Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / మజ్ఝిమనికాయ (టీకా) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
౯. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనా
9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
౮౯. కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా ఏవాతి అవధారణేన ఇతరా చతస్సో పుచ్ఛా నివత్తేతి ఇతరాసం అసమ్భవతో, తత్థ యథాపుచ్ఛితస్స అత్థస్స విస్సజ్జనతో చ ‘‘అయం సమ్మాదిట్ఠీ’’తి యాథావతో అజానన్తాపి పుథుజ్జనా బాహిరకతాపసాదయో అత్తనో సమానసీలే ఠితం సమ్మాదిట్ఠీతి వదన్తి. అనుస్సవాదివసేనాపీతి అనుస్సవాకారపరివితక్కదిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తివసేనపి. యథాసమఙ్గితాకారస్స అత్థస్స ఏవమేతన్తి నిజ్ఝానక్ఖమాపనతో ఏకన్తతో యాథావగ్గాహో హోతీతి ఆహ ‘‘అత్తపచ్చక్ఖేనపీ’’తి, యాథావతో లక్ఖణస్స పటివిద్ధత్తా అత్తనో పచ్చక్ఖభావేనాతి అత్థో. బహున్నం వచనం ఉపాదాయాతి ఇమినా సాసనే లోకే చ నిరుళ్హతాయ అయం ఆమేడితపయోగోతి సాసనస్స నిరుళ్హతాయ చ సమ్పసాదం ఉపాదాయపి తదుభయికో ఆమేడితపయోగో దట్ఠబ్బో. అత్థన్తి వచనత్థం. లక్ఖణన్తి సభావం. ఉపాదాయాతి గహేత్వా. సోభనాయాతి సున్దరాయ. పసత్థాయాతి పసంసాయ. తేసు పురిమేన ధమ్మానం యథాసభావావబోధసఙ్ఖాతం సమ్మాదిట్ఠిసభావం దస్సేతి. తేన హి సా సబ్బధమ్మే అభిభవిత్వా సోభతి. దుతియేన సమ్పయుత్తధమ్మేసు పరిణాయికభావం. తేన హి సా సమ్పయుత్తధమ్మే ఞాణమయే వియ తంసమఙ్గినఞ్చ పుగ్గలం ఞాణపిణ్డం వియ కరోతి, తస్స ‘‘పణ్డితో నిపుణో ఛేకో విఞ్ఞూ విభావీ’’తిఆదినా దిసాసు పసంసా పత్థరతి.
89.Kathetukamyatāpucchāevāti avadhāraṇena itarā catasso pucchā nivatteti itarāsaṃ asambhavato, tattha yathāpucchitassa atthassa vissajjanato ca ‘‘ayaṃ sammādiṭṭhī’’ti yāthāvato ajānantāpi puthujjanā bāhirakatāpasādayo attano samānasīle ṭhitaṃ sammādiṭṭhīti vadanti. Anussavādivasenāpīti anussavākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantivasenapi. Yathāsamaṅgitākārassa atthassa evametanti nijjhānakkhamāpanato ekantato yāthāvaggāho hotīti āha ‘‘attapaccakkhenapī’’ti, yāthāvato lakkhaṇassa paṭividdhattā attano paccakkhabhāvenāti attho. Bahunnaṃ vacanaṃ upādāyāti iminā sāsane loke ca niruḷhatāya ayaṃ āmeḍitapayogoti sāsanassa niruḷhatāya ca sampasādaṃ upādāyapi tadubhayiko āmeḍitapayogo daṭṭhabbo. Atthanti vacanatthaṃ. Lakkhaṇanti sabhāvaṃ. Upādāyāti gahetvā. Sobhanāyāti sundarāya. Pasatthāyāti pasaṃsāya. Tesu purimena dhammānaṃ yathāsabhāvāvabodhasaṅkhātaṃ sammādiṭṭhisabhāvaṃ dasseti. Tena hi sā sabbadhamme abhibhavitvā sobhati. Dutiyena sampayuttadhammesu pariṇāyikabhāvaṃ. Tena hi sā sampayuttadhamme ñāṇamaye viya taṃsamaṅginañca puggalaṃ ñāṇapiṇḍaṃ viya karoti, tassa ‘‘paṇḍito nipuṇo cheko viññū vibhāvī’’tiādinā disāsu pasaṃsā pattharati.
కమ్మస్సకతాఞాణన్తి కమ్మం సకో ఏతస్సాతి కమ్మస్సకో, తస్స భావో కమ్మస్సకతా, తత్థ ఞాణం ‘‘ఇదం కమ్మం సత్తానం సకం, ఇదం నో సక’’న్తి ఏవం జాననఞాణం. సచ్చానులోమికఞాణన్తి అరియసచ్చానం పటివేధస్స అనులోమతో సచ్చానులోమికం ఞాణం, విపస్సనాఞాణం. నో సచ్చానులోమికాయాతి బాహిరకో సచ్చానులోమికాయ సమ్మాదిట్ఠియా నో సమ్మాదిట్ఠి సబ్బేన సబ్బం తస్స అభావతో. తత్థ కారణమాహ ‘‘అత్తదిట్ఠిపరామాసకత్తా’’తి. కమ్మస్స కతాదిట్ఠి పన బాహిరకస్స అత్తదిట్ఠిం అనురుజ్ఝన్తీ పవత్తతి ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తితో. సాసనికో ద్వీహిపీతి సాసనికో పుథుజ్జనో కమ్మస్సకతాఞాణాదీహి ద్వీహిపి సమ్మాదిట్ఠి. ఓక్కన్తసమ్మత్తనియామత్తా ‘‘సేక్ఖో నియతాయా’’తి వుత్తం. అసేక్ఖాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠీతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తీసుపి పుగ్గలేసు సేక్ఖో ఇధ సమ్మాదిట్ఠీతి అధిప్పేతోతి దస్సేన్తో ‘‘నియతాయ నియ్యానికాయా’’తిఆదిమాహ.
Kammassakatāñāṇanti kammaṃ sako etassāti kammassako, tassa bhāvo kammassakatā, tattha ñāṇaṃ ‘‘idaṃ kammaṃ sattānaṃ sakaṃ, idaṃ no saka’’nti evaṃ jānanañāṇaṃ. Saccānulomikañāṇanti ariyasaccānaṃ paṭivedhassa anulomato saccānulomikaṃ ñāṇaṃ, vipassanāñāṇaṃ. No saccānulomikāyāti bāhirako saccānulomikāya sammādiṭṭhiyā no sammādiṭṭhi sabbena sabbaṃ tassa abhāvato. Tattha kāraṇamāha ‘‘attadiṭṭhiparāmāsakattā’’ti. Kammassa katādiṭṭhi pana bāhirakassa attadiṭṭhiṃ anurujjhantī pavattati ‘‘atthi dinna’’ntiādinayappavattito. Sāsaniko dvīhipīti sāsaniko puthujjano kammassakatāñāṇādīhi dvīhipi sammādiṭṭhi. Okkantasammattaniyāmattā ‘‘sekkho niyatāyā’’ti vuttaṃ. Asekkhāya sammādiṭṭhiyā sammādiṭṭhīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Tīsupi puggalesu sekkho idha sammādiṭṭhīti adhippetoti dassento ‘‘niyatāya niyyānikāyā’’tiādimāha.
ఇదాని యథావుత్తమత్థం పాళియా విభావేతుం ‘‘తేనేవాహా’’తిఆది వుత్తం. అన్తద్వయన్తి ‘‘సస్సతం, ఉచ్ఛేదం, కామసుఖం, అత్తకిలమథ’’న్తి ఏతం అన్తద్వయం. లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనన్తద్వయస్స అనుపగమనం అత్థసిద్ధమేవ. ఉజుభావేనాతి ఉజుసభావేన మగ్గేన, మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియాతి అత్థో. ధమ్మే పసాదగ్గహణేన సత్థరి సఙ్ఘే చ పసాదోపి గహితోయేవ హోతీతి ‘‘ధమ్మే’’ఇచ్చేవ వుత్తో తదవినాభావతో. యస్మా ఏస నియతాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో సమ్మాదిట్ఠీతి అధిప్పేతో, తఞ్చ వట్టతో నియ్యానం వివట్టాధిగమేన హోతీతి ఆహ ‘‘ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మ’’న్తి. నిబ్బానఞ్హి సన్తో సదా విజ్జమానో ధమ్మోతి కత్వా సద్ధమ్మోతి ఇమం ఫలేహి అసాధారణేన పరియాయేన వత్తబ్బతం లభతి. తయిదమస్స ఆగమం సచ్ఛికిరియాభిసమయో, సో చ పహానాభిసమయాదీహి సహేవ ఇధ ఇజ్ఝతీతి దస్సేన్తో ‘‘సబ్బదిట్ఠిగహనానీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బదిట్ఠిగహనాని వినిబ్బేఠేన్తో సబ్బకిలేసే పజహన్తోతి పదద్వయేన పన పహానాభిసమయమాహ, జాతిసంసారా నిక్ఖమన్తోతి ఇమినా పరిఞ్ఞాభిసమయం. సమతిక్కమత్థో హి పరిఞ్ఞత్థో. పటిపత్తిం పరినిట్ఠపేన్తోతి ఇమినా భావనాభిసమయన్తి దట్ఠబ్బం.
Idāni yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāvetuṃ ‘‘tenevāhā’’tiādi vuttaṃ. Antadvayanti ‘‘sassataṃ, ucchedaṃ, kāmasukhaṃ, attakilamatha’’nti etaṃ antadvayaṃ. Līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanantadvayassa anupagamanaṃ atthasiddhameva. Ujubhāvenāti ujusabhāvena maggena, majjhimāya paṭipattiyāti attho. Dhamme pasādaggahaṇena satthari saṅghe ca pasādopi gahitoyeva hotīti ‘‘dhamme’’icceva vutto tadavinābhāvato. Yasmā esa niyatāya sammādiṭṭhiyā samannāgato sammādiṭṭhīti adhippeto, tañca vaṭṭato niyyānaṃ vivaṭṭādhigamena hotīti āha ‘‘āgato imaṃ saddhamma’’nti. Nibbānañhi santo sadā vijjamāno dhammoti katvā saddhammoti imaṃ phalehi asādhāraṇena pariyāyena vattabbataṃ labhati. Tayidamassa āgamaṃ sacchikiriyābhisamayo, so ca pahānābhisamayādīhi saheva idha ijjhatīti dassento ‘‘sabbadiṭṭhigahanānī’’tiādimāha. Tattha sabbadiṭṭhigahanāni vinibbeṭhento sabbakilese pajahantoti padadvayena pana pahānābhisamayamāha, jātisaṃsārā nikkhamantoti iminā pariññābhisamayaṃ. Samatikkamattho hi pariññattho. Paṭipattiṃ pariniṭṭhapentoti iminā bhāvanābhisamayanti daṭṭhabbaṃ.
కాలపరిచ్ఛేదవచనన్తి పరిచ్ఛిజ్జతీతి పరిచ్ఛేదో, కాలో ఏవ పరిచ్ఛేదో కాలపరిచ్ఛేదో, యో సో అకుసలపజాననాదినా పరిచ్ఛిన్నో మగ్గవుట్ఠానకాలో మగ్గక్ఖణో, తస్స వచనన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘యస్మిం కాలే’’తి. అకుసలఞ్చాతి చ-సద్దో సముచ్చయత్థో. తేన వక్ఖమానం అకుసలమూలాదిం సముచ్చినోతి. దసాకుసలకమ్మపథన్తి కుతోయం విసేసో, యావతా అనిద్ధారితవిసేసం అకుసలం గహితన్తి? న సామఞ్ఞజోతనాయ విసేసే అవట్ఠానతో. కిం వా ఇమాయ యుత్తిచిన్తాయ, యస్మా పఠమవారేన ఉద్దేసవసేన దేసితస్స అత్థస్స విత్థారదేసనా దుతియవారో. తేనేవాహ ‘‘కతమం పనావుసో’’తిఆది. యస్మా లోకుత్తరా సమ్మాదిట్ఠి ఇధ అధిప్పేతా, తస్మా నిరోధారమ్మణాయ పజాననాయ మగ్గపఞ్ఞాయ కిచ్చవసేన సమ్మోహతో ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి దసఅకుసలకమ్మపథం పటివిజ్ఝన్తో ‘‘అకుసలం పజానాతీ’’తి వుచ్చతీతి అత్థో. తస్సాతి అకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖస్స. తేనేవ పకారేనాతి ‘‘నిరోధారమ్మణాయ పజాననాయ కిచ్చవసేనా’’తి వుత్తప్పకారేన.
Kālaparicchedavacananti paricchijjatīti paricchedo, kālo eva paricchedo kālaparicchedo, yo so akusalapajānanādinā paricchinno maggavuṭṭhānakālo maggakkhaṇo, tassa vacananti attho. Tenāha ‘‘yasmiṃ kāle’’ti. Akusalañcāti ca-saddo samuccayattho. Tena vakkhamānaṃ akusalamūlādiṃ samuccinoti. Dasākusalakammapathanti kutoyaṃ viseso, yāvatā aniddhāritavisesaṃ akusalaṃ gahitanti? Na sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato. Kiṃ vā imāya yutticintāya, yasmā paṭhamavārena uddesavasena desitassa atthassa vitthāradesanā dutiyavāro. Tenevāha ‘‘katamaṃ panāvuso’’tiādi. Yasmā lokuttarā sammādiṭṭhi idha adhippetā, tasmā nirodhārammaṇāya pajānanāya maggapaññāya kiccavasena sammohato ‘‘idaṃ dukkha’’nti dasaakusalakammapathaṃ paṭivijjhanto ‘‘akusalaṃ pajānātī’’ti vuccatīti attho. Tassāti akusalakammapathasaṅkhātassa dukkhassa. Teneva pakārenāti ‘‘nirodhārammaṇāya pajānanāya kiccavasenā’’ti vuttappakārena.
కుసలన్తి ఏత్థాయం వచనత్థో – కుచ్ఛితే పాపధమ్మే సలయతి చలయతి కమ్పేతీతి కుసలం, కుచ్ఛితేన వా ఆకారేన సయన్తీతి కుసా, పాపకా ధమ్మా. తే కుసే లునాతి ఛిన్దతీతి కుసలం. కుచ్ఛితానం వా సానతో తనుకరణతో ఞాణం కుసం నామ, తేన లాతబ్బం గహేతబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి కుసలం. యథా వా కుసో ఉభయభాగగతం హత్థపదేసం లునాతి, ఏవమిదం ఉప్పన్నానుప్పన్నవసేన ఉభయభాగగతం సంకిలేసపక్ఖం లునాతి ఛిన్దతి, తస్మా కుసో వియ లునాతీతి కుసలం. కుచ్ఛితానం వా సావజ్జధమ్మానం సలనతో సంవరణతో కుసలం. కుసలధమ్మవసేన హి అకుసలా మనచ్ఛట్ఠేసు ద్వారేసు అప్పవత్తియా సంవుతా హోన్తి. కుచ్ఛితే వా పాపధమ్మే సలయతి గమేతి అపనేతీతి కుసలం. కుచ్ఛితానం వా పాణాతిపాతాదీనం సానతో నిసానతో తేజనతో కుసా, దోసలోభాదయో. సాదీనవవసేన చేతనాయ తిక్ఖభావప్పత్తియా పాణాతిపాతాదీనం మహాసావజ్జతా. తే కుసే లునాతి ఛిన్దతీతి కుసలం. కుచ్ఛితానం వా సానతో అన్తకరణతో వినాసనతో కుసాని, పుఞ్ఞకిరియవసేన పవత్తాని సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని. తేహి లాతబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి కుసలం. ‘‘కు’’ఇతి వా భూమి వుచ్చతి, అధిట్ఠానభావేన తంసదిసస్స అత్తనో నిస్సయభూతస్స రూపారూపపబన్ధస్స సమ్పతి ఆయతిఞ్చ అనుదహేన వినాసనతో కుం ససన్తీతి కుసా, రాగాదయో. తే వియ అత్తనో నిస్సయస్స లవనతో ఛిన్దనతో కుసలం. పయోగసమ్పాదితా హి కుసలధమ్మా అచ్చన్తమేవ రూపారూపధమ్మే అప్పవత్తికరణేన సముచ్ఛిన్దన్తి. కుసలస్స మూలన్తి కుసలమూలం, సుప్పతిట్ఠితభావసాధనేన కుసలస్స పతిట్ఠా నిదానన్తి అత్థో. అకుసలమూలన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.
Kusalanti etthāyaṃ vacanattho – kucchite pāpadhamme salayati calayati kampetīti kusalaṃ, kucchitena vā ākārena sayantīti kusā, pāpakā dhammā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma, tena lātabbaṃ gahetabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. Yathā vā kuso ubhayabhāgagataṃ hatthapadesaṃ lunāti, evamidaṃ uppannānuppannavasena ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ lunāti chindati, tasmā kuso viya lunātīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sāvajjadhammānaṃ salanato saṃvaraṇato kusalaṃ. Kusaladhammavasena hi akusalā manacchaṭṭhesu dvāresu appavattiyā saṃvutā honti. Kucchite vā pāpadhamme salayati gameti apanetīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā pāṇātipātādīnaṃ sānato nisānato tejanato kusā, dosalobhādayo. Sādīnavavasena cetanāya tikkhabhāvappattiyā pāṇātipātādīnaṃ mahāsāvajjatā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato antakaraṇato vināsanato kusāni, puññakiriyavasena pavattāni saddhādīni indriyāni. Tehi lātabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. ‘‘Ku’’iti vā bhūmi vuccati, adhiṭṭhānabhāvena taṃsadisassa attano nissayabhūtassa rūpārūpapabandhassa sampati āyatiñca anudahena vināsanato kuṃ sasantīti kusā, rāgādayo. Te viya attano nissayassa lavanato chindanato kusalaṃ. Payogasampāditā hi kusaladhammā accantameva rūpārūpadhamme appavattikaraṇena samucchindanti. Kusalassa mūlanti kusalamūlaṃ, suppatiṭṭhitabhāvasādhanena kusalassa patiṭṭhā nidānanti attho. Akusalamūlanti etthāpi eseva nayo.
అకుసలన్తి పన న కుసలం అకుసలం, కుసలధమ్మానం పటిపక్ఖవసేన అకుసలన్తి పదస్స అత్థో వేదితబ్బో. ఏవఞ్హి ఆరోగ్యానవజ్జసుఖవిపాకకోసల్లసమ్భూతట్ఠేన కుసలం వుచ్చతీతి. యథా యం ధమ్మజాతం న అరోగం న అవజ్జం న సుఖవిపాకం న చ కోసల్లసమ్భూతం, తం అకుసలన్తి అయమత్థో దస్సితో హోతి. ఏవం యం న కుచ్ఛితానం సలనసభావం, న కుసేన, కుసేహి వా పవత్తేతబ్బం, న చ కుసో వియ లవనకం, తం అకుసలం నామాతి అయమ్పి అత్థో దస్సితోతి వేదితబ్బో. వత్థుపజాననాతి దుక్ఖాదివత్థునో పజాననా పటివేధో. తథా బుజ్ఝనకపుగ్గలానం అజ్ఝాసయవసేన దేసనా పవత్తాతి ఆహ ‘‘అకుసలాదిపజాననేనాపీ’’తి. తేనేవ చ సంఖిత్తేన దేసనా పవత్తా. భావనామనసికారో పన ‘‘సబ్బం భిక్ఖవే అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తి (సం॰ ని॰ ౪.౪౬; పటి॰ మ॰ ౧.౩) వచనతో అనవసేసతో రూపారూపధమ్మానం పరిగ్గహవసేనేవ పవత్తతి. తేనాహ ‘‘దేసనాయేవా’’తిఆది. తత్థ మనసికారపటివేధోతి పుబ్బభాగే పవత్తవిపస్సనామనసికారో అరియమగ్గపటివేధో చ. కస్సచి అకోపనతో విత్థారవసేనేవ వుత్తం విపస్సనం అనుయుఞ్జన్తా మగ్గం పటివిజ్ఝన్తాపి విత్థారనయేనేవ పటివిజ్ఝన్తీతి అత్థో విసుద్ధిక్కమస్స అభావతో.
Akusalanti pana na kusalaṃ akusalaṃ, kusaladhammānaṃ paṭipakkhavasena akusalanti padassa attho veditabbo. Evañhi ārogyānavajjasukhavipākakosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ vuccatīti. Yathā yaṃ dhammajātaṃ na arogaṃ na avajjaṃ na sukhavipākaṃ na ca kosallasambhūtaṃ, taṃ akusalanti ayamattho dassito hoti. Evaṃ yaṃ na kucchitānaṃ salanasabhāvaṃ, na kusena, kusehi vā pavattetabbaṃ, na ca kuso viya lavanakaṃ, taṃ akusalaṃ nāmāti ayampi attho dassitoti veditabbo. Vatthupajānanāti dukkhādivatthuno pajānanā paṭivedho. Tathā bujjhanakapuggalānaṃ ajjhāsayavasena desanā pavattāti āha ‘‘akusalādipajānanenāpī’’ti. Teneva ca saṃkhittena desanā pavattā. Bhāvanāmanasikāro pana ‘‘sabbaṃ bhikkhave abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) vacanato anavasesato rūpārūpadhammānaṃ pariggahavaseneva pavattati. Tenāha ‘‘desanāyevā’’tiādi. Tattha manasikārapaṭivedhoti pubbabhāge pavattavipassanāmanasikāro ariyamaggapaṭivedho ca. Kassaci akopanato vitthāravaseneva vuttaṃ vipassanaṃ anuyuñjantā maggaṃ paṭivijjhantāpi vitthāranayeneva paṭivijjhantīti attho visuddhikkamassa abhāvato.
భిక్ఖూతి మహావిహారే ధమ్మసఙ్గీతివసేన పఞ్చనికాయమణ్డలే నిసిన్నభిక్ఖూ. థేరోతి తత్థ సఙ్ఘత్థేరోతి వదన్తి. వత్థసుత్తవణ్ణనాయం వుత్తనయేన పన మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స అన్తేవాసికభిక్ఖూ సన్ధాయ ‘‘ఆహంసూ’’తి వుత్తం. థేరోతి పన మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో. సో హి ఇమస్మిం మజ్ఝిమనికాయే తం తం వినిచ్ఛయం కథేసి. రాసితోతి పిణ్డతో, ఏకజ్ఝన్తి అత్థో.
Bhikkhūti mahāvihāre dhammasaṅgītivasena pañcanikāyamaṇḍale nisinnabhikkhū. Theroti tattha saṅghattheroti vadanti. Vatthasuttavaṇṇanāyaṃ vuttanayena pana mahāsaṅgharakkhitattherassa antevāsikabhikkhū sandhāya ‘‘āhaṃsū’’ti vuttaṃ. Theroti pana mahāsaṅgharakkhitatthero. So hi imasmiṃ majjhimanikāye taṃ taṃ vinicchayaṃ kathesi. Rāsitoti piṇḍato, ekajjhanti attho.
అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా
Akusalakammapathavaṇṇanā
అకోసల్లప్పవత్తియాతి కోసల్లపటిపక్ఖతో అకోసల్లం వుచ్చతి అఞ్ఞాణం, తతో పవత్తనతో, అకోసల్లసమ్భూతత్తాతి అత్థో. ఞాణపటిపక్ఖో అఞ్ఞాణం మిత్తపటిపక్ఖో అమిత్తో వియ కుసలపటిపక్ఖో అకుసలం కుసలేన పహాతబ్బత్తా, న పన కుసలానం పహాయతత్తా. కుసలమేవ హి పయోగసమ్పాదితం అకుసలం పజహతి. సహ అవజ్జేహి లోభాదీహి వత్తతీతి సావజ్జం. దుక్ఖో అనిట్ఠో చతుక్ఖన్ధ-సఙ్ఖాతో విపాకో ఏతస్సాతి దుక్ఖవిపాకం. తత్థ సావజ్జవచనేన అకుసలానం పవత్తిదుక్ఖతం దస్సేతి, దుక్ఖవిపాకవచనేన విపాకదుక్ఖతం. పురిమఞ్హి పవత్తిసమ్భవవసేన అకుసలస్స లక్ఖణవచనం, పచ్ఛిమం తాలన్తరే విపాకుప్పాదనసమత్థతావసేన. తథా పురిమేన అకుసలస్స అవిసుద్ధసభావతం దస్సేతి, పచ్ఛిమేన అవిసుద్ధవిపాకతం. పురిమేన అకుసలం కుసలసభావతో నివత్తేతి, పచ్ఛిమేన అబ్యాకతసభావతో సవిపాకత్తదీపకత్తా పచ్ఛిమస్స. పురిమేన వా అవజ్జవన్తతాదస్సనతో కిచ్చట్ఠేన రసేన అనత్థజననరసతం దస్సేతి, పచ్ఛిమేన సమ్పత్తిఅత్థేన అనిట్ఠవిపాకరసతం. పురిమేన చ ఉపట్ఠానాకారట్ఠేన పచ్చుపట్ఠానేన సంకిలేసపచ్చుపట్ఠానతం, పచ్ఛిమేన ఫలట్ఠేన దుక్ఖవిపాకపచ్చుపట్ఠానతం. పురిమేన చ అయోనిసోమనసికారం అకుసలస్స పదట్ఠానం పకాసేతి. తతో హి తం సావజ్జం జాతం, పచ్ఛిమేన అకుసలస్స అఞ్ఞేసం పదట్ఠానభావం విభావేతి. తఞ్హి దుక్ఖవిపాకస్స కారణన్తి. సంకిలిట్ఠన్తి సంకిలేసేహి సమన్నాగతం, దసహి కిలేసవత్థూహి విబాధితం, ఉపతాపితం వా తేహి విదూసితం మలీనకతఞ్చాతి అత్థో. ఇదఞ్చస్స దుక్ఖవిపాకతఞ్చాతి అత్థే ఇదఞ్చ దుక్ఖవిపాకతం అపచ్చక్ఖతాయ అసద్దహన్తానం పచ్చక్ఖతో ఆదీనవదస్సనేన సంవేజనత్థం వుత్తం. సాధారణా సబ్బస్సపి అకుసలస్స.
Akosallappavattiyāti kosallapaṭipakkhato akosallaṃ vuccati aññāṇaṃ, tato pavattanato, akosallasambhūtattāti attho. Ñāṇapaṭipakkho aññāṇaṃ mittapaṭipakkho amitto viya kusalapaṭipakkho akusalaṃ kusalena pahātabbattā, na pana kusalānaṃ pahāyatattā. Kusalameva hi payogasampāditaṃ akusalaṃ pajahati. Saha avajjehi lobhādīhi vattatīti sāvajjaṃ. Dukkho aniṭṭho catukkhandha-saṅkhāto vipāko etassāti dukkhavipākaṃ. Tattha sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi pavattisambhavavasena akusalassa lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ tālantare vipākuppādanasamatthatāvasena. Tathā purimena akusalassa avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena akusalaṃ kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalassa padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi taṃ sāvajjaṃ jātaṃ, pacchimena akusalassa aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Tañhi dukkhavipākassa kāraṇanti. Saṃkiliṭṭhanti saṃkilesehi samannāgataṃ, dasahi kilesavatthūhi vibādhitaṃ, upatāpitaṃ vā tehi vidūsitaṃ malīnakatañcāti attho. Idañcassa dukkhavipākatañcāti atthe idañca dukkhavipākataṃ apaccakkhatāya asaddahantānaṃ paccakkhato ādīnavadassanena saṃvejanatthaṃ vuttaṃ. Sādhāraṇā sabbassapi akusalassa.
సరసేనేవ (ధ॰ స॰ మూలటీ॰ ౧) పతనసభావస్స అన్తరా ఏవ అతీవ పాతనం అతిపాతో, సణికం పతితుం అదత్వా సీఘం పాతనన్తి అత్థో. అతిక్కమ్మవా సత్థాదీహి అభిభవిత్వా పాతనం అతిపాతో. పయోగవత్థుమహన్తతాదీహి మహాసావజ్జతా తేహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జమానాయ చేతనాయ బలవభావతో. ఏకస్స హి పయోగస్స సహసా నిప్ఫాదనవసేన సకిచ్చసాధికాయ బహుక్ఖత్తుం పవత్తజవనేహి లద్ధాసేవనాయ చ సన్నిట్ఠాపకచేతనాయ వసేన పయోగస్స మహన్తభావో. సతిపి కదాచి ఖుద్దకే చేవ మహన్తే చ పాణే పయోగస్స సమభావే మహన్తం హనన్తస్స చేతనా తిబ్బాకారా ఉప్పజ్జతీతి వత్థుస్స మహన్తభావో. ఇతి ఉభయమ్పేతం చేతనాయ బలవభావేనేవ హోతీతి. యథావుత్తపచ్చయపరియాయేపి తంతంపచ్చయేహి చేతనాయ బలవతాయ ఏవ మహాసావజ్జభావో వేదితబ్బో. పయోగవత్థుఆదిపచ్చయానఞ్హి అమహత్తేపి హన్తబ్బస్స గుణవన్తతాయ మహాసావజ్జతా, తబ్బిపరియాయేన అప్పసావజ్జతా చ వత్థుస్స మహత్తామహత్తేసు వియ దట్ఠబ్బా. కిలేసానం ఉపక్కమానం ద్విన్నఞ్చ ముదుతాయ తిబ్బతాయ చ అప్పసావజ్జతా మహాసావజ్జతాపి యోజేతబ్బా. పాణో పాణసఞ్ఞితా వధకచిత్తఞ్చ పుబ్బభాగియాపి హోన్తి, ఉపక్కమో వధకచేతనాసముట్ఠాపితో. పఞ్చ సమ్భారా హి పాణాతిపాతచేతనాతి సా పఞ్చసమ్భారవినిముత్తా దట్ఠబ్బా. అయఞ్చ విచారో అదిన్నాదానాదీసుపి యథారహం వత్తబ్బో. విజ్ఝనపహరణాదివసేన సహత్థేననిబ్బత్తో సాహత్థికో, ఆణాపనవసేన పవత్తో ఆణత్తికో, ఉసుసత్తియన్తపాసాణాదినిస్సజ్జనవసేన పవత్తో నిస్సగ్గియో, అదుహలసజ్జనాదివసేన పవత్తో థావరో, ఆథబ్బణికాదీనం వియ మన్తపరిజప్పనవసేన పవత్తో విజ్జామయో, కమ్మవిపాకజిద్ధిమయో ఇద్ధిమయో దాఠాకోటనాదీని వియ.
Saraseneva (dha. sa. mūlaṭī. 1) patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkammavā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto. Payogavatthumahantatādīhi mahāsāvajjatā tehi paccayehi uppajjamānāya cetanāya balavabhāvato. Ekassa hi payogassa sahasā nipphādanavasena sakiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya vasena payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbākārā uppajjatīti vatthussa mahantabhāvo. Iti ubhayampetaṃ cetanāya balavabhāveneva hotīti. Yathāvuttapaccayapariyāyepi taṃtaṃpaccayehi cetanāya balavatāya eva mahāsāvajjabhāvo veditabbo. Payogavatthuādipaccayānañhi amahattepi hantabbassa guṇavantatāya mahāsāvajjatā, tabbipariyāyena appasāvajjatā ca vatthussa mahattāmahattesu viya daṭṭhabbā. Kilesānaṃ upakkamānaṃ dvinnañca mudutāya tibbatāya ca appasāvajjatā mahāsāvajjatāpi yojetabbā. Pāṇo pāṇasaññitā vadhakacittañca pubbabhāgiyāpi honti, upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito. Pañca sambhārā hi pāṇātipātacetanāti sā pañcasambhāravinimuttā daṭṭhabbā. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathārahaṃ vattabbo. Vijjhanapaharaṇādivasena sahatthenanibbatto sāhatthiko, āṇāpanavasena pavatto āṇattiko, ususattiyantapāsāṇādinissajjanavasena pavatto nissaggiyo, aduhalasajjanādivasena pavatto thāvaro, āthabbaṇikādīnaṃ viya mantaparijappanavasena pavatto vijjāmayo, kammavipākajiddhimayo iddhimayo dāṭhākoṭanādīni viya.
యది ‘‘మమ ఇద’’న్తి పరేన పరిగ్గహితం అదిన్నం, ఉత్తానసేయ్యకదారకసన్తకే కథం తస్స పరిగ్గహసఞ్ఞాయ ఏవ అభావతోతి ఆహ ‘‘యత్థ పరో’’తిఆది. పరో నామ విఞ్ఞూ వా అవిఞ్ఞూ వా అత్థి తస్స వత్థుస్స సామికో. అవిఞ్ఞూపి హి విఞ్ఞుకాలే యథాకామం కరోన్తో అదణ్డారహోతి. మన్తపరిజప్పనేన పరసన్తకహరణం విజ్జామయో, వినా మన్తేన పరసన్తకస్స కాయవచీపయోగేహి పరికడ్ఢనం తాదిసేనిద్ధివసేన ఇద్ధిమయో పయోగోతి అదిన్నాదానే ఛ పయోగా సాహత్థికాదయో వుత్తా. యథానురూపన్తి ఏత్థ సాహత్థికో తావ పఞ్చన్నమ్పి అవహారానం వసేన పవత్తతి, తథా ఆణత్తియో నిస్సగ్గియో చ. థావరో థేయ్యావహారపసయ్హావహారపటిచ్ఛన్నావహారవసేన. తథా సేసాపీతి దట్ఠబ్బం.
Yadi ‘‘mama ida’’nti parena pariggahitaṃ adinnaṃ, uttānaseyyakadārakasantake kathaṃ tassa pariggahasaññāya eva abhāvatoti āha ‘‘yattha paro’’tiādi. Paro nāma viññū vā aviññū vā atthi tassa vatthussa sāmiko. Aviññūpi hi viññukāle yathākāmaṃ karonto adaṇḍārahoti. Mantaparijappanena parasantakaharaṇaṃ vijjāmayo, vinā mantena parasantakassa kāyavacīpayogehi parikaḍḍhanaṃ tādiseniddhivasena iddhimayo payogoti adinnādāne cha payogāsāhatthikādayo vuttā. Yathānurūpanti ettha sāhatthiko tāva pañcannampi avahārānaṃ vasena pavattati, tathā āṇattiyo nissaggiyo ca. Thāvaro theyyāvahārapasayhāvahārapaṭicchannāvahāravasena. Tathā sesāpīti daṭṭhabbaṃ.
మేథునసమాచారేసూతి సదారాసన్తోస-పరదారగమనవసేన దువిధేసు మేథునసమాచారేసు. అయమేవహి భేదో ఇధాధిప్పేతో. గోత్తరక్ఖితా సగోత్తేహి రక్ఖితా. ధమ్మరక్ఖితా సహధమ్మికేహి రక్ఖితా. సారక్ఖా ససామికా. యస్సా గమనే రఞ్ఞా దణ్డో ఠపితో, సా సపరిదణ్డా. భరియభావత్థం ధనేన కీతా ధనక్కీతా. ఛన్దేన వసన్తీ ఛన్దవాసినీ. భోగత్థం వసన్తీ భోగవాసినీ. పటత్థం వసన్తీ పటవాసినీ. ఉదకపత్తం ఆమసిత్వా గహితా ఓదపత్తకినీ. చుమ్బటకం అపనేత్వా గహితా ఓభటచుమ్బటా. కరమరానీతా ధజాహతా. తఙ్ఖణికా ముహుత్తికా. అభిభవిత్వా వీతిక్కమే మిచ్ఛాచారో మహాసావజ్జో, న తథా ద్విన్నం సమానఛన్దతాయ. అభిభవిత్వా వీతిక్కమనే సతిపి మగ్గేనమగ్గపటిపత్తిఅధివాసనే పురిముప్పన్నసేవనాభిసన్ధిపయోగాభావతో మిచ్ఛాచారో న హోతి అభిభుయ్యమానస్సాతి వదన్తి. సేవనాచిత్తే సతి పయోగాభావో అప్పమాణం యేభుయ్యేన ఇత్థియా సేవనాపయోగస్స అభావతో. తథా సతి పురేతరం సేవనాచిత్తస్స ఉపట్ఠానేపి తస్సా మిచ్ఛాచారో న సియా, తథా పురిసస్సపి సేవనాపయోగాభావేతి, తస్మా అత్తనో రుచియా పవత్తితస్స వసేన తయో, బలక్కారేన పవత్తితస్స వసేన తయోతి సబ్బేపి అగ్గహితగ్గహణేన చత్తారో సమ్భారాతి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
Methunasamācāresūti sadārāsantosa-paradāragamanavasena duvidhesu methunasamācāresu. Ayamevahi bhedo idhādhippeto. Gottarakkhitā sagottehi rakkhitā. Dhammarakkhitā sahadhammikehi rakkhitā. Sārakkhā sasāmikā. Yassā gamane raññā daṇḍo ṭhapito, sā saparidaṇḍā. Bhariyabhāvatthaṃ dhanena kītā dhanakkītā. Chandena vasantī chandavāsinī. Bhogatthaṃ vasantī bhogavāsinī. Paṭatthaṃ vasantī paṭavāsinī. Udakapattaṃ āmasitvā gahitā odapattakinī. Cumbaṭakaṃ apanetvā gahitā obhaṭacumbaṭā. Karamarānītā dhajāhatā. Taṅkhaṇikā muhuttikā. Abhibhavitvā vītikkame micchācāro mahāsāvajjo, na tathā dvinnaṃ samānachandatāya. Abhibhavitvā vītikkamane satipi maggenamaggapaṭipattiadhivāsane purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato micchācāro na hoti abhibhuyyamānassāti vadanti. Sevanācitte sati payogābhāvo appamāṇaṃ yebhuyyena itthiyā sevanāpayogassa abhāvato. Tathā sati puretaraṃ sevanācittassa upaṭṭhānepi tassā micchācāro na siyā, tathā purisassapi sevanāpayogābhāveti, tasmā attano ruciyā pavattitassa vasena tayo, balakkārena pavattitassa vasena tayoti sabbepi aggahitaggahaṇena cattāro sambhārāti vuttanti veditabbaṃ.
అత్థభఞ్జకోతి కమ్మపథవసేన వుత్తం. కమ్మపథకథా హేసాతి. అస్సాతి విసంవాదకస్స. ముసా వదతి ఏతేనాతి చేతనా ముసావాదో, ఇమస్మిం పక్ఖే అతథాకారేన వత్థునో విఞ్ఞాపనపయోగో ముసా, తంసముట్ఠాపికా చేతనాముసావాదోతి వుత్తత్తా తతో అఞ్ఞథా వత్తుం ‘‘అపరో నయో’’తిఆది వుత్తం. అత్తనో సన్తకం అదాతుకామతాయాతిఆది ముసావాదసామఞ్ఞేన వుత్తం. హసాధిప్పాయేనపి విసంవాదనపురక్ఖారస్స ముసావాదో. పరస్సాతి విసంవాదనవసేన విఞ్ఞాపేతబ్బస్స. సోతి ముసావాదపయోగో.
Atthabhañjakoti kammapathavasena vuttaṃ. Kammapathakathā hesāti. Assāti visaṃvādakassa. Musā vadati etenāti cetanā musāvādo, imasmiṃ pakkhe atathākārena vatthuno viññāpanapayogo musā, taṃsamuṭṭhāpikā cetanāmusāvādoti vuttattā tato aññathā vattuṃ ‘‘aparo nayo’’tiādi vuttaṃ. Attano santakaṃ adātukāmatāyātiādi musāvādasāmaññena vuttaṃ. Hasādhippāyenapi visaṃvādanapurakkhārassa musāvādo. Parassāti visaṃvādanavasena viññāpetabbassa. Soti musāvādapayogo.
సుఞ్ఞభావన్తి పీతివిరహితతాయ రిత్తభావం. ఫరుససద్దతాయ నేవ కణ్ణసుఖా. అత్థవిపన్నతాయ న హదయసుఖా. సంకిలిట్ఠచిత్తస్సాతి దోసేన, లోభేన వా దూసితచిత్తస్స.
Suññabhāvanti pītivirahitatāya rittabhāvaṃ. Pharusasaddatāya neva kaṇṇasukhā. Atthavipannatāya na hadayasukhā. Saṃkiliṭṭhacittassāti dosena, lobhena vā dūsitacittassa.
ఏకన్తఫరుసా చేతనాతి ఏతేన దుట్ఠచిత్తతంయేవ విభావేతి, దుట్ఠచిత్తతా చస్స అమరణాధిప్పాయవసేన దట్ఠబ్బా. సతి హి మరణాధిప్పాయే అత్థసిద్ధి, తదభావే పాణాతిపాతబ్యాపాదా సియున్తి. యం పటిచ్చ ఫరుసవాచా పయుజ్జతి, తస్స సమ్ముఖావ సీసం ఏతి. పరమ్ముఖాపి సీసం ఏతి ఏవాతి అపరే. తత్థాయం అధిప్పాయో యుత్తో సియా – సమ్ముఖా పయోగే అగారవాదీనం బలవభావతో సియా చేతనా బలవతీ, పరస్స చ తదత్థవిఞ్ఞాపనం, న తథా అసమ్ముఖాతి. యథా చ అక్కోసితే మతే ఆళహనే కతా ఖమాపనా ఉపవాదన్తరాయం నివత్తేతి, ఏవం పరమ్ముఖా పయుత్తా ఫరుసవాచా హోతియేవాతి సక్కా విఞ్ఞాతుం. తస్సాతి ఏకన్తఫరుసచేతనాయ ఏవ ఫరుసవాచాభావస్స ఆవిభావత్థం. మమ్మచ్ఛేదకో సవనఫరుసతాయాతి అధిప్పాయో. చిత్తసణ్హాతాయ ఫరుసవాచా న హోతి కమ్మపథా’ప్పత్తత్తా, కమ్మభావం పన న సక్కా వారేతుం. ఏవం అన్వయవసేన చేతనాఫరుసతాయ ఫరుసవాచం సాధేత్వా ఇదాని తమేవ బ్యతిరేకవసేన సాధేతుం ‘‘వచనసణ్హతాయా’’తిఆది వుత్తం. ఏసాతి ఫరుసవాచా. కమ్మపథభావం అప్పత్తా అప్పసావజ్జా, ఇతరా మహాసావజ్జా. తథా కిలేసానం ముదుతిబ్బతాభేదేహి సబ్బం పురిమసదిసం.
Ekantapharusā cetanāti etena duṭṭhacittataṃyeva vibhāveti, duṭṭhacittatā cassa amaraṇādhippāyavasena daṭṭhabbā. Sati hi maraṇādhippāye atthasiddhi, tadabhāve pāṇātipātabyāpādā siyunti. Yaṃ paṭicca pharusavācā payujjati, tassa sammukhāva sīsaṃ eti. Parammukhāpi sīsaṃ eti evāti apare. Tatthāyaṃ adhippāyo yutto siyā – sammukhā payoge agāravādīnaṃ balavabhāvato siyā cetanā balavatī, parassa ca tadatthaviññāpanaṃ, na tathā asammukhāti. Yathā ca akkosite mate āḷahane katā khamāpanā upavādantarāyaṃ nivatteti, evaṃ parammukhā payuttā pharusavācā hotiyevāti sakkā viññātuṃ. Tassāti ekantapharusacetanāya eva pharusavācābhāvassa āvibhāvatthaṃ. Mammacchedako savanapharusatāyāti adhippāyo. Cittasaṇhātāya pharusavācā na hoti kammapathā’ppattattā, kammabhāvaṃ pana na sakkā vāretuṃ. Evaṃ anvayavasena cetanāpharusatāya pharusavācaṃ sādhetvā idāni tameva byatirekavasena sādhetuṃ ‘‘vacanasaṇhatāyā’’tiādi vuttaṃ. Esāti pharusavācā. Kammapathabhāvaṃ appattā appasāvajjā, itarā mahāsāvajjā. Tathā kilesānaṃ mudutibbatābhedehi sabbaṃ purimasadisaṃ.
ఆసేవనం బహులీకరణం. యం ఉద్దిస్స పవత్తితో, తేన అగ్గహితే అప్పసావజ్జో, గహితే మహాసావజ్జో కమ్మపథప్పత్తితో. యో కోచి పన సమ్ఫప్పలాపో ద్వీహి సమ్భారేహి సిజ్ఝతి. కిలేసానం ముదుతిబ్బతావసేనపి అప్పసావజ్జమహాసావజ్జతా వేదితబ్బా.
Āsevanaṃ bahulīkaraṇaṃ. Yaṃ uddissa pavattito, tena aggahite appasāvajjo, gahite mahāsāvajjo kammapathappattito. Yo koci pana samphappalāpo dvīhi sambhārehi sijjhati. Kilesānaṃ mudutibbatāvasenapi appasāvajjamahāsāvajjatā veditabbā.
అత్తనో పరిణామనం చిత్తేనేవాతి వేదితబ్బం. హితసుఖం బ్యాపాదయతీతి యో తం ఉప్పాదేతి, తస్స హితసుఖం వినాసేతి. అహో వతాతి ఇమినా అచ్చన్తవినాసచిన్తనం దీపేతి. ఏవం హిస్స దారుణపవత్తియా కమ్మపథప్పత్తి. యథాభుచ్చగహణాభావేనాతి యాథావగ్గాహస్స అభావేన అనిచ్చాదిసభావస్స నిచ్చాదితో గహణేన. మిచ్ఛా పస్సతీతి వితథం పస్సతి. సమ్ఫప్పలాపో వియాతి ఇమినా ఆసేవనస్స మన్దతాయ అప్పసావజ్జతం, మహన్తతాయ మహాసావజ్జతం దస్సేతి. గహితాకారవిపరీతతాతి మిచ్ఛాదిట్ఠియా గహితాకారస్స విపరీతభావో. వత్థునోతి తస్సా అయథాభూతసభావమాహ. తథాభావేనాతి గహితాకారేనేవ తస్స దిట్ఠిగతికస్స, తస్స వా వత్థునో ఉపట్ఠానం ఏవమేతం, న ఇతో అఞ్ఞథాతి.
Attano pariṇāmanaṃ cittenevāti veditabbaṃ. Hitasukhaṃ byāpādayatīti yo taṃ uppādeti, tassa hitasukhaṃ vināseti. Aho vatāti iminā accantavināsacintanaṃ dīpeti. Evaṃ hissa dāruṇapavattiyā kammapathappatti. Yathābhuccagahaṇābhāvenāti yāthāvaggāhassa abhāvena aniccādisabhāvassa niccādito gahaṇena. Micchā passatīti vitathaṃ passati. Samphappalāpo viyāti iminā āsevanassa mandatāya appasāvajjataṃ, mahantatāya mahāsāvajjataṃ dasseti. Gahitākāraviparītatāti micchādiṭṭhiyā gahitākārassa viparītabhāvo. Vatthunoti tassā ayathābhūtasabhāvamāha. Tathābhāvenāti gahitākāreneva tassa diṭṭhigatikassa, tassa vā vatthuno upaṭṭhānaṃ evametaṃ, na ito aññathāti.
ధమ్మతోతి సభావతో. కోట్ఠాసతోతి ఫస్సపఞ్చమకాదీసు చిత్తఙ్గకోట్ఠాసేసు యం కోట్ఠాసా హోన్తి, తతోతి అత్థో. చేతనాధమ్మాతి చేతనాసభావా.
Dhammatoti sabhāvato. Koṭṭhāsatoti phassapañcamakādīsu cittaṅgakoṭṭhāsesu yaṃ koṭṭhāsā honti, tatoti attho. Cetanādhammāti cetanāsabhāvā.
పటిపాటియా సత్తాతి ఏత్థ నను చేతనా అభిధమ్మే కమ్మపథేసు న వుత్తాతి పటిపాటియా సత్తన్నం కమ్మపథభావో న యుత్తోతి? న, అవచనస్స అఞ్ఞహేతుకత్తా. న హి తత్థ చేతనాయ అకమ్మపథత్తా కమ్మపథరాసిమ్హి అవచనం, కదాచి పన కమ్మపథో హోతి, న సబ్బదాతి కమ్మపథభావస్స అనియతత్తా అవచనం. యదా పన కమ్మపథో హోతి, తదా కమ్మపథరాసిసఙ్గహో న నివారితో. ఏత్థాహ – యది చేతనాయ సబ్బదా కమ్మపథభావాభావతో అనియతో కమ్మపథభావోతి కమ్మపథరాసిమ్హి అవచనం, నను అభిజ్ఝాదీనం కమ్మపథభావం అప్పత్తానం అత్థితాయ అనియతో కమ్మపథభావోతి తేసమ్పి కమ్మపథరాసిమ్హి అవచనం ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి కమ్మపథతాతంసభాగతాహి తేసం తత్థ వుత్తత్తా. యది ఏవం చేతనాపి తత్థ వత్తబ్బా సియా? సచ్చమేతం, సా పన పాణాతిపాతాదికాతి పాకటో, తస్సా కమ్మపథభావోతి న వుత్తా సియా. చేతనాయ హి – ‘‘చేతనాహం, భిక్ఖవే, కమ్మం వదామి (అ॰ ని॰ ౬.౬౩; కథా॰ ౫౩౯), తివిధా, భిక్ఖవే, కాయసఞ్చేతనా అకుసలం కాయకమ్మ’’న్తిఆదివచనతో (కథా॰ ౫౩౯) కమ్మభావో పాకటో, కమ్మంయేవ చ సుగతిదుగ్గతీనం తత్థ ఉప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖానఞ్చ పథభావేన పవత్తం కమ్మపథోతి వుచ్చతీతి పాకటో తస్సా కమ్మపథభావో, అభిజ్ఝాదీనం పన చేతనాసమీహనభావేన సుచరితదుచ్చరితభావో చేతనాజనితపిట్ఠివట్టకభావేన సుగతిదుగ్గతితదుప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖానం పథభావో చాతి న తథా పాకటో కమ్మపథభావోతి తేయేవ తేన సభావేన దస్సేతుం అభిధమ్మే చేతనా కమ్మపథరాసిభావేన న వుత్తా , అతథాజాతియకత్తా వా చేతనా తేహి సద్ధిం న వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. మూలం పత్వాతి మూలదేసనం పత్వా, మూలసభావేసు ధమ్మేసు వుచ్చమానేసూతి అత్థో.
Paṭipāṭiyā sattāti ettha nanu cetanā abhidhamme kammapathesu na vuttāti paṭipāṭiyā sattannaṃ kammapathabhāvo na yuttoti? Na, avacanassa aññahetukattā. Na hi tattha cetanāya akammapathattā kammapatharāsimhi avacanaṃ, kadāci pana kammapatho hoti, na sabbadāti kammapathabhāvassa aniyatattā avacanaṃ. Yadā pana kammapatho hoti, tadā kammapatharāsisaṅgaho na nivārito. Etthāha – yadi cetanāya sabbadā kammapathabhāvābhāvato aniyato kammapathabhāvoti kammapatharāsimhi avacanaṃ, nanu abhijjhādīnaṃ kammapathabhāvaṃ appattānaṃ atthitāya aniyato kammapathabhāvoti tesampi kammapatharāsimhi avacanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati kammapathatātaṃsabhāgatāhi tesaṃ tattha vuttattā. Yadi evaṃ cetanāpi tattha vattabbā siyā? Saccametaṃ, sā pana pāṇātipātādikāti pākaṭo, tassā kammapathabhāvoti na vuttā siyā. Cetanāya hi – ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi (a. ni. 6.63; kathā. 539), tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanato (kathā. 539) kammabhāvo pākaṭo, kammaṃyeva ca sugatiduggatīnaṃ tattha uppajjanakasukhadukkhānañca pathabhāvena pavattaṃ kammapathoti vuccatīti pākaṭo tassā kammapathabhāvo, abhijjhādīnaṃ pana cetanāsamīhanabhāvena sucaritaduccaritabhāvo cetanājanitapiṭṭhivaṭṭakabhāvena sugatiduggatitaduppajjanakasukhadukkhānaṃ pathabhāvo cāti na tathā pākaṭo kammapathabhāvoti teyeva tena sabhāvena dassetuṃ abhidhamme cetanā kammapatharāsibhāvena na vuttā , atathājātiyakattā vā cetanā tehi saddhiṃ na vuttāti daṭṭhabbaṃ. Mūlaṃ patvāti mūladesanaṃ patvā, mūlasabhāvesu dhammesu vuccamānesūti attho.
అదిన్నాదానం సత్తారమ్మణన్తి ఇదం ‘‘పఞ్చ సిక్ఖాపదా పరిత్తారమ్మణా ఏవ వా’’తి ఇమాయ పఞ్హపుచ్ఛకపాళియా విరుజ్ఝతి. యఞ్హి పాణాతిపాతాదిదుస్సీల్యస్స ఆరమ్మణం, తదేవ తం వేరమణియా ఆరమ్మణం. వీతిక్కమితబ్బవత్థుతో ఏవ హి విరతీతి. సత్తారమ్మణన్తి వా సత్తసఙ్ఖాతం సఙ్ఖారారమ్మణమేవ ఉపాదాయ వుత్తన్తి నాయం విరోధో. తథా హి వుత్తం సమ్మోహవినోదనియం (విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౧౪) ‘‘యాని సిక్ఖాపదాని ఏత్థ సత్తారమ్మణానీతి వుత్తాని, తాని యస్మా సత్తోతి సఙ్ఖ్యం గతం సఙ్ఖారమేవ ఆరమ్మణం కరోన్తీ’’తి. విసభాగవత్థునో ‘‘ఇత్థీ, పురిసో’’తి గహేతబ్బతో సత్తారమ్మణోతి ఏకే. ‘‘ఏకో దిట్ఠో, ద్వే సుతా’’తిఆదినా సమ్ఫప్పలపనే దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేన. తథా అభిజ్ఝాతి ఏత్థ తథా-సద్దో ‘‘దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేనా’’తి ఇదమ్పి ఉపసంహరతి, న సత్తసఙ్ఖారారమ్మణతం ఏవ దస్సనాదివసేన అభిజ్ఝాయనతో. ‘‘నత్థి సత్తా ఓపపాతికా’’తి పవత్తమానాపి మిచ్ఛాదిట్ఠి తేభూమకధమ్మవిసయావాతి అధిప్పాయేనస్సా సఙ్ఖారారమ్మణతా వుత్తా. కథం పన మిచ్ఛాదిట్ఠియా సబ్బే తేభూమకధమ్మా ఆరమ్మణం హోన్తీతి? సాధారణతో. ‘‘నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో’’తి హి పవత్తమానాయ అత్థతో రూపారుపావచరధమ్మాపి గహితా ఏవ హోన్తీతి.
Adinnādānaṃ sattārammaṇanti idaṃ ‘‘pañca sikkhāpadā parittārammaṇā eva vā’’ti imāya pañhapucchakapāḷiyā virujjhati. Yañhi pāṇātipātādidussīlyassa ārammaṇaṃ, tadeva taṃ veramaṇiyā ārammaṇaṃ. Vītikkamitabbavatthuto eva hi viratīti. Sattārammaṇanti vā sattasaṅkhātaṃ saṅkhārārammaṇameva upādāya vuttanti nāyaṃ virodho. Tathā hi vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 714) ‘‘yāni sikkhāpadāni ettha sattārammaṇānīti vuttāni, tāni yasmā sattoti saṅkhyaṃ gataṃ saṅkhārameva ārammaṇaṃ karontī’’ti. Visabhāgavatthuno ‘‘itthī, puriso’’ti gahetabbato sattārammaṇoti eke. ‘‘Eko diṭṭho, dve sutā’’tiādinā samphappalapane diṭṭhasutamutaviññātavasena. Tathā abhijjhāti ettha tathā-saddo ‘‘diṭṭhasutamutaviññātavasenā’’ti idampi upasaṃharati, na sattasaṅkhārārammaṇataṃ eva dassanādivasena abhijjhāyanato. ‘‘Natthi sattā opapātikā’’ti pavattamānāpi micchādiṭṭhi tebhūmakadhammavisayāvāti adhippāyenassā saṅkhārārammaṇatā vuttā. Kathaṃ pana micchādiṭṭhiyā sabbe tebhūmakadhammā ārammaṇaṃ hontīti? Sādhāraṇato. ‘‘Natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti hi pavattamānāya atthato rūpārupāvacaradhammāpi gahitā eva hontīti.
సుఖబహులతాయ రాజానో హసమానాపి ‘‘చోరం ఘాతేథా’’తి వదన్తి, హాసో పన తేసం అఞ్ఞవిసయోతి ఆహ ‘‘సన్నిట్ఠాపక…పే॰… హోతీ’’తి.
Sukhabahulatāya rājāno hasamānāpi ‘‘coraṃ ghātethā’’ti vadanti, hāso pana tesaṃ aññavisayoti āha ‘‘sanniṭṭhāpaka…pe… hotī’’ti.
కేసఞ్చీతి సహజాతానం అదిన్నాదానాదీనం. సమ్పయుత్తపభావకట్ఠేనాతి సమ్పయుత్తో హుత్వా ఉప్పాదకట్ఠేన. కేసఞ్చీతి అసహజాతానం. ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేనాతి ఏతేన మూలట్ఠేన లోభస్స ఉపకారతం నివత్తేతి. సుప్పతిట్ఠితభావసాధనట్ఠో హి మూలట్ఠో, సో చ హేతుపచ్చయతాఅవినాభావీ, తేన చేత్థ మూలమివ మూలన్తి గహేతబ్బం, నిప్పరియాయతో పన పుబ్బే ‘‘కేసఞ్చీ’’తి వుత్తానం సహజాతానం మూలభావో వేదితబ్బో. రత్తో ఖోతిఆదినా సుత్తపదేనపి పాణాతిపాతాదీనం అకుసలానం లోభస్స మూలకారణతం విభావేతి, న మూలట్ఠేనుపకారత్థం అవిసేసతో తేసం హేతుపచ్చయత్తాభావతో.
Kesañcīti sahajātānaṃ adinnādānādīnaṃ. Sampayuttapabhāvakaṭṭhenāti sampayutto hutvā uppādakaṭṭhena. Kesañcīti asahajātānaṃ. Upanissayapaccayaṭṭhenāti etena mūlaṭṭhena lobhassa upakārataṃ nivatteti. Suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭho hi mūlaṭṭho, so ca hetupaccayatāavinābhāvī, tena cettha mūlamiva mūlanti gahetabbaṃ, nippariyāyato pana pubbe ‘‘kesañcī’’ti vuttānaṃ sahajātānaṃ mūlabhāvo veditabbo. Ratto khotiādinā suttapadenapi pāṇātipātādīnaṃ akusalānaṃ lobhassa mūlakāraṇataṃ vibhāveti, na mūlaṭṭhenupakāratthaṃ avisesato tesaṃ hetupaccayattābhāvato.
అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Akusalakammapathavaṇṇanā niṭṭhitā.
కుసలకమ్మపథవణ్ణనా
Kusalakammapathavaṇṇanā
వేరన్తి పాణాతిపాతాదిపాపధమ్మం. సో హి వేరహేతుతాయ ‘‘వేర’’న్తి వుచ్చతి, తం మణతి ‘‘మయి ఇధ ఠితాయ కథమాగచ్ఛసీ’’తి తజ్జేన్తీ వియ నివారేతీతి వేరమణీ. తేనాహ ‘‘పజహతీ’’తి. ‘‘విరమణీ’’తి వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ఏవ-కారం కత్వా ఏవం వుత్తం. విభఙ్గే (విభ॰ ౭౦౩, ౭౦౪) ఏవ నిద్దిసనవసేన ఏవం వుత్తా. అసమాదిన్నసీలస్స సమ్పత్తతో యథాఉపట్ఠితవీతిక్కమితబ్బవత్థుతో విరతి సమ్పత్తవిరతి, సమాదానవసేన ఉప్పన్నా విరతి సమాదానవిరతి, సమాదానవసేన ఉప్పన్నా విరతి సమాదానవిరతి, కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనవసేన పవత్తావిరతి సముచ్ఛేదవిరతి.
Veranti pāṇātipātādipāpadhammaṃ. So hi verahetutāya ‘‘vera’’nti vuccati, taṃ maṇati ‘‘mayi idha ṭhitāya kathamāgacchasī’’ti tajjentī viya nivāretīti veramaṇī. Tenāha ‘‘pajahatī’’ti. ‘‘Viramaṇī’’ti vattabbe niruttinayena eva-kāraṃ katvā evaṃ vuttaṃ. Vibhaṅge (vibha. 703, 704) eva niddisanavasena evaṃ vuttā. Asamādinnasīlassa sampattato yathāupaṭṭhitavītikkamitabbavatthuto virati sampattavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, kilesānaṃ samucchindanavasena pavattāvirati samucchedavirati.
జీవమానససస్స మంసరుధిరసమ్మిస్సతాయ అల్లససమంసం. ముఞ్చి సబ్బత్థ సమకరుణతాయ. సచ్చం వత్వా ‘‘ఏతేన సచ్చవజ్జేన మయ్హం మాతు రోగో సమ్మతూ’’తి అధిట్ఠాసి.
Jīvamānasasassa maṃsarudhirasammissatāya allasasamaṃsaṃ. Muñci sabbattha samakaruṇatāya. Saccaṃ vatvā ‘‘etena saccavajjena mayhaṃ mātu rogo sammatū’’ti adhiṭṭhāsi.
మహాసప్పోతి అజగరో. ముఞ్చిత్వా అగమాసి సీలతేజేన.
Mahāsappoti ajagaro. Muñcitvā agamāsi sīlatejena.
కోసల్లం వుచ్చతి ఞాణం, కోసల్లేన, కోసల్లతో వా పవత్తియా ఉపగమనతో. కుచ్ఛితసయనతోతి కుచ్ఛితేనాకారేన సయనతో అనుసయనతో, పవత్తనతో వా. ‘‘వేరమణికుసలా’’తి వత్తబ్బాపి పుచ్ఛానురూపం విస్సజ్జనన్తి ‘‘కుసలా’’తి న వుత్తా, ‘‘కుసల’’న్త్వేవ వుత్తా.
Kosallaṃ vuccati ñāṇaṃ, kosallena, kosallato vā pavattiyā upagamanato. Kucchitasayanatoti kucchitenākārena sayanato anusayanato, pavattanato vā. ‘‘Veramaṇikusalā’’ti vattabbāpi pucchānurūpaṃ vissajjananti ‘‘kusalā’’ti na vuttā, ‘‘kusala’’ntveva vuttā.
కామఞ్చేత్థ పాళియం విరతియోవ ఆగతా, సిక్ఖాపదవిభఙ్గే (విభ॰ ౭౦౪) పన చేతనాపి ఆహరిత్వా దీపితాతి తదుభయమ్పి గణ్హన్తో ‘‘చేతనాపి వట్టన్తి విరతియోపీ’’తి ఆహ.
Kāmañcettha pāḷiyaṃ viratiyova āgatā, sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 704) pana cetanāpi āharitvā dīpitāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘cetanāpi vaṭṭanti viratiyopī’’ti āha.
అనభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా కమ్మపథకోట్ఠాసం పత్వా అనభిజ్ఝాతి వుత్తధమ్మో మూలతో అలోభో కుసలమూలం హోతీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.
Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā kammapathakoṭṭhāsaṃ patvā anabhijjhāti vuttadhammo mūlato alobho kusalamūlaṃ hotīti evamattho daṭṭhabbo. Sesapadadvayepi eseva nayo.
దుస్సీల్యారమ్మణా తదారమ్మణా జీవితిన్ద్రియాదిఆరమ్మణా కథం దుస్సీల్యాని పజహన్తీతి తం దస్సేతుం ‘‘యథా పనా’’తిఆది వుత్తం.
Dussīlyārammaṇā tadārammaṇā jīvitindriyādiārammaṇā kathaṃ dussīlyāni pajahantīti taṃ dassetuṃ ‘‘yathā panā’’tiādi vuttaṃ.
అనభిజ్ఝా …పే॰… విరమన్తస్సాతి అభిజ్ఝం పజహన్తస్సాతి అత్థో. న హి మనోదుచ్చరితతో విరతి అత్థి అనభిజ్ఝాదీహేవ తప్పహానసిద్ధితో. తేసు అలోభోతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం అకుసలమూలేసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
Anabhijjhā…pe… viramantassāti abhijjhaṃ pajahantassāti attho. Na hi manoduccaritato virati atthi anabhijjhādīheva tappahānasiddhito. Tesu alobhotiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ akusalamūlesu vuttanayeneva veditabbaṃ.
అప్పనావారన్తి నిగమనవారం. ఏకేన నయేనాతి వేదనాదివసేన అరూపముఖేనేవ అనేకవిధేసు విపస్సనాకమ్మట్ఠానేసు ఏకేన కమ్మట్ఠాననయేన. ‘‘ఠపేత్వా అభిజ్ఝం నవ అకుసలకమ్మపథా’’తి వత్తబ్బం. దసాతి వా ఇదం ‘‘కుసలకమ్మపథా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం ‘‘అకుసలకమ్మపథా చ దస కుసలకమ్మపథా చా’’తి. ‘‘ఠపేత్వా అభిజ్ఝ’’న్తి హి ఇమినావ అకుసలకమ్మపథానం నవభావో వుత్తో హోతి. అథ వా దసాతి ఇదం ఉభయథాపి సమ్బన్ధితబ్బం. అభిజ్ఝా హి పహాతబ్బాపి సతి పరిఞ్ఞేయ్యతం నాతివత్తతీతి. తథా హి వుత్తం ‘‘రూపతణ్హా పియరూపం సాతరూప’’న్తిఆది, తస్మా సా తాయ పరిఞ్ఞేయ్యతాయ దుక్ఖసచ్చేపి సఙ్గహం లభతేవ, పహాతబ్బం పన ఉపాదాయ ‘‘ఠపేత్వా అభిజ్ఝ’’న్తి వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘పరియాయేన పన సబ్బేపి కమ్మపథా దుక్ఖసచ్చ’’న్తి. అభిజ్ఝాలోభానం పవత్తిఆకారసిద్ధభేదం ఉపాదాయ ‘‘ఇమే ద్వే ధమ్మా’’తి వుత్తం. సుత్తన్తనయేన తణ్హా ‘‘సముదయసచ్చ’’న్తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘నిప్పరియాయేన సముదయసచ్చ’’న్తి. అప్పవత్తీతి అప్పవత్తినిమిత్తమాహ యథా ‘‘రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౩౧౪). సప్పచ్చయతాయ సఙ్ఖతసభావే దుక్ఖసచ్చే గహితే అప్పచ్చయతాయ అసఙ్ఖతం నిరోధసచ్చం పటిపక్ఖతో ఆవత్తతి, ఏకన్తసావజ్జే ఆచయగామిలక్ఖణే సముదయసచ్చే గహితే సావజ్జా విగమనం అపచయగామిలక్ఖణం మగ్గసచ్చంపటిపక్ఖతో ఆవత్తతీతి ద్వే ఆవత్తహారవసేన వేదితబ్బానీతి వుత్తం. తేనేవాహ నేత్తియం (నేత్తి॰ ౪.నిద్దేసవార) –
Appanāvāranti nigamanavāraṃ. Ekena nayenāti vedanādivasena arūpamukheneva anekavidhesu vipassanākammaṭṭhānesu ekena kammaṭṭhānanayena. ‘‘Ṭhapetvā abhijjhaṃ nava akusalakammapathā’’ti vattabbaṃ. Dasāti vā idaṃ ‘‘kusalakammapathā’’ti iminā sambandhitabbaṃ ‘‘akusalakammapathā ca dasa kusalakammapathā cā’’ti. ‘‘Ṭhapetvā abhijjha’’nti hi imināva akusalakammapathānaṃ navabhāvo vutto hoti. Atha vā dasāti idaṃ ubhayathāpi sambandhitabbaṃ. Abhijjhā hi pahātabbāpi sati pariññeyyataṃ nātivattatīti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘rūpataṇhā piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādi, tasmā sā tāya pariññeyyatāya dukkhasaccepi saṅgahaṃ labhateva, pahātabbaṃ pana upādāya ‘‘ṭhapetvā abhijjha’’nti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘pariyāyena pana sabbepi kammapathā dukkhasacca’’nti. Abhijjhālobhānaṃ pavattiākārasiddhabhedaṃ upādāya ‘‘ime dve dhammā’’ti vuttaṃ. Suttantanayena taṇhā ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti āha ‘‘nippariyāyena samudayasacca’’nti. Appavattīti appavattinimittamāha yathā ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.314). Sappaccayatāya saṅkhatasabhāve dukkhasacce gahite appaccayatāya asaṅkhataṃ nirodhasaccaṃ paṭipakkhato āvattati, ekantasāvajje ācayagāmilakkhaṇe samudayasacce gahite sāvajjā vigamanaṃ apacayagāmilakkhaṇaṃ maggasaccaṃpaṭipakkhato āvattatīti dve āvattahāravasena veditabbānīti vuttaṃ. Tenevāha nettiyaṃ (netti. 4.niddesavāra) –
‘‘ఏకమ్హి పదట్ఠానే, పరియేసతి సేసకం పదట్ఠానం;
‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;
ఆవత్తతి పటిపక్ఖే, ఆవత్తో నామ సో హారో’’తి.
Āvattati paṭipakkhe, āvatto nāma so hāro’’ti.
సబ్బాకారేనాతి కామరాగరూపరాగాదిసబ్బప్పకారేహి, సబ్బతో వా అపాయగమనీయాదిఆకారతో, తత్థ కిఞ్చిపి అనవసేసేత్వా వా. సబ్బాకారేనేవాతి సబ్బాకారతో. నీహరిత్వాతి అపనేత్వా, సముచ్ఛిన్దిత్వాఇచ్చేవ అత్థో. కఞ్చి ధమ్మం అనవకారీకరిత్వాతి రూపవేదనాదీసు కఞ్చి ఏకధమ్మమ్పి అవినిబ్భోగం కత్వా, ఏకేకతో అగ్గహేత్వా సమూహతోవ గహేత్వాతి అత్థో. అస్మీతి అహమస్మీతి మానగ్గాహవసేన. సో పన యస్మా పఞ్చక్ఖన్ధే నిరవసేసతో గణ్హాతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమూహగ్గహణాకారేనా’’తి. యస్మా చేత్థ అగ్గమగ్గచిత్తం వుచ్చతి, తస్మా ఆహ ‘‘దిట్ఠిసదిసం మానానుసయ’’న్తి. ‘‘యం రూపం తం అహ’’న్తిఆదినా యథా దిట్ఠి రూపాదిం ‘‘అహమస్మీ’’తి గణ్హన్తీ పవత్తతి, ఏవం మానోపి ‘‘సేయ్యోహమస్మీ’’తిఆదినాతి ఆహ ‘‘మానానుసయో అస్మీతి పవత్తత్తా దిట్ఠిసదిసో’’తి. పరిచ్ఛేదకరోతి ఓసానపరిచ్ఛేదకరో ఇతో పరం దుక్ఖస్సాభావకరణతో. కమ్మపథదేసనాయాతి కమ్మపథముఖేన పవత్తచతుసచ్చదేసనాయ. మనసికారప్పటివేధవసేనాతి విపస్సనామనసికారమగ్గప్పటివేధవసేన.
Sabbākārenāti kāmarāgarūparāgādisabbappakārehi, sabbato vā apāyagamanīyādiākārato, tattha kiñcipi anavasesetvā vā. Sabbākārenevāti sabbākārato. Nīharitvāti apanetvā, samucchinditvāicceva attho. Kañci dhammaṃ anavakārīkaritvāti rūpavedanādīsu kañci ekadhammampi avinibbhogaṃ katvā, ekekato aggahetvā samūhatova gahetvāti attho. Asmīti ahamasmīti mānaggāhavasena. So pana yasmā pañcakkhandhe niravasesato gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘samūhaggahaṇākārenā’’ti. Yasmā cettha aggamaggacittaṃ vuccati, tasmā āha ‘‘diṭṭhisadisaṃ mānānusaya’’nti. ‘‘Yaṃ rūpaṃ taṃ aha’’ntiādinā yathā diṭṭhi rūpādiṃ ‘‘ahamasmī’’ti gaṇhantī pavattati, evaṃ mānopi ‘‘seyyohamasmī’’tiādināti āha ‘‘mānānusayo asmīti pavattattā diṭṭhisadiso’’ti. Paricchedakaroti osānaparicchedakaro ito paraṃ dukkhassābhāvakaraṇato. Kammapathadesanāyāti kammapathamukhena pavattacatusaccadesanāya. Manasikārappaṭivedhavasenāti vipassanāmanasikāramaggappaṭivedhavasena.
కుసలకమ్మపథవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Kusalakammapathavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఆహారవారవణ్ణనా
Āhāravāravaṇṇanā
౯౦. ఆహరతీతి (సం॰ ని॰ టీ॰ ౨.౨.౧౧) ఆనేతి, ఉప్పాదేతి ఉపత్థమ్భేతి చాతి అత్థో. నిబ్బత్తాతి పసుతా. తతో పట్ఠాయ హి లోకే జాతవోహారో. పటిసన్ధిగ్గహణతో పన పట్ఠాయ యావ మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనం, తావ సమ్భవేసినో. ఏస తావ గబ్భసేయ్యకేసు భూతసమ్భవేసివిభాగో, ఇతరేసు పన పఠమచిత్తాదివసేన వుత్తో. సమ్భవ-సద్దో చేత్థ గబ్భసేయ్యకానం వసేన పసూతిపరియాయో, ఇతరేసం వసేన ఉప్పత్తిపరియాయో. పఠమచిత్తపఠమఇరియాపథక్ఖణేసు హి తే సమ్భవం ఉప్పత్తిం ఏసన్తి ఉపగచ్ఛన్తి నామ, న తావ భూతా ఉప్పత్తియా న సుప్పతిట్ఠితత్తా. భూతాయేవ సబ్బసో భవేసనాయ సముచ్ఛిన్నత్తా. న పున భవిస్సన్తీతి అవధారణేన నివత్తితమత్థం దస్సేతి, ‘‘యో చ కాలఘసో భూతో’’తిఆదీసు (జా॰ ౧.౨.౧౯౦) భూత-సద్దస్స ఖీణాసవవాచితా దట్ఠబ్బా. వా-సద్దో చేత్థ సమ్పిణ్డనత్థో ‘‘అగ్గినా వా ఉదకేన వా’’తిఆదీసు (ఉదా॰ ౭౬) వియ.
90.Āharatīti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.11) āneti, uppādeti upatthambheti cāti attho. Nibbattāti pasutā. Tato paṭṭhāya hi loke jātavohāro. Paṭisandhiggahaṇato pana paṭṭhāya yāva mātukucchito nikkhamanaṃ, tāva sambhavesino. Esa tāva gabbhaseyyakesu bhūtasambhavesivibhāgo, itaresu pana paṭhamacittādivasena vutto. Sambhava-saddo cettha gabbhaseyyakānaṃ vasena pasūtipariyāyo, itaresaṃ vasena uppattipariyāyo. Paṭhamacittapaṭhamairiyāpathakkhaṇesu hi te sambhavaṃ uppattiṃ esanti upagacchanti nāma, na tāva bhūtā uppattiyā na suppatiṭṭhitattā. Bhūtāyeva sabbaso bhavesanāya samucchinnattā. Na puna bhavissantīti avadhāraṇena nivattitamatthaṃ dasseti, ‘‘yo ca kālaghaso bhūto’’tiādīsu (jā. 1.2.190) bhūta-saddassa khīṇāsavavācitā daṭṭhabbā. Vā-saddo cettha sampiṇḍanattho ‘‘agginā vā udakena vā’’tiādīsu (udā. 76) viya.
యథాసకం పచ్చయభావేన అత్తభావస్స పట్ఠపనమేవేత్థఆహారేహి కాతబ్బఅనుగ్గహోతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘వచనభేదో…పే॰… ఏకోయేవా’’తి. సత్తస్స ఉప్పన్నధమ్మానన్తి సత్తస్ససన్తానే ఉప్పన్నధమ్మానం. యథా ‘‘వస్ససతం తిట్ఠతీ’’తి వుత్తే అనుప్పబన్ధవసేన పవత్తతీతి వుత్తం హోతి, ఏవం ఠితియాతి అనుప్పబన్ధవసేన పవత్తియాతి అత్థో, సా పన అవిచ్ఛేదోతి ఆహ ‘‘అవిచ్ఛేదాయా’’తి. అనుప్పబన్ధధమ్ముప్పత్తియా సత్తసన్తానో అనుగ్గహితో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘అనుప్పన్నానం ఉప్పాదాయా’’తి. ఏతానీతి ఠితిఅనుగ్గహపదాని. ఉభయత్థ దట్ఠబ్బాని, న యథాసఙ్ఖ్యం.
Yathāsakaṃ paccayabhāvena attabhāvassa paṭṭhapanamevetthaāhārehi kātabbaanuggahoti adhippāyenāha ‘‘vacanabhedo…pe… ekoyevā’’ti. Sattassa uppannadhammānanti sattassasantāne uppannadhammānaṃ. Yathā ‘‘vassasataṃ tiṭṭhatī’’ti vutte anuppabandhavasena pavattatīti vuttaṃ hoti, evaṃ ṭhitiyāti anuppabandhavasena pavattiyāti attho, sā pana avicchedoti āha ‘‘avicchedāyā’’ti. Anuppabandhadhammuppattiyā sattasantāno anuggahito nāma hotīti āha ‘‘anuppannānaṃ uppādāyā’’ti. Etānīti ṭhitianuggahapadāni. Ubhayattha daṭṭhabbāni, na yathāsaṅkhyaṃ.
వత్థుగతా ఓజా వత్థు వియ తేన సద్ధిం ఆహరితబ్బతం గచ్ఛతీతి వుత్తం ‘‘అజ్ఝోహరితబ్బతో ఆహారో’’తి. నిబ్బత్తితఓజం పన సన్ధాయ ‘‘కబళీకారాహారో ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతీ’’తి వక్ఖతి. ఓళారికతా అప్పోజతాయ, న వత్థునో థూలతాయ, కథినతాయ వా, తస్మా యస్మిం వత్థుస్మిం పరిత్తా ఓజా హోతి, తం ఓళారికం. సప్పాదయో దుక్ఖుప్పాదకతాయ ఓళారికావేదితబ్బా. విసాణాదీనం తివస్సఛడ్డితానం పూతిభూత్తతా ముదుకతాతి వదన్తి, తరచ్ఛఖేళతేమికతాయ పన తథాభూతానం తేసం ముదుకతా. ధమ్మసభావో హేస. ససానం ఆహారో సుఖుమో తరుణతిణసస్సఖాదనతో. సకుణానం ఆహారో సుఖుమో తిణబీజాదిఖాదనతో. పచ్చన్తవాసీనం సుఖుమో, తేసఞ్హి సాకపణ్ణసుక్ఖకురపదుమపత్తమ్పి ఆహారోతి. తేసం పరనిమ్మితవసవత్తీనం. సుఖుమోత్వేవాతి న కిఞ్చి ఉపాదాయ, అథ ఖో సుఖుమో ఇచ్చేవ నిట్ఠం పత్తో తతో పరం సుఖుమస్స అభావతో.
Vatthugatā ojā vatthu viya tena saddhiṃ āharitabbataṃ gacchatīti vuttaṃ ‘‘ajjhoharitabbato āhāro’’ti. Nibbattitaojaṃ pana sandhāya ‘‘kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakarūpāni āharatī’’ti vakkhati. Oḷārikatā appojatāya, na vatthuno thūlatāya, kathinatāya vā, tasmā yasmiṃ vatthusmiṃ parittā ojā hoti, taṃ oḷārikaṃ. Sappādayo dukkhuppādakatāya oḷārikāveditabbā. Visāṇādīnaṃ tivassachaḍḍitānaṃ pūtibhūttatā mudukatāti vadanti, taracchakheḷatemikatāya pana tathābhūtānaṃ tesaṃ mudukatā. Dhammasabhāvo hesa. Sasānaṃāhāro sukhumo taruṇatiṇasassakhādanato. Sakuṇānaṃ āhāro sukhumo tiṇabījādikhādanato. Paccantavāsīnaṃ sukhumo, tesañhi sākapaṇṇasukkhakurapadumapattampi āhāroti. Tesaṃ paranimmitavasavattīnaṃ. Sukhumotvevāti na kiñci upādāya, atha kho sukhumo icceva niṭṭhaṃ patto tato paraṃ sukhumassa abhāvato.
వత్థువసేన పనేత్థ ఆహారస్స ఓళారికసుఖుమతా వుత్తా, సా చస్స అప్పోజమహోజతాహి వేదితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది వుత్తం. పరిస్సమన్తి ఖుదావసేన ఉప్పన్నం సరీరఖేదం. వినోదేతీతి వత్థు తస్స వినోదనమత్తం కరోతి. న పన సక్కోతి పాలేతున్తి సరీరం యాపేతుం నప్పహోతి నిస్సారత్తా. న సక్కోతి పరిస్సమం వినోదేతుం ఆమాసయస్స అపూరణతో.
Vatthuvasena panettha āhārassa oḷārikasukhumatā vuttā, sā cassa appojamahojatāhi veditabbāti dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Parissamanti khudāvasena uppannaṃ sarīrakhedaṃ. Vinodetīti vatthu tassa vinodanamattaṃ karoti. Na pana sakkoti pāletunti sarīraṃ yāpetuṃ nappahoti nissārattā. Na sakkoti parissamaṃ vinodetuṃ āmāsayassa apūraṇato.
ఛబ్బిధోపీతి ఇమినా కస్సచిపి ఫస్సస్స అనవసేసితబ్బతమాహ. ఆహారస్సదేసనాక్కమేనేవేత్థ ఫస్సాదీనం దుతియాదితా, న అఞ్ఞేన కారణేనాతి ఆహ ‘‘దేసనానయో ఏవా’’తిఆది. మనసో సఞ్చేతనా, న సత్తస్సాతి దస్సనత్థం మనోగహణం యథా ‘‘చిత్తస్స ఠితి (ధ॰ స॰ ౧౧), చేతోవిముత్తి చా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౬౯) ఆహ ‘‘మనోసఞ్చేతనాతి చేతనా ఏవా’’తి. చిత్తన్తి యం కిఞ్చి చిత్తం, న విపాకవిఞ్ఞాణమేవ.
Chabbidhopīti iminā kassacipi phassassa anavasesitabbatamāha. Āhārassadesanākkamenevettha phassādīnaṃ dutiyāditā, na aññena kāraṇenāti āha ‘‘desanānayo evā’’tiādi. Manaso sañcetanā, na sattassāti dassanatthaṃ manogahaṇaṃ yathā ‘‘cittassa ṭhiti (dha. sa. 11), cetovimutti cā’’ti (ma. ni. 1.69) āha ‘‘manosañcetanāti cetanā evā’’ti. Cittanti yaṃ kiñci cittaṃ, na vipākaviññāṇameva.
పుబ్బే ‘‘ఆహారన్తి పచ్చయ’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘యది పచ్చయట్ఠో ఆహారట్ఠో’’తిఆదినా చోదేతి. అథ కస్మా ఇమేయేవ చత్తారో వుత్తాతి అథ కస్మా చత్తారోవ వుత్తా, ఇమే ఏవ చ వుత్తాతి యోజనా. విసేసపచ్చయత్తాతి ఏతేన యథా అఞ్ఞే పచ్చయధమ్మా అత్తనో పచ్చయుప్పన్నస్స పచ్చయావ హోన్తి, ఇమే పన తథా చ హోన్తి అఞ్ఞథా చాతి సమానేపి పచ్చయత్తే అతిరేకపచ్చయా హోన్తి, తస్మా ఆహారాతి వుత్తాతి ఇమమత్థం దస్సేతి. ఇదాని తం అతిరేకపచ్చయతం దస్సేతుం ‘‘విసేసపచ్చయో హీ’’తిఆది ఆరద్ధం. విసేసపచ్చయో రూపకాయస్స కబళీకారో ఆహారో ఉపత్థమ్భకభావతో. తేనాహ అట్ఠకథాయం (విసుద్ధి॰ ౨.౭౦౮; పట్ఠా॰ అట్ఠ॰ పచ్చయుద్దేసవణ్ణనా) ‘‘రూపారూపానం ఉపత్థమ్భకత్తేన ఉపకారకా చత్తారో ఆహారా ఆహారపచ్చయో’’తి. ఉపత్థమ్భకత్తఞ్హి సతిపి జనకత్తే అరూపీనం ఆహారానం ఆహారజరూపసముట్ఠాపకరూపాహారస్స చ హోతి, అసతి పన ఉపత్థమ్భకత్తే ఆహారానం జనకత్తం నత్థీతి ఉపత్థమ్భకత్తం పధానం. జనయమానోపి హి ఆహారో అవిచ్ఛేదవసేన ఉపత్థమ్భయమానో ఏవ జనేతీతి ఉపత్తమ్భకభావో ఏవ ఆహారభావో. వేదనాయ ఫస్సో విసేసపచ్చయో. ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి హి వుత్తం. ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి (ఉదా॰ ౧; మ॰ ని॰ ౩.౧౨౬) వచనతో విఞ్ఞాణస్సమనోసఞ్చేతనా. ‘‘చేతనా తివిధం భవం జనేతీ’’తి హి వుత్తం. ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి పన వచనతో నామరూపస్స విఞ్ఞాణం విసేసపచ్చయా. న హి ఓక్కన్తివిఞ్ఞాణాభావే నామరూపస్స అత్తసమ్భవో. యథాహ ‘‘విఞ్ఞాణఞ్చ హి, ఆనన్ద, మాతుకుచ్ఛిస్మిం న ఓక్కమిస్సథ, అపి ను ఖో నామరూపం మాతుకుచ్ఛిస్మిం సముచ్చిస్సథా’’తిఆది (దీ॰ ని॰ ౨.౧౧౫). వుత్తమేవత్థం సుత్తేన సాధేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం.
Pubbe ‘‘āhāranti paccaya’’nti vuttattā ‘‘yadi paccayaṭṭho āhāraṭṭho’’tiādinā codeti. Atha kasmā imeyeva cattāro vuttāti atha kasmā cattārova vuttā, ime eva ca vuttāti yojanā. Visesapaccayattāti etena yathā aññe paccayadhammā attano paccayuppannassa paccayāva honti, ime pana tathā ca honti aññathā cāti samānepi paccayatte atirekapaccayā honti, tasmā āhārāti vuttāti imamatthaṃ dasseti. Idāni taṃ atirekapaccayataṃ dassetuṃ ‘‘visesapaccayo hī’’tiādi āraddhaṃ. Visesapaccayo rūpakāyassa kabaḷīkāro āhāro upatthambhakabhāvato. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 2.708; paṭṭhā. aṭṭha. paccayuddesavaṇṇanā) ‘‘rūpārūpānaṃ upatthambhakattena upakārakā cattāro āhārā āhārapaccayo’’ti. Upatthambhakattañhi satipi janakatte arūpīnaṃ āhārānaṃ āhārajarūpasamuṭṭhāpakarūpāhārassa ca hoti, asati pana upatthambhakatte āhārānaṃ janakattaṃ natthīti upatthambhakattaṃ padhānaṃ. Janayamānopi hi āhāro avicchedavasena upatthambhayamāno eva janetīti upattambhakabhāvo eva āhārabhāvo. Vedanāya phasso visesapaccayo. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti (udā. 1; ma. ni. 3.126) vacanato viññāṇassamanosañcetanā. ‘‘Cetanā tividhaṃ bhavaṃ janetī’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti pana vacanato nāmarūpassa viññāṇaṃ visesapaccayā. Na hi okkantiviññāṇābhāve nāmarūpassa attasambhavo. Yathāha ‘‘viññāṇañca hi, ānanda, mātukucchismiṃ na okkamissatha, api nu kho nāmarūpaṃ mātukucchismiṃ samuccissathā’’tiādi (dī. ni. 2.115). Vuttamevatthaṃ suttena sādhetuṃ ‘‘yathāhā’’tiādi vuttaṃ.
ఏవం యదిపి పచ్చయట్ఠో ఆహారట్ఠో, విసేసపచ్చయతాయ పన ఇమే ఏవ ఆహారాతి వుత్తాతి తం నేసం విసేసపచ్చయతం అవిభాగతో దస్సేత్వా ఇదాని విభాగతో దస్సేతుం ‘‘కో పనేత్థా’’తిఆది ఆరద్ధం. ముఖే ఠపితమత్తోయేవ అసఙ్ఖాదితో, తత్తకేనపి అబ్భన్తరస్స ఆహారస్స పచ్చయో హోతి ఏవ. తేనాహ ‘‘అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతీ’’తి. సుఖవేదనాయ హితో సుఖవేదనియో. సబ్బథాపీతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదివసేన. యత్తకా ఫస్సస్స పకారభేదా, తేసం వసేన సబ్బప్పకారోపి ఫస్సాహారో. యథారహం తిస్సో వేదనా ఆహరతి, అనాహారకో నత్థి.
Evaṃ yadipi paccayaṭṭho āhāraṭṭho, visesapaccayatāya pana ime eva āhārāti vuttāti taṃ nesaṃ visesapaccayataṃ avibhāgato dassetvā idāni vibhāgato dassetuṃ ‘‘ko panetthā’’tiādi āraddhaṃ. Mukhe ṭhapitamattoyeva asaṅkhādito, tattakenapi abbhantarassa āhārassa paccayo hoti eva. Tenāha ‘‘aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpetī’’ti. Sukhavedanāya hito sukhavedaniyo. Sabbathāpīti cakkhusamphassādivasena. Yattakā phassassa pakārabhedā, tesaṃ vasena sabbappakāropi phassāhāro. Yathārahaṃ tisso vedanā āharati, anāhārako natthi.
సబ్బథాపీతి ఇధాపి ఫస్సాహారే వుత్తనయానుసారేన అత్థో వేదితబ్బో. తిసన్తతివసేనాతి కాయదసకం భావదసకం వత్థుదసకన్తి తివిధసన్తతివసేన. సహజాతాదిపచ్చయనయేనాతి సహజాతాదిపచ్చయవిధినా. పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్హి అత్తనా సహజాతనామస్స సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిపాకిన్ద్రియసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి పచ్చయో హోన్తోయేవ ఆహారపచ్చయతాయ తం ఆహారేతీ వుత్తం, సహజాతరూపేసు పన వత్థునో సమ్పయుత్తపచ్చయం ఠపేత్వా విప్పయుత్తపచ్చయేన, సేసరూపస్స అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయఞ్చ ఠపేత్వా వుత్తనయేనేవయోజనా కాతబ్బా. తానీతి నపుంసకనిద్దేసో అనపుంసకానమ్పి నపుంసకేహి సహ వచనతో.
Sabbathāpīti idhāpi phassāhāre vuttanayānusārena attho veditabbo. Tisantativasenāti kāyadasakaṃ bhāvadasakaṃ vatthudasakanti tividhasantativasena. Sahajātādipaccayanayenāti sahajātādipaccayavidhinā. Paṭisandhiviññāṇañhi attanā sahajātanāmassa sahajātaaññamaññanissayavipākindriyasampayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hontoyeva āhārapaccayatāya taṃ āhāretī vuttaṃ, sahajātarūpesu pana vatthuno sampayuttapaccayaṃ ṭhapetvā vippayuttapaccayena, sesarūpassa aññamaññapaccayañca ṭhapetvā vuttanayenevayojanā kātabbā. Tānīti napuṃsakaniddeso anapuṃsakānampi napuṃsakehi saha vacanato.
సాసవా కుసలాకుసలచేతనావ వుత్తా. విసేసపచ్చయభావదస్సనం హేతన్తి. తేనాహ ‘‘అవిసేసేన పనా’’తిఆది. పటిసన్ధివిఞ్ఞాణమేవ వుత్తన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. యథా తస్స తస్స ఫలస్స విసేసతో పచ్చయతాయ ఏతేసం ఆహారట్ఠో, ఏవం అవిసేసతోపీతి దస్సన్తేన ‘‘అవిసేసేన పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తంసమ్పయుత్తతంసముట్ఠానధమ్మానన్తి తేహి ఫస్సాదీహి సమ్పయుత్తధమ్మానఞ్చేవ తంసముట్ఠానరూపధమ్మానఞ్చ. తత్థ సమ్పయుత్తగ్గహణం యథారహతో దట్ఠబ్బం, సముట్ఠానగ్గహణం పన అవిసేసతో.
Sāsavākusalākusalacetanāva vuttā. Visesapaccayabhāvadassanaṃ hetanti. Tenāha ‘‘avisesena panā’’tiādi. Paṭisandhiviññāṇameva vuttanti etthāpi eseva nayo. Yathā tassa tassa phalassa visesato paccayatāya etesaṃ āhāraṭṭho, evaṃ avisesatopīti dassantena ‘‘avisesena panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṃsampayuttataṃsamuṭṭhānadhammānanti tehi phassādīhi sampayuttadhammānañceva taṃsamuṭṭhānarūpadhammānañca. Tattha sampayuttaggahaṇaṃ yathārahato daṭṭhabbaṃ, samuṭṭhānaggahaṇaṃ pana avisesato.
ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతీతి ఉపత్థమ్భేన్తోయేవ రూపం సముట్ఠాపేతి, ఓజట్ఠమకరూపసముట్ఠాపనేనేవ పనస్స ఉపత్థమ్భనకిచ్చసిద్ధి. ఫుసన్తోయేవాతి ఫుసనకిచ్చం కరోన్తో ఏవ. ఆయూహమానావాతి చేతయమానా ఏవ అభిసన్దహన్తీ ఏవ. విజానన్తమేవాతి ఉపపత్తిపరికప్పనవసేన విజానన్తమేవ ఆహారకిచ్చం సాధేతీతి యోజనా. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఆహారకిచ్చసాధనఞ్చ తేసం వేదనాదిఉప్పత్తిహేతుతాయ అత్తభావస్స పవత్తనమేవ.
Upatthambhento āhārakiccaṃ sādhetīti upatthambhentoyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti, ojaṭṭhamakarūpasamuṭṭhāpaneneva panassa upatthambhanakiccasiddhi. Phusantoyevāti phusanakiccaṃ karonto eva. Āyūhamānāvāti cetayamānā eva abhisandahantī eva. Vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantameva āhārakiccaṃ sādhetīti yojanā. Sesapadadvayepi eseva nayo. Āhārakiccasādhanañca tesaṃ vedanādiuppattihetutāya attabhāvassa pavattanameva.
కాయట్ఠపనేనాతి కస్మా వుత్తం? నను కమ్మజాదిరూపం కమ్మాదినావ పవత్తతీతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘కమ్మజనితోపీ’’తిఆది. ఉపాదిన్నరూపసన్తతియా ఉపత్థమ్భనేనేవ ఉతుచిత్తజరూపసన్తతీనమ్పి ఉపత్థమ్భనసిద్ధి హోతీతి ‘‘ద్విన్నం రూపసన్తతీన’’న్తి వుత్తం. ఉపత్థమ్భనమేవ సన్ధాయ ‘‘అనుపాలకో హుత్వా’’తి చ వుత్తం. రూపకాయస్స ఠితిహేతుతా హి యాపనా అనుపాలనా.
Kāyaṭṭhapanenāti kasmā vuttaṃ? Nanu kammajādirūpaṃ kammādināva pavattatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘kammajanitopī’’tiādi. Upādinnarūpasantatiyā upatthambhaneneva utucittajarūpasantatīnampi upatthambhanasiddhi hotīti ‘‘dvinnaṃ rūpasantatīna’’nti vuttaṃ. Upatthambhanameva sandhāya ‘‘anupālako hutvā’’ti ca vuttaṃ. Rūpakāyassa ṭhitihetutā hi yāpanā anupālanā.
సుఖాదివత్థుభూతన్తి సుఖాదీనం పవత్తిట్ఠానభూతం. ఆరమ్మణమ్పి హి వసతి ఏత్థ ఆరమ్మణకరణవసేన తదారమ్మణా ధమ్మాతి వత్థూతి వుచ్చతి. ఫుసన్తోయేవాతి ఇదం ఫస్సస్స ఫుసనసభావత్తా వుత్తం. న హి ధమ్మానం సభావేన వినా పవత్తి అత్థి. వేదనాపవత్తియా వినా సత్తానం సన్ధావనతా నత్థీతి ఆహ ‘‘సుఖాది…పే॰… హోతీ’’తి, న చేత్థ సఞ్ఞీభవకథాయం అసఞ్ఞీభవో దస్సేతబ్బో, తస్సాపి వా కారణభూతవేదనాపవత్తివసేనేవ ఠితియా హేతునో అబ్యాపితా. తథా హి ‘‘మనోసఞ్చేతనా…పే॰… భవమూలనిప్ఫాదనతో సత్తానం ఠితియా హోతీ’’తి వుత్తా, తతో ఏవ ‘‘విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవాతి ఉపపత్తిపరికప్పనవసేన విజానన్తమేవా’’తి వుత్తోవాయమత్థోతి.
Sukhādivatthubhūtanti sukhādīnaṃ pavattiṭṭhānabhūtaṃ. Ārammaṇampi hi vasati ettha ārammaṇakaraṇavasena tadārammaṇā dhammāti vatthūti vuccati. Phusantoyevāti idaṃ phassassa phusanasabhāvattā vuttaṃ. Na hi dhammānaṃ sabhāvena vinā pavatti atthi. Vedanāpavattiyā vinā sattānaṃ sandhāvanatā natthīti āha ‘‘sukhādi…pe… hotī’’ti, na cettha saññībhavakathāyaṃ asaññībhavo dassetabbo, tassāpi vā kāraṇabhūtavedanāpavattivaseneva ṭhitiyā hetuno abyāpitā. Tathā hi ‘‘manosañcetanā…pe… bhavamūlanipphādanato sattānaṃ ṭhitiyā hotī’’ti vuttā, tato eva ‘‘viññāṇaṃ vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantamevā’’ti vuttovāyamatthoti.
చత్తారి భయాని దట్ఠబ్బాని ఆదీనవవిభావనతో. నికన్తీతి నికామనా. రసతణ్హం సన్ధాయ వదతి. సా హి కబళీకారే ఆహారే బలవతీ. తేనేవ తత్థ అవధారణం కతం. భాయతి ఏతస్మాతి భయం, నికన్తియేవభయం మహానత్థహేతుతో. ఉపగమనం విసయిన్ద్రియవిఞ్ఞాణేసు విసయవిఞ్ఞాణేసు ఏవ చ సఙ్గతివసేన పవత్తి, తం వేదనాదిఉప్పత్తిహేతుతాయ ‘‘భయ’’న్తి వుత్తం. అవధారణే పయోజనం వుత్తనయమేవ. సేసద్వయేపి ఏసేవనయో. ఆయూహనం అభిసన్దహనం, సంవిధానన్తిపి వదన్తి. తం భవూపపత్తిహేతుతాయ ‘‘భయ’’న్తి వుత్తం. అభినిపాతో తత్థ తత్థ భవే పటిసన్ధిగ్గహణవసేన నిబ్బత్తి. సో భవూపపత్తిహేతుకానం సబ్బేసం అనత్థానం మూలకారణత్తా ‘‘భయ’’న్తి వుత్తో. ఇదాని నికన్తిఆదీనం సప్పటిభయతం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కింకారణా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ నికన్తిం కత్వాతి ఆలయం జనేత్వా, తణ్హం ఉప్పాదేత్వాతి అత్థో.
Cattāribhayāni daṭṭhabbāni ādīnavavibhāvanato. Nikantīti nikāmanā. Rasataṇhaṃ sandhāya vadati. Sā hi kabaḷīkāre āhāre balavatī. Teneva tattha avadhāraṇaṃ kataṃ. Bhāyati etasmāti bhayaṃ, nikantiyevabhayaṃ mahānatthahetuto. Upagamanaṃ visayindriyaviññāṇesu visayaviññāṇesu eva ca saṅgativasena pavatti, taṃ vedanādiuppattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Avadhāraṇe payojanaṃ vuttanayameva. Sesadvayepi esevanayo. Āyūhanaṃ abhisandahanaṃ, saṃvidhānantipi vadanti. Taṃ bhavūpapattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Abhinipāto tattha tattha bhave paṭisandhiggahaṇavasena nibbatti. So bhavūpapattihetukānaṃ sabbesaṃ anatthānaṃ mūlakāraṇattā ‘‘bhaya’’nti vutto. Idāni nikantiādīnaṃ sappaṭibhayataṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘kiṃkāraṇā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha nikantiṃ katvāti ālayaṃ janetvā, taṇhaṃ uppādetvāti attho.
ఫస్స ఉపగచ్ఛన్తాతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదిభేదం ఫస్సం పవత్తేన్తా. ఫస్సస్సాదినోతి కాయసమ్ఫస్సవసేన ఫోట్టబ్బసఙ్ఖాతస్స ఫస్సస్స అస్సాదనసీలా. కాయసమ్ఫస్సవసేన హి సత్తానం ఫోట్ఠబ్బతణ్హా పవత్తతీతి దస్సేతుం ఫస్సాహారాదీనవదస్సనే ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం ఉద్ధటం ‘‘పరేసం రక్ఖితగోపితేసూ’’తిఆదినా. ఫస్సస్సాదినోతి వా ఫస్సాహారస్సాదినోతి అత్థో. సతి హి ఫస్సాహారే సత్తానం ఫస్సారమ్మణే అస్సాదో, నాసతీతి. తేనాహ ‘‘ఫస్సస్సాదమూలక’’న్తిఆది.
Phassa upagacchantāti cakkhusamphassādibhedaṃ phassaṃ pavattentā. Phassassādinoti kāyasamphassavasena phoṭṭabbasaṅkhātassa phassassa assādanasīlā. Kāyasamphassavasena hi sattānaṃ phoṭṭhabbataṇhā pavattatīti dassetuṃ phassāhārādīnavadassane phoṭṭhabbārammaṇaṃ uddhaṭaṃ ‘‘paresaṃ rakkhitagopitesū’’tiādinā. Phassassādinoti vā phassāhārassādinoti attho. Sati hi phassāhāre sattānaṃ phassārammaṇe assādo, nāsatīti. Tenāha ‘‘phassassādamūlaka’’ntiādi.
జాతినిమిత్తస్స భయస్స అభినిపాతసభావేన గహితత్తా ‘‘తమ్మూలక’’న్తి వుత్తం, కమ్మాయూహననిమిత్తన్తి అత్థో.
Jātinimittassa bhayassa abhinipātasabhāvena gahitattā ‘‘tammūlaka’’nti vuttaṃ, kammāyūhananimittanti attho.
అభినిపతతీతి అభినిబ్బత్తతి. పఠమాభినిబ్బత్తి హి సత్తానం తత్థ తత్థ అఙ్గారకాసుసదిసే భవే అభినిపాతసదిసీతి. తమ్మూలకత్తాతి నామరూపనిబ్బత్తిమూలకత్తా.
Abhinipatatīti abhinibbattati. Paṭhamābhinibbatti hi sattānaṃ tattha tattha aṅgārakāsusadise bhave abhinipātasadisīti. Tammūlakattāti nāmarūpanibbattimūlakattā.
తత్రాతి తాసు ఉపమాసు. భూతమత్థం కత్వాతి న పరికప్పితమత్థం, అథ ఖో భూతం భూతపుబ్బం అత్థం కత్వా. పాథేయ్యహత్థేసు గచ్ఛన్తేసు పాథేయ్యం, గచ్ఛన్తం వియ హోతీతి వుత్తం ‘‘గన్త్వా పాథేయ్యం నిట్ఠాసీ’’తి. గన్త్వాతి వాగమనహేతూతి అత్థో. ఖుప్పిపాసాతురతాయ ఘనచ్ఛాయం రుక్ఖం ఉపగన్తుం అసమత్థా విరళ్హచ్ఛాయాయం నిసీదింసు. న దాని సక్కా తం మయా కాతుం అతిదుబ్బలభావతో. పరిక్ఖలితగతితరుణదారకో ఖుప్పిపాసాభిభూతో చ, తస్మా గచ్ఛన్తోయేవ మతో.
Tatrāti tāsu upamāsu. Bhūtamatthaṃ katvāti na parikappitamatthaṃ, atha kho bhūtaṃ bhūtapubbaṃ atthaṃ katvā. Pātheyyahatthesu gacchantesu pātheyyaṃ, gacchantaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘gantvā pātheyyaṃ niṭṭhāsī’’ti. Gantvāti vāgamanahetūti attho. Khuppipāsāturatāya ghanacchāyaṃ rukkhaṃ upagantuṃ asamatthā viraḷhacchāyāyaṃ nisīdiṃsu. Na dāni sakkā taṃ mayā kātuṃ atidubbalabhāvato. Parikkhalitagatitaruṇadārako khuppipāsābhibhūto ca, tasmā gacchantoyeva mato.
సజాతిమంసతాయాతి (సం॰ ని॰ టీ॰ ౨.౨.౬౩) సమానజాతిమంసతాయ, మనుస్సమంసతాయాతి అత్థో. యం మనుస్సమంసం, తఞ్హి లోకే జిగుచ్ఛనీయత్తా పటికులం. తథా హి తం విఞ్ఞూహి వజ్జితం, మనుస్సమంసేసుపి ఞాతిమంసం అయుత్తపరిభోగతాయ పటికూలం, తత్థాపి పుత్తమంసం, తత్థాపి పియపుత్తమంసం, తత్థాపి తరుణమంసం, తత్థాపి ఆమకమంసం, తత్థాపి అగోరసాభిసఙ్ఖతం, తత్థాపి అలోణం, తత్థాపి అధూపితన్తి ఏవం హేట్ఠిమతో ఉత్తరుత్తరస్స పటికూలతరభావకారణతా దట్ఠబ్బా. పుత్తమంససదిసన్తి పటికూలతాఉపట్ఠాపనేన పుత్తమంససదిసం కత్వా పస్సతి. తత్థ నికన్తిం పరియాదియతీతి అరియమగ్గేన ఆహారే సాపేక్ఖం ఖేపేతి.
Sajātimaṃsatāyāti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.63) samānajātimaṃsatāya, manussamaṃsatāyāti attho. Yaṃ manussamaṃsaṃ, tañhi loke jigucchanīyattā paṭikulaṃ. Tathā hi taṃ viññūhi vajjitaṃ, manussamaṃsesupi ñātimaṃsaṃ ayuttaparibhogatāya paṭikūlaṃ, tatthāpi puttamaṃsaṃ, tatthāpi piyaputtamaṃsaṃ, tatthāpi taruṇamaṃsaṃ, tatthāpi āmakamaṃsaṃ, tatthāpi agorasābhisaṅkhataṃ, tatthāpi aloṇaṃ, tatthāpi adhūpitanti evaṃ heṭṭhimato uttaruttarassa paṭikūlatarabhāvakāraṇatā daṭṭhabbā. Puttamaṃsasadisanti paṭikūlatāupaṭṭhāpanena puttamaṃsasadisaṃ katvā passati. Tattha nikantiṃ pariyādiyatīti ariyamaggena āhāre sāpekkhaṃ khepeti.
సా గావీతి ‘‘సేయ్యథాపి భిక్ఖవే గావీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౬౩) ఏవం సుత్తే వుత్తగావీ. ఉద్దాలేత్వాతి ఉప్పాటేత్వా. నిస్సాయ తిట్ఠతీతి పటిచ్చపచ్చయం కత్వా పవత్తతి. దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన తిణ్ణమ్పి వేదయితానం దుక్ఖభావం సన్ధాయాహ ‘‘వేదయితదుక్ఖస్సా’’తి.
Sā gāvīti ‘‘seyyathāpi bhikkhave gāvī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evaṃ sutte vuttagāvī. Uddāletvāti uppāṭetvā. Nissāya tiṭṭhatīti paṭiccapaccayaṃ katvā pavattati. Dukkhadukkhatādivasena tiṇṇampi vedayitānaṃ dukkhabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘vedayitadukkhassā’’ti.
సాధుసమ్మతాపి గతి విపరిణామసఙ్ఖారదుక్ఖతావసేన కిలేసదుక్ఖవసేన చ మహాపరిళాహాయేవాతి వుత్తం ‘‘మహాపరిళాహట్ఠేన తయో భవా’’తి. యథా ఉపకడ్ఢకా ద్వే పురిసా, ఏవం కుసలాకుసలవసేన ద్వే మనోసఞ్చేతనా. యథా మనోసఞ్చేతనా న పవత్తతి, తథా పటిపజ్జన్తో తత్థ నికన్తిం పరియాదియతీతి వేదితబ్బో.
Sādhusammatāpi gati vipariṇāmasaṅkhāradukkhatāvasena kilesadukkhavasena ca mahāpariḷāhāyevāti vuttaṃ ‘‘mahāpariḷāhaṭṭhena tayo bhavā’’ti. Yathā upakaḍḍhakā dve purisā, evaṃ kusalākusalavasena dve manosañcetanā. Yathā manosañcetanā na pavattati, tathā paṭipajjanto tattha nikantiṃ pariyādiyatīti veditabbo.
సత్తిసతేన హతా ఏవ ఉపమా సత్తిసతహతూపమా, తస్సం సత్తిసతహతూపమాయం. తం సత్తిసతం. అస్స పురిసస్స. పతితోకాసేతి పురిమసత్తీహి పతితప్పదేసే. దుక్ఖస్స పమాణం నత్థి అనేకస్స అపరాపరం ఉప్పజ్జనతో. ఖన్ధజననన్తి ఖన్ధానం అపరాపరుప్పాదో, పఠమాభినిబ్బత్తి పన పటిసన్ధి ఏవ. ఆగుచారీ పురిసో వియ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం నానప్పకారదుక్ఖుప్పాదసన్నిస్సయతో, తేహి చ దుక్ఖేహి ఉపగన్తబ్బతో. సమ్పయుత్తధమ్మానం పముఖభావేన పవత్తియా ‘‘విఞ్ఞాణస్స దుక్ఖుప్పాదోతి వుత్తా. తథా హి వుత్తం ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తి (ధ॰ ప॰ ౧, ౨) యథా విఞ్ఞాణం ఆయతిం పటిసన్ధివసేన న పవత్తతి, ఏవం కరణం తత్థ నికన్తిపరియాదానం దట్ఠబ్బం.
Sattisatena hatā eva upamā sattisatahatūpamā, tassaṃ sattisatahatūpamāyaṃ. Taṃ sattisataṃ. Assa purisassa. Patitokāseti purimasattīhi patitappadese. Dukkhassa pamāṇaṃ natthi anekassa aparāparaṃ uppajjanato. Khandhajanananti khandhānaṃ aparāparuppādo, paṭhamābhinibbatti pana paṭisandhi eva. Āgucārī puriso viya paṭisandhiviññāṇaṃ nānappakāradukkhuppādasannissayato, tehi ca dukkhehi upagantabbato. Sampayuttadhammānaṃ pamukhabhāvena pavattiyā ‘‘viññāṇassa dukkhuppādoti vuttā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) yathā viññāṇaṃ āyatiṃ paṭisandhivasena na pavattati, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ.
పరిఞ్ఞాతం వత్థూతి దుక్ఖసచ్చమాహ. పఞ్చకామగుణికో రాగోతి పఞ్చకామగుణారమ్మణో రాగో. పరిఞ్ఞాతో హోతీతి పరిచ్ఛిజ్జ జాననేన సమతిక్కన్తో హోతి. రసతణ్హాయ హి సమ్మదేవ విగతాయ రూపతణ్హాదయోపి విగతాయేవ హోన్తి. తథా చ సతి కామరాగసంయోజనం సముచ్ఛిన్నమేవ హోతి, ఏవం కరణం తత్థ నికన్తిపరియాదానం దట్ఠబ్బం. పరిఞ్ఞాభిసమయే హి సిద్ధే పహానాభిసమయో సిద్ధో ఏవాతి. పహీనే చ కామరాగసంయోజనే ఓరమ్భాగియసంయోజనానం లేసోపి నావసిస్సతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నత్థి తం సంయోజన’’న్తిఆది. తేన కబళీకారాహారపరిఞ్ఞా అనాగామితం పాపేతీతి దస్సేతి. సేసాహారపరిఞ్ఞా పన అరహత్తనిట్ఠా ఏవాతి దస్సేన్తో ‘‘ఫస్సే భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ తిస్సో తణ్హాతి కామతణ్హా రూపతణ్హా అరూపతణ్హాతి ఇమా తిస్సో తణ్హా.
Pariññātaṃvatthūti dukkhasaccamāha. Pañcakāmaguṇiko rāgoti pañcakāmaguṇārammaṇo rāgo. Pariññāto hotīti paricchijja jānanena samatikkanto hoti. Rasataṇhāya hi sammadeva vigatāya rūpataṇhādayopi vigatāyeva honti. Tathā ca sati kāmarāgasaṃyojanaṃ samucchinnameva hoti, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ. Pariññābhisamaye hi siddhe pahānābhisamayo siddho evāti. Pahīne ca kāmarāgasaṃyojane orambhāgiyasaṃyojanānaṃ lesopi nāvasissatīti dassento āha ‘‘natthi taṃ saṃyojana’’ntiādi. Tena kabaḷīkārāhārapariññā anāgāmitaṃ pāpetīti dasseti. Sesāhārapariññā pana arahattaniṭṭhā evāti dassento ‘‘phasse bhikkhave’’tiādimāha. Tattha tisso taṇhāti kāmataṇhā rūpataṇhā arūpataṇhāti imā tisso taṇhā.
‘‘పురిమతణ్హాసముదయా’’తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కథ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తణ్హాపచ్చయనిబ్బత్తాతి తణ్హాపచ్చయా నిబ్బత్తా. పటిసన్ధిక్ఖణే పురిమతణ్హాసముదయా ఆహారానం సముదయదస్సనేనేవ పవత్తిక్ఖణేపి ఉపాదిన్నకఆహారసముదయో దస్సితో హోతీతి తం అనామసిత్వా అనుపాదిన్నకానం తణ్హాసముదయం దస్సేతుం ‘‘యస్మా పనా’’తిఆది వుత్తం. ఇధాతి ఇమస్మిం సుత్తే మిస్సిత్వా కథితా అవిసేసితత్తా. సహజాతతణ్హాపచ్చయనిబ్బత్తోతి ఏత్థ సహజాతగ్గహణం అసహజాతతణ్హాపచ్చయనిబ్బత్తోపి అనుపాదిన్నకఆహారో లబ్భతీతి దస్సనత్థం. సో పన అసహజాతతణ్హాపచ్చయనిబ్బత్తతాసామఞ్ఞేనపి యథావుత్తఉపాదిన్నకాహారేన సంసయం జనేయ్యాతి న ఉద్ధటో, న చ ఏతం కారణం ‘‘రాగం ఉపనిస్సాయ దోమనస్సం ఉప్పజ్జతీ’’తి వచనతో, తణ్హోపనిస్సయపటిఘచిత్తసముట్ఠానాయ చ ఓజాయ వసేన అనుపాదిన్నకఆహారస్స లబ్భనతో. కథం పన తణ్హా ఓజాయ ఉపనిస్సయపచ్చయో; న హి పట్ఠానే కత్థచి రూపస్స ఉపనిస్సయపచ్చయో వుత్తో అత్థీతి. నాయం విరోధో ‘‘యస్మిం సతి యం హోతి, సో తస్స ఉపనిస్సయో’’తి సుత్తన్తనయస్స అధిప్పేతత్తా యథావుత్తత్థసమ్భవతో. తేనేవాహ ‘‘ఇమిస్సా…పే॰… తణ్హాయ నిరోధేనా’’తి.
‘‘Purimataṇhāsamudayā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha taṇhāpaccayanibbattāti taṇhāpaccayā nibbattā. Paṭisandhikkhaṇe purimataṇhāsamudayā āhārānaṃ samudayadassaneneva pavattikkhaṇepi upādinnakaāhārasamudayo dassito hotīti taṃ anāmasitvā anupādinnakānaṃ taṇhāsamudayaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ sutte missitvā kathitā avisesitattā. Sahajātataṇhāpaccayanibbattoti ettha sahajātaggahaṇaṃ asahajātataṇhāpaccayanibbattopi anupādinnakaāhāro labbhatīti dassanatthaṃ. So pana asahajātataṇhāpaccayanibbattatāsāmaññenapi yathāvuttaupādinnakāhārena saṃsayaṃ janeyyāti na uddhaṭo, na ca etaṃ kāraṇaṃ ‘‘rāgaṃ upanissāya domanassaṃ uppajjatī’’ti vacanato, taṇhopanissayapaṭighacittasamuṭṭhānāya ca ojāya vasena anupādinnakaāhārassa labbhanato. Kathaṃ pana taṇhā ojāya upanissayapaccayo; na hi paṭṭhāne katthaci rūpassa upanissayapaccayo vutto atthīti. Nāyaṃ virodho ‘‘yasmiṃ sati yaṃ hoti, so tassa upanissayo’’ti suttantanayassa adhippetattā yathāvuttatthasambhavato. Tenevāha ‘‘imissā…pe… taṇhāya nirodhenā’’ti.
కారణే సబ్బసో నిరుద్ధే ఫలమ్పి సబ్బసో నిరుజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘ఆహారనిరోధో పఞ్ఞాయతీ’’తి. ఆహారానం దుక్ఖసచ్చేకదేసత్తా ఆహారగ్గహణం దుక్ఖసచ్చగ్గహణమేవ హోతీతి ఆహ ‘‘ఇధ చత్తారిపి సచ్చాని సరూపేనేవ వుత్తానీ’’తి. సచ్చదేసనా దుక్ఖాదీనం యావదేవ పరిఞ్ఞేయ్యాదిభావసన్దస్సనత్థా, తస్మా జరామరణాదీసు పరిఞ్ఞేయ్యాదిభావో అసమ్మోహతో సల్లక్ఖేతబ్బోతి దస్సేన్తో ‘‘సబ్బత్థ అసమ్ముయ్హన్తేన సచ్చాని ఉద్ధరితబ్బానీ’’తి ఆహ.
Kāraṇe sabbaso niruddhe phalampi sabbaso nirujjhatīti āha ‘‘āhāranirodho paññāyatī’’ti. Āhārānaṃ dukkhasaccekadesattā āhāraggahaṇaṃ dukkhasaccaggahaṇameva hotīti āha ‘‘idha cattāripi saccāni sarūpeneva vuttānī’’ti. Saccadesanā dukkhādīnaṃ yāvadeva pariññeyyādibhāvasandassanatthā, tasmā jarāmaraṇādīsu pariññeyyādibhāvo asammohato sallakkhetabboti dassento ‘‘sabbattha asammuyhantena saccāni uddharitabbānī’’ti āha.
ఆహారవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Āhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
సచ్చవారవణ్ణనా
Saccavāravaṇṇanā
౯౧. యేన యేన పరియాయేన బ్యాకరోతీతి యేన యేన దుక్ఖాదిజరామరణాదిపరియాయేన అరియసచ్చాని సఙ్ఖేపతో చ విత్థారతో చ కథేతి. దుక్ఖన్తి దుక్ఖసచ్చం దుక్ఖం, న దుక్ఖమత్తం.
91.Yena yena pariyāyena byākarotīti yena yena dukkhādijarāmaraṇādipariyāyena ariyasaccāni saṅkhepato ca vitthārato ca katheti. Dukkhanti dukkhasaccaṃ dukkhaṃ, na dukkhamattaṃ.
సచ్చవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Saccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
జరామరణవారవణ్ణనా
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā
౯౨. తేసం తేసన్తి బ్యాపనిచ్ఛావసేనాయం నిద్దేసో కతో, తస్మా యథా ‘‘గామో గామో రమణీయో’’తి వుత్తే రమణీయతాయ తాదిసా సబ్బేపి గామా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, ఏవం ‘‘తేసం తేసం సత్తానం జాతీ’’తి వుత్తే జాతిసఙ్ఖాతవికారవసేన సబ్బేపి సత్తా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. తేనాహ ‘‘సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో’’తి.
92.Tesaṃtesanti byāpanicchāvasenāyaṃ niddeso kato, tasmā yathā ‘‘gāmo gāmo ramaṇīyo’’ti vutte ramaṇīyatāya tādisā sabbepi gāmā saṅgahaṃ gacchanti, evaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ jātī’’ti vutte jātisaṅkhātavikāravasena sabbepi sattā saṅgahaṃ gacchanti. Tenāha ‘‘saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso’’ti.
గతిజాతివసేనాతి (సం॰ ని॰ టీ॰ ౨.౧.౨) పఞ్చగతివసేన, తత్థాపి ఏకేకాయ గతియా ఖత్తియాదిభుమ్మదేవాదిహత్థిఆదిజాతివసేన చ. నికియ్యన్తి సత్తా ఏత్థ, ఏతేన వాతి నికాయో, గోత్తచరణాదివిభాగో. జరాయ సభావో నామ వయోహాని, తస్మా జరాతి వయోహానిసఙ్ఖాతస్స సభావస్స నిద్దేసో, పాకటజరావసేన నిద్దేసో ఖణ్డిచ్చాదివసేన గహణతో. జీరణమేవ జీరణతా, జీరన్తస్స వా ఆకారో తా-సద్దేన వుత్తో. తేనాహ ‘‘అయం ఆకారనిద్దేసో’’తి. దన్తాదీనం వసేన ఖణ్డం జాతం ఏతస్సాతి ఖణ్డితో, పుగ్గలో. తస్స భావో ఖణ్డిచ్చం. పలితం ఏతస్స అత్థీతి పలితో, తస్స భావో పాలిచ్చం. వలి తచో ఏతస్సాతి వలిత్తచో, తస్స భావో వలిత్తచతా. ఇమే ఖణ్డిచ్చాదయో జరా. వికారానం దస్సనవసేనాతి విపత్తిదస్సనవసేన. వాతస్సాతి మహతో వాతక్ఖన్ధస్స. ఖణ్డిచ్చాదివసేన గతమగ్గో పాకటో, తస్మా ఖణ్డిచ్చాదిగ్గహణం జరాయ కిచ్చనిద్దేసోతి వుత్తన్తి దస్సేతి. న చ ఖణ్డిచ్చాదీనేవ జరాతి కలలకాలతో పభుతి పురిమరూపానం జరాపత్తక్ఖణే ఉప్పజ్జమానాని పచ్ఛిమరూపాని పరిపక్కరూపానురూపాని పరిణతపరిణతాని ఉప్పజ్జన్తీతి అనుక్కమేన సుపరిణతరూపానం పరిపాకకాలే ఉప్పజ్జమానాని ఖణ్డిచ్చాదిసభావాని ఉప్పజ్జన్తి, తాని ఉదకాదిమగ్గేసు తిణరుక్ఖసంభగ్గతాదయో వియ పరిపాకగతమగ్గసఙ్ఖాతేసు పరిపక్కరూపేసు ఉప్పన్నాని ‘‘జరాయ గతో మగ్గో’’ఇచ్చేవ వుత్తాని, న జరాతి.
Gatijātivasenāti (saṃ. ni. ṭī. 2.1.2) pañcagativasena, tatthāpi ekekāya gatiyā khattiyādibhummadevādihatthiādijātivasena ca. Nikiyyanti sattā ettha, etena vāti nikāyo, gottacaraṇādivibhāgo. Jarāya sabhāvo nāma vayohāni, tasmā jarāti vayohānisaṅkhātassa sabhāvassa niddeso, pākaṭajarāvasena niddeso khaṇḍiccādivasena gahaṇato. Jīraṇameva jīraṇatā, jīrantassa vā ākāro tā-saddena vutto. Tenāha ‘‘ayaṃ ākāraniddeso’’ti. Dantādīnaṃ vasena khaṇḍaṃ jātaṃ etassāti khaṇḍito, puggalo. Tassa bhāvo khaṇḍiccaṃ. Palitaṃ etassa atthīti palito, tassa bhāvo pāliccaṃ. Vali taco etassāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā. Ime khaṇḍiccādayo jarā. Vikārānaṃ dassanavasenāti vipattidassanavasena. Vātassāti mahato vātakkhandhassa. Khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, tasmā khaṇḍiccādiggahaṇaṃ jarāya kiccaniddesoti vuttanti dasseti. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpānaṃ paripākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti, tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni ‘‘jarāya gato maggo’’icceva vuttāni, na jarāti.
పకతియాతి ఫలవిపచ్చనపకతియా, జరాయ వా పాపుణితబ్బం ఫలమేవపకతి, తాయ జరా దీపితా. సుప్పసన్నానీతి సుట్ఠు పసన్నాని. తమేవ సుప్పసన్నతం కిచ్చతో దస్సేతుం ‘‘సుఖుమమ్పీ’’తిఆది వుత్తం. తిక్ఖవిసదతా హి తేసం ఇన్ద్రియానం సుప్పసన్నతా. ఆలుళితానీతి ఆకులాని. అవిసదానీతి అబ్యత్తాని.
Pakatiyāti phalavipaccanapakatiyā, jarāya vā pāpuṇitabbaṃ phalamevapakati, tāya jarā dīpitā. Suppasannānīti suṭṭhu pasannāni. Tameva suppasannataṃ kiccato dassetuṃ ‘‘sukhumampī’’tiādi vuttaṃ. Tikkhavisadatā hi tesaṃ indriyānaṃ suppasannatā. Āluḷitānīti ākulāni. Avisadānīti abyattāni.
కామం రూపధమ్మేసుపి ఖణికజరా దురుపలక్ఖితా పటిచ్ఛన్నావ, సా పన యస్మా సన్తానవసేన పవత్తియా పరిబ్యత్తావ హోతీతి ‘‘పాకటజరా’’ఇచ్చేవ వుత్తా. అవీచి నిరన్తరా జరా అవీచిజరా సతి సన్తానే సత్తానం అనుప్పబన్ధతో. తతో అఞ్ఞేసూతి మన్దదసకాదీసు పుబ్బదసకాదిపరిచ్ఛేదతో అఞ్ఞేసు యథావుత్తేసు. అన్తరన్తరాతి తేసు ఏవ వుత్తప్పకారేసు పురిమదసకాదితో పచ్ఛిమదసకాదీనం అన్తరన్తరా. వణ్ణవిసేసాదీనన్తి వణ్ణవిసేససణ్ఠానవిసేససమ్ఫస్సవిసేసాదీనం.
Kāmaṃ rūpadhammesupi khaṇikajarā durupalakkhitā paṭicchannāva, sā pana yasmā santānavasena pavattiyā paribyattāva hotīti ‘‘pākaṭajarā’’icceva vuttā. Avīci nirantarā jarā avīcijarā sati santāne sattānaṃ anuppabandhato. Tato aññesūti mandadasakādīsu pubbadasakādiparicchedato aññesu yathāvuttesu. Antarantarāti tesu eva vuttappakāresu purimadasakādito pacchimadasakādīnaṃ antarantarā. Vaṇṇavisesādīnanti vaṇṇavisesasaṇṭhānavisesasamphassavisesādīnaṃ.
వచనకవసేనాతి క-కారేన హి పదం వడ్ఢేత్వా వుత్తం, తస్మా చవనం చుతీతి వుత్తం హోతి. తం పన ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు చుతియా అవిసేసతో గహణన్తి ఆహ ‘‘ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధానం సామఞ్ఞవచన’’న్తి. చవనకవసేనాతి వా చవనకస్స పుగ్గలస్స వసేనాతి అత్థో. చవనమేవ చవనతాతి ఆహ ‘‘భావవచనేనా’’తి. లక్ఖణనిదస్సనన్తి వయసఙ్ఖాతస్స లక్ఖణస్స నిదస్సనం. చవన్తస్స వా ఆకారో తా-సద్దేన వుత్తో ‘‘చవనతా’’తి. భిజ్జనం భేదోతి వుత్తం ‘‘చుతిక్ఖన్ధానం భఙ్గుప్పత్తిపరిదీపన’’న్తి. యథా భిన్నస్స ఘటస్స కేనచి పరియాయేన ఘనఘటభావేన ఠానం నత్థి, ఏవం భిన్నానం ఖన్ధానన్తి చవనం అన్తరహితం నామాతి ఆహ ‘‘అన్తరధానన్తి…పే॰… పరిదీపన’’న్తి. యో మచ్చూతి వుచ్చతి భేదో, యఞ్చ మరణం పాణచాగో, తదుభయం ఏకజ్ఝం కత్వా వుత్తం ‘‘మచ్చు మరణ’’న్తి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కాలస్స అన్తకస్స కిరియాతి యా లోకే వుచ్చతి, సా చుతి, మరణన్తి అత్థో. చవనకాలో ఏవ వా అనతిక్కమనీయత్తా విసేసేన కాలోతి వుత్తోతి తస్స కిరియా అత్థతో చుతిక్ఖన్ధానం భేదప్పత్తియేవ. ‘‘చుతి చవనతా’’తిఆదినా పుబ్బే వోహారమిస్సకేన నిద్దిట్ఠం.
Vacanakavasenāti ka-kārena hi padaṃ vaḍḍhetvā vuttaṃ, tasmā cavanaṃ cutīti vuttaṃ hoti. Taṃ pana ekacatupañcavokārabhavesu cutiyā avisesato gahaṇanti āha ‘‘ekacatupañcakkhandhānaṃ sāmaññavacana’’nti. Cavanakavasenāti vā cavanakassa puggalassa vasenāti attho. Cavanameva cavanatāti āha ‘‘bhāvavacanenā’’ti. Lakkhaṇanidassananti vayasaṅkhātassa lakkhaṇassa nidassanaṃ. Cavantassa vā ākāro tā-saddena vutto ‘‘cavanatā’’ti. Bhijjanaṃ bhedoti vuttaṃ ‘‘cutikkhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpana’’nti. Yathā bhinnassa ghaṭassa kenaci pariyāyena ghanaghaṭabhāvena ṭhānaṃ natthi, evaṃ bhinnānaṃ khandhānanti cavanaṃ antarahitaṃ nāmāti āha ‘‘antaradhānanti…pe… paridīpana’’nti. Yo maccūti vuccati bhedo, yañca maraṇaṃ pāṇacāgo, tadubhayaṃ ekajjhaṃ katvā vuttaṃ ‘‘maccu maraṇa’’nti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Kālassa antakassa kiriyāti yā loke vuccati, sā cuti, maraṇanti attho. Cavanakālo eva vā anatikkamanīyattā visesena kāloti vuttoti tassa kiriyā atthato cutikkhandhānaṃ bhedappattiyeva. ‘‘Cuti cavanatā’’tiādinā pubbe vohāramissakena niddiṭṭhaṃ.
ఇదాని నిబ్బత్తితపరమత్థనయేనేవ నిద్దేసోతి దస్సేతుం ‘‘పరమత్థేన దీపేతు’’న్తి వుత్తం. ‘‘చవనకవసేనా’’తిఆదినా హి పుగ్గలవసేన చ వోహారాధిట్ఠానా సంవణ్ణనా కతా. న కిఞ్చి కళేవరం నిక్ఖిపకి ఓపపాతికానం చుతిక్ఖన్ధానం అన్తరధానమేవహోతి, తతో పరం ఉతుసముట్ఠానరూపసన్తతి న పవత్తతి. ‘‘జాతిసముదయా’’తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం ‘‘తణ్హాసముదయా’’తిఆదీసు వుత్తనయనేవ సక్కా విఞ్ఞాతున్తి న వుత్తం.
Idāni nibbattitaparamatthanayeneva niddesoti dassetuṃ ‘‘paramatthena dīpetu’’nti vuttaṃ. ‘‘Cavanakavasenā’’tiādinā hi puggalavasena ca vohārādhiṭṭhānā saṃvaṇṇanā katā. Na kiñci kaḷevaraṃ nikkhipaki opapātikānaṃ cutikkhandhānaṃ antaradhānamevahoti, tato paraṃ utusamuṭṭhānarūpasantati na pavattati. ‘‘Jātisamudayā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ ‘‘taṇhāsamudayā’’tiādīsu vuttanayaneva sakkā viññātunti na vuttaṃ.
జరామరణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
జాతివారవణ్ణనా
Jātivāravaṇṇanā
౯౩. జాయనట్ఠేనాతిఆది ఆయతనవసేన యోనివసేన చ ద్వీహి ద్వీహి పదేహి సబ్బసత్తే పరియాదియిత్వా జాతిం దస్సేతుం వుత్తం. సమ్మోహవినోదనియం (విభ॰ అట్ఠ॰ ౧౯౧) పన ‘‘జాయమానకవసేన జాతి, సఞ్జాయనవసేన సఞ్జాతీ’’తి వుత్తత్తా తత్థ ఏకేకేనేవ పదేన సబ్బసత్తే పరియాదియిత్వా జాతిం దస్సేతీతి దట్ఠబ్బం. సమ్పుణ్ణా జాతి సఞ్జాతీతి కత్వా ‘‘సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా’’తి వుత్తం. ఏతేనేవ కేవలం జాతిసద్దేన వుత్తాయ జాతియా అపరిపుణ్ణాయతనతా దట్ఠబ్బా. అభిబ్యత్తా నిబ్బత్తి అభినిబ్బత్తి, పాకటా నిబ్బత్తీతి అత్థో. ‘‘తేసం తేసం సత్తానం…పే॰… అభినిబ్బత్తీ’’తి సత్తవసేన పవత్తత్తా వోహారదేసనా.
93.Jāyanaṭṭhenātiādi āyatanavasena yonivasena ca dvīhi dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 191) pana ‘‘jāyamānakavasena jāti, sañjāyanavasena sañjātī’’ti vuttattā tattha ekekeneva padena sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetīti daṭṭhabbaṃ. Sampuṇṇā jāti sañjātīti katvā ‘‘sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā’’ti vuttaṃ. Eteneva kevalaṃ jātisaddena vuttāya jātiyā aparipuṇṇāyatanatā daṭṭhabbā. Abhibyattā nibbatti abhinibbatti, pākaṭā nibbattīti attho. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… abhinibbattī’’ti sattavasena pavattattā vohāradesanā.
తత్ర తత్రాతి ఏత్థ చతువోకారభవే ద్విన్నం, ఏకవోకారభవే ద్విన్నం, సేసరూపధాతుయం పటిసన్ధిక్ఖణే ఉప్పజ్జమానానం పఞ్చన్నం, కామధాతుయం వికలావికలిన్ద్రియవసేన సత్తన్నం నవన్నం దసన్నం, పున దసన్నం, ఏకాదసన్నఞ్చ ఆయతనానం వసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. యదిపి చుతిక్ఖన్ధా అనన్తరానం పటిసన్ధికధమ్మానం అనన్తరాదినా పచ్చయా హోన్తి, యే పన సముదయా అజనకా, తే ఏత్థ ఉపపత్తిభవోతి అధిప్పేతా. జనకో ఏవ భవోతి అధిప్పేతోతి దస్సేన్తో ‘‘జాతియా పచ్చయభూతో కమ్మభవో వేదితబ్బో’’తి ఆహ.
Tatratatrāti ettha catuvokārabhave dvinnaṃ, ekavokārabhave dvinnaṃ, sesarūpadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānaṃ pañcannaṃ, kāmadhātuyaṃ vikalāvikalindriyavasena sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ, puna dasannaṃ, ekādasannañca āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Yadipi cutikkhandhā anantarānaṃ paṭisandhikadhammānaṃ anantarādinā paccayā honti, ye pana samudayā ajanakā, te ettha upapattibhavoti adhippetā. Janako eva bhavoti adhippetoti dassento ‘‘jātiyā paccayabhūto kammabhavo veditabbo’’ti āha.
జాతివారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Jātivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
భవవారవణ్ణనా
Bhavavāravaṇṇanā
౯౪. భావనభవనట్ఠేన భవో దువిధో. తత్థ కమ్మభవో ‘‘భవతి ఏతస్మా ఉపపత్తిభవో’’తి భావనట్ఠేన భవో. అట్ఠకథాయం పన ఉపపత్తిభవం ‘‘భవతీతి భవో’’తి వత్వా తస్స కారణత్తా కమ్మం ఫలూపచారేన భవోతి అయమత్థో వుత్తో, ఉభయత్థాపి ఉపపత్తిభవహేతుభావనేత్థ కమ్మస్స కమ్మభవపరియాయోతి దస్సితం హోతి. సబ్బథాపీతి భావనభవనకుసలాకుసలఉపపత్తిసమ్పత్తిభవహీనపణీతాదినా సబ్బప్పకారేనపి. కామభవోతి వుత్తం కామతణ్హాహేతుకతో కామతణ్హాయ ఆరమ్మణభావతో చ. రూపభవూపగకమ్మం రూపభవో, తథా అరూపభవూపగకమ్మం అరూపభవో, తంతంనిబ్బత్తక్ఖన్ధా రూపారూపుపత్తిభవా, రూపారూపభవభావో పన తేసం ‘‘కామభవో’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.
94. Bhāvanabhavanaṭṭhena bhavo duvidho. Tattha kammabhavo ‘‘bhavati etasmā upapattibhavo’’ti bhāvanaṭṭhena bhavo. Aṭṭhakathāyaṃ pana upapattibhavaṃ ‘‘bhavatīti bhavo’’ti vatvā tassa kāraṇattā kammaṃ phalūpacārena bhavoti ayamattho vutto, ubhayatthāpi upapattibhavahetubhāvanettha kammassa kammabhavapariyāyoti dassitaṃ hoti. Sabbathāpīti bhāvanabhavanakusalākusalaupapattisampattibhavahīnapaṇītādinā sabbappakārenapi. Kāmabhavoti vuttaṃ kāmataṇhāhetukato kāmataṇhāya ārammaṇabhāvato ca. Rūpabhavūpagakammaṃ rūpabhavo, tathā arūpabhavūpagakammaṃ arūpabhavo, taṃtaṃnibbattakkhandhā rūpārūpupattibhavā, rūpārūpabhavabhāvo pana tesaṃ ‘‘kāmabhavo’’ti ettha vuttanayeneva veditabbo.
భవవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Bhavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఉపాదానవారవణ్ణనా
Upādānavāravaṇṇanā
౯౫. ఉపాదానన్తి చతుబ్బిధమ్పి ఉపాదానం. యథా హి కామస్సాదవసేన, భవస్సాదవసేన వా తంతంసుగతిభవూపగం కమ్మం కరోన్తస్స కాముపాదానం, ఏవం ఉచ్ఛేదాదిమిచ్ఛాభినివేసవసేనాతి చత్తారిపి ఉపాదానాని యథారహం తస్స తస్స కుసలకమ్మభవస్స ఉపనిస్సయవసేనేవ పచ్చయా హోన్తి, అకుసలకమ్మభవస్స అసహజాతస్స అనన్తరస్స ఉపనిస్సయవసేనపి ఆరమ్మణవసేనపి . సహజాతస్స కాముపాదానం సహజాత-అఞ్ఞమఞ్ఞ-నిస్సయ-సమ్పయుత్త-అత్థి-అవిగత-హేతు-వసేన సత్తధా, సేసఉపాదానాని తత్థ హేతుపచ్చయభావం పహాయ మగ్గపచ్చయం పక్ఖిపిత్వా సత్తధావ పచ్చయా హోన్తి. అనన్తరస్స పన అనన్తరసమనన్తరఅనన్తరూపనిస్సయనత్థివిగతాసేవనవసేన పచ్చయా హోన్తి. తస్సిదమ్పి సహజాతాదీతి ఆది-సద్దేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. వత్థుకామం ఉపాదియతి చిత్తం, పుగ్గలో వా ఏతేనాతి అత్థో. తన్తి వత్థుకామం. కామేతీతి కామో చ సో ఉపాదియతీతి ఉపాదానఞ్చాతి యోజనా. వుత్తనయేనాతి అభిధమ్మే వుత్తనయేన.
95.Upādānanti catubbidhampi upādānaṃ. Yathā hi kāmassādavasena, bhavassādavasena vā taṃtaṃsugatibhavūpagaṃ kammaṃ karontassa kāmupādānaṃ, evaṃ ucchedādimicchābhinivesavasenāti cattāripi upādānāni yathārahaṃ tassa tassa kusalakammabhavassa upanissayavaseneva paccayā honti, akusalakammabhavassa asahajātassa anantarassa upanissayavasenapi ārammaṇavasenapi . Sahajātassa kāmupādānaṃ sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigata-hetu-vasena sattadhā, sesaupādānāni tattha hetupaccayabhāvaṃ pahāya maggapaccayaṃ pakkhipitvā sattadhāva paccayā honti. Anantarassa pana anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanavasena paccayā honti. Tassidampi sahajātādīti ādi-saddena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Vatthukāmaṃ upādiyati cittaṃ, puggalo vā etenāti attho. Tanti vatthukāmaṃ. Kāmetīti kāmo ca so upādiyatīti upādānañcāti yojanā. Vuttanayenāti abhidhamme vuttanayena.
సస్సతో అత్తాతి ఇదం పురిమదిట్ఠిం ఉపాదియమానం ఉత్తరదిట్ఠిం నిదస్సేతుం వుత్తం. యథా ఏసా దిట్ఠి దళ్హీకరణవసేన పురిమం పురిమం ఉత్తరా ఉత్తరా ఉపాదియతి, ఏవం ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదికాపీతి. అత్తగ్గహణం పన అత్తవాదుపాదానన్తి నయిదం దిట్ఠుపాదానదస్సనన్తి దట్ఠబ్బం. లోకో చాతి అత్తగ్గహణవినిముత్తగహణం దిట్ఠుపాదానభూతం ఇధ పురిమదిట్ఠిఉత్తరదిట్ఠివచనేహి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సబ్బదిట్ఠిగతస్స ‘‘దిట్ఠుపాదాన’’న్తి ఏతం అధివచనం ‘‘సబ్బాపి దిట్ఠి దిట్ఠుపాదాన’’న్తి వచనతో.
Sassato attāti idaṃ purimadiṭṭhiṃ upādiyamānaṃ uttaradiṭṭhiṃ nidassetuṃ vuttaṃ. Yathā esā diṭṭhi daḷhīkaraṇavasena purimaṃ purimaṃ uttarā uttarā upādiyati, evaṃ ‘‘natthi dinna’’ntiādikāpīti. Attaggahaṇaṃ pana attavādupādānanti nayidaṃ diṭṭhupādānadassananti daṭṭhabbaṃ. Loko cāti attaggahaṇavinimuttagahaṇaṃ diṭṭhupādānabhūtaṃ idha purimadiṭṭhiuttaradiṭṭhivacanehi vuttanti veditabbaṃ. Sabbadiṭṭhigatassa ‘‘diṭṭhupādāna’’nti etaṃ adhivacanaṃ ‘‘sabbāpi diṭṭhi diṭṭhupādāna’’nti vacanato.
సీలబ్బతం ఉపాదియన్తీతి సీలబ్బతం ‘‘సుద్ధిమగ్గో’’తి ఉపాదియన్తి. ఏతేన మిచ్ఛాభినివేసేన. సయం వా తం మిచ్ఛాభినివేససహగతం. సీలబ్బతసహచరణతో సీలబ్బతఞ్చ తం దళ్హగ్గాహభావతో ఉపాదానఞ్చాతి సీలబ్బతుపాదానం. ఏవం సుద్ధీతి అభినివేసతోతి ఏవం గోసీలగోవతాదిచరణేన సంసారసుద్ధీతి అభినివేసభావతో. ఏతేన తం సహచరణతో అభినివేసస్స తంసద్దారహతం దస్సేతి.
Sīlabbataṃ upādiyantīti sīlabbataṃ ‘‘suddhimaggo’’ti upādiyanti. Etena micchābhinivesena. Sayaṃ vā taṃ micchābhinivesasahagataṃ. Sīlabbatasahacaraṇato sīlabbatañca taṃ daḷhaggāhabhāvato upādānañcāti sīlabbatupādānaṃ. Evaṃ suddhīti abhinivesatoti evaṃ gosīlagovatādicaraṇena saṃsārasuddhīti abhinivesabhāvato. Etena taṃ sahacaraṇato abhinivesassa taṃsaddārahataṃ dasseti.
వదన్తీతి ‘‘అత్థి మే అత్తా’’తిఆదినా వోహరన్తి. ఏతేన దిట్ఠిగతేన. అత్తవాదమత్తమేవాతి అత్తాతి వాచామత్తమేవ. ఏతేన వాచావత్థుమత్తమేతం, యదిదం బాహిరకపరికప్పితో అత్తాతి దస్సేతి.
Vadantīti ‘‘atthi me attā’’tiādinā voharanti. Etena diṭṭhigatena. Attavādamattamevāti attāti vācāmattameva. Etena vācāvatthumattametaṃ, yadidaṃ bāhirakaparikappito attāti dasseti.
తణ్హా కాముపాదానస్సాతి ఏత్థ ‘‘తత్థ కతమం కాముపాదానం? యో కామేసు కామచ్ఛన్దో కామరాగో కామనన్దీ కామతణ్హా కామస్నేహో కామపరిళాహో కామముచ్ఛా కామజ్ఝోసానం. ఇదం వుచ్చతి కాముపాదాన’’న్తి వచనతో తణ్హాదళ్హత్తం కాముపాదానం. తణ్హాదళ్హత్తన్తి చ పురిమతణ్హాఉపనిస్సయపచ్చయతో దళ్హభూతా ఉత్తరతణ్హా ఏవ. కేచి పనాహు –
Taṇhākāmupādānassāti ettha ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ. Idaṃ vuccati kāmupādāna’’nti vacanato taṇhādaḷhattaṃ kāmupādānaṃ. Taṇhādaḷhattanti ca purimataṇhāupanissayapaccayato daḷhabhūtā uttarataṇhā eva. Keci panāhu –
‘‘అప్పత్తవిసయపత్థనా తణ్హా అన్ధకారే చోరస్సహత్థప్పసారణం వియ, సమ్పత్తవిసయగ్గహణం ఉపాదానం తస్సేవ భణ్డగ్గహణం వియా’’తి. అప్పిచ్ఛసన్తుట్ఠిపటిపక్ఖా ఏతే ధమ్మా పరియేసనారక్ఖదుక్ఖమూలాని, తస్మా వుత్తలక్ఖణా తణ్హా వుత్తలక్ఖణస్సేవ ఉపాదానస్స అనానన్తరస్స ఉపనిస్సయవసేన పచ్చయో, ఆరమ్మణాదివసేనపి పచ్చయో హోతియేవ, అనన్తరాదీనం పన అనన్తరాదివసేన పచ్చయో. సబ్బస్సపి హి లోభస్స తణ్హాపరియాయోపి కాముపాదానపరియాయోపి లబ్భతేవాతి. అవసేసానన్తి దిట్ఠుపాదానాదీనం. సహజాతాదివసేనాతి సహజాతానం సహజాతాదివసేన, అసహజాతానం అనన్తరఉపనిస్సయాదివసేనాతి సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
‘‘Appattavisayapatthanā taṇhā andhakāre corassahatthappasāraṇaṃ viya, sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viyā’’ti. Appicchasantuṭṭhipaṭipakkhā ete dhammā pariyesanārakkhadukkhamūlāni, tasmā vuttalakkhaṇā taṇhā vuttalakkhaṇasseva upādānassa anānantarassa upanissayavasena paccayo, ārammaṇādivasenapi paccayo hotiyeva, anantarādīnaṃ pana anantarādivasena paccayo. Sabbassapi hi lobhassa taṇhāpariyāyopi kāmupādānapariyāyopi labbhatevāti. Avasesānanti diṭṭhupādānādīnaṃ. Sahajātādivasenāti sahajātānaṃ sahajātādivasena, asahajātānaṃ anantaraupanissayādivasenāti sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
ఉపాదానవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Upādānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
తణ్హావారవణ్ణనా
Taṇhāvāravaṇṇanā
౯౬. ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సో’’తిఆది ఫస్సస్స మాతితో నామం వియ పుత్తస్స వత్థుతో తస్స నిస్సయభావేన ఉప్పత్తిహేతుత్తా, ఆరమ్మణం పన కేవలం ఉప్పత్తిహేతూతి వుత్తం ‘‘సేట్ఠి…పే॰… నామ’’న్తి. కామరాగభావేనాతి వత్థుకామస్స రజ్జనవసేన. రూపం అస్సాదేన్తీతి రుపారమ్మణం తణ్హాభినన్దనావసేన అభిరమమానా ఏవ అస్సాదేన్తీ. నిచ్చన్తిఆదినా దిట్ఠాభినన్దనాముఖేన రూపం అభిరమన్తీ. పేచ్చ న భవిస్సతీతి భిజ్జిత్వా న హోతి పున అనుప్పజ్జనతో. తథా సద్దకణ్హాదయోపీతి యథా రూపతణ్హా కామరాగభావేన సస్సతరాగవసేన ఉచ్ఛేదరాగవసేనాతి చ పవత్తియా తిస్సో తణ్హా, తథా సద్దతణ్హా గన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మతణ్హాపి. తణ్హావిచరితానీతి తణ్హాసముదాచారా, సముదాచారవసేన పవత్తతణ్హాతి అత్థో.
96. ‘‘Cakkhusamphasso’’tiādi phassassa mātito nāmaṃ viya puttassa vatthuto tassa nissayabhāvena uppattihetuttā, ārammaṇaṃ pana kevalaṃ uppattihetūti vuttaṃ ‘‘seṭṭhi…pe… nāma’’nti. Kāmarāgabhāvenāti vatthukāmassa rajjanavasena. Rūpaṃ assādentīti rupārammaṇaṃ taṇhābhinandanāvasena abhiramamānā eva assādentī. Niccantiādinā diṭṭhābhinandanāmukhena rūpaṃ abhiramantī. Pecca na bhavissatīti bhijjitvā na hoti puna anuppajjanato. Tathā saddakaṇhādayopīti yathā rūpataṇhā kāmarāgabhāvena sassatarāgavasena ucchedarāgavasenāti ca pavattiyā tisso taṇhā, tathā saddataṇhā gandharasaphoṭṭhabbadhammataṇhāpi. Taṇhāvicaritānīti taṇhāsamudācārā, samudācāravasena pavattataṇhāti attho.
అజ్ఝత్తికస్సుపాదాయాతి (విభ॰ అట్ఠ॰ ౯౭౩; సం॰ ని॰ టీ॰ ౨.౨.౨) అజ్ఝత్తికం ఖన్ధపఞ్చకం ఉపాదాయ. ఉపయోగత్థే హి ఇదం సామివచనం. అస్మీతి హోతీతి యదేతం అజ్ఝత్తం ఖన్ధపఞ్చకం ఉపాదాయ తణ్హామానదిట్ఠివసేన సమూహగాహతో అస్మీతి ఏవం హోతి, తస్మిం సతీతి అత్థో. ఇత్థస్మీతి హోతీతి ఖత్తియాదీసు ‘‘ఇదంపకారో అహ’’న్తి ఏవం తణ్హామానదిట్ఠివసేన హోతీతి ఇదమేత్థ అనుపనిధాయ గహణం. ఏవమాదినాతి ఆది-సద్దేన ‘‘ఏవంస్మీతి, అఞ్ఞథాస్మీతి, భవిస్సన్తి, ఇత్థం భవిస్సన్తి, ఏవం భవిస్సన్తి, అఞ్ఞథా భవిస్సన్తి, అసస్మీతి, సతస్మీతి, సియన్తి, ఇత్థం సియన్తి, ఏవం సియన్తి, అఞ్ఞథా సియన్తి, అపాహం సియన్తి, అపాహం ఇత్థం సియన్తి, అపాహం ఏవం సియన్తి, అపాహం అఞ్ఞథా సియ’’న్తి (విభ॰ ౯౭౩) ఇమేసం తణ్హావిచరితానం గహణం. తత్థ ఏవంస్మీతి ఇదం సమతో ఉపనిధాయ గహణం, యథా అయం ఖత్తియో, యథా అయం బ్రాహ్మణో, ఏవం అహమ్పీతి అత్థో. అఞ్ఞథాస్మీతి ఇదం అసమణో ఉపనిధాయ గహణం, యథా అయం ఖత్తియో, యథా అయం బ్రాహ్మణో, తతో అఞ్ఞథా అహం హీనో వా అధికో వాతి అత్థో. ఇతి ఇమాని పుబ్బే వుత్తాని ద్వేతి ఏతాని పచ్చుప్పన్నవసేన చత్తారి తణ్హావిచరితాని. భవిస్సన్తిఆదీని పన చత్తారి అనాగతవసేన వుత్తాని. తేసం పురిమచతుక్కే వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. అసస్మీతి అసతీతి అసం. నిచ్చస్సేతం అధివచనం, తస్మా సస్సతో అస్మీతి అత్థో. సతస్మీతి సీదతీతి సతం. అనిచ్చస్సేతం అధివచనం, తస్మా అసస్సతో అస్మీతి అత్థో. ఇతి ఇమాని ద్వే సస్సతుచ్ఛేదవసేన వుత్తాని. ఇతో పరాని సియన్తిఆదీని చత్తారి సంసయపరివితక్కవసేన వుత్తాని, తాని పురిమచతుక్కే వుత్తనయేన అత్థతో వేదితబ్బాని. అపాహం సియన్తిఆదీని చత్తారి ‘‘అపి నామాహం భవేయ్య’’న్తి ఏవం పత్థనాకప్పనవసేన వుత్తాని, తాని పురిమచతుక్కే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.
Ajjhattikassupādāyāti (vibha. aṭṭha. 973; saṃ. ni. ṭī. 2.2.2) ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ. Asmīti hotīti yadetaṃ ajjhattaṃ khandhapañcakaṃ upādāya taṇhāmānadiṭṭhivasena samūhagāhato asmīti evaṃ hoti, tasmiṃ satīti attho. Itthasmīti hotīti khattiyādīsu ‘‘idaṃpakāro aha’’nti evaṃ taṇhāmānadiṭṭhivasena hotīti idamettha anupanidhāya gahaṇaṃ. Evamādināti ādi-saddena ‘‘evaṃsmīti, aññathāsmīti, bhavissanti, itthaṃ bhavissanti, evaṃ bhavissanti, aññathā bhavissanti, asasmīti, satasmīti, siyanti, itthaṃ siyanti, evaṃ siyanti, aññathā siyanti, apāhaṃ siyanti, apāhaṃ itthaṃ siyanti, apāhaṃ evaṃ siyanti, apāhaṃ aññathā siya’’nti (vibha. 973) imesaṃ taṇhāvicaritānaṃ gahaṇaṃ. Tattha evaṃsmīti idaṃ samato upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, evaṃ ahampīti attho. Aññathāsmīti idaṃ asamaṇo upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, tato aññathā ahaṃ hīno vā adhiko vāti attho. Iti imāni pubbe vuttāni dveti etāni paccuppannavasena cattāri taṇhāvicaritāni. Bhavissantiādīni pana cattāri anāgatavasena vuttāni. Tesaṃ purimacatukke vuttanayeneva attho veditabbo. Asasmīti asatīti asaṃ. Niccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā sassato asmīti attho. Satasmīti sīdatīti sataṃ. Aniccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā asassato asmīti attho. Iti imāni dve sassatucchedavasena vuttāni. Ito parāni siyantiādīni cattāri saṃsayaparivitakkavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayena atthato veditabbāni. Apāhaṃ siyantiādīni cattāri ‘‘api nāmāhaṃ bhaveyya’’nti evaṃ patthanākappanavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayeneva veditabbāni.
ఏత్థ చ సస్సతుచ్ఛేదవసేన వుత్తా ద్వే దిట్ఠిసీసా నామ, అస్మి, భవిస్సం, సియం, అపాహం సియన్తి ఏతే పన చత్తారో సుద్ధసీసా ఏవ, ‘‘ఇత్థస్మీ’’తిఆదయో తయో తయోతి ద్వాదస సీసమూలకా నామ. ఏవమేతాని ద్వే దిట్ఠిసీసా, చత్తారో సుద్ధసీసా, ద్వాదస సీసమూలకాతి అజ్ఝత్తికస్సుపాదాయ అట్ఠారస్స తణ్హావిచరితాని వేదితబ్బాని.
Ettha ca sassatucchedavasena vuttā dve diṭṭhisīsā nāma, asmi, bhavissaṃ, siyaṃ, apāhaṃ siyanti ete pana cattāro suddhasīsā eva, ‘‘itthasmī’’tiādayo tayo tayoti dvādasa sīsamūlakā nāma. Evametāni dve diṭṭhisīsā, cattāro suddhasīsā, dvādasa sīsamūlakāti ajjhattikassupādāya aṭṭhārassa taṇhāvicaritāni veditabbāni.
బాహిరస్సుపాదాయాతి బాహిరం ఖన్ధపఞ్చకం ఉపాదాయ. ఇదమ్పి హి ఉపయోగత్థే సామివచనం. ఇమినాతి ఇమినా రుపేన వా…పే॰… విఞ్ఞాణేన వాతి ఏవం రూపాదీసు ఏకమేవ ‘‘అహ’’న్తి, ఇతరం కిఞ్చనపలిబోధభావేన గహేత్వా తణ్హాదివసేన ‘‘అస్మీ’’తి అభినివిసతి, ‘‘ఇమినా’’తి అయమేత్థ విసేసో. అస్మీతి ఇమినా ఖగ్గేన వా ఛత్తేన వా అభిసేకేన వా ‘‘ఖత్తియోహమస్మీ’’తి అభినివిసతి. బాహిరరూపాదినిస్సితానీతి బాహిరాని పరసన్తతిపరియాపన్నాని రూపవేదనాదీని నిస్సితాని. అట్ఠారసాతి ఇమినా ‘‘అస్మీ’’తిఆదినయప్పవత్తాని అట్ఠారస, తాని పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ‘‘ఇమినా’’తి హి అయమేవేత్థ విసేసో, తస్మా ‘‘ద్వే దిట్ఠిసీసా’’తిఆదినా వుత్తనయేనేవ నిద్ధారేత్వా వేదితబ్బా. ఉభయం పన ఏకజ్ఝం కత్వా ఆహ ‘‘ఛత్తింసా’’తి.
Bāhirassupādāyāti bāhiraṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Idampi hi upayogatthe sāmivacanaṃ. Imināti iminā rupena vā…pe… viññāṇena vāti evaṃ rūpādīsu ekameva ‘‘aha’’nti, itaraṃ kiñcanapalibodhabhāvena gahetvā taṇhādivasena ‘‘asmī’’ti abhinivisati, ‘‘iminā’’ti ayamettha viseso. Asmīti iminā khaggena vā chattena vā abhisekena vā ‘‘khattiyohamasmī’’ti abhinivisati. Bāhirarūpādinissitānīti bāhirāni parasantatipariyāpannāni rūpavedanādīni nissitāni. Aṭṭhārasāti iminā ‘‘asmī’’tiādinayappavattāni aṭṭhārasa, tāni pubbe vuttanayeneva veditabbāni. ‘‘Iminā’’ti hi ayamevettha viseso, tasmā ‘‘dve diṭṭhisīsā’’tiādinā vuttanayeneva niddhāretvā veditabbā. Ubhayaṃ pana ekajjhaṃ katvā āha ‘‘chattiṃsā’’ti.
నిద్దేసత్థేనాతి ‘‘ఛయిమే ఆవుసో తణ్హాకాయా’’తిఆదినిద్దేసపాళియా అత్థవచనేన. నిద్దేసవిత్థారాతి తస్స చ నిద్దేసస్స అట్ఠసతతణ్హావిచరితవసేన విత్థారేన. విత్థారస్స చ పున సఙ్గహతోతి ద్వీహి ఆకారేహి విత్థారితస్స అట్ఠారసతణ్హావిచరితపభేదస్స ఛళేవ తిస్సోయేవాతి చ పున సఙ్గహణతో చ.
Niddesatthenāti ‘‘chayime āvuso taṇhākāyā’’tiādiniddesapāḷiyā atthavacanena. Niddesavitthārāti tassa ca niddesassa aṭṭhasatataṇhāvicaritavasena vitthārena. Vitthārassa ca puna saṅgahatoti dvīhi ākārehi vitthāritassa aṭṭhārasataṇhāvicaritapabhedassa chaḷeva tissoyevāti ca puna saṅgahaṇato ca.
విపాకవేదనా అధిప్పేతా విసేసతో అత్తానం అస్సాదేతబ్బతో. తమేవ హిస్సా అస్సాదేతబ్బతం పకాసేతుం ‘‘కథ’’న్తిఆది వుత్తం. అస్సాదనేనాతి అభిరతియా. మమాయన్తాతి ధనాయన్తా. చిత్తకారాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ఇట్ఠవణ్ణారమ్మణదాయకానం సఙ్గహో. సిప్పసన్దస్సనకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన వేజ్జాదీనం సఙ్గహో. వేజ్జా హి రసాయతనోజావసేన తదుపత్థమ్భితవసేన చ ధమ్మారమ్మణస్స దాయకా. స్వాయం ఆది-సద్దో ‘‘వీణావాదకాదీ’’తిఆదినా పచ్చేకఞ్చ యోజేతబ్బో, పుత్తం మమాయన్తాతి పుత్తం సమ్పియాయన్తా. పుత్తో వియ చేత్థ వేదనా దట్ఠబ్బా, సప్పాయసప్పిఖీరాదీని వియ వేదనాయ పచ్చయభూతాని ఇట్ఠరూపాదిఆరమ్మణాని, ధాతి వియ రూపాదిఛళారమ్మణదాయకా చిత్తకారాదయో దట్ఠబ్బా.
Vipākavedanā adhippetā visesato attānaṃ assādetabbato. Tameva hissā assādetabbataṃ pakāsetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Assādanenāti abhiratiyā. Mamāyantāti dhanāyantā. Cittakārādīnanti ādi-saddena iṭṭhavaṇṇārammaṇadāyakānaṃ saṅgaho. Sippasandassanakādīnanti ādi-saddena vejjādīnaṃ saṅgaho. Vejjā hi rasāyatanojāvasena tadupatthambhitavasena ca dhammārammaṇassa dāyakā. Svāyaṃ ādi-saddo ‘‘vīṇāvādakādī’’tiādinā paccekañca yojetabbo, puttaṃ mamāyantāti puttaṃ sampiyāyantā. Putto viya cettha vedanā daṭṭhabbā, sappāyasappikhīrādīni viya vedanāya paccayabhūtāni iṭṭharūpādiārammaṇāni, dhāti viya rūpādichaḷārammaṇadāyakā cittakārādayo daṭṭhabbā.
తణ్హావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Taṇhāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
వేదనావారవణ్ణనా
Vedanāvāravaṇṇanā
౯౭. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా ఏవ వేదనా అతీతాదిభేదభిన్నా రాసివసేన ఏకజ్ఝం గహేత్వా ఏకో వేదనాకాయో యథా వేదనాక్ఖన్ధో, ఏవం సోతసమ్ఫస్సజాదికాతి పాళియం ‘‘ఛయిమే ఆవుసో వేదనాకాయా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘వేదనాకాయాతి వేదనాసమూహా’’తి. చక్ఖుసమ్ఫస్సతో జాతా చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా. సా పన ఉపాదిన్నాపి అనుపాదిన్నాపి, తదుభయస్సపి సఙ్గణ్హన్తేన అత్థవణ్ణనాయ కతత్తా ఆహ ‘‘అయం తావేత్థ సబ్బసఙ్గాహికకథా’’తి. ఇదాని ‘‘విపాకవిధి అయ’’న్తి ఉపాదిన్నయేవ గణ్హన్తో ‘‘విపాకవసేనా’’తిఆదిమాహ. మనోద్వారే మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్పయుత్తాతి తదారమ్మణమనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్పయుత్తా.
97. Cakkhusamphassajā eva vedanā atītādibhedabhinnā rāsivasena ekajjhaṃ gahetvā eko vedanākāyo yathā vedanākkhandho, evaṃ sotasamphassajādikāti pāḷiyaṃ ‘‘chayime āvuso vedanākāyā’’ti vuttanti āha ‘‘vedanākāyāti vedanāsamūhā’’ti. Cakkhusamphassato jātā cakkhusamphassajā vedanā. Sā pana upādinnāpi anupādinnāpi, tadubhayassapi saṅgaṇhantena atthavaṇṇanāya katattā āha ‘‘ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikakathā’’ti. Idāni ‘‘vipākavidhi aya’’nti upādinnayeva gaṇhanto ‘‘vipākavasenā’’tiādimāha. Manodvāre manoviññāṇadhātusampayuttāti tadārammaṇamanoviññāṇadhātusampayuttā.
అవసేసానన్తి సమ్పటిచ్ఛనాదివేదనానం. ఉపనిస్సయాదీతి ఆది-సద్దేన అనన్తరాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. అనన్తరానఞ్హి అనన్తరాదివసేన, ఇతరేసం ఉపనిస్సయవసేన ఫస్సో పచ్చయో హోతి, మనోద్వారే పన తదారమ్మణవేదనానం మనోసమ్ఫస్సో ఉపనిస్సయవసేన పచ్చయో. అద్వారికానన్తి ద్వారరహితానం. న హి పటిసన్ధిఆదివేదనానం కిఞ్చి ద్వారం అత్థి. సహజాతమనోసమ్ఫస్ససముదయాతి ఏతేనస్స తాసం సహజాతకోటియా పచ్చయభావమాహ.
Avasesānanti sampaṭicchanādivedanānaṃ. Upanissayādīti ādi-saddena anantarādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Anantarānañhi anantarādivasena, itaresaṃ upanissayavasena phasso paccayo hoti, manodvāre pana tadārammaṇavedanānaṃ manosamphasso upanissayavasena paccayo. Advārikānanti dvārarahitānaṃ. Na hi paṭisandhiādivedanānaṃ kiñci dvāraṃ atthi. Sahajātamanosamphassasamudayāti etenassa tāsaṃ sahajātakoṭiyā paccayabhāvamāha.
వేదనావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Vedanāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఫస్సవారవణ్ణనా
Phassavāravaṇṇanā
౯౮. చక్ఖుం నిస్సాయ ఉప్పన్నో సమ్ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సో. పఞ్చవత్థుకాతి చక్ఖాదిపఞ్చవత్థుకా చక్ఖాదిపఞ్చవత్థుసన్నిస్సయా. ‘‘ఉపాదిన్నకకథా ఏసా’’తి బావీసతిగ్గహణం, పవత్తికథాభావతో లోకియగ్గహణం. విపాకమనసమ్పయుత్తఫస్సాతి విపాకమనోవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా ఫస్సా. పచ్చయుప్పన్నేన వియ పచ్చయేనపి ఉపాదిన్నకేనేవ భవితబ్బన్తి ‘‘ఛన్నం చక్ఖాదీనం ఆయతనాన’’న్తి వుత్తం.
98. Cakkhuṃ nissāya uppanno samphasso cakkhusamphasso. Pañcavatthukāti cakkhādipañcavatthukā cakkhādipañcavatthusannissayā. ‘‘Upādinnakakathā esā’’ti bāvīsatiggahaṇaṃ, pavattikathābhāvato lokiyaggahaṇaṃ. Vipākamanasampayuttaphassāti vipākamanoviññāṇasampayuttā phassā. Paccayuppannena viya paccayenapi upādinnakeneva bhavitabbanti ‘‘channaṃ cakkhādīnaṃ āyatanāna’’nti vuttaṃ.
ఫస్సవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Phassavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
సళాయతనవారవణ్ణనా
Saḷāyatanavāravaṇṇanā
౯౯. నిదస్సనమత్తఞ్చేతం, తస్మా యథా ఏత్థ అరూపలోకాపేక్ఖాయ ఛట్ఠాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతనన్తి ఏకసేసో ఇచ్ఛితబ్బో, ఏవం యేసం పచ్చయుప్పన్నో ఉపాదిన్నో, పచ్చయో పన అనుపాదిన్నోతిపి ఇచ్ఛితబ్బో. తేసం మతేన బాహిరాయతనవసేనపి ఏకసేసో వేదితబ్బో ‘‘ఛట్ఠాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతన’’న్తి. విసుద్ధిమగ్గోపి ఇమస్స ఆగమస్స అత్థసంవణ్ణనాతి ఆహ ‘‘విసుద్ధిమగ్గే…పే॰… వుత్తనయమేవా’’తి. ఏస నయో అఞ్ఞత్థాపి విసుద్ధిమగ్గగ్గహణే.
99. Nidassanamattañcetaṃ, tasmā yathā ettha arūpalokāpekkhāya chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti ekaseso icchitabbo, evaṃ yesaṃ paccayuppanno upādinno, paccayo pana anupādinnotipi icchitabbo. Tesaṃ matena bāhirāyatanavasenapi ekaseso veditabbo ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatana’’nti. Visuddhimaggopi imassa āgamassa atthasaṃvaṇṇanāti āha ‘‘visuddhimagge…pe… vuttanayamevā’’ti. Esa nayo aññatthāpi visuddhimaggaggahaṇe.
సళాయతనవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Saḷāyatanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
నామరూపవారవణ్ణనా
Nāmarūpavāravaṇṇanā
౧౦౦. నమనలక్ఖణన్తి ఆరమ్మణాభిముఖం నమనసభావం తేన వినా అపవత్తనతో. రుప్పనం సీతాదివిరోధిపచ్చయసన్నిపాతే విసదిసుప్పత్తి. ఇమే పన తయోతిఆదినా సబ్బచిత్తుప్పాదసాధారణవసేనేవ తంసఙ్ఖారక్ఖన్ధగ్గహణం, తస్మా యే యత్థ అసాధారణా, తేపి అత్థతో గహితాయేవాతి దస్సేతి.
100.Namanalakkhaṇanti ārammaṇābhimukhaṃ namanasabhāvaṃ tena vinā apavattanato. Ruppanaṃ sītādivirodhipaccayasannipāte visadisuppatti. Ime pana tayotiādinā sabbacittuppādasādhāraṇavaseneva taṃsaṅkhārakkhandhaggahaṇaṃ, tasmā ye yattha asādhāraṇā, tepi atthato gahitāyevāti dasseti.
ఉపాదియిత్వాతి పచ్చయే కత్వా. పచ్చయకరణమేవ హి పచ్చయుప్పన్నస్స పచ్చయభూతధమ్మానం ఉపాదియనం. సమూహసమ్బన్ధే సామివచనం ఏతన్తి ‘‘సమూహత్థే ఏతం సామివచన’’న్తి వుత్తం తేన వినా సమ్బన్ధస్స అభావతో. తేనాతి తస్మా. తం సబ్బమ్పీతి తం భూతుపాదాయపభేదం సబ్బమ్పి సత్తవీసతివిధం. యస్స నామస్సాతి చతువోకారభవే నామస్స. విఞ్ఞాణమ్పి తప్పరియాపన్నమేవ వేదితబ్బం. రూపస్సాతి ఏకవోకారభవే రూపస్స. విఞ్ఞాణం పన పఞ్చవోకారభవే సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణమేవ. యస్స పఞ్చవోకారభవే నామరూపస్స. తస్స వసేనాతి సహజాతస్స సహజాతాదివసేన, అనన్తరస్స అనన్తరాదివసేన, ఇతరస్స ఉపనిస్సయాదివసేన తస్స నామస్స యథారహం తస్స తస్స విఞ్ఞాణస్స పచ్చయభావో వేదితబ్బో.
Upādiyitvāti paccaye katvā. Paccayakaraṇameva hi paccayuppannassa paccayabhūtadhammānaṃ upādiyanaṃ. Samūhasambandhe sāmivacanaṃ etanti ‘‘samūhatthe etaṃ sāmivacana’’nti vuttaṃ tena vinā sambandhassa abhāvato. Tenāti tasmā. Taṃ sabbampīti taṃ bhūtupādāyapabhedaṃ sabbampi sattavīsatividhaṃ. Yassa nāmassāti catuvokārabhave nāmassa. Viññāṇampi tappariyāpannameva veditabbaṃ. Rūpassāti ekavokārabhave rūpassa. Viññāṇaṃ pana pañcavokārabhave saṅkhāraviññāṇameva. Yassa pañcavokārabhave nāmarūpassa. Tassa vasenāti sahajātassa sahajātādivasena, anantarassa anantarādivasena, itarassa upanissayādivasena tassa nāmassa yathārahaṃ tassa tassa viññāṇassa paccayabhāvo veditabbo.
నామరూపవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Nāmarūpavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
విఞ్ఞాణవారవణ్ణనా
Viññāṇavāravaṇṇanā
౧౦౧. తేభూమకవిపాకగ్గహణే కారణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. సఙ్ఖారో యస్స విఞ్ఞాణస్సాతి ఏత్థ అట్ఠవిధోపి కామావచరపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో సోళసవిధస్స కామావచరవిపాకవిఞ్ఞాణస్స, పఞ్చవిధోపి రూపావచరపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పఞ్చవిధస్స రూపావచరవిపాకవిఞ్ఞాణస్స, ద్వాదసవిధోపి అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో సత్తవిధస్స అకుసలవిపాకవిఞ్ఞాణస్స, చతుబ్బిధోపి ఆనేఞ్జాభిసఙ్కారో చతుబ్బిధస్స అరూపావచరవిపాకవిఞ్ఞాణస్స యథారహం పటిసన్ధిపవత్తీసు కమ్మపచ్చయేన చేవ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చ పచ్చయో హోతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౨.౬౨౦) వుత్తనయేన వేదితబ్బో.
101.Tebhūmakavipākaggahaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Saṅkhāro yassa viññāṇassāti ettha aṭṭhavidhopi kāmāvacarapuññābhisaṅkhāro soḷasavidhassa kāmāvacaravipākaviññāṇassa, pañcavidhopi rūpāvacarapuññābhisaṅkhāro pañcavidhassa rūpāvacaravipākaviññāṇassa, dvādasavidhopi apuññābhisaṅkhāro sattavidhassa akusalavipākaviññāṇassa, catubbidhopi āneñjābhisaṅkāro catubbidhassa arūpāvacaravipākaviññāṇassa yathārahaṃ paṭisandhipavattīsu kammapaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 2.620) vuttanayena veditabbo.
విఞ్ఞాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Viññāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
సఙ్ఖారవారవణ్ణనా
Saṅkhāravāravaṇṇanā
౧౦౨. అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణోతి అభిసఞ్చేతయితసభావో, ఆయూహనలక్ఖణోతి అత్థో. చోపనవసేనాతి కాయవిఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతచోపనవసేన. తేన పఞ్చద్వారికచేతనా పటిక్ఖిపతి. వచనభేదవసేనాతి వాచానిచ్ఛారణవసేన. వచీవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపనవసేనాతి అత్థో. యథావుత్తా వీసతి, నవ మహగ్గతకుసలచేతనా చాతి ఏకూనతింస మనోసఞ్చేతనా. ‘‘కుసలానం ఉపనిస్సయవసేనా’’తి వుత్తం, ఏకచ్చానం ఆరమ్మణవసేనపీతి వత్తబ్బం. సహజాతాదివసేనాతి సహజాత-అఞ్ఞమఞ్ఞ-నిస్సయ-సమ్పయుత్త-అత్థి-అవిగతహేతువసేన, అనన్తరానం అనన్తరసమనన్తరఅనన్తరూపనిస్సయనత్థివిగతాసేవనసేన పచ్చయో. అపి-సద్దేన ఉపనిస్సయం సఙ్గణ్హాతి.
102.Abhisaṅkharaṇalakkhaṇoti abhisañcetayitasabhāvo, āyūhanalakkhaṇoti attho. Copanavasenāti kāyaviññattisaṅkhātacopanavasena. Tena pañcadvārikacetanā paṭikkhipati. Vacanabhedavasenāti vācānicchāraṇavasena. Vacīviññattisamuṭṭhāpanavasenāti attho. Yathāvuttā vīsati, nava mahaggatakusalacetanā cāti ekūnatiṃsa manosañcetanā. ‘‘Kusalānaṃ upanissayavasenā’’ti vuttaṃ, ekaccānaṃ ārammaṇavasenapīti vattabbaṃ. Sahajātādivasenāti sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigatahetuvasena, anantarānaṃ anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanasena paccayo. Api-saddena upanissayaṃ saṅgaṇhāti.
సఙ్ఖారవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Saṅkhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
అవిజ్జావారవణ్ణనా
Avijjāvāravaṇṇanā
౧౦౩. ‘‘దుక్ఖసచ్చేఅఞ్ఞాణ’’న్తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం వివరితుం ‘‘తత్థా’’తిఆది ఆరద్ధం. తన్తి అఞ్ఞాణం. సతిపి పహాతబ్బత్తే పరిఞ్ఞేయ్యత్తవసేన అన్తోగధం. దుక్ఖసచ్చఞ్చస్సాతి వత్థుసఙ్ఖాతం సమ్పయుత్తఖన్ధసఙ్ఖాతఞ్చ దుక్ఖసచ్చం అస్స అఞ్ఞాణస్స. తం హిస్స నిస్సయపచ్చయో హోతి. తస్సాతి దుక్ఖసచ్చస్స. యాథావలక్ఖణపటివేధనివారణేనాతి సఙ్ఖతఅవిపరీతసభావపటివిజ్ఝనస్స నివారణేన. ఏతేనస్స పరిఞ్ఞాభిసమయసఙ్ఖాతస్స అరియమగ్గపటివేధస్స విబన్ధకభావమాహ. ఞాణప్పవత్తియాతి ‘‘ఇదం దుక్ఖం, ఏత్తకం దుక్ఖ’’న్తి అనుబుజ్ఝనాకారాయ పుబ్బభాగఞాణప్పవత్తియా. ఏత్థాతి దుక్ఖసచ్చే. అప్పదానేనాతి అవిస్సజ్జనేన. ఏతేనస్సా అనుబోధఞాణస్సపి విబన్ధకతమాహ.
103.‘‘Dukkhasacceaññāṇa’’nti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatthā’’tiādi āraddhaṃ. Tanti aññāṇaṃ. Satipi pahātabbatte pariññeyyattavasena antogadhaṃ. Dukkhasaccañcassāti vatthusaṅkhātaṃ sampayuttakhandhasaṅkhātañca dukkhasaccaṃ assa aññāṇassa. Taṃ hissa nissayapaccayo hoti. Tassāti dukkhasaccassa. Yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇenāti saṅkhataaviparītasabhāvapaṭivijjhanassa nivāraṇena. Etenassa pariññābhisamayasaṅkhātassa ariyamaggapaṭivedhassa vibandhakabhāvamāha. Ñāṇappavattiyāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkha’’nti anubujjhanākārāya pubbabhāgañāṇappavattiyā. Etthāti dukkhasacce. Appadānenāti avissajjanena. Etenassā anubodhañāṇassapi vibandhakatamāha.
తీహి కారణేహి వేదితబ్బం అన్తోగధాభావతో. ఇధ సమ్పయుత్తఖన్ధవసేనేవ వత్థుతో సముదయే అఞ్ఞాణం దట్ఠబ్బం. ఏకేనేవాతి ఇతరం కారణత్తయం పటిక్ఖిపతి. యదిపి అఞ్ఞాణం నిరోధమగ్గే ఆరమ్మణం న కరోతి, కుతో తదన్తోగధతబ్బత్థుతా, తే పన జానితుకామస్స తప్పటిచ్ఛాదనవసేన అనిరోధమగ్గేసు నిరోధమగ్గగ్గాహహేతుతావసేన చ పవత్తమానం ‘‘నిరోధే పటిపదాయఞ్చ అఞ్ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. తేనాహ ‘‘పటిచ్ఛాదనతో’’తిఆది. తస్సత్థో వుత్తోయేవ. గమ్భీరత్తాతి సభావేనేవ గమ్భీరత్తా. అగాధఅపతిట్ఠాభావేన తంవిసయస్స ఞాణస్స ఉప్పాదేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా దుద్దసం. పురిమం పన సచ్చద్వయం. వఞ్చనీయట్ఠేనాతి వఞ్చకభావేన అయాథావభావేన ఉపట్ఠానతో దుద్దసత్తా గమ్భీరం, న సభావతో, తస్మా తంవిసయం అఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి. తత్థాతి తస్మిం పురిమసచ్చద్వయే అనిచ్చాదిసభావలక్ఖణస్స దుద్దసత్తా ఏవ నిచ్చాదివిపల్లాసవసేన పవత్తతి అఞ్ఞాణన్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం.
Tīhi kāraṇehi veditabbaṃ antogadhābhāvato. Idha sampayuttakhandhavaseneva vatthuto samudaye aññāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekenevāti itaraṃ kāraṇattayaṃ paṭikkhipati. Yadipi aññāṇaṃ nirodhamagge ārammaṇaṃ na karoti, kuto tadantogadhatabbatthutā, te pana jānitukāmassa tappaṭicchādanavasena anirodhamaggesu nirodhamaggaggāhahetutāvasena ca pavattamānaṃ ‘‘nirodhe paṭipadāyañca aññāṇa’’nti vuccati. Tenāha ‘‘paṭicchādanato’’tiādi. Tassattho vuttoyeva. Gambhīrattāti sabhāveneva gambhīrattā. Agādhaapatiṭṭhābhāvena taṃvisayassa ñāṇassa uppādetuṃ asakkuṇeyyattā duddasaṃ. Purimaṃpana saccadvayaṃ. Vañcanīyaṭṭhenāti vañcakabhāvena ayāthāvabhāvena upaṭṭhānato duddasattā gambhīraṃ, na sabhāvato, tasmā taṃvisayaṃ aññāṇaṃ uppajjati. Tatthāti tasmiṃ purimasaccadvaye aniccādisabhāvalakkhaṇassa duddasattā eva niccādivipallāsavasena pavattati aññāṇanti ānetvā sambandhitabbaṃ.
ఇదాని నిద్దేసవిభాగేనపి అవిజ్జాయ సచ్చేసు పవత్తివిభాగం దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ దుక్ఖేతి ఏత్తకేన భుమ్మనిద్దేసేన. సఙ్గహతోతి పరిఞ్ఞేయ్యతాయ దుక్ఖేన సఙ్గహేతబ్బతో. తేన నిద్ధారణత్థం దస్సేతి. దుక్ఖస్మిఞ్హి అవిజ్జా నిద్ధారీయతి, న అఞ్ఞస్మిం. వత్థుతోతి ఆధారత్థం. దుక్ఖసన్నిస్సయా హి అవిజ్జా. ఆరమ్మణతోతి విసయత్థం తం ఆరబ్భ పవత్తనతో. కిచ్చతోతి బ్యాపనత్థం ఛాదనవసేన తం బ్యాపేత్వా పవత్తనతో. ఇమినా నయేన సేసేసుపి అత్థో వేదితబ్బో. అవిసేసతోతి విసేసాభావతో, వుత్తనయేన దుక్ఖాదీసు పవత్తిఆకారవిసేసం అగ్గహేత్వాతి అత్థో. సభావతోతి సరసలక్ఖణతో. చతున్నమ్పి సచ్చానం అజాననసభావా హి అవిజ్జా. కామరాగభవరాగా కామాసవభవాసవాతి ఆహ ‘‘సహజాతాదివసేనా’’తి. నను అవిజ్జా ఏవ అవిజ్జాసవో, సో కథం అవిజ్జాయ పచ్చయోతి ఆహ ‘‘పుబ్బుప్పన్నా’’తిఆది.
Idāni niddesavibhāgenapi avijjāya saccesu pavattivibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dukkheti ettakena bhummaniddesena. Saṅgahatoti pariññeyyatāya dukkhena saṅgahetabbato. Tena niddhāraṇatthaṃ dasseti. Dukkhasmiñhi avijjā niddhārīyati, na aññasmiṃ. Vatthutoti ādhāratthaṃ. Dukkhasannissayā hi avijjā. Ārammaṇatoti visayatthaṃ taṃ ārabbha pavattanato. Kiccatoti byāpanatthaṃ chādanavasena taṃ byāpetvā pavattanato. Iminā nayena sesesupi attho veditabbo. Avisesatoti visesābhāvato, vuttanayena dukkhādīsu pavattiākāravisesaṃ aggahetvāti attho. Sabhāvatoti sarasalakkhaṇato. Catunnampi saccānaṃ ajānanasabhāvā hi avijjā. Kāmarāgabhavarāgā kāmāsavabhavāsavāti āha ‘‘sahajātādivasenā’’ti. Nanu avijjā eva avijjāsavo, so kathaṃ avijjāya paccayoti āha ‘‘pubbuppannā’’tiādi.
అవిజ్జావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Avijjāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఆసవవారవణ్ణనా
Āsavavāravaṇṇanā
౧౦౪. ఆసవవారే ఆసవ-సద్దత్థో ఆసవవిచారో చ హేట్ఠా వుత్తోయేవ. కస్మా పనాయం వారో వుత్తో, నను అవిజ్జాదికావ పటిచ్చసముప్పాదదేసనాతి చోదనం సన్ధాయ ‘‘అయం వారో’’తిఆది ఆరద్ధం. పటిచ్చసముప్పాదపదేసూతి పటిచ్చసముప్పాదకోట్ఠాసేసు. ద్వాదసకోట్ఠాసా హి సత్థు పటిచ్చసముప్పాదదేసనా. తస్సాపి పచ్చయదస్సనవసేనాతి నాయం కాపిలానం మూలపకతి వియ అప్పచ్చయా, అథ ఖో సప్పచ్చయాతి అవిజ్జాయపి పచ్చయదస్సనవసేన. ఆసవసముదయేనాతి అతీతభవే ఆసవానం సముదయేన ఏతరహి అవిజ్జాయ సముదయో, ఏతరహి అవిజ్జాయ సముదయేన అనాగతే ఆసవసముదయోతి ఏవం ఆసవావిజ్జానం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నకభావేన అపరాపరం పవత్తమానం ఆదికోటిఅభావేనేవ తన్నిమిత్తస్స సంసారస్స ఆదికోటిఅభావతో అనమతగ్గతాసిద్ధి వేదితబ్బా.
104.Āsavavāre āsava-saddattho āsavavicāro ca heṭṭhā vuttoyeva. Kasmā panāyaṃ vāro vutto, nanu avijjādikāva paṭiccasamuppādadesanāti codanaṃ sandhāya ‘‘ayaṃ vāro’’tiādi āraddhaṃ. Paṭiccasamuppādapadesūti paṭiccasamuppādakoṭṭhāsesu. Dvādasakoṭṭhāsā hi satthu paṭiccasamuppādadesanā. Tassāpi paccayadassanavasenāti nāyaṃ kāpilānaṃ mūlapakati viya appaccayā, atha kho sappaccayāti avijjāyapi paccayadassanavasena. Āsavasamudayenāti atītabhave āsavānaṃ samudayena etarahi avijjāya samudayo, etarahi avijjāya samudayena anāgate āsavasamudayoti evaṃ āsavāvijjānaṃ paccayapaccayuppannakabhāvena aparāparaṃ pavattamānaṃ ādikoṭiabhāveneva tannimittassa saṃsārassa ādikoṭiabhāvato anamataggatāsiddhi veditabbā.
ద్వత్తింస ఠానానీతి ద్వత్తింస సచ్చప్పటివేధకారణాని, ద్వత్తింస వా చతుసచ్చకమ్మట్ఠానాని. ఇమమ్హా సమ్మాదిట్ఠిసుత్తాతి యాయ అరియసావకో సమ్మాదిట్ఠి నామ హోతి, సా అరియా సమ్మాదిట్ఠి ఏత్థ వుత్తాతి సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం, ఇతో సమ్మాదిట్ఠిసుత్తతో.
Dvattiṃsaṭhānānīti dvattiṃsa saccappaṭivedhakāraṇāni, dvattiṃsa vā catusaccakammaṭṭhānāni. Imamhā sammādiṭṭhisuttāti yāya ariyasāvako sammādiṭṭhi nāma hoti, sā ariyā sammādiṭṭhi ettha vuttāti sammādiṭṭhisuttaṃ, ito sammādiṭṭhisuttato.
చతుసచ్చపరియాయేహీతి చతుసచ్చాధిగమకారణేహి. అరహత్తపరియాయేహీతి ‘‘సో సబ్బసో రాగానుసయం పహాయా’’తిఆదినా అరహత్తాధిగమకారణేహి. తేనాహ ‘‘చతుసట్ఠియా కారణేహీ’’తి.
Catusaccapariyāyehīti catusaccādhigamakāraṇehi. Arahattapariyāyehīti ‘‘so sabbaso rāgānusayaṃ pahāyā’’tiādinā arahattādhigamakāraṇehi. Tenāha ‘‘catusaṭṭhiyā kāraṇehī’’ti.
ఆసవవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Āsavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా సమత్తా.
Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / మజ్ఝిమనికాయ • Majjhimanikāya / ౯. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం • 9. Sammādiṭṭhisuttaṃ
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / మజ్ఝిమనికాయ (అట్ఠకథా) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ౯. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనా • 9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā