| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૮. સમણમુણ્ડિકાપુત્તસુત્તવણ્ણના
8. Samaṇamuṇḍikāputtasuttavaṇṇanā
૨૬૦. ઉગ્ગહિતુન્તિ સિક્ખિતું. ઉગ્ગાહેતુન્તિ સિક્ખાપેતું, પાઠતો અત્તના યથાઉગ્ગહિતમત્થં તબ્બિભાવનત્થાય ઉચ્ચારણવસેન પરેસં ગાહેતુન્તિ અત્થો. સમયન્તિ દિટ્ઠિં. સા હિ સંયોજનભાવતો સમેતિ સમ્બન્ધા એતિ પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા સંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયોતિ વુચ્ચતિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તીતિ. સૂરિયસ્સ ઉગ્ગમનતો અત્થઙ્ગમા અયં એત્તકો કાલો રત્તન્ધકારવિધમનતો દિવા નામ, તસ્સ પન મજ્ઝિમપહારસઞ્ઞિતો કાલો સમુજ્જલિતપભાતેજદહનભાવેન દિવા નામ. તેનાહ ‘‘દિવસસ્સપિ દિવાભૂતે’’તિ. પટિસંહરિત્વાતિ નિવત્તેત્વા. એવં ચિત્તસ્સ પટિસંહરણં નામ ગોચરક્ખેત્તે ઠપનન્તિ આહ ‘‘ઝાનરતિસેવનવસેન એકીભાવં ગતો’’તિ. એતેન કાયવિવેકપુબ્બકં ચિત્તવિવેકમાહ. સીલાદિગુણવિસેસયોગતો મનસા સમ્ભાવનીયા, તે પન યસ્મા અત્તનો સીલાદિગુણેહિ વિઞ્ઞૂનં મનાપા હોન્તિ (કિલેસઅનિગ્ગહસ્સ પઞ્ચપસાદાયત્તત્તા,) તસ્મા આહ ‘‘મનવડ્ઢનકાન’’ન્તિઆદિ. તત્થ ઉન્નમતીતિ ઉદગ્ગં હોતિ. વડ્ઢતીતિ સદ્ધાવસેન વડ્ઢતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અનુસ્સરણમ્પહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહૂપકારં વદામી’’તિ (ઇતિવુ॰ ૧૦૪; સં॰ નિ॰ ૫.૧૮૪).
260.Uggahitunti sikkhituṃ. Uggāhetunti sikkhāpetuṃ, pāṭhato attanā yathāuggahitamatthaṃ tabbibhāvanatthāya uccāraṇavasena paresaṃ gāhetunti attho. Samayanti diṭṭhiṃ. Sā hi saṃyojanabhāvato sameti sambandhā eti pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayoti vuccati. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Sūriyassa uggamanato atthaṅgamā ayaṃ ettako kālo rattandhakāravidhamanato divā nāma, tassa pana majjhimapahārasaññito kālo samujjalitapabhātejadahanabhāvena divā nāma. Tenāha ‘‘divasassapi divābhūte’’ti. Paṭisaṃharitvāti nivattetvā. Evaṃ cittassa paṭisaṃharaṇaṃ nāma gocarakkhette ṭhapananti āha ‘‘jhānaratisevanavasena ekībhāvaṃ gato’’ti. Etena kāyavivekapubbakaṃ cittavivekamāha. Sīlādiguṇavisesayogato manasā sambhāvanīyā, te pana yasmā attano sīlādiguṇehi viññūnaṃ manāpā honti (kilesaaniggahassa pañcapasādāyattattā,) tasmā āha ‘‘manavaḍḍhanakāna’’ntiādi. Tattha unnamatīti udaggaṃ hoti. Vaḍḍhatīti saddhāvasena vaḍḍhati. Tenāha bhagavā – ‘‘anussaraṇampahaṃ, bhikkhave, tesaṃ bhikkhūnaṃ bahūpakāraṃ vadāmī’’ti (itivu. 104; saṃ. ni. 5.184).
૨૬૧. પઞ્ઞપેમીતિ પજાનનભાવેન ઞાપેમિ તથા વવત્થપેમિ. તેનાહ ‘‘દસ્સેમિ ઠપેમી’’તિ. પરિપુણ્ણકુસલન્તિ સબ્બસો પુણ્ણકુસલધમ્મં, ઉત્તમકુસલન્તિ ઉત્તમભાવં સેટ્ઠભાવં પત્તકુસલધમ્મં. અયોજ્ઝન્તિ વાદયુદ્ધેન અયોધનીયં, વાદયુદ્ધં હોતુ, તેન પરાજયો ન હોતીતિ દસ્સેતિ, તેનાહ ‘‘વાદયુદ્ધેના’’તિઆદિ. સંવરપ્પહાનન્તિ પઞ્ચસુ સંવરેસુ યેન કેનચિ સંવરેન સંવરલક્ખણં પહાનં. પટિસેવનપ્પહાનં વાતિ વા-સદ્દેન પરિવજ્જનપ્પહાનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સેસપદેસૂતિ ‘‘ન ભાસતી’’તિઆદીસુ પદેસુ. એસેવ નયોતિ ઇમિના ‘‘અભાસનમત્તમેવ વદતી’’તિ એવમાદિં અતિદિસતિ.
261.Paññapemīti pajānanabhāvena ñāpemi tathā vavatthapemi. Tenāha ‘‘dassemi ṭhapemī’’ti. Paripuṇṇakusalanti sabbaso puṇṇakusaladhammaṃ, uttamakusalanti uttamabhāvaṃ seṭṭhabhāvaṃ pattakusaladhammaṃ. Ayojjhanti vādayuddhena ayodhanīyaṃ, vādayuddhaṃ hotu, tena parājayo na hotīti dasseti, tenāha ‘‘vādayuddhenā’’tiādi. Saṃvarappahānanti pañcasu saṃvaresu yena kenaci saṃvarena saṃvaralakkhaṇaṃ pahānaṃ. Paṭisevanappahānaṃ vāti vā-saddena parivajjanappahānādiṃ saṅgaṇhāti. Sesapadesūti ‘‘na bhāsatī’’tiādīsu padesu. Eseva nayoti iminā ‘‘abhāsanamattameva vadatī’’ti evamādiṃ atidisati.
નાભિનન્દીતિ ન સમ્પટિચ્છિ. સાસને તિણ્ણં દુચ્ચરિતાનં મિચ્છાજીવસ્સ વિવજ્જનં વણ્ણીયતિ, અયઞ્ચ એવં કથેતિ, તસ્મા સાસનસ્સ અનુલોમં વિય વદતિ, વદન્તો ચ સમ્માસમ્બુદ્ધે ધમ્મે ચસ્સ અપ્પસાદં ન દસ્સેતિ, તસ્મા પસન્નકારમ્પિ વદતીતિ મઞ્ઞમાનો તસ્સ વાદં ન પટિસેધેતિ.
Nābhinandīti na sampaṭicchi. Sāsane tiṇṇaṃ duccaritānaṃ micchājīvassa vivajjanaṃ vaṇṇīyati, ayañca evaṃ katheti, tasmā sāsanassa anulomaṃ viya vadati, vadanto ca sammāsambuddhe dhamme cassa appasādaṃ na dasseti, tasmā pasannakārampi vadatīti maññamāno tassa vādaṃ na paṭisedheti.
૨૬૨. યથા તસ્સ વચનં, એવં સન્તેતિ યથા તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ વચનં, એવં સમણભાવે સન્તે લબ્ભમાને. મયં પન એવં ન વદામાતિ એતેન સમણભાવો નામ એવં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. યો હિ ધમ્મો યાદિસો, તથેવ તં બુદ્ધા દીપેન્તિ. વિસેસઞાણં ન હોતીતિ કાયવિસેસવિસયઞાણં તસ્સ તદા નત્થિ, યતો પરકાયે ઉપક્કમં કરેય્યાતિ દસ્સેતિ, તસ્સ પન તત્થ વિસેસઞાણમ્પિ નત્થેવાતિ. યસ્મા કાયપટિબદ્ધં કાયકમ્મં, તસ્મા તં નિવત્તેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞત્ર ફન્દિતમત્તા’’તિ. કિલેસસહગતચિત્તેનેવાતિ દુક્ખસમ્ફસ્સસ્સ અસહનનિમિત્તેન દોમનસ્સસહગતચિત્તેનેવ. દુતિયવારેપિ એસેવ નયો. જિઘચ્છાપિપાસદુક્ખસ્સ અસહનનિમિત્તેન દોમનસ્સેનેવ. વિકૂજિતમત્તાતિ એત્થ વિરૂપં કૂજિતં વિકૂજિતં પુબ્બેનિવાસસન્નિસ્સયં ઉપયં, તં પનેત્થ રોદનહસનસમુટ્ઠાપકચિત્તસહગતન્તિ દોસસહગતં લોભસહગતઞ્ચાતિ દટ્ઠબ્બં. ચિત્તન્તિ કુસલચિત્તં. અકુસલચિત્તં પન અતીતારમ્મણં પવત્તતીતિ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. સરિત્વાતિ યાવ ન સતિસણ્ઠાપના ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, તાવ સુપિનન્તે અનુભૂતં વિય દુક્ખં સરિત્વા રોદન્તિ. હસન્તીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અયઞ્ચ નયો યે લદ્ધસુખારમ્મણા હુત્વા ગહિતપટિસન્ધિકા માતુકુચ્છિતોપિ સુખેનેવ નિક્ખમન્તિ, તેસં વસેન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. પાયન્તિયાતિ અત્તનો જનપદદેસરૂપેન પાયન્તિયા. અયમ્પીતિ આજીવોપિ માતુ અઞ્ઞવિહિતકાલે ચ લોકસ્સાદવસેન કિલેસસહગતચિત્તેનેવ હોતિ.
262.Yathātassa vacanaṃ, evaṃ santeti yathā tassa paribbājakassa vacanaṃ, evaṃ samaṇabhāve sante labbhamāne. Mayaṃ pana evaṃ na vadāmāti etena samaṇabhāvo nāma evaṃ na hotīti dasseti. Yo hi dhammo yādiso, tatheva taṃ buddhā dīpenti. Visesañāṇaṃ na hotīti kāyavisesavisayañāṇaṃ tassa tadā natthi, yato parakāye upakkamaṃ kareyyāti dasseti, tassa pana tattha visesañāṇampi natthevāti. Yasmā kāyapaṭibaddhaṃ kāyakammaṃ, tasmā taṃ nivattento āha ‘‘aññatra phanditamattā’’ti. Kilesasahagatacittenevāti dukkhasamphassassa asahananimittena domanassasahagatacitteneva. Dutiyavārepi eseva nayo. Jighacchāpipāsadukkhassa asahananimittena domanasseneva. Vikūjitamattāti ettha virūpaṃ kūjitaṃ vikūjitaṃ pubbenivāsasannissayaṃ upayaṃ, taṃ panettha rodanahasanasamuṭṭhāpakacittasahagatanti dosasahagataṃ lobhasahagatañcāti daṭṭhabbaṃ. Cittanti kusalacittaṃ. Akusalacittaṃ pana atītārammaṇaṃ pavattatīti vattabbameva natthi. Saritvāti yāva na satisaṇṭhāpanā dhammā uppajjanti, tāva supinante anubhūtaṃ viya dukkhaṃ saritvā rodanti. Hasantīti etthāpi eseva nayo. Ayañca nayo ye laddhasukhārammaṇā hutvā gahitapaṭisandhikā mātukucchitopi sukheneva nikkhamanti, tesaṃ vasena vuttoti daṭṭhabbo. Pāyantiyāti attano janapadadesarūpena pāyantiyā. Ayampīti ājīvopi mātu aññavihitakāle ca lokassādavasena kilesasahagatacitteneva hoti.
૨૬૩. સમધિગય્હાતિ સમ્મા અધિગતભાવેન ગહેત્વા અભિભવિત્વા વિસેસેત્વા વિસિટ્ઠો હુત્વા. ખીણાસવં સન્ધાયાતિ બ્યતિરેકવસેન ખીણાસવં સન્ધાય. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ખીણાસવમ્પિ સોતાપન્નકુસલં પઞ્ઞપેતિ સેક્ખભૂમિયં ઠિતત્તા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.
263.Samadhigayhāti sammā adhigatabhāvena gahetvā abhibhavitvā visesetvā visiṭṭho hutvā. Khīṇāsavaṃ sandhāyāti byatirekavasena khīṇāsavaṃ sandhāya. Ayañhettha attho – khīṇāsavampi sotāpannakusalaṃ paññapeti sekkhabhūmiyaṃ ṭhitattā. Sesapadesupi eseva nayo.
તીણિ પદાનિ નિસ્સાયાતિ ન કાયેન પાપકં કમ્મં કરોતિ, ન પાપકં વાચં ભાસતિ, ન પાપકં આજીવં આજીવતીતિ ઇમાનિ તીણિ પદાનિ નિસ્સાય કુસલસીલમૂલકા ચ અકુસલસીલમૂલકા ચાતિ દ્વે પઠમચતુક્કા ઠપિતા. એકં પદં નિસ્સાયાતિ ન પાપકં સઙ્કપ્પં સઙ્કપ્પેતીતિ ઇમં એકપદં નિસ્સાય કુસલસઙ્કપ્પમૂલકા અકુસલસઙ્કપ્પમૂલકા ચાતિ ઇમે દ્વે પચ્છિમચતુક્કા ઠપિતા.
Tīṇi padāni nissāyāti na kāyena pāpakaṃ kammaṃ karoti, na pāpakaṃ vācaṃ bhāsati, na pāpakaṃ ājīvaṃ ājīvatīti imāni tīṇi padāni nissāya kusalasīlamūlakā ca akusalasīlamūlakā cāti dve paṭhamacatukkā ṭhapitā. Ekaṃ padaṃ nissāyāti na pāpakaṃ saṅkappaṃ saṅkappetīti imaṃ ekapadaṃ nissāya kusalasaṅkappamūlakā akusalasaṅkappamūlakā cāti ime dve pacchimacatukkā ṭhapitā.
૨૬૪. વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસહગતચિત્તદ્વયમ્પિ વટ્ટતિ બલવતા મોહેન સમન્નાગતત્તા. તથા હિ તાનિ ‘‘મોમૂહચિત્તાની’’તિ વુચ્ચન્તિ.
264.Vicikicchuddhaccasahagatacittadvayampi vaṭṭati balavatā mohena samannāgatattā. Tathā hi tāni ‘‘momūhacittānī’’ti vuccanti.
કુહિન્તિ કિંનિમિત્તં. કતરંઠાનં પાપુણિત્વાતિ કિં કારણં આગમ્મ. એત્થેતેતિ એત્થાતિ કાયવચીમનોસુચરિતભાવનાસાજીવનિપ્ફત્તિયં . સા પન હેટ્ઠિમકોટિયા સોતાપત્તિફલેન દીપેતબ્બાતિ આહ ‘‘સોતાપત્તિફલે ભુમ્મ’’ન્તિ. યસ્મા આજીવટ્ઠમકં અવસિટ્ઠઞ્ચ સીલં પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ ચ પારિસુદ્ધિપાતિમોક્ખાધિગમેન સોતાપત્તિફલપ્પત્તિયા સિદ્ધો હોતીતિ આહ – ‘‘પાતિમોક્ખ…પે॰… નિરુજ્ઝતી’’તિ. ‘‘સુખસીલો દુક્ખસીલો’’તિઆદીસુ વિય પકતિઅત્થસીલસદ્દં ગહેત્વા વુત્તં ‘‘અકુસલસીલ’’ન્તિઆદિ.
Kuhinti kiṃnimittaṃ. Kataraṃṭhānaṃ pāpuṇitvāti kiṃ kāraṇaṃ āgamma. Ettheteti etthāti kāyavacīmanosucaritabhāvanāsājīvanipphattiyaṃ . Sā pana heṭṭhimakoṭiyā sotāpattiphalena dīpetabbāti āha ‘‘sotāpattiphale bhumma’’nti. Yasmā ājīvaṭṭhamakaṃ avasiṭṭhañca sīlaṃ pātimokkhasaṃvarasīlassa ca pārisuddhipātimokkhādhigamena sotāpattiphalappattiyā siddho hotīti āha – ‘‘pātimokkha…pe… nirujjhatī’’ti. ‘‘Sukhasīlo dukkhasīlo’’tiādīsu viya pakatiatthasīlasaddaṃ gahetvā vuttaṃ ‘‘akusalasīla’’ntiādi.
૨૬૫. કામાવચરકુસલચિત્તમેવ વુત્તં સમ્પત્તસમાદાનવિરતિપુબ્બકસ્સ સીલસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તેનાહ – ‘‘એતેન હિ કુસલસીલં સમુટ્ઠાતી’’તિ.
265.Kāmāvacarakusalacittameva vuttaṃ sampattasamādānaviratipubbakassa sīlassa adhippetattā. Tenāha – ‘‘etena hi kusalasīlaṃ samuṭṭhātī’’ti.
સીલવાતિ એત્થ વા-સદ્દો પાસંસત્થોવ વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘સીલસમ્પન્નો હોતી’’તિ. યો સીલમત્તે પતિટ્ઠિતો, ન સમાધિપઞ્ઞાસુ, સો સીલમયધમ્મપૂરિતતાય સીલમયો. તેનાહ ‘‘અલમેત્તાવતા’’તિઆદિ. યત્થાતિ યસ્સં ચેતોવિમુત્તિયં પઞ્ઞાવિમુત્તિયઞ્ચ. તદુભયઞ્ચ યસ્મા અરહત્તફલે સઙ્ગહિતં, તસ્મા વુત્તં ‘‘અરહત્તફલે ભુમ્મ’’ન્તિ. અસેસં નિરુજ્ઝતિ સુખવિપાકભાવસ્સ સબ્બસો પટિપ્પસ્સમ્ભનતો.
Sīlavāti ettha vā-saddo pāsaṃsatthova veditabboti āha ‘‘sīlasampanno hotī’’ti. Yo sīlamatte patiṭṭhito, na samādhipaññāsu, so sīlamayadhammapūritatāya sīlamayo. Tenāha ‘‘alamettāvatā’’tiādi. Yatthāti yassaṃ cetovimuttiyaṃ paññāvimuttiyañca. Tadubhayañca yasmā arahattaphale saṅgahitaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘arahattaphale bhumma’’nti. Asesaṃ nirujjhati sukhavipākabhāvassa sabbaso paṭippassambhanato.
૨૬૬. કામપટિસંયુત્તા સઞ્ઞા કામસઞ્ઞા. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ઇતરા દ્વેતિ બ્યાપાદવિહિંસાસઞ્ઞા.
266. Kāmapaṭisaṃyuttā saññā kāmasaññā. Sesesupi eseva nayo. Itarā dveti byāpādavihiṃsāsaññā.
અનાગામિફલપઠમજ્ઝાનન્તિ અનાગામિફલસહગતં પઠમજ્ઝાનં. એત્થાતિ યથાવુત્તે પઠમજ્ઝાને. એત્થ ચ ઉજુવિપચ્ચનીકેન પટિપક્ખપ્પહાનં સાતિસયન્તિ પઠમજ્ઝાનગ્ગહણં. તેનાહ ‘‘અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ. નેક્ખમ્મસઞ્ઞાનં કામાવચરચિત્તસહગતતા તસ્સ સીલસ્સ સમુટ્ઠાનતા ચ સમ્પયુત્તનયેન વેદિતબ્બા.
Anāgāmiphalapaṭhamajjhānanti anāgāmiphalasahagataṃ paṭhamajjhānaṃ. Etthāti yathāvutte paṭhamajjhāne. Ettha ca ujuvipaccanīkena paṭipakkhappahānaṃ sātisayanti paṭhamajjhānaggahaṇaṃ. Tenāha ‘‘aparisesā nirujjhantī’’ti. Nekkhammasaññānaṃ kāmāvacaracittasahagatatā tassa sīlassa samuṭṭhānatā ca sampayuttanayena veditabbā.
૨૬૭. કુસલસઙ્કપ્પનિરોધદુતિયજ્ઝાનિકઅરહત્તફલઅકુસલસઙ્કપ્પનિરોધ- પઠમજ્ઝાનિકઅનાગામિફલગ્ગહણેન સમણો દસ્સિતો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
267. Kusalasaṅkappanirodhadutiyajjhānikaarahattaphalaakusalasaṅkappanirodha- paṭhamajjhānikaanāgāmiphalaggahaṇena samaṇo dassito. Sesaṃ suviññeyyameva.
સમણમુણ્ડિકાપુત્તસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Samaṇamuṇḍikāputtasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૮. સમણમુણ્ડિકસુત્તં • 8. Samaṇamuṇḍikasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૮. સમણમુણ્ડિકસુત્તવણ્ણના • 8. Samaṇamuṇḍikasuttavaṇṇanā
