદિસોવ અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞી એવ સટ્ઠિવસ્સાતીતોતિ અત્થો. પદુમગુમ્બન્તિ કમલસણ્ડં. પાસાદં પાવિસિ વિસ્સટ્ઠં ઓલોકનેનસ્સ પુથુજ્જનભાવો અત્તનાવ પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ. તિસ્સમહાવિહારે કિર થેરા ભિક્ખૂ તદા ‘‘સકચિત્તં પસીદતી’’તિ વચનં પૂજેન્તા કાલસ્સેવ ચેતિયઙ્ગણં સમ્મજ્જિત્વા એત્તકારમ્મણમેવ બુદ્ધારમ્મણપીતિં ઉપ્પાદેત્વા દિવસે દિવસે તથા કરોન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘તસ્મિઞ્ચ સમયે’’તિઆદિ. ‘‘ધમ્મદિન્ન, ઇધ પત્તચીવરં ઠપેતી’’તિ વત્તાપિ પટિસન્થારવસેન કિઞ્ચિ પુચ્છિતાપિ નાહોસિ. ગુણં જાનાતીતિ નિમુજ્જનાદીસુ વિવરદાનાદિના ગુણં જાનાતિ વિય. તુમ્હે પન ન જાનિત્થ આગન્તુકવત્તસ્સપિ અકરણતો. સત્થુઆણાવિલઙ્ઘિની કીદિસી સા સઙ્ઘસ્સ કતિકા? કતિકા ચ નામ સિક્ખાપદાવિરોધેન અનુવત્તેતબ્બા, એત્તકમ્પિ અજાનન્તેહિ મે સંવાસો નત્થીતિ આકાસે અબ્ભુક્કમિ.

    Tādisovāti anantaraṃ vuttattherasadisova appatte pattasaññī eva saṭṭhivassātītoti attho. Padumagumbanti kamalasaṇḍaṃ. Pāsādaṃ pāvisi vissaṭṭhaṃ olokanenassa puthujjanabhāvo attanāva paññāyissatīti. Tissamahāvihāre kira therā bhikkhū tadā ‘‘sakacittaṃ pasīdatī’’ti vacanaṃ pūjentā kālasseva cetiyaṅgaṇaṃ sammajjitvā ettakārammaṇameva buddhārammaṇapītiṃ uppādetvā divase divase tathā karonti. Tena vuttaṃ ‘‘tasmiñca samaye’’tiādi. ‘‘Dhammadinna, idha pattacīvaraṃ ṭhapetī’’ti vattāpi paṭisanthāravasena kiñci pucchitāpi nāhosi. Guṇaṃ jānātīti nimujjanādīsu vivaradānādinā guṇaṃ jānāti viya. Tumhe pana na jānittha āgantukavattassapi akaraṇato. Satthuāṇāvilaṅghinī kīdisī sā saṅghassa katikā? Katikā ca nāma sikkhāpadāvirodhena anuvattetabbā, ettakampi ajānantehi me saṃvāso natthīti ākāse abbhukkami.

    યં તસ્સ એવમસ્સ સલ્લેખેન વિહરામીતિ યો ‘‘પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’’તિ વુત્તો, તસ્સ ભિક્ખુનો યં ‘‘પઠમજ્ઝાનસઙ્ખાતં પટિપત્તિવિધાનં કિલેસે સલ્લેખતિ, તેન સલ્લેખેન અહં વિહરામી’’તિ અધિમાનવસેન એવમસ્સ એવં ભવેય્ય ઠાનમેતં વિજ્જતીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તં ન યુજ્જતીતિ તં અધિમાનિકસ્સ ‘‘યથાવિભઙ્ગં પઠમજ્ઝાનં સલ્લેખો’’તિ પરિવિતક્કિતં ન યુજ્જતિ યુત્તં ન હોતિ. તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. તત્થ સમ્મા સબ્બસો ચ કિલેસે લિખતીતિ સલ્લેખો, અરિયમગ્ગો. તદુપાયવિપસ્સના સલ્લેખપટિપદા. યં પન ઝાનં વિપસ્સનાપાદકં, તમ્પિ ઝાનં પરિયાયેન મગ્ગપાદકં હોતિયેવ. તેનાહ ‘‘અવિપસ્સનાપાદકત્તા’’તિઆદિ.

    Yaṃtassa evamassa sallekhena viharāmīti yo ‘‘paṭhamajjhānaṃ upasampajja vihareyyā’’ti vutto, tassa bhikkhuno yaṃ ‘‘paṭhamajjhānasaṅkhātaṃ paṭipattividhānaṃ kilese sallekhati, tena sallekhena ahaṃ viharāmī’’ti adhimānavasena evamassa evaṃ bhaveyya ṭhānametaṃ vijjatīti evamettha sambandho veditabbo. Taṃ na yujjatīti taṃ adhimānikassa ‘‘yathāvibhaṅgaṃ paṭhamajjhānaṃ sallekho’’ti parivitakkitaṃ na yujjati yuttaṃ na hoti. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Tattha sammā sabbaso ca kilese likhatīti sallekho, ariyamaggo. Tadupāyavipassanā sallekhapaṭipadā. Yaṃ pana jhānaṃ vipassanāpādakaṃ, tampi jhānaṃ pariyāyena maggapādakaṃ hotiyeva. Tenāha ‘‘avipassanāpādakattā’’tiādi.

    ઝાનધમ્મવસેનાતિ વિતક્કાદિપઞ્ચકજ્ઝાનધમ્મવસેન. ચિત્તુપ્પાદવસેન અનેકવારં પવત્તમાનમ્પિ ઝાનં એકાવજ્જનતાય એકવીથિપરિયાપન્નત્તા એકા સમાપત્તિ એવાતિ ‘‘પુનપ્પુનં સમાપત્તિવસેના’’તિ વુત્તં. ચત્તારિ અરૂપજ્ઝાનાનિ યથાસકં એકેકસ્મિંયેવ આરમ્મણે પવત્તન્તીતિ આહ ‘‘આરમ્મણભેદાભાવતો’’તિ. પુરિમકારણદ્વયવસેનેવાતિ ‘‘ઝાનધમ્મવસેન, પુનપ્પુનં સમાપત્તિવસેના’’તિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારકારણદ્વયવસેનેવ.

    Jhānadhammavasenāti vitakkādipañcakajjhānadhammavasena. Cittuppādavasena anekavāraṃ pavattamānampi jhānaṃ ekāvajjanatāya ekavīthipariyāpannattā ekā samāpatti evāti ‘‘punappunaṃ samāpattivasenā’’ti vuttaṃ. Cattāri arūpajjhānāni yathāsakaṃ ekekasmiṃyeva ārammaṇe pavattantīti āha ‘‘ārammaṇabhedābhāvato’’ti. Purimakāraṇadvayavasenevāti ‘‘jhānadhammavasena, punappunaṃ samāpattivasenā’’ti pubbe vuttappakārakāraṇadvayavaseneva.

    તેસં અરૂપજ્ઝાનાનં કિલેસપરિળાહાભાવેન નિબ્બુતાનિ અઙ્ગાનિ, ભાવનાવિસેસવસેન સુખુમાનિ આરમ્મણાનિ. તસ્મા તાનીતિ તેસં વસેન તાનિ ઝાનાનિ સન્તાનિ, તસ્મા ‘‘સન્તા એતે વિહારા’’તિ વુત્તં. તેસં ચતુન્નમ્પીતિ ચતુન્નમ્પિ તેસં અરૂપજ્ઝાનાનં.

    Tesaṃ arūpajjhānānaṃ kilesapariḷāhābhāvena nibbutāni aṅgāni, bhāvanāvisesavasena sukhumāni ārammaṇāni. Tasmā tānīti tesaṃ vasena tāni jhānāni santāni, tasmā ‘‘santā ete vihārā’’ti vuttaṃ. Tesaṃ catunnampīti catunnampi tesaṃ arūpajjhānānaṃ.

    ૮૩. સોતિ અધિમાનિકો ભિક્ખુ, અઞ્ઞો વા ઇતો બાહિરકો તાપસપરિબ્બાજકાદિકો ન હિ સમ્મસતિ. તત્થ અધિમાનિકો અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞિતાય ન સમ્મસતિ, ઇતરો અવિસયતાય. યત્થાતિ યસ્મિં સલ્લેખવત્થુસ્મિં, અવિહિંસકતાદીહિ ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ.

    83.Soti adhimāniko bhikkhu, añño vā ito bāhirako tāpasaparibbājakādiko na hi sammasati. Tattha adhimāniko appatte pattasaññitāya na sammasati, itaro avisayatāya. Yatthāti yasmiṃ sallekhavatthusmiṃ, avihiṃsakatādīhi catucattālīsāya ākārehi.

    અટ્ઠ સમાપત્તિયો નામ કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનવસેન પવત્તા ઉત્તરુત્તરિ સન્તપણીતા ધમ્મા, ન તથા લોકિયા અવિહિંસાદયો. તત્થ કથં અવિહિંસાદયો એવ સલ્લેખભાવેન વુત્તા, ન ઇતરાતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ચોદકો ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિમાહ. ઇતરો કામં સમાપત્તિયો સન્તપણીતસભાવા, વટ્ટપાદકતાય પન કિલેસાનં સલ્લેખપટિપદા ન હોન્તિ, અવિહિંસાદયો પન વિવટ્ટપાદકા સલ્લેખપટિપદાતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘લોકુત્તરપાદકત્તા’’તિઆદિમાહ. ઇમિનાયેવ અટ્ઠસમાપત્તીહિ અવિહિંસાદીનં વિસેસદીપકેન સુત્તેન યથા મહપ્ફલતરં હોતિ, તં પકારજાતં વેદિતબ્બં. ઇદઞ્હિ દક્ખિણેય્યતરતાય દક્ખિણાય મહપ્ફલતરતં સન્ધાય વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. નનુ તત્થ ‘‘સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો’’તિ આગતં, ન ‘‘સરણગતો’’તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘સરણગમનતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૩૭૯) ‘‘હેટ્ઠિમકોટિયા તિસરણં ગતો ઉપાસકોપિ સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો નામા’’તિ. યો હિ વટ્ટદુક્ખં સમતિક્કમિતુકામો પસન્નચિત્તો રતનત્તયં સરણં ગચ્છતિ, તસ્સ તં અધિસીલાદીનં ઉપનિસ્સયો હુત્વા અનુક્કમેન દસ્સનમગ્ગાધિગમાય સંવત્તેય્યાતિ.

    Aṭṭha samāpattiyo nāma kilesānaṃ vikkhambhanavasena pavattā uttaruttari santapaṇītā dhammā, na tathā lokiyā avihiṃsādayo. Tattha kathaṃ avihiṃsādayo eva sallekhabhāvena vuttā, na itarāti imamatthaṃ vibhāvento codako ‘‘kasmā panā’’tiādimāha. Itaro kāmaṃ samāpattiyo santapaṇītasabhāvā, vaṭṭapādakatāya pana kilesānaṃ sallekhapaṭipadā na honti, avihiṃsādayo pana vivaṭṭapādakā sallekhapaṭipadāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘lokuttarapādakattā’’tiādimāha. Imināyeva aṭṭhasamāpattīhi avihiṃsādīnaṃ visesadīpakena suttena yathā mahapphalataraṃ hoti, taṃ pakārajātaṃ veditabbaṃ. Idañhi dakkhiṇeyyataratāya dakkhiṇāya mahapphalatarataṃ sandhāya vuttanti sambandho. Nanu tattha ‘‘sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno’’ti āgataṃ, na ‘‘saraṇagato’’ti codanaṃ sandhāyāha ‘‘saraṇagamanato paṭṭhāyā’’tiādi. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 3.379) ‘‘heṭṭhimakoṭiyā tisaraṇaṃ gato upāsakopi sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno nāmā’’ti. Yo hi vaṭṭadukkhaṃ samatikkamitukāmo pasannacitto ratanattayaṃ saraṇaṃ gacchati, tassa taṃ adhisīlādīnaṃ upanissayo hutvā anukkamena dassanamaggādhigamāya saṃvatteyyāti.

    વિહિંસાદિવત્થુન્તિ યદેતં વિહિંસાદીનં વત્થું વદામ, ઇમસ્મિં વિહિંસાદિવત્થુસ્મિં. અન્તમિચ્છાદિટ્ઠિઞ્ચ મિચ્છત્તાનં આદિમિચ્છાદિટ્ઠિઞ્ચાતિ ઇદં દેસનાક્કમં સન્ધાય વુત્તં. મિસ્સેત્વાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિભાવસામઞ્ઞેન એકજ્ઝં કત્વા. તથાતિ ઇમિના યથા કમ્મપથમિચ્છત્તાનં અન્તે આદિમ્હિ ચ વુત્તમિચ્છાદિટ્ઠિં મિસ્સેત્વા એકજ્ઝં વુત્તં, તથા તેસં અન્તે વુત્તસમ્માદિટ્ઠીતિ ઇમમત્થં ઉપસંહરતિ.

    Vihiṃsādivatthunti yadetaṃ vihiṃsādīnaṃ vatthuṃ vadāma, imasmiṃ vihiṃsādivatthusmiṃ. Antamicchādiṭṭhiñca micchattānaṃ ādimicchādiṭṭhiñcāti idaṃ desanākkamaṃ sandhāya vuttaṃ. Missetvāti micchādiṭṭhibhāvasāmaññena ekajjhaṃ katvā. Tathāti iminā yathā kammapathamicchattānaṃ ante ādimhi ca vuttamicchādiṭṭhiṃ missetvā ekajjhaṃ vuttaṃ, tathā tesaṃ ante vuttasammādiṭṭhīti imamatthaṃ upasaṃharati.

    પાણન્તિ વોહારતો સત્તં, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. અતિપાતેન્તિ સરસેનેવ પતનસભાવં અતિચ્ચ અન્તરા એવ પાતેન્તિ, અતિક્કમ્મ વા સત્થાદીહિ અભિભવિત્વા પાતેન્તિ. અદિન્નન્તિ પરસન્તકં. આદિયન્તીતિ ગણ્હન્તિ. સલ્લેખતીતિ સમં લેખતિ, પજહતીતિ અત્થો. કમ્મપથકથા એસાતિ ‘‘અત્થભઞ્જનક’’ન્તિ વુત્તં. પિયસુઞ્ઞકરણતો પિસુણા, પિસતિ પરે સત્તે હિંસતીતિ વા પિસુણા. ફરુસાતિ લૂખા, નિટ્ઠુરાતિ અત્થો. નિરત્થકન્તિ અત્થરહિતં અત્તનો પરેસઞ્ચ હિતવિનિમુત્તં. મિચ્છાતિ વિપરીતા નિચ્ચાદિવસેન પવત્તિયા. પાપિકાતિ લામિકા. એકન્તાકુસલતાય વિઞ્ઞૂહિ બુદ્ધાદીહિ ગરહિતા. નત્થિ દિન્નન્તિ આદિવત્થુકાયાતિ દસવત્થુકમિચ્છાદિટ્ઠિમાહ. નત્થિકભાવાભિનિવેસનવસેન કમ્મપથપ્પત્તિયેવસ્સા કમ્મપથપરિયાપન્નતા. ‘‘રૂપં અત્તા’’’તિઆદિનયપ્પવત્તા અત્તદિટ્ઠિ મગ્ગન્તરાયકરત્તા અનિય્યાનિકદિટ્ઠિ. અનિય્યાનિકત્તા એવ હિસ્સા મિચ્છત્તપરિયાપન્નતા. સમ્માતિ અવિપરીતા, તતો એવ સોભના સુન્દરા, બુદ્ધાદીહિ પસત્થત્તા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા. સેસમેત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

    Pāṇanti vohārato sattaṃ, paramatthato jīvitindriyaṃ. Atipātenti saraseneva patanasabhāvaṃ aticca antarā eva pātenti, atikkamma vā satthādīhi abhibhavitvā pātenti. Adinnanti parasantakaṃ. Ādiyantīti gaṇhanti. Sallekhatīti samaṃ lekhati, pajahatīti attho. Kammapathakathā esāti ‘‘atthabhañjanaka’’nti vuttaṃ. Piyasuññakaraṇato pisuṇā, pisati pare satte hiṃsatīti vā pisuṇā. Pharusāti lūkhā, niṭṭhurāti attho. Niratthakanti attharahitaṃ attano paresañca hitavinimuttaṃ. Micchāti viparītā niccādivasena pavattiyā. Pāpikāti lāmikā. Ekantākusalatāya viññūhi buddhādīhi garahitā. Natthi dinnanti ādivatthukāyāti dasavatthukamicchādiṭṭhimāha. Natthikabhāvābhinivesanavasena kammapathappattiyevassā kammapathapariyāpannatā. ‘‘Rūpaṃ attā’’’tiādinayappavattā attadiṭṭhi maggantarāyakarattā aniyyānikadiṭṭhi. Aniyyānikattā eva hissā micchattapariyāpannatā. Sammāti aviparītā, tato eva sobhanā sundarā, buddhādīhi pasatthattā viññuppasatthā. Sesamettha micchādiṭṭhiyaṃ vuttanayena veditabbaṃ.

    અસુભાદીસુ સુભાદિઆકારગ્ગહણતો અયાથાવઅનિય્યાનિકા અયોનિસો ઉપ્પત્તિયા. અકુસલાતિ અયાથાવાઅનિય્યાનિકા અકુસલા સઙ્કપ્પા. એસ નયોતિ ઇમિના ‘‘અયાથાવા અનિય્યાનિકા અકુસલા વાચા’’તિઆદિના તત્થ તત્થ અયાથાવાદિઅત્થં અતિદિસતિ. વાચાતિ ચેતના અધિપ્પેતા, તથા કમ્મન્તાજીવાસતિ ચ. યેભુય્યેન અતીતાનુસ્સરણવસેન પવત્તિતો ‘‘અતીતં ચિન્તયતો’’તિ વુત્તં. તથા હિ લોકે એવં વદન્તિ ‘‘યં મે પહૂતં ધનં અહોસિ, તં પમાદવસેન પન બહું ખીણ’’ન્તિ. સતિપતિરૂપકેનાતિ ‘‘ચિરકતમ્પિ ચિરભાસિતમ્પિ સરિતા’’તિ એવં વુત્તસતુપ્પત્તિપતિરૂપકેન. ઉપ્પત્તિન્તિ ચિત્તુપ્પત્તિં. તથાપવત્તચિત્તુપ્પાદો હિ મિચ્છાસતિ. સા પન કોધવસેન વા ‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મ’’ન્તિઆદિના (ધ॰ પ॰ ૩) ઉપનય્હન્તસ્સ, રાગવસેન વા ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બે માતુગામેન સદ્ધિં હસિતલપિતકીળિતાનિ અનુસ્સરતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૭.૫૦) વુત્તનયેન સુભતો અનુસ્સરન્તસ્સ, દિટ્ઠિવસેન વા ‘‘સો ખો પન મે અત્તો નિચ્ચો ધુવો’’તિઆદિના મિચ્છાઅભિનિવિસન્તસ્સાતિ એવમાદિના નયેન પવત્તતીતિ વેદિતબ્બા.

    Asubhādīsu subhādiākāraggahaṇato ayāthāvaaniyyānikā ayoniso uppattiyā. Akusalāti ayāthāvāaniyyānikā akusalā saṅkappā. Esa nayoti iminā ‘‘ayāthāvā aniyyānikā akusalā vācā’’tiādinā tattha tattha ayāthāvādiatthaṃ atidisati. Vācāti cetanā adhippetā, tathā kammantājīvāsati ca. Yebhuyyena atītānussaraṇavasena pavattito ‘‘atītaṃ cintayato’’ti vuttaṃ. Tathā hi loke evaṃ vadanti ‘‘yaṃ me pahūtaṃ dhanaṃ ahosi, taṃ pamādavasena pana bahuṃ khīṇa’’nti. Satipatirūpakenāti ‘‘cirakatampi cirabhāsitampi saritā’’ti evaṃ vuttasatuppattipatirūpakena. Uppattinti cittuppattiṃ. Tathāpavattacittuppādo hi micchāsati. Sā pana kodhavasena vā ‘‘akkocchi maṃ avadhi ma’’ntiādinā (dha. pa. 3) upanayhantassa, rāgavasena vā ‘‘yānissa tāni pubbe mātugāmena saddhiṃ hasitalapitakīḷitāni anussaratī’’ti (a. ni. 7.50) vuttanayena subhato anussarantassa, diṭṭhivasena vā ‘‘so kho pana me atto nicco dhuvo’’tiādinā micchāabhinivisantassāti evamādinā nayena pavattatīti veditabbā.

    ઉપાયચિન્તાવસેનાતિ ખિપ્પજાલકુમિનાદુહલાદિઉપકરણસંવિધાનાદીસુ યુત્તિચિન્તનાદિવસેન પાપં કત્વા વિપ્પટિસારનિમિત્તં, ‘‘સુકતં મયા’’તિ પામોજ્જનિમિત્તં કત્વા પચ્ચવેક્ખણાકારેન મોહો અઞ્ઞાણં. તત્થ પન ‘‘અસિવે સિવા’’તિ વોહારો વિય ઞાણવોહારો. મિચ્છાસભાવત્તા પન મિચ્છાઞાણંત્વેવ વુચ્ચતિ. એકૂનવીસતિભેદં પચ્ચવેક્ખણઞાણં સમ્મા પેક્ખિતત્તા સમ્માઞાણં વુચ્ચતિ, ઇતરં પન ઝાનાદિપચ્ચવેક્ખણઞાણં સમ્માદિટ્ઠિયાવ સઙ્ગય્હતિ. રૂપારૂપસમાપત્તિલાભિતામત્તેન વટ્ટતો અવિમુત્તાયેવ સમાના ‘‘વિમુત્તા મય’’ન્તિ એવંસઞ્ઞિનો. પકતિપુરિસન્તરઞાણસઙ્ખાતાયં, ગુણવિયુત્તસ્સ અત્તનો સકત્તનિ અવટ્ઠાનસઙ્ખાતાયં, અત્તનો મહાબ્રહ્મુના સલોકતા તસ્સ સમીપતાસંયુજ્જનસઙ્ખાતાયં વા અવિમુત્તિયં વિમુત્તિસઞ્ઞિનો. એકન્તાકુસલતાય હીનત્તા પાપિકા. અયાથાવતાય વિપરીતા. યથાવુત્તેનાતિ ‘‘અવિમુત્તાયેવ સમાના’’તિ વુત્તપ્પકારેન. ‘‘મયમેત્થ સમ્માદિટ્ઠિ ભવિસ્સામા’’તિઆદીસુ ફલસમ્માદિટ્ઠિઆદીનિપિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિઆદિપક્ખિકાનેવાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘ફલસમ્પયુત્તાનિ…પે॰… વેદિતબ્બા’’તિ વુત્તં. સબ્બેપિ પન ફલધમ્મે વિમુત્તિક્ખન્ધસઙ્ગહતો ‘‘વિમુત્તી’’તિ વુચ્ચમાને ન કોચિ વિરોધો. એત્થ સમ્માવિમુત્તિસઙ્ખાતે સલ્લેખવત્થુમ્હિ.

    Upāyacintāvasenāti khippajālakumināduhalādiupakaraṇasaṃvidhānādīsu yutticintanādivasena pāpaṃ katvā vippaṭisāranimittaṃ, ‘‘sukataṃ mayā’’ti pāmojjanimittaṃ katvā paccavekkhaṇākārena moho aññāṇaṃ. Tattha pana ‘‘asive sivā’’ti vohāro viya ñāṇavohāro. Micchāsabhāvattā pana micchāñāṇaṃtveva vuccati. Ekūnavīsatibhedaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃ sammā pekkhitattā sammāñāṇaṃ vuccati, itaraṃ pana jhānādipaccavekkhaṇañāṇaṃ sammādiṭṭhiyāva saṅgayhati. Rūpārūpasamāpattilābhitāmattena vaṭṭato avimuttāyeva samānā ‘‘vimuttā maya’’nti evaṃsaññino. Pakatipurisantarañāṇasaṅkhātāyaṃ, guṇaviyuttassa attano sakattani avaṭṭhānasaṅkhātāyaṃ, attano mahābrahmunā salokatā tassa samīpatāsaṃyujjanasaṅkhātāyaṃ vā avimuttiyaṃ vimuttisaññino. Ekantākusalatāya hīnattā pāpikā. Ayāthāvatāya viparītā. Yathāvuttenāti ‘‘avimuttāyeva samānā’’ti vuttappakārena. ‘‘Mayamettha sammādiṭṭhi bhavissāmā’’tiādīsu phalasammādiṭṭhiādīnipi maggasammādiṭṭhiādipakkhikānevāti adhippāyena ‘‘phalasampayuttāni…pe… veditabbā’’ti vuttaṃ. Sabbepi pana phaladhamme vimuttikkhandhasaṅgahato ‘‘vimuttī’’ti vuccamāne na koci virodho. Ettha sammāvimuttisaṅkhāte sallekhavatthumhi.

    યદિ નીવરણવસેન વુત્તાનિ, તસ્મા તીણેવ વુત્તાનીતિ આહ ‘‘અભિજ્ઝાલૂ’’તિઆદિ. પરિયુટ્ઠાનપ્પત્તા થિનમિદ્ધપરિયુટ્ઠિતા. યસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થિતાય ઉદ્ધતા નામ હોન્તિ, સો ધમ્મો ઉદ્ધચ્ચન્તિ આહ ‘‘ઉદ્દચ્ચેન સમન્નાગતાતિ ઉદ્ધતા’’તિ. વિચિનન્તાતિ ધમ્મોતિ વા અધમ્મોતિ વા આદિના યં કિઞ્ચિ સભાવં વિનિચ્છિનન્તા. ઉપનાહનસીલાતિ પરસ્સ અત્તનો ચિત્તે અનુબન્ધનસીલા. ઇસ્સન્તીતિ ઉસૂયન્તિ. સઠયન્તીતિ સઠા અઞ્ઞથા અત્તાનં અઞ્ઞથા પવેદનકા. તે પન યસ્મા ન યથાભૂતવાદિનો, તસ્મા આહ ‘‘ન સમ્મા ભાસન્તીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. વુત્તપચ્ચનીકનયેનાતિ ‘‘ન કોધના અક્કોધના’’તિઆદિના વુત્તઅત્થપટિપક્ખનયેન.

    Yadi nīvaraṇavasena vuttāni, tasmā tīṇeva vuttānīti āha ‘‘abhijjhālū’’tiādi. Pariyuṭṭhānappattā thinamiddhapariyuṭṭhitā. Yassa dhammassa atthitāya uddhatā nāma honti, so dhammo uddhaccanti āha ‘‘uddaccena samannāgatāti uddhatā’’ti. Vicinantāti dhammoti vā adhammoti vā ādinā yaṃ kiñci sabhāvaṃ vinicchinantā. Upanāhanasīlāti parassa attano citte anubandhanasīlā. Issantīti usūyanti. Saṭhayantīti saṭhā aññathā attānaṃ aññathā pavedanakā. Te pana yasmā na yathābhūtavādino, tasmā āha ‘‘na sammā bhāsantīti vuttaṃ hotī’’ti. Vuttapaccanīkanayenāti ‘‘na kodhanā akkodhanā’’tiādinā vuttaatthapaṭipakkhanayena.

    દુક્ખં વચો એતેસુ વિપ્પટિકૂલગ્ગાહિતાય વિપચ્ચનીકગાહેસૂતિ દુબ્બચા. તે પન વચનક્ખમા ન હોન્તીતિ આહ ‘‘વત્તું દુક્ખા’’તિઆદિ. હીનાચારતાય દુક્ખસ્સ વા સમ્પાપકતાય પાપકા. અસદ્ધમ્મવસેનાતિ અસપ્પુરિસધમ્મવસેન. અત્તના વિસેસિતબ્બવસેન કાયવિઞ્ઞત્તિઆદીનં કાયકમ્મદ્વારાદિભાવો વિય અસ્સદ્ધિયાદિઅસદ્ધમ્મસમન્નાગમેનઅસતં અસપ્પુરિસાનં ધમ્માનન્તિ તાનિયેવ અસ્સદ્ધિયાદીનિ અસદ્ધમ્મા નામ, તેસં વસેનાહ ‘‘સદ્ધા એતેસં નત્થી’’તિ યથા તં ‘‘દુપ્પઞ્ઞા’’તિ. સુત્તગેય્યાદિ અપ્પં સુતં એતેસન્તિ અપ્પસ્સુતા, સુતેન અનુપપન્ના. નત્થીતિ ગહેતબ્બન્તિ ઇમિના અભાવત્થો અયં અપ્પ-સદ્દો ‘‘અપ્પડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સાન’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૧) વિયાતિ દસ્સેતિ. સમ્માપટિપત્તિયા અનારમ્ભનતો કુચ્છિતા ગારય્હા સીદન્તિ ઓસીદન્તિ સંકિલેસપક્ખેતિ કુસીતા દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા. અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાય આરદ્ધં પગ્ગહિતં વીરિયં એતેસન્તિ આરદ્ધવીરિયા. અનુપ્પાદનેન મુટ્ઠા નટ્ઠા સતિ એતેસન્તિ મુટ્ઠસ્સતી. દુટ્ઠાતિ દૂસિતા. દુપ્પઞ્ઞા નામ દૂસિતભાવો પટિપક્ખેન વિનાસિતભાવોતિ આહ ‘‘નટ્ઠપઞ્ઞાતિ વુત્તં હોતી’’તિ. હેટ્ઠા સમ્માદિટ્ઠિગ્ગહણેન કમ્મસ્સકતાપઞ્ઞાય મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા ચ ગહિતત્તા સુબ્બચકલ્યાણમિત્તતાપરિવારાહિ ઇધ સદ્ધાદીહિ વિપસ્સનાસમ્ભારસ્સ ઉદ્ધટત્તા ચ વુત્તં ‘‘ઇધ વિપસ્સનાપઞ્ઞા વેદિતબ્બા’’તિ. તેનાહ ‘‘વિપસ્સનાસમ્ભારો હી’’તિઆદિ. યુત્તિં અનપેક્ખિત્વાપિ અયમત્થો ગહેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પોરાણાનં આણા’’તિ.

    Dukkhaṃ vaco etesu vippaṭikūlaggāhitāya vipaccanīkagāhesūti dubbacā. Te pana vacanakkhamā na hontīti āha ‘‘vattuṃ dukkhā’’tiādi. Hīnācāratāya dukkhassa vā sampāpakatāya pāpakā. Asaddhammavasenāti asappurisadhammavasena. Attanā visesitabbavasena kāyaviññattiādīnaṃ kāyakammadvārādibhāvo viya assaddhiyādiasaddhammasamannāgamenaasataṃ asappurisānaṃ dhammānanti tāniyeva assaddhiyādīni asaddhammā nāma, tesaṃ vasenāha ‘‘saddhā etesaṃ natthī’’ti yathā taṃ ‘‘duppaññā’’ti. Suttageyyādi appaṃ sutaṃ etesanti appassutā, sutena anupapannā. Natthīti gahetabbanti iminā abhāvattho ayaṃ appa-saddo ‘‘appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassāna’’ntiādīsu (a. ni. 10.11) viyāti dasseti. Sammāpaṭipattiyā anārambhanato kucchitā gārayhā sīdanti osīdanti saṃkilesapakkheti kusītā da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya āraddhaṃ paggahitaṃ vīriyaṃ etesanti āraddhavīriyā. Anuppādanena muṭṭhā naṭṭhā sati etesanti muṭṭhassatī. Duṭṭhāti dūsitā. Duppaññā nāma dūsitabhāvo paṭipakkhena vināsitabhāvoti āha ‘‘naṭṭhapaññāti vuttaṃ hotī’’ti. Heṭṭhā sammādiṭṭhiggahaṇena kammassakatāpaññāya maggasammādiṭṭhiyā ca gahitattā subbacakalyāṇamittatāparivārāhi idha saddhādīhi vipassanāsambhārassa uddhaṭattā ca vuttaṃ ‘‘idha vipassanāpaññā veditabbā’’ti. Tenāha ‘‘vipassanāsambhāro hī’’tiādi. Yuttiṃ anapekkhitvāpi ayamattho gahetabboti dassento āha ‘‘porāṇānaṃ āṇā’’ti.

    લોકુત્તરગુણાનં અન્તરાયકરન્તિ લોકુત્તરગુણાનં અધિગમસ્સ અન્તરાયકરં. સન્દિટ્ઠિન્તિ સં અત્તનો દિટ્ઠિં, યં વા તં વા અત્તના યથાગહિતદિટ્ઠિન્તિ અત્થો. સભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસનતો પરામાસી. દળ્હગ્ગાહીતિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ થિરગ્ગાહગ્ગાહી. પટિનિસ્સગ્ગીતિ પટિનિસ્સજ્જનકો. કુમ્મોવાતિ યથા કચ્છપો અત્તનો પાદાદિકે અઙ્ગે કેનચિ ઘટ્ટિતો સબ્બાનિ અઙ્ગાનિ અત્તનો કપાલેયેવ સમોદહતિ, ન બહિ નીહરતિ, એવમયમ્પિ ‘‘ન સુન્દરો તવ ગાહો, છડ્ડેહિ ન’’ન્તિ વુત્તો તં ન વિસ્સજ્જેતિ. અન્તોયેવ અત્તનો હદયે એવ ઠપેત્વા તં વદતિ. કુમ્ભીલગ્ગાહન્તિ સંસુમારગ્ગાહં. ગણ્હન્તીતિ યથા સંસુમારા ગહિતં ન વિસ્સજ્જેન્તિ, એવં ગણ્હન્તિ.

    Lokuttaraguṇānaṃ antarāyakaranti lokuttaraguṇānaṃ adhigamassa antarāyakaraṃ. Sandiṭṭhinti saṃ attano diṭṭhiṃ, yaṃ vā taṃ vā attanā yathāgahitadiṭṭhinti attho. Sabhāvaṃ atikkamitvā parato āmasanato parāmāsī. Daḷhaggāhīti ‘‘idameva sacca’’nti thiraggāhaggāhī. Paṭinissaggīti paṭinissajjanako. Kummovāti yathā kacchapo attano pādādike aṅge kenaci ghaṭṭito sabbāni aṅgāni attano kapāleyeva samodahati, na bahi nīharati, evamayampi ‘‘na sundaro tava gāho, chaḍḍehi na’’nti vutto taṃ na vissajjeti. Antoyeva attano hadaye eva ṭhapetvā taṃ vadati. Kumbhīlaggāhanti saṃsumāraggāhaṃ. Gaṇhantīti yathā saṃsumārā gahitaṃ na vissajjenti, evaṃ gaṇhanti.

    ૮૪. એવં ચતુચત્તાલીસાય આકારેહીતિ અવિહિંસનાદીહિ ચતુઅધિકચત્તાલીસપ્પકારેહિ. કસ્મા પનેત્થ અવિહિંસા આદિતો વુત્તા? સબ્બગુણાનં મૂલભાવતો. અવિહિંસાતિ હિ કરુણાયેતં અધિવચનં, સા ચ વિસેસતો સીલસ્સ મૂલકારણં પરૂપઘાતલક્ખણા દુસ્સીલ્યા ઓરમાપનતો. યથા હિ પાણાતિપાતો પરૂપઘાતલક્ખણો, તથા પરેસં સાપતેય્યાવહરણં, સત્તિપ્પહારતોપિ ધનસ્સાવહારો ગરુતરોતિ. તથા અબ્રહ્મચરિયં ગબ્ભધારણાદિદુક્ખાવહનતો, પરદારાતિક્કમે પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. પરેસં વિસંવાદનભેદનમમ્મઘટ્ટનાનં પરૂપઘાતભાવો પાકટો એવ, સમ્ફપ્પલાપો અત્થગ્ગાહાપનતો અનત્થુપ્પાદનતો, અભિજ્ઝા અદિન્નાદાનાદિહેતુતો, બ્યાપાદો પાણાતિપાતાદિહેતુતો, મિચ્છાદિટ્ઠિ સબ્બાનત્થહેતુતો પરૂપઘાતલક્ખણા, મિચ્છાદિટ્ઠિ ધમ્મિકપટિઞ્ઞોપિ પાણાતિપાતાદીનિ કરોતિ, પરે ચ તત્થ નિયોજેતિ, કિમઙ્ગં પન ઇતરે. વિહિંસલક્ખણા દુસ્સીલ્યા ઓરમા અવિહિંસલક્ખણા વિસેસતો સીલસ્સ બલવકારણં. સીલપદટ્ઠાનો ચ સમાધિ, સમાધિપદટ્ઠાના ચ પઞ્ઞાતિ સબ્બગુણાનં મૂલભૂતા અવિહિંસા. અપિચ ઉળારજ્ઝાસયાનં નિસમ્મકારીનં ધીરાનં ઉત્તમપુરિસાનં સીલં વિય સમાધિપઞ્ઞાપિ પરેસં હિતસુખાવહાવ સમ્પજ્જન્તીતિ એવમ્પિ કરુણા સબ્બગુણાનં મૂલન્તિ સા આદિતો વુત્તા.

    84.Evaṃcatucattālīsāya ākārehīti avihiṃsanādīhi catuadhikacattālīsappakārehi. Kasmā panettha avihiṃsā ādito vuttā? Sabbaguṇānaṃ mūlabhāvato. Avihiṃsāti hi karuṇāyetaṃ adhivacanaṃ, sā ca visesato sīlassa mūlakāraṇaṃ parūpaghātalakkhaṇā dussīlyā oramāpanato. Yathā hi pāṇātipāto parūpaghātalakkhaṇo, tathā paresaṃ sāpateyyāvaharaṇaṃ, sattippahāratopi dhanassāvahāro garutaroti. Tathā abrahmacariyaṃ gabbhadhāraṇādidukkhāvahanato, paradārātikkame pana vattabbameva natthi. Paresaṃ visaṃvādanabhedanamammaghaṭṭanānaṃ parūpaghātabhāvo pākaṭo eva, samphappalāpo atthaggāhāpanato anatthuppādanato, abhijjhā adinnādānādihetuto, byāpādo pāṇātipātādihetuto, micchādiṭṭhi sabbānatthahetuto parūpaghātalakkhaṇā, micchādiṭṭhi dhammikapaṭiññopi pāṇātipātādīni karoti, pare ca tattha niyojeti, kimaṅgaṃ pana itare. Vihiṃsalakkhaṇā dussīlyā oramā avihiṃsalakkhaṇā visesato sīlassa balavakāraṇaṃ. Sīlapadaṭṭhāno ca samādhi, samādhipadaṭṭhānā ca paññāti sabbaguṇānaṃ mūlabhūtā avihiṃsā. Apica uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ dhīrānaṃ uttamapurisānaṃ sīlaṃ viya samādhipaññāpi paresaṃ hitasukhāvahāva sampajjantīti evampi karuṇā sabbaguṇānaṃ mūlanti sā ādito vuttā.

    તતો પરં વિસેસતો ‘‘અવિહિંસાસમુટ્ઠાના ઇમે ધમ્મા’’તિ દસ્સનત્થં કુસલકમ્મપથધમ્મા ગહિતા. તતો ઇદં ગુણાનં મૂલભૂતં સીલં, એત્થ પતિટ્ઠિતેન ઇમે ધમ્મા ઉપ્પાદેતબ્બાતિ દસ્સનત્થં અટ્ઠ સમ્મત્તા ગહિતા. તેસં વિસોધનાય પટિપન્નસ્સ આદિતો એવં હોતીતિ દસ્સનત્થં નીવરણવિવેકો ગહિતો, આદિતો નીવરણદ્વયસ્સ અગ્ગહણે ગહિતાગહિતકારણં અટ્ઠકથાય વુત્તમેવ. કોધસ્સ પન બ્યાપાદતો ભેદો વત્થસુત્તવણ્ણનાયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૭૧) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. કોધાદિપ્પહાનેન ચેત્થ સલ્લેખસિદ્ધીતિ દસ્સનત્થં તતો ઉપક્કિલેસવિસુદ્ધિ ગહિતા. સા ચ સુબ્બચકલ્યાણમિત્તઅપ્પમત્તતાહિ સિજ્ઝતીતિ દસ્સનત્થં પકિણ્ણકા ગહિતા. સમ્પન્નસોવચસ્સતાદિગુણસ્સ ઇમે ધમ્મા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, વિપસ્સનં પરિબ્રૂહેત્વા અરિયમગ્ગાધિગમાય સંવત્તન્તીતિ દસ્સનત્થં સદ્ધમ્મા ગહિતા. એવંભૂતસ્સ અયં મિચ્છાગાહો લોકુત્તરગુણાધિગમસ્સ અન્તરાયકરો, તસ્મા સો દૂરતો વજ્જેતબ્બો, એવં યથાવુત્તાય સમ્માપટિપત્તિયા અરિયમગ્ગં અધિગચ્છન્તો સલ્લેખં મત્થકં પાપેતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘સન્દિટ્ઠિપરામાસી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ એવમેતેસં ચતુચત્તાલીસાય સલ્લેખાકારાનં ગહણપયોજનં અનુપુબ્બી ચ વેદિતબ્બા. પયોગતો સલ્લેખપટિપદં પટિપજ્જિતું અસક્કોન્તાનં ચિત્તુપ્પાદોપિ બહૂપકારોતિ આહ ‘‘ચિત્તુપ્પાદસ્સપિ બહૂપકારતં દસ્સેતુ’’ન્તિ.

    Tato paraṃ visesato ‘‘avihiṃsāsamuṭṭhānā ime dhammā’’ti dassanatthaṃ kusalakammapathadhammā gahitā. Tato idaṃ guṇānaṃ mūlabhūtaṃ sīlaṃ, ettha patiṭṭhitena ime dhammā uppādetabbāti dassanatthaṃ aṭṭha sammattā gahitā. Tesaṃ visodhanāya paṭipannassa ādito evaṃ hotīti dassanatthaṃ nīvaraṇaviveko gahito, ādito nīvaraṇadvayassa aggahaṇe gahitāgahitakāraṇaṃ aṭṭhakathāya vuttameva. Kodhassa pana byāpādato bhedo vatthasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.71) vuttanayeneva veditabbo. Kodhādippahānena cettha sallekhasiddhīti dassanatthaṃ tato upakkilesavisuddhi gahitā. Sā ca subbacakalyāṇamittaappamattatāhi sijjhatīti dassanatthaṃ pakiṇṇakā gahitā. Sampannasovacassatādiguṇassa ime dhammā pāripūriṃ gacchanti, vipassanaṃ paribrūhetvā ariyamaggādhigamāya saṃvattantīti dassanatthaṃ saddhammā gahitā. Evaṃbhūtassa ayaṃ micchāgāho lokuttaraguṇādhigamassa antarāyakaro, tasmā so dūrato vajjetabbo, evaṃ yathāvuttāya sammāpaṭipattiyā ariyamaggaṃ adhigacchanto sallekhaṃ matthakaṃ pāpetīti dassanatthaṃ ‘‘sandiṭṭhiparāmāsī’’tiādi vuttanti evametesaṃ catucattālīsāya sallekhākārānaṃ gahaṇapayojanaṃ anupubbī ca veditabbā. Payogato sallekhapaṭipadaṃ paṭipajjituṃ asakkontānaṃ cittuppādopi bahūpakāroti āha ‘‘cittuppādassapi bahūpakārataṃ dassetu’’nti.

    કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અવિહિંસાદીસુ યથાવુત્તઅનવજ્જધમ્મેસુ. અનુવિધિયનાતિ ચિત્તુપ્પાદસ્સ કાયવાચાહિ અનુવિધાના. તેસં ધમ્માનન્તિ અવિહિંસાદિધમ્માનં, તેસં વા ચિત્તુપ્પાદવસેન પવત્તધમ્માનં. ઇદાનિ યથાવુત્તધમ્મં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. સરણગમનં વાચાય વિઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તસ્સ વસેન વુત્તં ‘‘કાયેન વા’’તિ. ‘‘સીલં કાયેન સમાદિયતી’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ તથા તથા પવત્તસલ્લહુકકામાવચરકુસલચિત્તુપ્પત્તિં ઉપાદાય તથારૂપકુસલકાયવચીકમ્માનં બહૂપકારતા વુત્તાતિ ન સભાવતો ચિત્તુપ્પાદસ્સ બહૂપકારતં ઞાયતીતિ દટ્ઠબ્બં.

    Kusalesudhammesūti avihiṃsādīsu yathāvuttaanavajjadhammesu. Anuvidhiyanāti cittuppādassa kāyavācāhi anuvidhānā. Tesaṃ dhammānanti avihiṃsādidhammānaṃ, tesaṃ vā cittuppādavasena pavattadhammānaṃ. Idāni yathāvuttadhammaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi āraddhaṃ. Saraṇagamanaṃ vācāya viññāpetuṃ asakkontassa vasena vuttaṃ ‘‘kāyena vā’’ti. ‘‘Sīlaṃ kāyena samādiyatī’’ti etthāpi eseva nayo. Ettha ca tathā tathā pavattasallahukakāmāvacarakusalacittuppattiṃ upādāya tathārūpakusalakāyavacīkammānaṃ bahūpakāratā vuttāti na sabhāvato cittuppādassa bahūpakārataṃ ñāyatīti daṭṭhabbaṃ.

    ૮૫. હિતાધિગમાયાતિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિહિતસમ્પત્તિયા, અરિયમગ્ગાધિગમાય એવ વા. અરિયમગ્ગો હિ એકન્તહિતત્તા હિતો નામ. પરિવજ્જનવસેન કમનં પવત્તિ પરિક્કમનન્તિ આહ ‘‘પરિક્કમનાય પરિવજ્જનત્થાયા’’તિ. સમ્માદસ્સનુપાયસંવિધાનેન અવિહિંસા પટિયત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેન. સુખેનેવાતિ અકિચ્છેનેવ. એતેનેવ ઉપાયેનાતિ એતેનેવ અવિહિંસાપદે વુત્તેન વિધિના. સબ્બપદાનીતિ સેસાનિ તેચત્તાલીસ પદાનિ.

    85.Hitādhigamāyāti diṭṭhadhammikādihitasampattiyā, ariyamaggādhigamāya eva vā. Ariyamaggo hi ekantahitattā hito nāma. Parivajjanavasena kamanaṃ pavatti parikkamananti āha ‘‘parikkamanāya parivajjanatthāyā’’ti. Sammādassanupāyasaṃvidhānena avihiṃsā paṭiyattā sammāsambuddhena. Sukhenevāti akiccheneva. Eteneva upāyenāti eteneva avihiṃsāpade vuttena vidhinā. Sabbapadānīti sesāni tecattālīsa padāni.

    ૮૬. અકુસલા પટિસન્ધિઅજનકા નામ ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તુપ્પાદધમ્મા અઞ્ઞેપિ પવત્તિવિપાકમત્તદાયિનો, દિન્નાય પટિસન્ધિયા વિપાકજનકા, પચ્ચયવેકલ્લેન વિપચ્ચિતું અલદ્ધોકાસા અહોસિકમ્માદયો વા અજનકા. જાતિવસેનાતિ અકુસલજાતિવસેન. અધોભાગઙ્ગમનીયાતિ અપાયગમનીયા. એવંનામાતિ નામગ્ગહણેન સભાવં ઉપલક્ખેતિ સતિ પચ્ચયસમવાયે તંસભાવાનતિવત્તનતો. તેનાહ ‘‘વિપાકકાલે અનિટ્ઠાકન્તવિપાકત્તા’’તિ. વુત્તનયેનેવ કુસલપક્ખો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો, ઇધ પટિસન્ધિઅજનકા અભિઞ્ઞાસહગતધમ્મા, સેસં વુત્તસદિસમેવ. સબ્બે અકુસલાતિ એત્થ વિહિંસમેકં ઠપેત્વા ઇતરે સબ્બે અકુસલા ઉપમાભૂતા. વિહિંસા હિ ઉપમેય્યં. સબ્બે કુસલાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એતેનેવ ઉપાયેનાતિ યથા વિહિંસાનં ઉપમેય્યતા, તદવસેસાનં કુસલાકુસલાનં ઉપમાભાવો વુત્તો, ઇમિના નયેન અકુસલં પાણાતિપાતાદિઅકુસલેન ઇતરેન, કુસલઞ્ચ પાણાતિપાતાપટિવિરતિઆદિકુસલેન ઇતરેન ઉપમેતબ્બં.

    86.Akusalā paṭisandhiajanakā nāma uddhaccasahagatacittuppādadhammā aññepi pavattivipākamattadāyino, dinnāya paṭisandhiyā vipākajanakā, paccayavekallena vipaccituṃ aladdhokāsā ahosikammādayo vā ajanakā. Jātivasenāti akusalajātivasena. Adhobhāgaṅgamanīyāti apāyagamanīyā. Evaṃnāmāti nāmaggahaṇena sabhāvaṃ upalakkheti sati paccayasamavāye taṃsabhāvānativattanato. Tenāha ‘‘vipākakāle aniṭṭhākantavipākattā’’ti. Vuttanayeneva kusalapakkho veditabbo. Ayaṃ pana viseso, idha paṭisandhiajanakā abhiññāsahagatadhammā, sesaṃ vuttasadisameva. Sabbe akusalāti ettha vihiṃsamekaṃ ṭhapetvā itare sabbe akusalā upamābhūtā. Vihiṃsā hi upameyyaṃ. Sabbe kusalāti etthāpi eseva nayo. Eteneva upāyenāti yathā vihiṃsānaṃ upameyyatā, tadavasesānaṃ kusalākusalānaṃ upamābhāvo vutto, iminā nayena akusalaṃ pāṇātipātādiakusalena itarena, kusalañca pāṇātipātāpaṭiviratiādikusalena itarena upametabbaṃ.

    ૮૭. પરિનિબ્બાપનેતિ કિલેસપરિળાહવૂપસમને. પરિતો લિમ્પનટ્ઠેન પલિપં વુચ્ચતિ મહાકદ્દમં, તં પન એકન્તતો ગમ્ભીરમ્પિ હોતીતિ ‘‘ગમ્ભીરકદ્દમે નિમુગ્ગો’’તિ વુત્તં. પલિપં વિય પલિપન્તિ પઞ્ચ કામગુણા વુચ્ચન્તિ, તસ્મા એવં ઇદાનિ વુચ્ચમાનેન ઉપમોપમેય્યસંસન્દનનયેન એત્થ ઇમસ્મિં ઠાને અત્થયોજના વેદિતબ્બા. ન હિ તં કારણન્તિ એત્થ કારણં નામ હત્થસ્સ વા પાદસ્સ વા અપલિપન્નભાવો, સો પન નત્થિ. એસ નયો ઉપમેય્યેપિ.

    87.Parinibbāpaneti kilesapariḷāhavūpasamane. Parito limpanaṭṭhena palipaṃ vuccati mahākaddamaṃ, taṃ pana ekantato gambhīrampi hotīti ‘‘gambhīrakaddamenimuggo’’ti vuttaṃ. Palipaṃ viya palipanti pañca kāmaguṇā vuccanti, tasmā evaṃ idāni vuccamānena upamopameyyasaṃsandananayena ettha imasmiṃ ṭhāne atthayojanā veditabbā. Na hi taṃ kāraṇanti ettha kāraṇaṃ nāma hatthassa vā pādassa vā apalipannabhāvo, so pana natthi. Esa nayo upameyyepi.

    તત્થ સિયા કસ્સચિ પરિવિતક્કો ‘‘ભગવતો દેસનાનુભાવેન ભિક્ખુઆદયો કથેન્તી’’તિ. ‘‘ભગવાયેવ હિ તત્થ ઉદ્ધરતી’’તિ વત્વા ઉપમાય તદત્થં વિભાવેતું ‘‘રઞ્ઞો’’તિઆદિ વુત્તં. પુથુજ્જના તાવતિટ્ઠન્તુ, સાવકસિખાપ્પત્તવિસેસાનમ્પિ અરિયાનં દેસના સત્થુયેવ દેસનાતિ દસ્સેતું ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિમાહ. તથા હિ તેહિ દેસિતસુત્તાનિ બુદ્ધવચનમેવ, તેસં દેસનાય લદ્ધવિસેસાપિ અરિયા બુદ્ધપુત્તાયેવાતિ.

    Tattha siyā kassaci parivitakko ‘‘bhagavato desanānubhāvena bhikkhuādayo kathentī’’ti. ‘‘Bhagavāyeva hi tattha uddharatī’’ti vatvā upamāya tadatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘rañño’’tiādi vuttaṃ. Puthujjanā tāvatiṭṭhantu, sāvakasikhāppattavisesānampi ariyānaṃ desanā satthuyeva desanāti dassetuṃ ‘‘kiñcāpī’’tiādimāha. Tathā hi tehi desitasuttāni buddhavacanameva, tesaṃ desanāya laddhavisesāpi ariyā buddhaputtāyevāti.

    અનિબ્બિસતાયાતિ અનિબ્બિસેવનતાય. અસિક્ખિતવિનયતાયાતિ પઞ્ચન્નં વિનયાનં સાદરં અસિક્ખિતભાવેન. તે પન વિનયા તિસ્સન્નં સિક્ખાનં સિક્ખાપનેન હોતીતિ આહ ‘‘તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખાપેસ્સતી’’તિ. કિં પન તન્તિ? ‘‘ઠાનમેતં વિજ્જતી’’તિ એત્થ વુત્તં કિં પન ઠાનન્તિ આહ ‘‘અપલિપપલિપન્નત્ત’’ન્તિઆદિ. યસ્મા પાળિયં ‘‘સો વત ચુન્દા’’તિઆદિના સામઞ્ઞત્થં ઉપમાભાવેન ગહેત્વા વિસેસત્થો ઉપમેય્યભાવેન વુત્તો, તસ્મા તમત્થં ‘‘એવમત્થો વેદિતબ્બો’’તિઆદિના સાધારણતો વત્વા પુન અસાધારણતો વિવરન્તો ‘‘કિં વુત્તં હોતી’’તિઆદિમાહ. પરસ્સ વિહિંસાચેતનં નિબ્બાપેસ્સતીતિ ઇદં યો અવિહિંસાસઙ્ખાતં સમ્માપટિપત્તિં દિસ્વા દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તો ધમ્મદેસનાય પરો અવિહિંસકો હોતિ, તાદિસં સન્ધાય વુત્તં. આદેસનઞ્હિ તસ્સ વચનન્તિ. તેનાહ ‘‘અયં યા એસા વિહિંસકસ્સા’’તિ. પુબ્બે વિહિંસકસ્સ મિચ્છાપટિપજ્જન્તસ્સ. વિહિંસાપહાનાય મગ્ગં ભાવયતોતિઆદિના અત્તનો એવ અવિહિંસાય વિહિંસાપરિનિબ્બાનાય સંવત્તનમાહ. તેનાહ ‘‘પરિનિબ્બુતો વિયા’’તિઆદિ. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘પાણાતિપાતિસ્સા’’તિઆદિના આગતેસુ તેચત્તાલીસાય પદેસુ.

    Anibbisatāyāti anibbisevanatāya. Asikkhitavinayatāyāti pañcannaṃ vinayānaṃ sādaraṃ asikkhitabhāvena. Te pana vinayā tissannaṃ sikkhānaṃ sikkhāpanena hotīti āha ‘‘tisso sikkhā sikkhāpessatī’’ti. Kiṃ pana tanti? ‘‘Ṭhānametaṃ vijjatī’’ti ettha vuttaṃ kiṃ pana ṭhānanti āha ‘‘apalipapalipannatta’’ntiādi. Yasmā pāḷiyaṃ ‘‘so vata cundā’’tiādinā sāmaññatthaṃ upamābhāvena gahetvā visesattho upameyyabhāvena vutto, tasmā tamatthaṃ ‘‘evamattho veditabbo’’tiādinā sādhāraṇato vatvā puna asādhāraṇato vivaranto ‘‘kiṃ vuttaṃ hotī’’tiādimāha. Parassa vihiṃsācetanaṃ nibbāpessatīti idaṃ yo avihiṃsāsaṅkhātaṃ sammāpaṭipattiṃ disvā diṭṭhānugatiṃ āpajjanto dhammadesanāya paro avihiṃsako hoti, tādisaṃ sandhāya vuttaṃ. Ādesanañhi tassa vacananti. Tenāha ‘‘ayaṃ yā esā vihiṃsakassā’’ti. Pubbe vihiṃsakassa micchāpaṭipajjantassa. Vihiṃsāpahānāya maggaṃ bhāvayatotiādinā attano eva avihiṃsāya vihiṃsāparinibbānāya saṃvattanamāha. Tenāha ‘‘parinibbuto viyā’’tiādi. Sabbapadesūti ‘‘pāṇātipātissā’’tiādinā āgatesu tecattālīsāya padesu.

    ૮૮. એવન્તિ દેસિતાકારપરામસનં. તસ્સાતિ સલ્લેખસ્સ. ‘‘અત્થિ ખ્વેસ બ્રાહ્મણ, પરિયાયો’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૩-૧૦) વિય પરિયાય-સદ્દો કારણત્થોતિ આહ ‘‘સલ્લેખકારણ’’ન્તિ. તેસં વસેનાતિ સલ્લેખાનં વસેન. મેત્તાય ઉપસંહરણવસેન હિતં એસન્તેન. કરુણાય વસેન અનુકમ્પમાનેન. પરિગ્ગહેત્વાતિ પરિતો ગહેત્વા, પરિત્વાતિ અત્થો. પરિચ્ચાતિ પરિતો ઇત્વા, સમન્તતો ફરિત્વા ઇચ્ચેવ અત્થો. મા પમજ્જિત્થાતિ ‘‘ઝાયથા’’તિ વુત્તસમથવિપસ્સનાનં અઞ્ઞાણેન, અઞ્ઞેન વા કેનચિ પમાદકારણેન મા પમાદં આપજ્જિત્થ. નિય્યાનિકસાસને હિ અકત્તબ્બકરણમ્પિ પમાદોતિ. વિપત્તિકાલેતિ સત્તઅસપ્પાયાદિવિપત્તિયુત્તકાલે. યથાવુત્તા પઞ્ચ પરિયાયા અઞ્ઞેપિ સબ્બે સાસનગુણા ઇધેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ આહ ‘‘ઝાયથ, મા પમાદત્થાતિ તુમ્હાકં અનુસાસની’’તિ.

    88.Evanti desitākāraparāmasanaṃ. Tassāti sallekhassa. ‘‘Atthi khvesa brāhmaṇa, pariyāyo’’tiādīsu (a. ni. 8.11; pārā. 3-10) viya pariyāya-saddo kāraṇatthoti āha ‘‘sallekhakāraṇa’’nti. Tesaṃ vasenāti sallekhānaṃ vasena. Mettāya upasaṃharaṇavasena hitaṃ esantena. Karuṇāya vasena anukampamānena. Pariggahetvāti parito gahetvā, paritvāti attho. Pariccāti parito itvā, samantato pharitvā icceva attho. Mā pamajjitthāti ‘‘jhāyathā’’ti vuttasamathavipassanānaṃ aññāṇena, aññena vā kenaci pamādakāraṇena mā pamādaṃ āpajjittha. Niyyānikasāsane hi akattabbakaraṇampi pamādoti. Vipattikāleti sattaasappāyādivipattiyuttakāle. Yathāvuttā pañca pariyāyā aññepi sabbe sāsanaguṇā idheva saṅgahaṃ gacchantīti āha ‘‘jhāyatha, mā pamādatthāti tumhākaṃ anusāsanī’’ti.

    સલ્લેખસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Sallekhasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૮. સલ્લેખસુત્તં • 8. Sallekhasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૮. સલ્લેખસુત્તવણ્ણના • 8. Sallekhasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact