| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
४. सामगामसुत्तवण्णना
4. Sāmagāmasuttavaṇṇanā
४१. द्वेधिकजाताति जातद्वेधिका सञ्जातभेदा। द्वेज्झजाताति दुविधभावं पत्ता। भण्डन्ति परिभासन्ति एतेनाति भण्डनं, विरुद्धचित्तता। तन्ति भण्डनं। धम्मविनयन्ति पावचनं। वितुज्जन्ता मुखसत्तीहि। सहितं मेति मय्हं वचनं सहितं सिलिट्ठं पुब्बापरसम्बन्धं अत्थयुत्तं। तेनाह ‘‘अत्थसंहित’’न्ति। अधिचिण्णन्ति आचिण्णं। विपरावत्तन्ति विरोधदस्सनवसेन परावत्तितं, परावत्तं दूसितन्ति अत्थो। तेनाह – ‘‘चिरकालवसेन…पे॰… निवत्त’’न्ति। परियेसमानो चर, तत्थ तत्थ गन्त्वा सिक्खाहीति अत्थो। सचे सक्कोसि, इदानिमेव मया वेठितदोसं निब्बेठेहि। मरणमेवाति अञ्ञमञ्ञघातवसेन मरणमेव।
41.Dvedhikajātāti jātadvedhikā sañjātabhedā. Dvejjhajātāti duvidhabhāvaṃ pattā. Bhaṇḍanti paribhāsanti etenāti bhaṇḍanaṃ, viruddhacittatā. Tanti bhaṇḍanaṃ. Dhammavinayanti pāvacanaṃ. Vitujjantā mukhasattīhi. Sahitaṃ meti mayhaṃ vacanaṃ sahitaṃ siliṭṭhaṃ pubbāparasambandhaṃ atthayuttaṃ. Tenāha ‘‘atthasaṃhita’’nti. Adhiciṇṇanti āciṇṇaṃ. Viparāvattanti virodhadassanavasena parāvattitaṃ, parāvattaṃ dūsitanti attho. Tenāha – ‘‘cirakālavasena…pe… nivatta’’nti. Pariyesamāno cara, tattha tattha gantvā sikkhāhīti attho. Sace sakkosi, idānimeva mayā veṭhitadosaṃ nibbeṭhehi. Maraṇamevāti aññamaññaghātavasena maraṇameva.
नाटपुत्तस्स इमेति नाटपुत्तिया। ते पन तस्स सिस्साति आह ‘‘अन्तेवासिकेसू’’ति। पुरिमपटिपत्तितो पटिनिवत्तनं पटिवानं, तं रूपं सभावो एतेसन्ति पटिवानरूपा। तेनाह ‘‘निवत्तनसभावा’’ति। कथनं अत्थस्स आचिक्खनं। पवेदनं तस्स हेतुदाहरणानि आहरित्वा बोधनं। न उपसमाय संवत्ततीति अनुपसमसंवत्तनं, तदेव अनुपसमसंवत्तनिकं, तस्मिं। समुस्सितं हुत्वा पतिट्ठाहेतुभावतो थूपं पतिट्ठाति आह – ‘‘भिन्नथूपेति भिन्नपतिट्ठे’’ति। थूपोति वा धम्मस्स निय्यानभावो वेदितब्बो, अञ्ञधम्मे अभिभुय्य समुस्सितट्ठेन। सो निगण्ठस्स समये केहिचि अभिन्नसम्मतोपि भिन्नो विनट्ठोयेव सब्बेन सब्बं अभावतोति भिन्नथूपो। सो एव निय्यानभावो वट्टदुक्खतो मुच्चितुकामानं पटिसरणं, तं एत्थ नत्थीति अप्पटिसरणो, तस्मिं भिन्नथूपे अप्पटिसरणेति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Nāṭaputtassa imeti nāṭaputtiyā. Te pana tassa sissāti āha ‘‘antevāsikesū’’ti. Purimapaṭipattito paṭinivattanaṃ paṭivānaṃ, taṃ rūpaṃ sabhāvo etesanti paṭivānarūpā. Tenāha ‘‘nivattanasabhāvā’’ti. Kathanaṃ atthassa ācikkhanaṃ. Pavedanaṃ tassa hetudāharaṇāni āharitvā bodhanaṃ. Na upasamāya saṃvattatīti anupasamasaṃvattanaṃ, tadeva anupasamasaṃvattanikaṃ, tasmiṃ. Samussitaṃ hutvā patiṭṭhāhetubhāvato thūpaṃ patiṭṭhāti āha – ‘‘bhinnathūpeti bhinnapatiṭṭhe’’ti. Thūpoti vā dhammassa niyyānabhāvo veditabbo, aññadhamme abhibhuyya samussitaṭṭhena. So nigaṇṭhassa samaye kehici abhinnasammatopi bhinno vinaṭṭhoyeva sabbena sabbaṃ abhāvatoti bhinnathūpo. So eva niyyānabhāvo vaṭṭadukkhato muccitukāmānaṃ paṭisaraṇaṃ, taṃ ettha natthīti appaṭisaraṇo, tasmiṃ bhinnathūpe appaṭisaraṇeti evamettha attho veditabbo.
आचरियप्पमाणन्ति आचरियमुट्ठि हुत्वा पमाणभूतं। नानानीहारेनाति नानाकारेन। ‘‘विवादो न उप्पज्जी’’ति वत्वा तस्स अनुप्पत्तिकारणं दस्सेन्तो, ‘‘सत्था हि…पे॰… अविवादकारणं कत्वाव परिनिब्बायी’’ति वत्वा तं विवरितुं ‘‘भगवता ही’’तिआदि वुत्तं। पतिट्ठा च अवस्सयो च, ‘‘अयं धम्मो अयं विनयो इदं सत्थुसासन’’न्ति विनिच्छयने महापदेसा, पञ्हब्याकरणानि च, यस्मा तेसु पतिट्ठाय ते अवस्साय धम्मविनयधरा च निच्छयं गच्छन्ति। तथा हि सुत्तन्तमहापदेसतो विनये केनचि पुच्छितो अत्थो चतुन्नं पञ्हब्याकरणानं वसेन सुविनिच्छितरूपो, तस्मा धम्मविनयो इध सत्थु किच्चं कातुं सक्कोतीति आह – ‘‘तेनेवा’’तिआदि, तस्मा उळाराय देसनाय भाजनन्ति अधिप्पायो।
Ācariyappamāṇanti ācariyamuṭṭhi hutvā pamāṇabhūtaṃ. Nānānīhārenāti nānākārena. ‘‘Vivādo na uppajjī’’ti vatvā tassa anuppattikāraṇaṃ dassento, ‘‘satthā hi…pe… avivādakāraṇaṃ katvāva parinibbāyī’’ti vatvā taṃ vivarituṃ ‘‘bhagavatā hī’’tiādi vuttaṃ. Patiṭṭhā ca avassayo ca, ‘‘ayaṃ dhammo ayaṃ vinayo idaṃ satthusāsana’’nti vinicchayane mahāpadesā, pañhabyākaraṇāni ca, yasmā tesu patiṭṭhāya te avassāya dhammavinayadharā ca nicchayaṃ gacchanti. Tathā hi suttantamahāpadesato vinaye kenaci pucchito attho catunnaṃ pañhabyākaraṇānaṃ vasena suvinicchitarūpo, tasmā dhammavinayo idha satthu kiccaṃ kātuṃ sakkotīti āha – ‘‘tenevā’’tiādi, tasmā uḷārāya desanāya bhājananti adhippāyo.
४२. पटिपविट्ठं कत्वा आहरितब्बतो, सच्चं कारितब्बतो पाभतं मूलन्ति आह – ‘‘कथापाभत’’न्ति, धम्मकथाय मूलकारणन्ति अत्थो। येसं वसेन विवादो उप्पन्नो, तेयेव अधम्मवादिनो, तेसं ताव सो अहिताय दुक्खाय संवत्ततु, ततो अञ्ञेसं देवमनुस्सानं कथन्ति, चोदना परम्पराय संकिलेसवत्थुभावतोति परिहारो। तेनाह – ‘‘कोसम्बकक्खन्धके विया’’तिआदि।
42. Paṭipaviṭṭhaṃ katvā āharitabbato, saccaṃ kāritabbato pābhataṃ mūlanti āha – ‘‘kathāpābhata’’nti, dhammakathāya mūlakāraṇanti attho. Yesaṃ vasena vivādo uppanno, teyeva adhammavādino, tesaṃ tāva so ahitāya dukkhāya saṃvattatu, tato aññesaṃ devamanussānaṃ kathanti, codanā paramparāya saṃkilesavatthubhāvatoti parihāro. Tenāha – ‘‘kosambakakkhandhake viyā’’tiādi.
४३. अभिञ्ञा देसिताति अभिविसिट्ठाय पञ्ञाय जानित्वा बोधिता। पतिस्सयमानरूपाति अपदिस्स पतिस्सयमाना गरुकवसेन निस्सयमानसभावा। तेनाह – ‘‘उपनिस्साय विहरन्ती’’ति, गरुतरं निस्सयं कत्वा विहरन्तीति अत्थो। परिवारे पञ्ञत्तानीति, ‘‘आजीवहेतु आजीवकारणा’’ति, एवं निद्धारेत्वा परिवारपाळियं (परि॰ ३३६) आसङ्करवसेन ठपितानि। ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्या’’ति (पारा॰ ३९, ४२, ४३) विभङ्गपाठवसेनेव हि तानि भगवता पञ्ञत्तानि। तानि ठपेत्वा सेसानि सब्बसिक्खापदानि अधिपातिमोक्खं नामाति, इदं गोबलीबद्दञायेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं तेसम्पि अधिपातिमोक्खभावतो।
43.Abhiññā desitāti abhivisiṭṭhāya paññāya jānitvā bodhitā. Patissayamānarūpāti apadissa patissayamānā garukavasena nissayamānasabhāvā. Tenāha – ‘‘upanissāya viharantī’’ti, garutaraṃ nissayaṃ katvā viharantīti attho. Parivāre paññattānīti, ‘‘ājīvahetu ājīvakāraṇā’’ti, evaṃ niddhāretvā parivārapāḷiyaṃ (pari. 336) āsaṅkaravasena ṭhapitāni. ‘‘Evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyā’’ti (pārā. 39, 42, 43) vibhaṅgapāṭhavaseneva hi tāni bhagavatā paññattāni. Tāni ṭhapetvā sesāni sabbasikkhāpadāni adhipātimokkhaṃ nāmāti, idaṃ gobalībaddañāyena vuttanti daṭṭhabbaṃ tesampi adhipātimokkhabhāvato.
तत्रायं नयोति तस्मिं सुप्पजहनाय अप्पमत्तकभावे अयं वक्खमानो। तानीति पणीतभोजनानि। यो कोचीति भिक्खु वा भिक्खुनी वा। दुक्कटवत्थुकन्ति यं किञ्चि दुक्कटापत्तिवत्थुकं। तेनाति सुप्पजहनभावेन मूलापत्तिवीतिक्कमस्स अणुमत्तताय।
Tatrāyaṃ nayoti tasmiṃ suppajahanāya appamattakabhāve ayaṃ vakkhamāno. Tānīti paṇītabhojanāni. Yo kocīti bhikkhu vā bhikkhunī vā. Dukkaṭavatthukanti yaṃ kiñci dukkaṭāpattivatthukaṃ. Tenāti suppajahanabhāvena mūlāpattivītikkamassa aṇumattatāya.
पुब्बभागमग्गन्ति लोकियमग्गं। तत्राति तस्मिं पुब्बभागमग्गं निस्साय विवादुप्पादे। ओभासञाणन्ति ओभासस्स उप्पत्तिहेतुभूतं ञाणं। तत्थ पन सो मग्गसञ्ञिभावेन मग्गो च चतुब्बिधोति सुतत्ता, ‘‘पट्ठममग्गो नामा’’तिआदिमाह। एवन्ति एवं असन्दिद्धं अपरिसङ्कितं परिच्चत्तं कत्वा कम्मट्ठानं कथेतुं न सक्कोति।
Pubbabhāgamagganti lokiyamaggaṃ. Tatrāti tasmiṃ pubbabhāgamaggaṃ nissāya vivāduppāde. Obhāsañāṇanti obhāsassa uppattihetubhūtaṃ ñāṇaṃ. Tattha pana so maggasaññibhāvena maggo ca catubbidhoti sutattā, ‘‘paṭṭhamamaggo nāmā’’tiādimāha. Evanti evaṃ asandiddhaṃ aparisaṅkitaṃ pariccattaṃ katvā kammaṭṭhānaṃ kathetuṃ na sakkoti.
चेतियं न दिट्ठन्ति तस्स कतं थूपं वदति। निन्दिये पुथुज्जनभावे ठितं पासंसं अरियभावं आरोपेत्वा तं मिच्छालद्धिं अभिनिविस्स पग्गय्ह वोहरणतो सग्गोपि मग्गोपि वारितोयेवाति। वुत्तञ्हेतं –
Cetiyaṃ na diṭṭhanti tassa kataṃ thūpaṃ vadati. Nindiye puthujjanabhāve ṭhitaṃ pāsaṃsaṃ ariyabhāvaṃ āropetvā taṃ micchāladdhiṃ abhinivissa paggayha voharaṇato saggopi maggopi vāritoyevāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘यो निन्दियं पसंसति, तं वा निन्दति यो पसंसियो।
‘‘Yo nindiyaṃ pasaṃsati, taṃ vā nindati yo pasaṃsiyo;
विचिनाति मुखेन सो कलिं, कलिना तेन सुखं न विन्दती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ६६३; सं॰ नि॰ १.१८०-१८१; अ॰ नि॰ ४.३; नेत्ति॰ ९२)।
Vicināti mukhena so kaliṃ, kalinā tena sukhaṃ na vindatī’’ti. (su. ni. 663; saṃ. ni. 1.180-181; a. ni. 4.3; netti. 92);
‘‘खणेनेव अरहत्तं पापुणितुं समत्थकम्मट्ठानकथं आचिक्खिस्सामी’’ति हि इमिना तत्थ कोहञ्ञम्पि दिस्सति; इतरेसु पन वत्तब्बमेव नत्थि। उप्पाटेत्वाति उद्धरित्वा। ‘‘अथ ते भिक्खू’’तिआदि सेसं नाम। ‘‘अमतं ते परिभुञ्जन्ति, ये कायगतासतिं परिभुञ्जन्ती’’ति (अ॰ नि॰ १.६००) वचनं दुग्गहितं गण्हापेत्वा, ‘‘एत्तावता वो अमतं परिभुत्तं नाम भविस्सती’’ति आह।
‘‘Khaṇeneva arahattaṃ pāpuṇituṃ samatthakammaṭṭhānakathaṃ ācikkhissāmī’’ti hi iminā tattha kohaññampi dissati; itaresu pana vattabbameva natthi. Uppāṭetvāti uddharitvā. ‘‘Atha te bhikkhū’’tiādi sesaṃ nāma. ‘‘Amataṃ te paribhuñjanti, ye kāyagatāsatiṃ paribhuñjantī’’ti (a. ni. 1.600) vacanaṃ duggahitaṃ gaṇhāpetvā, ‘‘ettāvatā vo amataṃ paribhuttaṃ nāma bhavissatī’’ti āha.
४४. एवन्ति आकारलक्खणमेतं, न आकारनियमनं। तेन इमिनाव कारणेन च यो विवादो उप्पज्जेय्याति वुत्तं होति। गरुस्मिं गरूति पवत्तं चित्तं गरुविसयत्ता तंसहचरितत्ता गरु, तस्स भावो गारवं, गरुकरणं, तं एत्थ नत्थीति अगारवो। तेनाह ‘‘गारवविरहितो’’ति। गरुस्स गारववसेन पतिस्सयनं पतिस्सोति वुच्चति नीचवुत्तिता, तप्पटिपक्खतो अप्पतिस्सोति आह – ‘‘अप्पतिस्सयो अनीचवुत्ती’’ति। एत्थ यथायं पुग्गलो सत्थरि अगारवो नाम होति, तं दस्सेतुं, ‘‘एत्थ पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तीसुकालेसु उपट्ठानं न यातीतिआदि समुदायकित्तनअनवसेसदस्सनं, अवयवतो पन अगारवसिद्धि यथा तं सामञ्ञतो सिक्खापदसमादानं तब्बिसेसो भेदो। एस नयो सेसेसुपि।
44.Evanti ākāralakkhaṇametaṃ, na ākāraniyamanaṃ. Tena imināva kāraṇena ca yo vivādo uppajjeyyāti vuttaṃ hoti. Garusmiṃ garūti pavattaṃ cittaṃ garuvisayattā taṃsahacaritattā garu, tassa bhāvo gāravaṃ, garukaraṇaṃ, taṃ ettha natthīti agāravo. Tenāha ‘‘gāravavirahito’’ti. Garussa gāravavasena patissayanaṃ patissoti vuccati nīcavuttitā, tappaṭipakkhato appatissoti āha – ‘‘appatissayo anīcavuttī’’ti. Ettha yathāyaṃ puggalo satthari agāravo nāma hoti, taṃ dassetuṃ, ‘‘ettha panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tīsukālesu upaṭṭhānaṃ na yātītiādi samudāyakittanaanavasesadassanaṃ, avayavato pana agāravasiddhi yathā taṃ sāmaññato sikkhāpadasamādānaṃ tabbiseso bhedo. Esa nayo sesesupi.
सक्कच्चं न गच्छतीति आदरवसेन न गच्छति। सङ्घे कतोयेव होति सङ्घपरियापन्नत्ता तस्स, यथा सङ्घं उद्दिस्स दिन्नं एकेन भिक्खुना पटिग्गहितं सङ्घस्स दिन्नमेव होति। अपरिपूरयमानोव सिक्खाय अगारवो। तेनाह भगवा – ‘‘सिक्खाय न परिपूरकारी’’ति (म॰ नि॰ २.१३५)। अत्तनो परिसाय उप्पन्नं विवादमूलं विसेसतो अत्तना वूपसमेतब्बतो अत्तनो च अनत्थावहतो ‘‘अज्झत्त’’न्त्वेव वुत्तं। एस नयो बहिद्धाति एत्थापि।
Sakkaccaṃ na gacchatīti ādaravasena na gacchati. Saṅghe katoyeva hoti saṅghapariyāpannattā tassa, yathā saṅghaṃ uddissa dinnaṃ ekena bhikkhunā paṭiggahitaṃ saṅghassa dinnameva hoti. Aparipūrayamānova sikkhāya agāravo. Tenāha bhagavā – ‘‘sikkhāya na paripūrakārī’’ti (ma. ni. 2.135). Attano parisāya uppannaṃ vivādamūlaṃ visesato attanā vūpasametabbato attano ca anatthāvahato ‘‘ajjhatta’’ntveva vuttaṃ. Esa nayo bahiddhāti etthāpi.
४६. छठानानीति छमूलानि। यथा समनवसेन समथानं विवादादीसु अधिकत्तुभावो, एवं विवादादीनं तेहि अधिकत्तब्बतापीति आह – ‘‘वूपसमनत्थाय…पे॰… अधिकरणानी’’ति। तेन अधिकरणसद्दस्स कम्मत्थतं आह। समथा वा समनवसेन अधिकरीयन्ति एत्थाति अधिकरणानि, विवादादयो।
46.Chaṭhānānīti chamūlāni. Yathā samanavasena samathānaṃ vivādādīsu adhikattubhāvo, evaṃ vivādādīnaṃ tehi adhikattabbatāpīti āha – ‘‘vūpasamanatthāya…pe… adhikaraṇānī’’ti. Tena adhikaraṇasaddassa kammatthataṃ āha. Samathā vā samanavasena adhikarīyanti etthāti adhikaraṇāni, vivādādayo.
विवादो उप्पन्नमत्तोव हुत्वा परतो कक्खळत्थाय संवत्तनतो यं वत्थुं निस्साय पठमं उप्पन्नो विवादानुसारेन मूलकं विय अनुबन्धरोगो तमेव तदञ्ञं वा वत्थुं कत्वा पवड्ढन्तो विवादाधिकरणं पत्वा उपरि वड्ढति नाम, अनुवादापत्तिकिच्चाधिकरणं पत्वा विवादस्स च वड्ढनं पाकटमेव। तेन वुत्तं – ‘‘चत्तारि अधिकरणानि पत्वा उपरि वड्ढन्तो सो विवादो’’ति। उप्पन्नानं उप्पन्नानन्ति (दी॰ नि॰ टी॰ ३.३३१) उट्ठितानं उट्ठितानं। समथत्थन्ति समनत्थं।
Vivādo uppannamattova hutvā parato kakkhaḷatthāya saṃvattanato yaṃ vatthuṃ nissāya paṭhamaṃ uppanno vivādānusārena mūlakaṃ viya anubandharogo tameva tadaññaṃ vā vatthuṃ katvā pavaḍḍhanto vivādādhikaraṇaṃ patvā upari vaḍḍhati nāma, anuvādāpattikiccādhikaraṇaṃ patvā vivādassa ca vaḍḍhanaṃ pākaṭameva. Tena vuttaṃ – ‘‘cattāri adhikaraṇāni patvā upari vaḍḍhanto so vivādo’’ti. Uppannānaṃ uppannānanti (dī. ni. ṭī. 3.331) uṭṭhitānaṃ uṭṭhitānaṃ. Samathatthanti samanatthaṃ.
अट्ठारसहि वत्थूहीति लक्खणवचनमेतं यथा ‘‘यदि मे ब्याधी दाहेय्युं। दातब्बमिदमोसध’’न्ति (सं॰ नि॰ टी॰ २.३.३९-४२; कङ्खा॰ अभि॰ टी॰ अधिकरणसमथवण्णना), तस्मा तेसु अञ्ञतरेन विवदन्ता, ‘‘अट्ठारसहि वत्थूहि विवदन्ती’’ति वुच्चन्ति। उपवदनाति अक्कोसो। चोदनाति अनुयोगो।
Aṭṭhārasahi vatthūhīti lakkhaṇavacanametaṃ yathā ‘‘yadi me byādhī dāheyyuṃ. Dātabbamidamosadha’’nti (saṃ. ni. ṭī. 2.3.39-42; kaṅkhā. abhi. ṭī. adhikaraṇasamathavaṇṇanā), tasmā tesu aññatarena vivadantā, ‘‘aṭṭhārasahi vatthūhi vivadantī’’ti vuccanti. Upavadanāti akkoso. Codanāti anuyogo.
अधिकरणस्स सम्मुखाव विनयनतो सम्मुखाविनयो। सन्निपतितपरिसाय धम्मवादीनं येभुय्यताय येभुय्यसिककम्मस्स करणं येभुय्यसिका। कारकसङ्घस्स सामग्गिवसेन सम्मुखीभावो, न यथा तथा कारकपुग्गलानं सम्मुखतामत्तं। भूतताति तच्छता। सच्चपरियायो हि इध धम्म-सद्दो ‘‘धम्मवादी’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.९) विय। विनेति एतेनाति विनयो, तस्स तस्स अधिकरणस्स वूपसमाय भगवता वुत्तविधि, तस्स विनयस्स सम्मुखता विनयसम्मुखता। विवादवत्थुसङ्खाते अत्थे पच्चत्थिका अत्थपच्चत्थिका, तेसं अत्थपच्चत्थिकानं। सङ्घसम्मुखता परिहायति सम्मतपुग्गलेहेव वूपसमनतो।
Adhikaraṇassa sammukhāva vinayanato sammukhāvinayo. Sannipatitaparisāya dhammavādīnaṃ yebhuyyatāya yebhuyyasikakammassa karaṇaṃ yebhuyyasikā. Kārakasaṅghassa sāmaggivasena sammukhībhāvo, na yathā tathā kārakapuggalānaṃ sammukhatāmattaṃ. Bhūtatāti tacchatā. Saccapariyāyo hi idha dhamma-saddo ‘‘dhammavādī’’tiādīsu (dī. ni. 1.9) viya. Vineti etenāti vinayo, tassa tassa adhikaraṇassa vūpasamāya bhagavatā vuttavidhi, tassa vinayassa sammukhatā vinayasammukhatā. Vivādavatthusaṅkhāte atthe paccatthikā atthapaccatthikā, tesaṃ atthapaccatthikānaṃ. Saṅghasammukhatā parihāyati sammatapuggaleheva vūpasamanato.
नन्ति विवादाधिकरणं। ‘‘न छन्दागतिं गच्छती’’तिआदिना (परि॰ ३८३) वुत्तं पञ्चङ्गसमन्नागतं। गुळ्हकादीसु अलज्जुस्सन्नाय परिसाय गुळ्हको सलाकग्गाहो कातब्बो; लज्जुस्सन्नाय विवटको, बालुस्सन्नाय सकण्णजप्पको। यस्सा किरियाय धम्मवादिनो बहुतरा, सा येभुय्यसिकाति आह – ‘‘धम्मवादीनं येभुय्यताया’’तिआदि।
Nanti vivādādhikaraṇaṃ. ‘‘Na chandāgatiṃ gacchatī’’tiādinā (pari. 383) vuttaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ. Guḷhakādīsu alajjussannāya parisāya guḷhako salākaggāho kātabbo; lajjussannāya vivaṭako, bālussannāya sakaṇṇajappako. Yassā kiriyāya dhammavādino bahutarā, sā yebhuyyasikāti āha – ‘‘dhammavādīnaṃ yebhuyyatāyā’’tiādi.
एवं विनिच्छितन्ति आपत्तिं दस्सेत्वा रोपनवसेन विनिच्छितं, पटिकम्मं पन आपत्ताधिकरणसमथे परतो आगमिस्सति। न समणसारुप्पं अस्सामणकं, समणेहि अकातब्बं, तस्मिं। अज्झाचारे वीतिक्कमेसति। पटिचरतोति पटिच्छादेन्तस्स। पापुस्सन्नताय पापियो, पुग्गलो, तस्स कातब्बकम्मं तस्सपापियसिकं।
Evaṃ vinicchitanti āpattiṃ dassetvā ropanavasena vinicchitaṃ, paṭikammaṃ pana āpattādhikaraṇasamathe parato āgamissati. Na samaṇasāruppaṃ assāmaṇakaṃ, samaṇehi akātabbaṃ, tasmiṃ. Ajjhācāre vītikkamesati. Paṭicaratoti paṭicchādentassa. Pāpussannatāya pāpiyo, puggalo, tassa kātabbakammaṃ tassapāpiyasikaṃ.
सम्मुखाविनयेनेव वूपसमो नत्थि पटिञ्ञाय, तथारूपाय खन्तिया वा विना अवूपसमनतो । एत्थाति आपत्तिदेसनायं। पटिञ्ञाते आपन्नभावादिके करणकिरिया, ‘‘आयतिं संवरेय्यासी’’ति, परिवासदानादिवसेन च पवत्तं वचीकम्मं पटिञ्ञातकरणं।
Sammukhāvinayeneva vūpasamo natthi paṭiññāya, tathārūpāya khantiyā vā vinā avūpasamanato . Etthāti āpattidesanāyaṃ. Paṭiññāte āpannabhāvādike karaṇakiriyā, ‘‘āyatiṃ saṃvareyyāsī’’ti, parivāsadānādivasena ca pavattaṃ vacīkammaṃ paṭiññātakaraṇaṃ.
यथानुरूपन्ति ‘‘द्वीहि चतूहि तिहि एकेना’’ति एवं वुत्तनयेन यथानुरूपं। एत्थाति इमस्मिं सुत्ते, एतस्मिं वा समथविचारे। विनिच्छयनयोति विनिच्छये नयमत्तं। तेनाह ‘‘वित्थारो पना’’तिआदि।
Yathānurūpanti ‘‘dvīhi catūhi tihi ekenā’’ti evaṃ vuttanayena yathānurūpaṃ. Etthāti imasmiṃ sutte, etasmiṃ vā samathavicāre. Vinicchayanayoti vinicchaye nayamattaṃ. Tenāha ‘‘vitthāro panā’’tiādi.
४७. सङ्खेपतोव वुत्तो, न समथक्खन्धके विय वित्थारतो। तथाति इमिना ‘‘धम्मा’’ति पदं आकड्ढति, एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, एवमादिना इमिना पकारेनाति वाति वुत्तं होति। बोधिपक्खियधम्मानं एकन्तानवज्जभावतो नत्थि अधम्मभावो, भगवतो देसिताकारं हापेत्वा वड्ढेत्वा वा कथनं यथाधम्मं अकतन्ति कत्वा अधम्मभावोति दस्सेन्तो आह – ‘‘तयो सतिपट्ठाना’’तिआदि।
47.Saṅkhepatova vutto, na samathakkhandhake viya vitthārato. Tathāti iminā ‘‘dhammā’’ti padaṃ ākaḍḍhati, ettha iti-saddo ādiattho, evamādinā iminā pakārenāti vāti vuttaṃ hoti. Bodhipakkhiyadhammānaṃ ekantānavajjabhāvato natthi adhammabhāvo, bhagavato desitākāraṃ hāpetvā vaḍḍhetvā vā kathanaṃ yathādhammaṃ akatanti katvā adhammabhāvoti dassento āha – ‘‘tayo satipaṭṭhānā’’tiādi.
निय्यानिकन्ति सपाटिहीरं अप्पटिवानं हुत्वा पवत्तति। तथेवाति इमिना ‘‘एवं अम्हाक’’न्तिआदिना वुत्तमत्थं आकड्ढति। भूतेन…पे॰… कातब्बकम्मं धम्मो नाम यथाधम्मं करणतो, वुत्तविपरियायतो इतो परं अधम्मो। अयं विनयो नाम रागादीनं संवरणतो पहानतो पटिसङ्खानतो च। अयं अविनयो नाम रागादीनं अविनयनतो। अयं विनयो नाम यथाविनयकरणतो, वुत्तविपरियायेन इतरो अविनयो। वत्थुसम्पत्तिआदिना एव सब्बेसं विनयकम्मानं अकुप्पताति आह – ‘‘वत्थुसम्पत्ति…पे॰… अयं विनयो नामा’’ति, तप्पटिपक्खतो अविनयो वेदितब्बो। तेनाह ‘‘वत्थुविपत्ती’’तिआदि।
Niyyānikanti sapāṭihīraṃ appaṭivānaṃ hutvā pavattati. Tathevāti iminā ‘‘evaṃ amhāka’’ntiādinā vuttamatthaṃ ākaḍḍhati. Bhūtena…pe… kātabbakammaṃ dhammo nāma yathādhammaṃ karaṇato, vuttavipariyāyato ito paraṃ adhammo. Ayaṃ vinayo nāma rāgādīnaṃ saṃvaraṇato pahānato paṭisaṅkhānato ca. Ayaṃ avinayo nāma rāgādīnaṃ avinayanato. Ayaṃ vinayo nāma yathāvinayakaraṇato, vuttavipariyāyena itaro avinayo. Vatthusampattiādinā eva sabbesaṃ vinayakammānaṃ akuppatāti āha – ‘‘vatthusampatti…pe… ayaṃ vinayo nāmā’’ti, tappaṭipakkhato avinayo veditabbo. Tenāha ‘‘vatthuvipattī’’tiādi.
सम्मापटिपत्तिया नयनट्ठेन यथावुत्तो धम्मो एव नेत्ति, ततो एव सत्तस्स विय रज्जु असिथिलपवत्तिहेतुताय धम्मरज्जूति अत्थो वुत्तो। सुत्तन्तपरियायेन ताव दस कुसलकम्मपथा धम्मोति एवं वुत्ता। सा एव वा होतु धम्मनेत्ति, यो इध इमिस्सा वण्णनाय, ‘‘छत्तिंस बोधिपक्खियधम्मा’’तिआदिना धम्मेन च विनयेन च वुत्तो, सो एव वा धम्मनेत्ति होतूति आनेत्वा योजना। ताय धम्मनेत्तिया समेति ताय यथावुत्ताय धम्मनेत्तिया संसन्दति, एकलक्खणमेव होतीति अत्थो। एवं विवादवत्थुभूतो धम्मो चे ‘‘धम्मो’’ति, अधम्मो चे ‘‘अधम्मो’’ति, विनयो चे ‘‘विनयो’’ति, अविनयो चे ‘‘अविनयो’’ति निच्छिनन्तेन एकच्चानं विवादाधिकरणमेव दस्सितं तस्स वूपसमधम्मानं अपरियोसापितत्ता।
Sammāpaṭipattiyā nayanaṭṭhena yathāvutto dhammo eva netti, tato eva sattassa viya rajju asithilapavattihetutāya dhammarajjūti attho vutto. Suttantapariyāyena tāva dasa kusalakammapathā dhammoti evaṃ vuttā. Sā eva vā hotu dhammanetti, yo idha imissā vaṇṇanāya, ‘‘chattiṃsa bodhipakkhiyadhammā’’tiādinā dhammena ca vinayena ca vutto, so eva vā dhammanetti hotūti ānetvā yojanā. Tāya dhammanettiyā sameti tāya yathāvuttāya dhammanettiyā saṃsandati, ekalakkhaṇameva hotīti attho. Evaṃ vivādavatthubhūto dhammo ce ‘‘dhammo’’ti, adhammo ce ‘‘adhammo’’ti, vinayo ce ‘‘vinayo’’ti, avinayo ce ‘‘avinayo’’ti nicchinantena ekaccānaṃ vivādādhikaraṇameva dassitaṃ tassa vūpasamadhammānaṃ apariyosāpitattā.
४८. तं पनेतन्ति विवादाधिकरणं पच्चामसति। वारे अत्थसंवण्णनावसेन पत्तेपि। द्वीहीति यस्मिं आवासे विवादाधिकरणं उप्पन्नं, तत्थ वासीहि द्वीहिपि भिक्खूहि अतिरेकतरा।
48.Taṃ panetanti vivādādhikaraṇaṃ paccāmasati. Vāre atthasaṃvaṇṇanāvasena pattepi. Dvīhīti yasmiṃ āvāse vivādādhikaraṇaṃ uppannaṃ, tattha vāsīhi dvīhipi bhikkhūhi atirekatarā.
४९. खन्धसामन्तन्ति आपत्तिक्खन्धभावेन समीपं। आपत्तिसामन्तं नाम पुब्बभागा आपज्जितब्बआपत्ति। मेथुनरागवसेन कायसंसग्गे दुक्कटस्स वत्थूति आह – ‘‘पठमपाराजिकस्स पुब्बभागे दुक्कट’’न्ति। सेसानं तिण्णं पाराजिकानं पुब्बभागे थुल्लच्चयमेव।
49.Khandhasāmantanti āpattikkhandhabhāvena samīpaṃ. Āpattisāmantaṃ nāma pubbabhāgā āpajjitabbaāpatti. Methunarāgavasena kāyasaṃsagge dukkaṭassa vatthūti āha – ‘‘paṭhamapārājikassa pubbabhāge dukkaṭa’’nti. Sesānaṃ tiṇṇaṃ pārājikānaṃ pubbabhāge thullaccayameva.
५०. परिक्कमित्वा उपक्कमित्वा। आपत्ताधिकरणं दस्सितं तत्थेव विसेसतो पटिञ्ञाय कारेतब्बताय इच्छितब्बत्ता।
50.Parikkamitvā upakkamitvā. Āpattādhikaraṇaṃ dassitaṃ tattheva visesato paṭiññāya kāretabbatāya icchitabbattā.
५२. कम्मस्स वत्थु दस्सितं न समथोति अधिप्पायो। ननु चायं समथाधिकारोति? सच्चं, समथस्स पन कारणे दस्सिते समथो दस्सितोव होतीति दस्सेतुं ‘‘एवरूपस्स ही’’तिआदि वुत्तं।
52.Kammassa vatthu dassitaṃ na samathoti adhippāyo. Nanu cāyaṃ samathādhikāroti? Saccaṃ, samathassa pana kāraṇe dassite samatho dassitova hotīti dassetuṃ ‘‘evarūpassa hī’’tiādi vuttaṃ.
५३. इदं कम्मन्ति ‘‘इदं अम्हाकं भण्डनजातान’’न्तिआदिना वुत्तकम्मं। तिणवत्थारकसदिसत्ताति तंसदिसताय तब्बोहारोति दस्सेति यथा – ‘‘एस ब्रह्मदत्तो’’ति। आकारमत्तमेव तिणवत्थारककम्मं नाम, न पन तस्स सब्बसो करणविधानं। तेनाह ‘‘खन्धके’’तिआदि। गिहीनं हीनेन खुंसनवम्भनं यथा ‘‘तिलसंगुळिका नत्थी’’ति। धम्मिकपटिस्सवेसु विसंवादनवसेन आपन्ना आपत्ति। अस्साति किच्चाधिकरणस्स। सम्मुखाविनयेनेव वूपसमो सङ्घसम्मुखतादिनाव वूपसमनतो।
53.Idaṃ kammanti ‘‘idaṃ amhākaṃ bhaṇḍanajātāna’’ntiādinā vuttakammaṃ. Tiṇavatthārakasadisattāti taṃsadisatāya tabbohāroti dasseti yathā – ‘‘esa brahmadatto’’ti. Ākāramattameva tiṇavatthārakakammaṃ nāma, na pana tassa sabbaso karaṇavidhānaṃ. Tenāha ‘‘khandhake’’tiādi. Gihīnaṃ hīnena khuṃsanavambhanaṃ yathā ‘‘tilasaṃguḷikā natthī’’ti. Dhammikapaṭissavesu visaṃvādanavasena āpannā āpatti. Assāti kiccādhikaraṇassa. Sammukhāvinayeneva vūpasamo saṅghasammukhatādināva vūpasamanato.
५४. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियवचनतो कोसम्बियसुत्ते (म॰ नि॰ १.४९२) सोतापत्तिमग्गसम्मादिट्ठि कथिता, इध पन ‘‘दिट्ठिसामञ्ञगतो विहरति’’च्चेव वुत्तत्ता, ‘‘इमस्मिं सुत्ते सोतापत्तिफलसम्मादिट्ठि वुत्ताति वेदितब्बा’’ति वुत्तं। पापकम्मस्स अप्पता महन्तता सावज्जभावस्स मुदुतिक्खभावेन वेदितब्बाति आह ‘‘अणुन्ति अप्पसावज्जं। थूलन्ति महासावज्ज’’न्ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
54. Sotāpattiphalasacchikiriyavacanato kosambiyasutte (ma. ni. 1.492) sotāpattimaggasammādiṭṭhi kathitā, idha pana ‘‘diṭṭhisāmaññagato viharati’’cceva vuttattā, ‘‘imasmiṃ sutte sotāpattiphalasammādiṭṭhi vuttāti veditabbā’’ti vuttaṃ. Pāpakammassa appatā mahantatā sāvajjabhāvassa mudutikkhabhāvena veditabbāti āha ‘‘aṇunti appasāvajjaṃ. Thūlanti mahāsāvajja’’nti. Sesaṃ suviññeyyameva.
सामगामसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Sāmagāmasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ४. सामगामसुत्तं • 4. Sāmagāmasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ४. सामगामसुत्तवण्णना • 4. Sāmagāmasuttavaṇṇanā
