Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī |
૧. સઙ્ગહવારઅત્થવિભાવના
1. Saṅgahavāraatthavibhāvanā
તત્થ યસ્સ સિક્ખત્તયસઙ્ગહસ્સ નવઙ્ગસ્સ સત્થુસાસનવરસ્સ અત્થસંવણ્ણનં યં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો, તસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ નિસ્સયં વિસયભૂતં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા સલોકપાલેન તિલોકેન સદા પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરુત્તમસ્સ સત્થુનો સાસનવરં વિદૂહેવ ઞાતબ્બં. એતં સાસનવરં તાવ દસ્સેન્તો તંજનકેન, તંવિજાનકવિદૂહિ ચ નિયમેતું, રતનત્તયગુણપરિદીપનઞ્ચ કાતું –
Tattha yassa sikkhattayasaṅgahassa navaṅgassa satthusāsanavarassa atthasaṃvaṇṇanaṃ yaṃ nettippakaraṇaṃ kātukāmo, tassa nettippakaraṇassa nissayaṃ visayabhūtaṃ saṃvaṇṇetabbasahitaṃ, saṃvaṇṇetabbaṃ eva vā salokapālena tilokena sadā pūjetabbassa ceva namassitabbassa ca naruttamassa satthuno sāsanavaraṃ vidūheva ñātabbaṃ. Etaṃ sāsanavaraṃ tāva dassento taṃjanakena, taṃvijānakavidūhi ca niyametuṃ, ratanattayaguṇaparidīpanañca kātuṃ –
‘‘યં લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;
‘‘Yaṃ loko pūjayate, salokapālo sadā namassati ca;
તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. – પઠમગાથમાહ;
Tasseta sāsanavaraṃ, vidūhi ñeyyaṃ naravarassā’’ti. – paṭhamagāthamāha;
ઇમાય હિ પઠમગાથાય ‘‘એતં સાસનવરં ઞેય્ય’’ન્તિ એત્તકમેવ એકન્તતો કરણવિસેસભાવેન અધિપ્પેતં. એતેનેવ વિસેસકરણેન એકન્તાધિપ્પેતનેત્તિવિસયસાસનવરસ્સ દસ્સિતત્તા. એકન્તાધિપ્પેતસાસનવરમેવ નેત્તિસંવણ્ણનાય સંવણ્ણેતબ્બત્તા વિસયં તેનેવ વક્ખતિ અટ્ઠકથાચરિયો –
Imāya hi paṭhamagāthāya ‘‘etaṃ sāsanavaraṃ ñeyya’’nti ettakameva ekantato karaṇavisesabhāvena adhippetaṃ. Eteneva visesakaraṇena ekantādhippetanettivisayasāsanavarassa dassitattā. Ekantādhippetasāsanavarameva nettisaṃvaṇṇanāya saṃvaṇṇetabbattā visayaṃ teneva vakkhati aṭṭhakathācariyo –
‘‘એતં ઇદાનિ અમ્હેહિ વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસનં આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પત્તિયા વરં અગ્ગં ઉત્તમં નિપુણઞાણગોચરતાય પણ્ડિતવેદનીયમેવા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ,
‘‘Etaṃ idāni amhehi vibhajitabbahāranayapaṭṭhānavicāraṇavisayabhūtaṃ sāsanaṃ ādikalyāṇatādiguṇasampattiyā varaṃ aggaṃ uttamaṃ nipuṇañāṇagocaratāya paṇḍitavedanīyamevā’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā) ca,
‘‘એતં તિવિધમ્પિ ‘સાસનવર’ન્તિ પદેન સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ યં પઠમં, તં ઇતરેસં અધિગમૂપાયોતિ સબ્બસાસનમૂલભૂતં, અત્તનો પકરણસ્સ ચ વિસયભૂતં પરિયત્તિસાસનમેવા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ,
‘‘Etaṃ tividhampi ‘sāsanavara’nti padena saṅgaṇhitvā tattha yaṃ paṭhamaṃ, taṃ itaresaṃ adhigamūpāyoti sabbasāsanamūlabhūtaṃ, attano pakaraṇassa ca visayabhūtaṃ pariyattisāsanamevā’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā) ca,
‘‘ઇદાનિ યં વુત્તં ‘સાસનવરં વિદૂહિ ઞેય્ય’ન્તિ, તત્થ નેત્તિસંવણ્ણનાય વિસયભૂતં પરિયત્તિધમ્મમેવ પકારન્તરેન નિયમેત્વા દસ્સેતુ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ.
‘‘Idāni yaṃ vuttaṃ ‘sāsanavaraṃ vidūhi ñeyya’nti, tattha nettisaṃvaṇṇanāya visayabhūtaṃ pariyattidhammameva pakārantarena niyametvā dassetu’’nti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā) ca.
તત્થ પરિયત્તિસાસનસ્સાપિ મૂલં હોતીતિ વુત્તં ‘‘સબ્બસાસનમૂલભૂત’’ન્તિ. એતેન કમ્મસાધનેનપિ અધિપ્પેતત્થે સિદ્ધે નાનાવિધસાધકવચનં નાનાવાદાનં અનોકાસકરણત્થાય કતં. સ્વાક્ખાતતાદિધમ્મગુણા પન સાસનસ્સ વિસેસદેસકનરવરસદ્દેન વા પરિદીપકત્થભાવેન વા દીપિતા અવિનાભાવતો. સાસનવરસ્સ પન જનકસમ્બન્ધિપેક્ખત્તા ‘‘નરવરસ્સા’’તિ વુત્તં. તેન ચ અગ્ગપુગ્ગલો સાસનવરજનકો વાચકત્થસમ્બન્ધિભાવેન વુત્તો. અનઞ્ઞસાધારણમહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણવિસેસા પન જનકસમ્બન્ધિભૂતસ્સ નરસ્સ વિસેસકેનવરસદ્દેન વા પરિદીપકત્થભાવેન વા દીપિતો.
Tattha pariyattisāsanassāpi mūlaṃ hotīti vuttaṃ ‘‘sabbasāsanamūlabhūta’’nti. Etena kammasādhanenapi adhippetatthe siddhe nānāvidhasādhakavacanaṃ nānāvādānaṃ anokāsakaraṇatthāya kataṃ. Svākkhātatādidhammaguṇā pana sāsanassa visesadesakanaravarasaddena vā paridīpakatthabhāvena vā dīpitā avinābhāvato. Sāsanavarassa pana janakasambandhipekkhattā ‘‘naravarassā’’ti vuttaṃ. Tena ca aggapuggalo sāsanavarajanako vācakatthasambandhibhāvena vutto. Anaññasādhāraṇamahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiguṇavisesā pana janakasambandhibhūtassa narassa visesakenavarasaddena vā paridīpakatthabhāvena vā dīpito.
કિં નુ સો સાસનવરજનકો નરવરો પરમત્થોવ, ઉદાહુ પૂજનીયો ચેવ નમસ્સનીયો ચાતિ વુત્તં ‘‘યં લોકો…પે॰… નમસ્સતિ ચા’’તિ, તેન સાસનવરજનકો નરવરો પરમત્થોવ ન હોતિ, અથ ખો સલોકપાલેન લોકેન સદા સબ્બકાલેસુ પૂજનીયો ચેવ નમસ્સનીયો ચાતિ વિસેસિતો થોમિતોતિ.
Kiṃ nu so sāsanavarajanako naravaro paramatthova, udāhu pūjanīyo ceva namassanīyo cāti vuttaṃ ‘‘yaṃ loko…pe… namassati cā’’ti, tena sāsanavarajanako naravaro paramatthova na hoti, atha kho salokapālena lokena sadā sabbakālesu pūjanīyo ceva namassanīyo cāti visesito thomitoti.
એત્થ ચ પૂજનનમસ્સનચેતનાવાચકેન વા પૂજનનમસ્સનસદ્દેન ફલૂપચારત્થો પુઞ્ઞમહત્તસઙ્ખાતો પૂજનીયભાવો ચેવ આસવક્ખયઞાણપદટ્ઠાનસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણસઙ્ખાતો નમસ્સનીયભાવો ચ દીપકત્થભાવેન પરિગ્ગહેત્વા દીપિતો. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો ‘‘ભગવતો સદેવકસ્સ લોકસ્સ પૂજનીયવન્દનીયભાવો, અગ્ગપુગ્ગલભાવો ચ વુચ્ચમાનો ગુણવિસિટ્ઠતં દીપેતી’’તિઆદિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના).
Ettha ca pūjananamassanacetanāvācakena vā pūjananamassanasaddena phalūpacārattho puññamahattasaṅkhāto pūjanīyabhāvo ceva āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānasabbaññutaññāṇādiguṇasaṅkhāto namassanīyabhāvo ca dīpakatthabhāvena pariggahetvā dīpito. Tenāha aṭṭhakathācariyo ‘‘bhagavato sadevakassa lokassa pūjanīyavandanīyabhāvo, aggapuggalabhāvo ca vuccamāno guṇavisiṭṭhataṃ dīpetī’’tiādi (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā).
તાદિસસ્સ નરવરસ્સ તાદિસં સાસનવરં કિં યેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યન્તિ વુત્તં ‘‘વિદૂહી’’તિ. તેન તિપિટકધરા અરિયભૂતા પણ્ડિતા વાચકત્થભાવેન ગહિતા, સુપ્પટિપન્નતાદિસઙ્ઘગુણા પન વન્દધાતુવચનેન વા દીપકત્થભાવેન વા દીપિતાતિ. એવં પરિગ્ગહેત્વા દીપિતે રતનત્તયગુણે સન્ધાય ‘‘એવં પઠમગાથાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કત્વા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના) વક્ખતિ, ન ગાથાય નિરવસેસત્થે. તત્થ એવન્તિ એવં સાસનવરદસ્સનભૂતાય પઠમગાથાયાતિ અત્થોવ દટ્ઠબ્બો. અપરે પનાચરિયા ‘‘ઇમાય પઠમગાથાય એકન્તતો અધિપ્પેતાનાધિપ્પેતવચનાનિ ચેવ વાચકત્થદીપકત્થવિસેસાનિ ચ સુટ્ઠુ અવિચારેત્વા ‘એવં પઠમગાથાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કત્વા’તિ વચનચ્છાયં નિસ્સાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કાતું ‘યં લોકોત્યાદિમાહા’તિ ચ સાતિસયરતનત્તયગુણે દસ્સેન્તો ‘યં લોકોત્યાદિમાહા’તિ’’ ચ વદન્તિ. તેસં વાદો અમ્હાકં નક્ખમતિ. કારણં પન મયા હેટ્ઠા વુત્તાનુસારેન ઞાતબ્બન્તિ અયં પદાનુક્કમાનુરૂપાનુસન્ધ્યત્થો.
Tādisassa naravarassa tādisaṃ sāsanavaraṃ kiṃ yena kenaci viññeyyanti vuttaṃ ‘‘vidūhī’’ti. Tena tipiṭakadharā ariyabhūtā paṇḍitā vācakatthabhāvena gahitā, suppaṭipannatādisaṅghaguṇā pana vandadhātuvacanena vā dīpakatthabhāvena vā dīpitāti. Evaṃ pariggahetvā dīpite ratanattayaguṇe sandhāya ‘‘evaṃ paṭhamagāthāya sātisayaṃ ratanattayaguṇaparidīpanaṃ katvā’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā) vakkhati, na gāthāya niravasesatthe. Tattha evanti evaṃ sāsanavaradassanabhūtāya paṭhamagāthāyāti atthova daṭṭhabbo. Apare panācariyā ‘‘imāya paṭhamagāthāya ekantato adhippetānādhippetavacanāni ceva vācakatthadīpakatthavisesāni ca suṭṭhu avicāretvā ‘evaṃ paṭhamagāthāya sātisayaṃ ratanattayaguṇaparidīpanaṃ katvā’ti vacanacchāyaṃ nissāya sātisayaṃ ratanattayaguṇaparidīpanaṃ kātuṃ ‘yaṃ lokotyādimāhā’ti ca sātisayaratanattayaguṇe dassento ‘yaṃ lokotyādimāhā’ti’’ ca vadanti. Tesaṃ vādo amhākaṃ nakkhamati. Kāraṇaṃ pana mayā heṭṭhā vuttānusārena ñātabbanti ayaṃ padānukkamānurūpānusandhyattho.
અથ વા એકં સમયં જમ્બુવનસણ્ડે નિસીદિત્વા સિસ્સાનં હિતં ચિન્તેન્તો, અત્તનો અભિનીહારસમ્પત્તિં પસ્સન્તો, સમ્માસમ્બુદ્ધેન પસંસિતો, મહાકચ્ચાયનો સત્થારા અનુમોદિતં સાસનાયત્તં નવઙ્ગસ્સત્થવણ્ણનં સોળસહારાદિઅનેકત્થવિધં નેત્તિપ્પકરણં આરભન્તો, ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. યદિ એવં યથાવુત્તપ્પકારં નેત્તિપ્પકરણભૂતં સોળસહારાત્યાદિકં આરભિતબ્બં, તં અનારભિત્વા કસ્મા નેત્તિપ્પકરણતો બહિભૂતં ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિકં આરભિતબ્બં, સેય્યથાપિ અમ્બં પુટ્ઠો લબુજં બ્યાકરેય્ય, લબુજં પુટ્ઠો અમ્બં બ્યાકરેય્ય, એવમેવ નેત્તિપ્પકરણમારભન્તો અઞ્ઞં આરભતીતિ? તથાપિ યસ્સ યથાવુત્તસ્સ સાસનવરસ્સ અત્થસંવણ્ણનં યં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો યસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભૂતં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા તં સાસનવરં તાવ દસ્સેન્તો તંજનકેન, તંવિજાનકવિદૂહિ ચ નિયમેતું, રતનત્તયગુણપરિદીપનઞ્ચ કાતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. અયં લીનન્તરચોદનાસહિતો અનુસન્ધ્યત્થો.
Atha vā ekaṃ samayaṃ jambuvanasaṇḍe nisīditvā sissānaṃ hitaṃ cintento, attano abhinīhārasampattiṃ passanto, sammāsambuddhena pasaṃsito, mahākaccāyano satthārā anumoditaṃ sāsanāyattaṃ navaṅgassatthavaṇṇanaṃ soḷasahārādianekatthavidhaṃ nettippakaraṇaṃ ārabhanto, ‘‘yaṃ loko’’tyādimāha. Yadi evaṃ yathāvuttappakāraṃ nettippakaraṇabhūtaṃ soḷasahārātyādikaṃ ārabhitabbaṃ, taṃ anārabhitvā kasmā nettippakaraṇato bahibhūtaṃ ‘‘yaṃ loko’’tyādikaṃ ārabhitabbaṃ, seyyathāpi ambaṃ puṭṭho labujaṃ byākareyya, labujaṃ puṭṭho ambaṃ byākareyya, evameva nettippakaraṇamārabhanto aññaṃ ārabhatīti? Tathāpi yassa yathāvuttassa sāsanavarassa atthasaṃvaṇṇanaṃ yaṃ nettippakaraṇaṃ kātukāmo yassa nettippakaraṇassa visayabhūtaṃ saṃvaṇṇetabbasahitaṃ, saṃvaṇṇetabbaṃ eva vā taṃ sāsanavaraṃ tāva dassento taṃjanakena, taṃvijānakavidūhi ca niyametuṃ, ratanattayaguṇaparidīpanañca kātuṃ ‘‘yaṃ loko’’tyādimāha. Ayaṃ līnantaracodanāsahito anusandhyattho.
‘‘યં લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;
‘‘Yaṃ loko pūjayate, salokapālo sadā namassati ca;
તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –
Tasseta sāsanavaraṃ, vidūhi ñeyyaṃ naravarassā’’ti. –
નિગ્ગહિતલોપં કત્વા રચિતા ગાથા અરિયાસામઞ્ઞલક્ખણેન સમ્પન્ના. કથં? પુબ્બડ્ઢે તિંસ મત્તા, અપરડ્ઢે સત્તવીસ મત્તા. સમ્પિણ્ડિતા સત્તપઞ્ઞાસ મત્તાવ ભવન્તિ. અક્ખરાનં પન ઇમિસ્સં ગાથાયં સત્તતિંસ. તેસુ ગરુક્ખરા વીસતિ, લહુક્ખરા સત્તરસ ભવન્તિ. ‘‘તસ્સેતં સાસનવર’’ન્તિ પન સાનુનાસિકં વિરુજ્ઝતિ.
Niggahitalopaṃ katvā racitā gāthā ariyāsāmaññalakkhaṇena sampannā. Kathaṃ? Pubbaḍḍhe tiṃsa mattā, aparaḍḍhe sattavīsa mattā. Sampiṇḍitā sattapaññāsa mattāva bhavanti. Akkharānaṃ pana imissaṃ gāthāyaṃ sattatiṃsa. Tesu garukkharā vīsati, lahukkharā sattarasa bhavanti. ‘‘Tassetaṃ sāsanavara’’nti pana sānunāsikaṃ virujjhati.
તત્થ નિદ્દેસત્થો અટ્ઠકથાનુસારેન વિજાનિતબ્બો. સલોકપાલો સબ્બો સત્તલોકો સક્કચ્ચં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણાનુસ્સરણેન વા પૂજેતબ્બપૂજનેન વા પટિપત્તિપૂજનેન વા સદા સબ્બકાલેસુ સક્કચ્ચં યં નરવરં પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, તસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ સત્થુનો નરવરસ્સ તિલોકગ્ગસ્સ મયા સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા વિદૂહેવ ઞેય્યં ઞાતબ્બં. નિપુણઞાણગોચરં એતં મયા બુદ્ધિયં ઠપિતં સાસનવરં મયા આરભિતબ્બસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ પઠમં જાનિતબ્બં દસ્સેત્વા તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતં નેત્તિપ્પકરણં અહં આરભિસ્સામિ, તં તુમ્હે સાધવો સુણાથ મનસિ કરોથાતિ સમુદાયયોજના, અવયવયોજનાપિ કાતબ્બા.
Tattha niddesattho aṭṭhakathānusārena vijānitabbo. Salokapālo sabbo sattaloko sakkaccaṃ sabbaññutaññāṇādianekaguṇānussaraṇena vā pūjetabbapūjanena vā paṭipattipūjanena vā sadā sabbakālesu sakkaccaṃ yaṃ naravaraṃ pūjayate ceva namassati ca, tassa pūjetabbassa ceva namassitabbassa ca satthuno naravarassa tilokaggassa mayā saṃvaṇṇetabbasahitaṃ, saṃvaṇṇetabbaṃ eva vā vidūheva ñeyyaṃ ñātabbaṃ. Nipuṇañāṇagocaraṃ etaṃ mayā buddhiyaṃ ṭhapitaṃ sāsanavaraṃ mayā ārabhitabbassa nettippakaraṇassa visayanti paṭhamaṃ jānitabbaṃ dassetvā tassa atthasaṃvaṇṇanābhūtaṃ nettippakaraṇaṃ ahaṃ ārabhissāmi, taṃ tumhe sādhavo suṇātha manasi karothāti samudāyayojanā, avayavayojanāpi kātabbā.
કથં? ‘‘સલોકપાલો લોકો’’તિ વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન યોજના. લોકપાલો વજ્જેત્વા અવસેસો લોકો ચ ન હોતિ, અથ ખો લોકપાલસહિતો લોકોતિ વિસેસેતિ. ‘‘લોકો પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચા’’તિ કત્તુકારકઆખ્યાતકિરિયાભાવેન યોજના ‘‘યો કરોતિ, સ કત્તા’’તિ વુત્તત્તા. યો લોકો કારકો, સો કત્તા હોતુ. યો લોકો પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, કથં સો કત્તાતિ? ‘‘યો કરોતિ, સ કત્તા’’તિ સુત્તસ્સ ‘‘યો કરોતિ કિરિયં નિપ્ફાદેતિ, સો કિરિયાનિપ્ફાદકો કત્તા’’તિ અત્થસમ્ભવતો સયનભુઞ્જનાદિસબ્બકિરિયાનિપ્ફાદકો કત્તાયેવ હોતિ. અયઞ્ચ લોકો પૂજનનમસ્સનકિરિયાનિપ્ફાદકોયેવાતિ. કથં અયં લોકો કિરિયાનિપ્ફાદકોતિ? ‘‘લોકો’’તિ સત્તપઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાને પવત્તમાનો હદયવત્થુનિસ્સિતો ચિત્તુપ્પાદો ગહેતબ્બો, સો યથારહં હેતાધિપતિસહજાતાદિપચ્ચયેન પચ્ચયો નિપ્ફાદકો ભવે. એવં લોકસ્સ કત્તુકારકભાવો વિજાનિતબ્બોતિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના. એસ નયો તીસુ પિટકેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.
Kathaṃ? ‘‘Salokapālo loko’’ti visesanavisesitabbabhāvena yojanā. Lokapālo vajjetvā avaseso loko ca na hoti, atha kho lokapālasahito lokoti viseseti. ‘‘Loko pūjayate ceva namassati cā’’ti kattukārakaākhyātakiriyābhāvena yojanā ‘‘yo karoti, sa kattā’’ti vuttattā. Yo loko kārako, so kattā hotu. Yo loko pūjayate ceva namassati ca, kathaṃ so kattāti? ‘‘Yo karoti, sa kattā’’ti suttassa ‘‘yo karoti kiriyaṃ nipphādeti, so kiriyānipphādako kattā’’ti atthasambhavato sayanabhuñjanādisabbakiriyānipphādako kattāyeva hoti. Ayañca loko pūjananamassanakiriyānipphādakoyevāti. Kathaṃ ayaṃ loko kiriyānipphādakoti? ‘‘Loko’’ti sattapaññattiyā paramatthato avijjamānāyapi paññāpetabbo santāne pavattamāno hadayavatthunissito cittuppādo gahetabbo, so yathārahaṃ hetādhipatisahajātādipaccayena paccayo nipphādako bhave. Evaṃ lokassa kattukārakabhāvo vijānitabboti paccayapaccayuppannabhāvena yojanā. Esa nayo tīsu piṭakesupi evarūpesu ṭhānesu.
‘‘યં નરવરં પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચા’’તિ કમ્મકારકઆખ્યાતકિરિયાભાવેન યોજના ‘‘યં કરોતિ, તં કમ્મ’’ન્તિ વુત્તત્તા. યં કાતબ્બં, તં કમ્મં હોતુ. યં પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચ, કથં તં કમ્મન્તિ? ‘‘યં કરોતિ, તં કમ્મ’’ન્તિ સુત્તસ્સ ‘‘યં કરોતિ કિરિયાય સમ્બજ્ઝતિ, કિરિયાય સમ્બજ્ઝિતબ્બં કમ્મ’’ન્તિ અત્થસમ્ભવતો કરણવાચકવચનીયાદિસબ્બકિરિયાય સમ્બજ્ઝિતબ્બં કમ્મં હોત્વેવ. અયઞ્ચ નરવરો પૂજનનમસ્સનકિરિયાય વાચકવચનીયભાવેન સમ્બજ્ઝિતબ્બોયેવાતિ. કથં અયં નરવરો વચનીયોતિ? પૂજનનમસ્સનચેતનાય આરમ્મણકરણવસેન નરવરો વચનીયો, ચેતના વાચકા, એવં વાચકવચિતબ્બભાવો હોત્વેવ. ‘‘યં નરવર’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાનવસેન પવત્તમાનો લોકિયલોકુત્તરગુણસહિતો ખન્ધપઞ્ચકો વુત્તો, સો આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, ચેતના પચ્ચયુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના. એસ નયો તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.
‘‘Yaṃnaravaraṃ pūjayate ceva namassati cā’’ti kammakārakaākhyātakiriyābhāvena yojanā ‘‘yaṃ karoti, taṃ kamma’’nti vuttattā. Yaṃ kātabbaṃ, taṃ kammaṃ hotu. Yaṃ pūjayati ceva namassati ca, kathaṃ taṃ kammanti? ‘‘Yaṃ karoti, taṃ kamma’’nti suttassa ‘‘yaṃ karoti kiriyāya sambajjhati, kiriyāya sambajjhitabbaṃ kamma’’nti atthasambhavato karaṇavācakavacanīyādisabbakiriyāya sambajjhitabbaṃ kammaṃ hotveva. Ayañca naravaro pūjananamassanakiriyāya vācakavacanīyabhāvena sambajjhitabboyevāti. Kathaṃ ayaṃ naravaro vacanīyoti? Pūjananamassanacetanāya ārammaṇakaraṇavasena naravaro vacanīyo, cetanā vācakā, evaṃ vācakavacitabbabhāvo hotveva. ‘‘Yaṃ naravara’’nti paññattiyā paramatthato avijjamānāyapi paññāpetabbo santānavasena pavattamāno lokiyalokuttaraguṇasahito khandhapañcako vutto, so ārammaṇapaccayena paccayo, cetanā paccayuppannāti paccayapaccayuppannabhāvena yojanā. Esa nayo tīsu piṭakesu evarūpesu ṭhānesu.
‘‘તસ્સ નરવરસ્સા’’તિ વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન યોજના. નરવરો નામ નિમન્તિતબ્બાદિકો ન હોતિ, અથ ખો પૂજેતબ્બો નમસ્સિતબ્બો એવાતિ વિસેસેતિ. તસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરવરસ્સ સાસનવરન્તિ જઞ્ઞજનકભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ પચ્ચેકબુદ્ધસાવકબુદ્ધરાજરાજાદીનં સાસનવરં ન હોતિ, પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરવરસ્સ તિલોકસ્સેવ સાસનવરન્તિ નિયમેતિ.
‘‘Tassa naravarassā’’ti visesanavisesitabbabhāvena yojanā. Naravaro nāma nimantitabbādiko na hoti, atha kho pūjetabbo namassitabbo evāti viseseti. Tassa pūjetabbassa ceva namassitabbassa ca naravarassa sāsanavaranti jaññajanakabhāvena yojanā. Sāsanavaraṃ nāma paccekabuddhasāvakabuddharājarājādīnaṃ sāsanavaraṃ na hoti, pūjetabbassa ceva namassitabbassa ca naravarassa tilokasseva sāsanavaranti niyameti.
‘‘વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ કત્તુકારકકિતકિરિયાભાવેન યોજના. કત્તુભાવો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ‘‘વિદૂહી’’તિ સત્તપઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાને પવત્તમાનો સાસનવરે સમ્મોહધંસકઞાણસહિતો હદયવત્થુનિસ્સિતો ચિત્તુપ્પાદો વુત્તો, સો યથારહં હેતાધિપતિસહજાતાદિપચ્ચયેન પચ્ચયો નિપ્ફાદકો ભવે. ઞા-ઇતિધાતુયા અત્થભૂતં ઞાણં પચ્ચયુપ્પન્નં નિપ્ફાદેય્યં ભવે, એવં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના.
‘‘Vidūhi ñeyya’’nti kattukārakakitakiriyābhāvena yojanā. Kattubhāvo heṭṭhā vuttova. ‘‘Vidūhī’’ti sattapaññattiyā paramatthato avijjamānāyapi paññāpetabbo santāne pavattamāno sāsanavare sammohadhaṃsakañāṇasahito hadayavatthunissito cittuppādo vutto, so yathārahaṃ hetādhipatisahajātādipaccayena paccayo nipphādako bhave. Ñā-itidhātuyā atthabhūtaṃ ñāṇaṃ paccayuppannaṃ nipphādeyyaṃ bhave, evaṃ paccayapaccayuppannabhāvena yojanā.
‘‘ઞેય્યં સાસનવર’’ન્તિ વિસેસનવિસેસ્યભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ ન યેન કેનચિ ઞેય્યં, અથ ખો વિદૂહેવ સણ્હસુખુમઞાણેન ઞેય્યં સાસનવરન્તિ વિસેસેતિ.
‘‘Ñeyyaṃ sāsanavara’’nti visesanavisesyabhāvena yojanā. Sāsanavaraṃ nāma na yena kenaci ñeyyaṃ, atha kho vidūheva saṇhasukhumañāṇena ñeyyaṃ sāsanavaranti viseseti.
‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ વિસેસનવિસેસ્યભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ મયા બુદ્ધિયં અટ્ઠપિતં અપ્પવત્તેતબ્બં હોતિ, મયા ઇદાનિ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભાવેન બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનં ઠપેતબ્બં પવત્તેતબ્બં સાસનવરન્તિ વિસેસેતિ. એતં સાસનવરં નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ યોજના કાતબ્બા. તેનાહ ‘‘એતં ઇદાનિ અમ્હેહિ વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસન’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના). ઇચ્ચેવં નેત્તિયા પઠમગાથાય સઙ્ખેપેન યોજનત્થો સમત્તો.
‘‘Etaṃ sāsanavara’’nti visesanavisesyabhāvena yojanā. Sāsanavaraṃ nāma mayā buddhiyaṃ aṭṭhapitaṃ appavattetabbaṃ hoti, mayā idāni nettippakaraṇassa visayabhāvena buddhiyaṃ viparivattamānaṃ ṭhapetabbaṃ pavattetabbaṃ sāsanavaranti viseseti. Etaṃ sāsanavaraṃ nettippakaraṇassa visayanti yojanā kātabbā. Tenāha ‘‘etaṃ idāni amhehi vibhajitabbahāranayapaṭṭhānavicāraṇavisayabhūtaṃ sāsana’’nti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā). Iccevaṃ nettiyā paṭhamagāthāya saṅkhepena yojanattho samatto.
તત્થ યન્તિ અનિયમનરવરસ્સ સત્થુનો વાચકં પયોગવન્તસબ્બનામં. અનિયમો ચ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય અનિયમિતત્તા વુત્તો, ન નરવરતો અઞ્ઞસત્તસ્સ સમ્ભવતોતિ. એસ નયો સેસાનિયતેસુપિ તીસુ પિટકેસુ. લોકિયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ, તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો.એત્થ સત્તનિકાયે પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ લોકિયન્તિ પવત્તન્તિ, તબ્બિપાકો ચ લોકિયતિ પવત્તતિ, ઇતિ સત્તનિકાયસ્સ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનં, તબ્બિપાકસ્સ ચ પવત્તનસ્સ આધારભાવતો ‘‘એત્થા’’તિપદેન નિદ્દિટ્ઠો સત્તનિકાયો લોકોનામ. પૂજયતેતિ વિગ્ગહવિરહિતં આખ્યાતપદં, સક્કચ્ચં પૂજનં કરોતિ.
Tattha yanti aniyamanaravarassa satthuno vācakaṃ payogavantasabbanāmaṃ. Aniyamo ca pūjananamassanakiriyāya aniyamitattā vutto, na naravarato aññasattassa sambhavatoti. Esa nayo sesāniyatesupi tīsu piṭakesu. Lokiyanti ettha puññāpuññāni, tabbipāko cāti loko.Ettha sattanikāye puññāpuññāni lokiyanti pavattanti, tabbipāko ca lokiyati pavattati, iti sattanikāyassa puññāpuññānaṃ, tabbipākassa ca pavattanassa ādhārabhāvato ‘‘etthā’’tipadena niddiṭṭho sattanikāyo lokonāma. Pūjayateti viggahavirahitaṃ ākhyātapadaṃ, sakkaccaṃ pūjanaṃ karoti.
લોકં પાલેન્તીતિ લોકપાલા, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનઞ્ચેવ તબ્બિપાકસ્સ ચ પવત્તનાધારત્તા લોકા ચ. કે તે? ચત્તારો મહારાજાનો, ઇન્દયમવરુણકુવેરા વા, ખત્તિયચતુમહારાજસક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતપરનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્માદયો વા. પાલનઞ્ચેત્થ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચેન તંતંસત્તલોકસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞવિહેસનનિવારણાદિઆણાપવત્તાપનયસપરિવારટ્ઠાનન્તરાદિનિય્યાદના, સહ લોકપાલેહિ યો વત્તતીતિ સલોકપાલો. અથ વા યે હિરોત્તપ્પા લોકં પાલેન્તિ, ઇતિ પાલનતો તે હિરોત્તપ્પા લોકપાલા. તેનાહ ભગવા ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૨.૯; ઇતિવુ॰ ૪૨). લોકપાલેહિ હિરોત્તપ્પેહિ સમન્નાગતો લોકો સલોકપાલો નામ. હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો હિ સપ્પુરિસો લોકો સક્કચ્ચં સદા સબ્બકાલેસુ પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચ પાપહિરિજિગુચ્છનતો, ધમ્મચ્છન્દવન્તતાય ચ.
Lokaṃ pālentīti lokapālā, puññāpuññānañceva tabbipākassa ca pavattanādhārattā lokā ca. Ke te? Cattāro mahārājāno, indayamavaruṇakuverā vā, khattiyacatumahārājasakkasuyāmasantusitasunimmitaparanimmitavasavattimahābrahmādayo vā. Pālanañcettha issariyādhipaccena taṃtaṃsattalokassa aññamaññavihesananivāraṇādiāṇāpavattāpanayasaparivāraṭṭhānantarādiniyyādanā, saha lokapālehi yo vattatīti salokapālo. Atha vā ye hirottappā lokaṃ pālenti, iti pālanato te hirottappā lokapālā. Tenāha bhagavā ‘‘dveme, bhikkhave, sukkā dhammā lokaṃ pālentī’’ti (a. ni. 2.9; itivu. 42). Lokapālehi hirottappehi samannāgato loko salokapālo nāma. Hirottappasampanno hi sappuriso loko sakkaccaṃ sadā sabbakālesu pūjayati ceva namassati ca pāpahirijigucchanato, dhammacchandavantatāya ca.
અઞ્ઞે પન પૂજેન્તા નમસ્સન્તાપિ કદાચિયેવ પૂજેન્તિ નમસ્સન્તિ, ન સબ્બદાતિ. સદાતિ પૂજનનમસ્સનકાલવાચકવિગ્ગહવિરહિતં વિકપ્પનામં, સબ્બનામં વા. નમસ્સતીતિ વિગ્ગહવિરહિતં આખ્યાતપદં, સક્કચ્ચં નમસ્સનં કરોતિ. તસ્સેતાતિ એત્થ તસ્સાતિ નિયમવાચકં પયોગવન્તસબ્બનામં વિગ્ગહવિરહિતમેવ. નિયમો ચ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય વિસેસિતો. તસ્મા તસ્સ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય નિયમિતબ્બસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ નમસ્સિતબ્બસ્સ નરવરસ્સાતિ અત્થો યુત્તોવ. સેસનિયમેસુ અઞ્ઞેસુપિ એસેવ નયો. એતન્તિ આચરિયેન વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતસ્સ સાસનવરપરામસનં પયોગવન્તસબ્બનામં વિગ્ગહવિરહિતં.
Aññe pana pūjentā namassantāpi kadāciyeva pūjenti namassanti, na sabbadāti. Sadāti pūjananamassanakālavācakaviggahavirahitaṃ vikappanāmaṃ, sabbanāmaṃ vā. Namassatīti viggahavirahitaṃ ākhyātapadaṃ, sakkaccaṃ namassanaṃ karoti. Tassetāti ettha tassāti niyamavācakaṃ payogavantasabbanāmaṃ viggahavirahitameva. Niyamo ca pūjananamassanakiriyāya visesito. Tasmā tassa pūjananamassanakiriyāya niyamitabbassa pūjetabbassa namassitabbassa naravarassāti attho yuttova. Sesaniyamesu aññesupi eseva nayo. Etanti ācariyena vibhajitabbahāranayapaṭṭhānavicāraṇavisayabhūtassa sāsanavaraparāmasanaṃ payogavantasabbanāmaṃ viggahavirahitaṃ.
સાસતિ એતેનાતિ સાસનં, એતેન નવવિધસુત્તન્તેન, નવવિધસુત્તન્તસહિતેન વા વરેન સબ્બેન સમત્થે વેનેય્યે દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ તિવિધયાનમુખેન યથારહં સત્તે સાસતિ અનુસાસતિ વિનેતિ. ઇતિ સાસનાનુસાસનકિરિયાનુસારેન વેનેય્યસત્તાનં જાનનપટિપજ્જનાધિગમસ્સ કારણકરણત્તા ‘‘એતેના’’તિ પદેન નિદ્દિટ્ઠં નવવિધસુત્તન્તં, નવવિધસુત્તન્તસહિતં વા વરં સબ્બં સાસનં નામ. નવવિધસુત્તન્તદેસનાય હિ વેનેય્યાનં જાનનં પુરિમજાનનેન પચ્છિમજાનનં, જાનનેન પટિપજ્જનેન પચ્છિમપટિપજ્જનેન અધિગમો, પુરિમાધિગમેન પચ્છિમાધિગમો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સદ્ધા સીલં સુતં ચાગો પઞ્ઞા સદ્ધાય સીલસ્સ સુતસ્સ ચાગસ્સ પઞ્ઞાયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૨૩) ચ ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પરિકમ્મં પઠમસ્સ ઝાનસ્સ’’ત્યાદિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૨૩) ચ. સાસધાતુયા દેસનાસદ્દો ચ તંજનકો દેસનાઞાણસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદો ચ મુખ્યત્થો, તંઉપનિસ્સયપચ્ચયા વેનેય્યાનં અત્થજાનનપટિપજ્જનઅધિગમનાદિ કારણૂપચારત્થો, ‘‘એતેના’’તિ પદેન વુત્તાય સાસનભૂતાય નામપઞ્ઞત્તિયા કરણસત્તિસઙ્ખાતા ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિ ફલૂપચારત્થો. ઇતિ-સદ્દોપિ તમેવ નામપઞ્ઞત્તિયા ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિં હેતુભાવેન પરામસતિ, તસ્સા સત્તિયા આધારભૂતા નામપઞ્ઞત્તિ યુ-પચ્ચયત્થો. એસેવ નયો તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.
Sāsati etenāti sāsanaṃ, etena navavidhasuttantena, navavidhasuttantasahitena vā varena sabbena samatthe veneyye diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi tividhayānamukhena yathārahaṃ satte sāsati anusāsati vineti. Iti sāsanānusāsanakiriyānusārena veneyyasattānaṃ jānanapaṭipajjanādhigamassa kāraṇakaraṇattā ‘‘etenā’’ti padena niddiṭṭhaṃ navavidhasuttantaṃ, navavidhasuttantasahitaṃ vā varaṃ sabbaṃ sāsanaṃ nāma. Navavidhasuttantadesanāya hi veneyyānaṃ jānanaṃ purimajānanena pacchimajānanaṃ, jānanena paṭipajjanena pacchimapaṭipajjanena adhigamo, purimādhigamena pacchimādhigamo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘saddhā sīlaṃ sutaṃ cāgo paññā saddhāya sīlassa sutassa cāgassa paññāyā’’ti (paṭṭhā. 1.1.423) ca ‘‘paṭhamassa jhānassa parikammaṃ paṭhamassa jhānassa’’tyādi (paṭṭhā. 1.1.423) ca. Sāsadhātuyā desanāsaddo ca taṃjanako desanāñāṇasampayuttacittuppādo ca mukhyattho, taṃupanissayapaccayā veneyyānaṃ atthajānanapaṭipajjanaadhigamanādi kāraṇūpacārattho, ‘‘etenā’’ti padena vuttāya sāsanabhūtāya nāmapaññattiyā karaṇasattisaṅkhātā upanissayapaccayasatti phalūpacārattho. Iti-saddopi tameva nāmapaññattiyā upanissayapaccayasattiṃ hetubhāvena parāmasati, tassā sattiyā ādhārabhūtā nāmapaññatti yu-paccayattho. Eseva nayo tīsu piṭakesu evarūpesu ṭhānesu.
એકન્તનિય્યાનટ્ઠેન, અનઞ્ઞસાધારણગુણતાય ચ ઉત્તમટ્ઠેન વરં ઉત્તમં, પરિયત્તિસાસનમ્હિ ફલનિય્યાદનતો, મગ્ગનિય્યાનહેતુભાવતો ચ નિય્યાનટ્ઠેન, સાવકાદીહિ અજનિયત્તા અસાધારણટ્ઠેન ચ ઉત્તમટ્ઠેન વરં, વરિતબ્બન્તિ વા વરં. યથાવુત્તસ્સ સાસનસ્સ પણ્ડિતેહિ અભિપત્થિતસમિદ્ધિહેતુતાય વરિતબ્બત્તા પત્થેતબ્બત્તા સાસનવરં નામ, યથાવુત્તટ્ઠેન વા સાસનઞ્ચ તં વરઞ્ચાતિ સાસનવરં. ચ-સદ્દેન સત્તિભેદં, તં-સદ્દેન અત્થાભેદં દેસ્સેતિ.
Ekantaniyyānaṭṭhena, anaññasādhāraṇaguṇatāya ca uttamaṭṭhena varaṃ uttamaṃ, pariyattisāsanamhi phalaniyyādanato, magganiyyānahetubhāvato ca niyyānaṭṭhena, sāvakādīhi ajaniyattā asādhāraṇaṭṭhena ca uttamaṭṭhena varaṃ, varitabbanti vā varaṃ. Yathāvuttassa sāsanassa paṇḍitehi abhipatthitasamiddhihetutāya varitabbattā patthetabbattā sāsanavaraṃ nāma, yathāvuttaṭṭhena vā sāsanañca taṃ varañcāti sāsanavaraṃ. Ca-saddena sattibhedaṃ, taṃ-saddena atthābhedaṃ desseti.
વિદન્તીતિ વિદૂ. યે પણ્ડિતા યથાસભાવતો કમ્મકમ્મફલાનિ, કુસલાદિભેદે ચ ધમ્મે વિદન્તિ, ઇતિ વિદનતો તે પણ્ડિતા વિદૂ નામ, તેહિ. ઞાતબ્બન્તિ ઞેય્યં. ઞા-ધાતુયા નિપ્પરિયાયતો આરમ્મણિકં ઞાણં વુત્તં, ઠાનૂપચારતો સાસનવરસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવો દસ્સિતો, ઇતિ-સદ્દેન આરમ્મણપચ્ચયભાવો પરામસિતો. તસ્સ ઇતિ-સદ્દેન પરામસિતબ્બસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવસ્સ આધારં સાસનવરં ણ્ય-પચ્ચયત્થોતિ દટ્ઠબ્બં. ઞાણં અરહતીતિ વા ઞેય્યં, વિદૂનં ઞાણં જાનનં આરમ્મણભાવેન અરહતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં નયે તદ્ધિતપદં દટ્ઠબ્બં.
Vidantīti vidū. Ye paṇḍitā yathāsabhāvato kammakammaphalāni, kusalādibhede ca dhamme vidanti, iti vidanato te paṇḍitā vidū nāma, tehi. Ñātabbanti ñeyyaṃ. Ñā-dhātuyā nippariyāyato ārammaṇikaṃ ñāṇaṃ vuttaṃ, ṭhānūpacārato sāsanavarassa ārammaṇapaccayabhāvo dassito, iti-saddena ārammaṇapaccayabhāvo parāmasito. Tassa iti-saddena parāmasitabbassa ārammaṇapaccayabhāvassa ādhāraṃ sāsanavaraṃ ṇya-paccayatthoti daṭṭhabbaṃ. Ñāṇaṃ arahatīti vā ñeyyaṃ, vidūnaṃ ñāṇaṃ jānanaṃ ārammaṇabhāvena arahatīti attho. Imasmiṃ naye taddhitapadaṃ daṭṭhabbaṃ.
નરતિ નેતીતિ નરો. યો પુરિસો અત્તાનં ઇત્થીનં ઉચ્ચટ્ઠાનં નરતિ નેતિ, ઇતિ નરનતો નયનતો સો પુરિસો નરો નામ. સો હિ પુત્તભૂતોપિ માતુયા પિતુટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, કનિટ્ઠભાતુભૂતોપિ જેટ્ઠભગિનીનં પિતુટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. અથ વા નરિતબ્બો નેતબ્બોતિ નરો. સો હિ જાતકાલતો પટ્ઠાય યાવ અત્તનો સભાવેન અત્તાનં ધારેતું સમત્થો ન હોતિ, તાવ પરેહિ નેતબ્બો, ન તથા અઞ્ઞો તિરચ્છાનાદિકોતિ. એત્થ પન સત્થુવિસયતાય નરતિ વેનેય્યસત્તેતિ નરોતિ અત્થો અધિપ્પેતો. સત્થા હિ સત્તે અપાયાદિતો સુગતિં વા મગ્ગફલનિબ્બાનં વા નેતીતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમન્નાગતત્તા વરો ઉત્તમો, વરિતબ્બો પત્થેતબ્બોતિ વા વરો, તિલોકગ્ગો. પકતિયા ઉચ્ચટ્ઠાનટ્ઠો નરો ગુણુત્તમેન સમન્નાગતો વરો, નરો ચ સો વરો ચાતિ નરવરો. ચ-ત-સદ્દાનં અત્થભેદો વુત્તોવ, વિસેસનપરપદસમાસોયં. યેન વુત્તં ‘‘અગ્ગપુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના). અઞ્ઞે પન ‘‘નરાનં, નરેસુ વા વરોતિ નરવરો’’તિ વદન્તિ, તં વચનં ‘‘અગ્ગપુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના) અટ્ઠકથાવચનેન વિરુજ્ઝતિ મઞ્ઞે. તસ્સ નરવરસ્સાતિ. ઇચ્ચેવં નેત્તિપ્પકરણસ્સ આદિગાથાય સમાસેન ચ વચનત્થો સમત્તો.
Narati netīti naro. Yo puriso attānaṃ itthīnaṃ uccaṭṭhānaṃ narati neti, iti naranato nayanato so puriso naro nāma. So hi puttabhūtopi mātuyā pituṭṭhāne tiṭṭhati, kaniṭṭhabhātubhūtopi jeṭṭhabhaginīnaṃ pituṭṭhāne tiṭṭhati. Atha vā naritabbo netabboti naro. So hi jātakālato paṭṭhāya yāva attano sabhāvena attānaṃ dhāretuṃ samattho na hoti, tāva parehi netabbo, na tathā añño tiracchānādikoti. Ettha pana satthuvisayatāya narati veneyyasatteti naroti attho adhippeto. Satthā hi satte apāyādito sugatiṃ vā maggaphalanibbānaṃ vā netīti. Sabbaññutaññāṇādianekaguṇasamannāgatattā varo uttamo, varitabbo patthetabboti vā varo, tilokaggo. Pakatiyā uccaṭṭhānaṭṭho naro guṇuttamena samannāgato varo, naro ca so varo cāti naravaro. Ca-ta-saddānaṃ atthabhedo vuttova, visesanaparapadasamāsoyaṃ. Yena vuttaṃ ‘‘aggapuggalassāti attho’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā). Aññe pana ‘‘narānaṃ, naresu vā varoti naravaro’’ti vadanti, taṃ vacanaṃ ‘‘aggapuggalassāti attho’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā) aṭṭhakathāvacanena virujjhati maññe. Tassa naravarassāti. Iccevaṃ nettippakaraṇassa ādigāthāya samāsena ca vacanattho samatto.
સરૂપત્થો યોજનત્થવચનત્થાનુસારેન વિજાનિતબ્બો. તથાપિ વિસું સુટ્ઠુ જાનનત્થાય પુન વત્તબ્બો. ‘‘ય’’ન્તિ પદસ્સ અનઞ્ઞસાધારણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમ્પન્નો સલોકપાલેન લોકેન પૂજેતબ્બો ચેવ નમસ્સિતબ્બો ચ સાસનવરદેસકો તિલોકગ્ગો સરૂપત્થો. ‘‘લોકો’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તલોકપાલસહિતો સદ્ધાચાગાદિસમ્પન્નો સબ્બસત્તલોકો સરૂપત્થો. લોકસદ્દો એકવચનયુત્તોપિ જાતિસદ્દત્તા નિરવસેસતો સત્તે સઙ્ગણ્હાતિ યથા ‘‘મહાજનો’’તિ. કામઞ્ચેત્થ લોકસદ્દો ‘‘લોકવિદૂ’’ત્યાદીસુ સઙ્ખારભાજનેસુપિ પવત્તો, પૂજનનમસ્સનકિરિયાસાધનત્તા પન સત્તલોકેવ વાચકભાવેન પવત્તોતિ. તેનાહ ‘‘પૂજનકિરિયાયોગ્યભૂતતાવસેના’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના).
Sarūpattho yojanatthavacanatthānusārena vijānitabbo. Tathāpi visuṃ suṭṭhu jānanatthāya puna vattabbo. ‘‘Ya’’nti padassa anaññasādhāraṇasabbaññutaññāṇādianekaguṇasampanno salokapālena lokena pūjetabbo ceva namassitabbo ca sāsanavaradesako tilokaggo sarūpattho. ‘‘Loko’’ti padassa yathāvuttalokapālasahito saddhācāgādisampanno sabbasattaloko sarūpattho. Lokasaddo ekavacanayuttopi jātisaddattā niravasesato satte saṅgaṇhāti yathā ‘‘mahājano’’ti. Kāmañcettha lokasaddo ‘‘lokavidū’’tyādīsu saṅkhārabhājanesupi pavatto, pūjananamassanakiriyāsādhanattā pana sattalokeva vācakabhāvena pavattoti. Tenāha ‘‘pūjanakiriyāyogyabhūtatāvasenā’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā).
પૂજયતેતિ એત્થ પૂજનકિરિયાય મુખ્યતો પૂજનસઙ્ખાતો પૂજેન્તાનં ચિત્તુપ્પાદો સરૂપત્થો, ફલૂપચારેન તંચિત્તુપ્પાદસ્સ આરમ્મણપકતૂપનિસ્સયભૂતા વુત્તપ્પકારા સબ્બે બુદ્ધગુણા સરૂપત્થા. તે-વિભત્તિપચ્ચયસ્સ પૂજનકિરિયાસાધકો વુત્તપ્પકારો લોકો ચ સરૂપત્થો, એવં સતિ અત્થભેદાભાવતો દ્વીસુ વાચકેસુ એકોવ વાચકો વત્તબ્બો, કસ્મા એકસ્મિં અત્થે દ્વે વાચકા વુત્તાતિ? નાયં દોસો દ્વિન્નં વાચકાનં સામઞ્ઞવિસેસવાચકત્તા. લોકસદ્દો હિ પૂજનકિરિયાસાધકો, અઞ્ઞકિરિયાસાધકો ચ વદતીતિ સામઞ્ઞવાચકો ચ હોતિ. પૂજયતે-સદ્દો લોકપૂજનઇત્થિપૂજનપુરિસપૂજનતિરચ્છાનપૂજનાદિકિરિયાસાધકઞ્ચ વદતીતિ સામઞ્ઞવાચકો . તસ્મા પૂજયતે-સદ્દો લોકસદ્દસ્સ સરૂપત્થો, પૂજનકિરિયાસાધકો ચ ન અઞ્ઞકિરિયાસાધકોતિ નિયમેતિ. લોકસદ્દો ચ પૂજયતેસદ્દસ્સ સરૂપત્થો પૂજનકિરિયાસાધકો. લોકો પન પૂજનકિરિયાસાધકો ઇત્થિપુરિસતિરચ્છાનાદિકોતિ નિયમેતિ. તીસુ પિટકેસુ અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ એસેવ નયો.
Pūjayateti ettha pūjanakiriyāya mukhyato pūjanasaṅkhāto pūjentānaṃ cittuppādo sarūpattho, phalūpacārena taṃcittuppādassa ārammaṇapakatūpanissayabhūtā vuttappakārā sabbe buddhaguṇā sarūpatthā. Te-vibhattipaccayassa pūjanakiriyāsādhako vuttappakāro loko ca sarūpattho, evaṃ sati atthabhedābhāvato dvīsu vācakesu ekova vācako vattabbo, kasmā ekasmiṃ atthe dve vācakā vuttāti? Nāyaṃ doso dvinnaṃ vācakānaṃ sāmaññavisesavācakattā. Lokasaddo hi pūjanakiriyāsādhako, aññakiriyāsādhako ca vadatīti sāmaññavācako ca hoti. Pūjayate-saddo lokapūjanaitthipūjanapurisapūjanatiracchānapūjanādikiriyāsādhakañca vadatīti sāmaññavācako . Tasmā pūjayate-saddo lokasaddassa sarūpattho, pūjanakiriyāsādhako ca na aññakiriyāsādhakoti niyameti. Lokasaddo ca pūjayatesaddassa sarūpattho pūjanakiriyāsādhako. Loko pana pūjanakiriyāsādhako itthipurisatiracchānādikoti niyameti. Tīsu piṭakesu aññesupi evarūpesu ṭhānesu eseva nayo.
‘‘સલોકપાલો’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તસેટ્ઠલોકપાલસહગતો, પૂજનનમસ્સનકિરિયાસાધકો ચ સત્તનિકાયો સરૂપત્થો. ‘‘સદા’’તિ પદસ્સ રત્તિદિવસકાલો અતીતભગવતો ધરમાનકાલો તતો પરકાલો અભિનીહારતો યાવ સાસનન્તરધાના કાલો તતો પરકાલો સરૂપત્થો. સો પન અનાગતબુદ્ધુપ્પજ્જનકાલો અતીતસમ્માસમ્બુદ્ધે ઇદાનિ પૂજયન્તિ નમસ્સન્તિ વિય પૂજયિસ્સતિ ચેવ નમસ્સિસ્સતિ ચ. નમસ્સતીતિ એત્થ નમસ્સનકિરિયાય મુખ્યતો નમસ્સનસઙ્ખાતો ચિત્તુપ્પાદો સરૂપત્થો, ફલૂપચારેન તંચિત્તુપ્પાદસ્સ આરમ્મણપકતૂપનિસ્સયભૂતા વુત્તપ્પકારા સબ્બે બુદ્ધગુણા સરૂપત્થો. તિ-વિભત્તિપચ્ચયસ્સ નમસ્સનકિરિયાસાધકો યથાવુત્તસત્તનિકાયો લોકો ચ સરૂપત્થો, અત્થભેદાભાવેપિ દ્વિન્નં વાચકાનં પવત્તભાવો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ‘‘ચા’’તિ પદસ્સ ઇધેકચ્ચો પૂજેન્તોપિ ન નમસ્સતિ, નમસ્સન્તોપિ ન પૂજેતિ ચ, અયં પન સત્તનિકાયો લોકો પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચાતિ સમુચ્ચયત્થો સરૂપત્થો.
‘‘Salokapālo’’ti padassa yathāvuttaseṭṭhalokapālasahagato, pūjananamassanakiriyāsādhako ca sattanikāyo sarūpattho. ‘‘Sadā’’ti padassa rattidivasakālo atītabhagavato dharamānakālo tato parakālo abhinīhārato yāva sāsanantaradhānā kālo tato parakālo sarūpattho. So pana anāgatabuddhuppajjanakālo atītasammāsambuddhe idāni pūjayanti namassanti viya pūjayissati ceva namassissati ca. Namassatīti ettha namassanakiriyāya mukhyato namassanasaṅkhāto cittuppādo sarūpattho, phalūpacārena taṃcittuppādassa ārammaṇapakatūpanissayabhūtā vuttappakārā sabbe buddhaguṇā sarūpattho. Ti-vibhattipaccayassa namassanakiriyāsādhako yathāvuttasattanikāyo loko ca sarūpattho, atthabhedābhāvepi dvinnaṃ vācakānaṃ pavattabhāvo heṭṭhā vuttova. ‘‘Cā’’ti padassa idhekacco pūjentopi na namassati, namassantopi na pūjeti ca, ayaṃ pana sattanikāyo loko pūjayati ceva namassati cāti samuccayattho sarūpattho.
તસ્સાતિ એત્થ તં-સદ્દસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમન્નાગતો પૂજેતબ્બો નમસ્સિતબ્બો તિલોકગ્ગો સત્થા સરૂપત્થો, છટ્ઠીવિભત્તિયા જનકસ્સ નરવરસ્સ જઞ્ઞેન સાસનવરેન સમ્બન્ધો પધાનસરૂપત્થો, જઞ્ઞસાસનવરસ્સ જનકેન નરવરેન સમ્બન્ધો અપધાનસરૂપત્થો. તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ અઞ્ઞેસુપિ એસેવ નયો.
Tassāti ettha taṃ-saddassa sabbaññutaññāṇādianekaguṇasamannāgato pūjetabbo namassitabbo tilokaggo satthā sarūpattho, chaṭṭhīvibhattiyā janakassa naravarassa jaññena sāsanavarena sambandho padhānasarūpattho, jaññasāsanavarassa janakena naravarena sambandho apadhānasarūpattho. Tīsu piṭakesu evarūpesu aññesupi eseva nayo.
‘‘એત’’ન્તિ પદસ્સ આચરિયેન વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસનં સરૂપત્થો. ‘‘સાસનવર’’ન્તિ પદસ્સાપિ તમેવ સરૂપત્થો, એતં સાસનવરં પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધભેદેન તિવિધમ્પિ પરિયત્તિસાસનમેવ સબ્બસાસનમૂલભૂતત્તા, નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભૂતત્તા ચ વિસેસતો અધિપ્પેતં તસ્સ મૂલભૂતભાવતો વિનયસંવણ્ણનાદીસુ બહૂપકારેન દસ્સિતોતિ અમ્હેહિ ન વત્તબ્બો. વદન્તોપિ અઞ્ઞં રચિતબ્બં રચિતું અસમત્થોવ હુત્વા વદતીતિ ગહિતબ્બો વદેય્ય.
‘‘Eta’’nti padassa ācariyena vibhajitabbahāranayapaṭṭhānavicāraṇavisayabhūtaṃ sāsanaṃ sarūpattho. ‘‘Sāsanavara’’nti padassāpi tameva sarūpattho, etaṃ sāsanavaraṃ pariyattipaṭipattipaṭivedhabhedena tividhampi pariyattisāsanameva sabbasāsanamūlabhūtattā, nettippakaraṇassa visayabhūtattā ca visesato adhippetaṃ tassa mūlabhūtabhāvato vinayasaṃvaṇṇanādīsu bahūpakārena dassitoti amhehi na vattabbo. Vadantopi aññaṃ racitabbaṃ racituṃ asamatthova hutvā vadatīti gahitabbo vadeyya.
તં પન પરિયત્તિસાસનં વિમુત્તિરસવસેન એકવિધં, ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં, વિનયપિટકસુત્તન્તપિટકઅભિધમ્મપિટકવસેન તિવિધં , આણાદેસનાવોહારદેસનાપરમત્થદેસનાવસેન તિવિધં, યથાપરાધસાસનાયથાનુલોમસાસનાયથાધમ્મસાસનાભેદેનપિ તિવિધં, સંવરાસંવરકથાદિટ્ઠિવિનિવેઠનકથાનામરૂપપરિચ્છેદકથાભેદેનપિ તિવિધં. એત્થ ચ દેસના દેસકાધીના, સાસનં સાસિતબ્બાયત્તં, કથા કથેતબ્બત્થાપેક્ખાતિ વિસેસો. દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ નિકાયભેદેન પન પઞ્ચવિધં; સુત્તગેય્યવેય્યાકરણગાથાઉદાનઇતિવુત્તકજાતકઅબ્ભુતધમ્મવેદલ્લભેદેન પન નવવિધં; ધમ્મક્ખન્ધભેદેન પન ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સવિધં; ‘‘સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયઅસેક્ખભાગિયાતિ અમિસ્સાનિ ચત્તારિ; સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયસંકિલેસભાગિયનિબ્બેધ ભાગિયસંકિલેસભાગિયઅસેક્ખભાગિયવાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયાતિ મિસ્સકદુકાનિ ચત્તારિ; સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયઅસેક્ખભાગિયસંકિલેસભાગિયવાસના ભાગિયનિબ્બેધભાગિયાતિ મિસ્સકતિકાનિ દ્વે; તણ્હાસંકિલેસદિટ્ઠિસંકિલેસદુચ્ચરિતસંકિલેસતણ્હાવોદાનભાગિયદિટ્ઠિવ- ઉદાનભાગિયદુચ્ચરિતવોદાનભાગિયાતિછા’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૯) સોળસન્નં સુત્તાનં ભેદેન સોળસવિધં; ‘‘લોકિયલોકુત્તરલોકિયલોકુત્તરસત્તાધિટ્ઠાનધમ્માધિટ્ઠાનસત્તધમ્માધિટ્ઠાનઞાણઞેય્ય- ઞાણઞેય્યદસ્સનભાવનાદસ્સનભાવનાસકવચનપરવચનસકવચનપરવચન વિસ્સજ્જનીયઅવિસ્સજ્જનીયવિસ્સજ્જનીયઅવિસ્સજ્જનીયકમ્મવિપાકકમ્મવિપાકકુસલ અકુસલકુસલાકુસલઅનુઞ્ઞાતપટિક્ખિત્તઅનુઞ્ઞાતપટિક્ખિત્તથવસ્સ ભેદેન અટ્ઠવીસતિવિધ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ ૧૧૨) એવમાદિબહુવિધં પરિયત્તિસાસનં નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસેસતો વિસયં. તસ્સ વિસયભાવે સતિ પટિપત્તિપટિવેધસઙ્ખાતં સાસનદ્વયમ્પિ તમ્મૂલકત્તા વિસયં હોતિ પરિયાયતોતિ દટ્ઠબ્બં.
Taṃ pana pariyattisāsanaṃ vimuttirasavasena ekavidhaṃ, dhammavinayavasena duvidhaṃ, vinayapiṭakasuttantapiṭakaabhidhammapiṭakavasena tividhaṃ , āṇādesanāvohāradesanāparamatthadesanāvasena tividhaṃ, yathāparādhasāsanāyathānulomasāsanāyathādhammasāsanābhedenapi tividhaṃ, saṃvarāsaṃvarakathādiṭṭhiviniveṭhanakathānāmarūpaparicchedakathābhedenapi tividhaṃ. Ettha ca desanā desakādhīnā, sāsanaṃ sāsitabbāyattaṃ, kathā kathetabbatthāpekkhāti viseso. Dīghanikāyo, majjhimanikāyo, saṃyuttanikāyo, aṅguttaranikāyo, khuddakanikāyoti nikāyabhedena pana pañcavidhaṃ; suttageyyaveyyākaraṇagāthāudānaitivuttakajātakaabbhutadhammavedallabhedena pana navavidhaṃ; dhammakkhandhabhedena pana caturāsītidhammakkhandhasahassavidhaṃ; ‘‘saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyaasekkhabhāgiyāti amissāni cattāri; saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyasaṃkilesabhāgiyanibbedha bhāgiyasaṃkilesabhāgiyaasekkhabhāgiyavāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyāti missakadukāni cattāri; saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyaasekkhabhāgiyasaṃkilesabhāgiyavāsanā bhāgiyanibbedhabhāgiyāti missakatikāni dve; taṇhāsaṃkilesadiṭṭhisaṃkilesaduccaritasaṃkilesataṇhāvodānabhāgiyadiṭṭhiva- udānabhāgiyaduccaritavodānabhāgiyātichā’’ti (netti. 89) soḷasannaṃ suttānaṃ bhedena soḷasavidhaṃ; ‘‘lokiyalokuttaralokiyalokuttarasattādhiṭṭhānadhammādhiṭṭhānasattadhammādhiṭṭhānañāṇañeyya- ñāṇañeyyadassanabhāvanādassanabhāvanāsakavacanaparavacanasakavacanaparavacana vissajjanīyaavissajjanīyavissajjanīyaavissajjanīyakammavipākakammavipākakusala akusalakusalākusalaanuññātapaṭikkhittaanuññātapaṭikkhittathavassa bhedena aṭṭhavīsatividha’’nti (netti. 112) evamādibahuvidhaṃ pariyattisāsanaṃ nettippakaraṇassa visesato visayaṃ. Tassa visayabhāve sati paṭipattipaṭivedhasaṅkhātaṃ sāsanadvayampi tammūlakattā visayaṃ hoti pariyāyatoti daṭṭhabbaṃ.
‘‘વિદૂહી’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તસાસનવરસ્સ સપરસન્તાનપવત્તનપવત્તાપનાદિવસેન વિજાનનસમત્થો સણ્હસુખુમઞાણાદિગુણસમ્પન્નો કલ્યાણપુથુજ્જનસોતાપન્નાદિકો પુગ્ગલો સરૂપત્થો. ‘‘ઞેય્ય’’ન્તિ પદસ્સ તાદિસેહિ વિદૂહિ સણ્હસુખુમઞાણાદિના વિજાનિતબ્બં સાસનવરં સરૂપત્થો. ‘‘નરવરસ્સા’’તિ પદસ્સ એકવિધાદિભેદસ્સ સાસનવરસ્સ જનકો અનેકગુણસમ્પન્નો તિલોકગ્ગો સરૂપત્થો. ઇચ્ચેવં નેત્તિયા આદિગાથાય સરૂપત્થો સઙ્ખેપેન વિજાનિતબ્બો.
‘‘Vidūhī’’ti padassa yathāvuttasāsanavarassa saparasantānapavattanapavattāpanādivasena vijānanasamattho saṇhasukhumañāṇādiguṇasampanno kalyāṇaputhujjanasotāpannādiko puggalo sarūpattho. ‘‘Ñeyya’’nti padassa tādisehi vidūhi saṇhasukhumañāṇādinā vijānitabbaṃ sāsanavaraṃ sarūpattho. ‘‘Naravarassā’’ti padassa ekavidhādibhedassa sāsanavarassa janako anekaguṇasampanno tilokaggo sarūpattho. Iccevaṃ nettiyā ādigāthāya sarūpattho saṅkhepena vijānitabbo.
એવં તસ્સા અનુસન્ધ્યાદીનં જાનિતબ્બભાવે સતિપિ અજાનન્તો વિય પુચ્છિત્વા દોસં આરોપેત્વા પરિહારવસેનાપિ ગમ્ભીરાધિપ્પાયસ્સ અનાકુલસ્સ વિસેસજાનનં ભવિસ્સતિ. તસ્મા પુચ્છિત્વા દોસં રોપેત્વા પરિહારવસેન ગમ્ભીરાધિપ્પાયં સમ્પિણ્ડેત્વા કથયિસ્સં. અમ્હાકાચરિય કિમત્થં ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ? નેત્તિપ્પકરણં કાતું. એવં સતિ નેત્તિપ્પકરણભૂતં ‘‘સોળસહારા નેત્તિ’’ત્યાદિકં એવ વત્તબ્બં, કસ્મા તં અવત્વા તતો નેત્તિપ્પકરણતો અઞ્ઞં ‘‘યં લોકો પૂજયતે’’ત્યાદિમાહ. સેય્યથાપિ સમુદ્દં ગચ્છન્તો હિમવન્તં ગચ્છતિ, હિમવન્તં ગચ્છન્તો સમુદ્દં ગચ્છતિ, એવમેવ નેત્તિપ્પકરણં કરોન્તો સાસનવરદસ્સનં કરોતીતિ? સચ્ચં, તથાપિ યસ્સ સંવણ્ણનં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો તં સાસનવરં પઠમં દસ્સેતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. એવં સતિ ‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં, કસ્મા ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તન્તિ? તં સાસનવરં જનકેન નરવરેન નિયમેત્વા થોમેતું વુત્તં. તથાપિ ‘‘તસ્સ નરવરસ્સા’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં, કસ્મા ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તન્તિ? તં જનકં નરવરં લોકપાલેન લોકસેટ્ઠેન સદ્ધિં સબ્બેન લોકેન પૂજનીયનમસ્સનીયભાવેન થોમેતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તં. પૂજેન્તાપિ વન્દિત્વા પૂજેન્તિ, તસ્મા ‘‘પૂજયતે’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બન્તિ? તથાપિ કેચિ કેસઞ્ચિ પૂજાસક્કારાદીનિ કરોન્તાપિ તેસં અપાકટગુણતાય નમક્કારં ન કરોન્તિ. એવં ભગવતો યથાભૂતઅબ્ભુગ્ગતસદ્દતાય પન ભગવન્તં પૂજેત્વાપિ વન્દતિયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘નમસ્સતિ ચા’’તિ વુત્તં. પૂજેન્તો, નમસ્સન્તો ચ ન કદાચિયેવ, અથ ખો સબ્બકાલન્તિ દસ્સેતું ‘‘સદા’’તિ વુત્તં. તાદિસસ્સ નરવરસ્સ તાદિસં સાસનવરં સણ્હસુખુમઞાણસમ્પન્નેહિ વિદૂહેવ સુખુમઞાણેનેવ ઞેય્યન્તિ સાસનવરં થોમેતું ‘‘વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ વુત્તં.
Evaṃ tassā anusandhyādīnaṃ jānitabbabhāve satipi ajānanto viya pucchitvā dosaṃ āropetvā parihāravasenāpi gambhīrādhippāyassa anākulassa visesajānanaṃ bhavissati. Tasmā pucchitvā dosaṃ ropetvā parihāravasena gambhīrādhippāyaṃ sampiṇḍetvā kathayissaṃ. Amhākācariya kimatthaṃ ‘‘yaṃ loko’’tyādimāha? Nettippakaraṇaṃ kātuṃ. Evaṃ sati nettippakaraṇabhūtaṃ ‘‘soḷasahārā netti’’tyādikaṃ eva vattabbaṃ, kasmā taṃ avatvā tato nettippakaraṇato aññaṃ ‘‘yaṃ loko pūjayate’’tyādimāha. Seyyathāpi samuddaṃ gacchanto himavantaṃ gacchati, himavantaṃ gacchanto samuddaṃ gacchati, evameva nettippakaraṇaṃ karonto sāsanavaradassanaṃ karotīti? Saccaṃ, tathāpi yassa saṃvaṇṇanaṃ nettippakaraṇaṃ kātukāmo taṃ sāsanavaraṃ paṭhamaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ loko’’tyādimāha. Evaṃ sati ‘‘etaṃ sāsanavara’’nti ettakameva vattabbaṃ, kasmā ‘‘yaṃ loko’’tyādi vuttanti? Taṃ sāsanavaraṃ janakena naravarena niyametvā thometuṃ vuttaṃ. Tathāpi ‘‘tassa naravarassā’’ti ettakameva vattabbaṃ, kasmā ‘‘yaṃ loko’’tyādi vuttanti? Taṃ janakaṃ naravaraṃ lokapālena lokaseṭṭhena saddhiṃ sabbena lokena pūjanīyanamassanīyabhāvena thometuṃ ‘‘yaṃ loko’’tyādi vuttaṃ. Pūjentāpi vanditvā pūjenti, tasmā ‘‘pūjayate’’ti ettakameva vattabbanti? Tathāpi keci kesañci pūjāsakkārādīni karontāpi tesaṃ apākaṭaguṇatāya namakkāraṃ na karonti. Evaṃ bhagavato yathābhūtaabbhuggatasaddatāya pana bhagavantaṃ pūjetvāpi vandatiyevāti dassetuṃ ‘‘namassati cā’’ti vuttaṃ. Pūjento, namassanto ca na kadāciyeva, atha kho sabbakālanti dassetuṃ ‘‘sadā’’ti vuttaṃ. Tādisassa naravarassa tādisaṃ sāsanavaraṃ saṇhasukhumañāṇasampannehi vidūheva sukhumañāṇeneva ñeyyanti sāsanavaraṃ thometuṃ ‘‘vidūhi ñeyya’’nti vuttaṃ.
એત્થ ચ ‘‘પૂજયતે, નમસ્સતી’’તિ એતેહિ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય હેતુભૂતા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદયો અનેકે લોકિયલોકુત્તરગુણા પકાસિતા હોન્તિ તે ગુણે આગમ્મ સબ્બલોકસ્સ પૂજનનમસ્સનચેતનાય પવત્તનતો. તેસુ હિ કિઞ્ચિ સરૂપતો, કિઞ્ચિ અનુમાનતો સારિપુત્તત્થેરાદયો અનુસ્સરન્તિ, પૂજેન્તિ, નમસ્સન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અનુસ્સરેથ સમ્બુદ્ધ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૯). એકદેસગુણાપિ પૂજારહા નમસ્સનારહા, કસ્મા સબ્બેપિ ગુણા પકાસિતાતિ? સબ્બગુણદસ્સનેન બોધિસમ્ભારસમ્ભરણમહાકરુણાયોગસઙ્ખાતહેતુઞાણપહાન- આનુભાવરૂપકાયસમ્પત્તિસઙ્ખાતફલહિતજ્ઝાસયિન્દ્રિય- પાકકાલાગમનદેસનાઞાણસઙ્ખાતસત્તુ- પકારસમ્પદાવસેન થોમના દસ્સિતા. તેન અત્તહિતપટિપત્તિ, પરહિતપટિપત્તિ ચ નિરુપક્કિલેસૂપગમનાપગમનઞ્ચ લોકસમઞ્ઞાનુપપવત્તિ, તદનતિધાવનઞ્ચ ચરણસમ્પત્તિ, વિજ્જાસમ્પત્તિ ચ અત્તાધિપતિતા, ધમ્માધિપતિતા ચ લોકનાથઅત્તનાથતા ચ પુબ્બકારિકતઞ્ઞુતા ચ અપરન્તપતા, અનત્તન્તપતા ચ બુદ્ધકરણધમ્મબુદ્ધભાવસિદ્ધિ ચ પરતારણઅત્તતારણઞ્ચ સત્તાનુગ્ગહચિત્તતા, ધમ્મવિરત્તચિત્તતા ચ પકાસિતા ભવન્તિ. તેન સબ્બપ્પકારેન અનુત્તરદક્ખિણેય્યતાઉત્તમપૂજનીયનમસ્સનીયભાવપૂજનનમસ્સનકિરિયાય ચ ખેત્તઙ્ગતભાવં પકાસેતિ. તેન પૂજનકનમસ્સનકાનં યથિચ્છિતબ્બપયોજનસમ્પત્તિ પકાસિતાતિ સબ્બગુણા પકાસિતાતિ.
Ettha ca ‘‘pūjayate, namassatī’’ti etehi pūjananamassanakiriyāya hetubhūtā sabbaññutaññāṇādayo aneke lokiyalokuttaraguṇā pakāsitā honti te guṇe āgamma sabbalokassa pūjananamassanacetanāya pavattanato. Tesu hi kiñci sarūpato, kiñci anumānato sāriputtattherādayo anussaranti, pūjenti, namassanti. Tena vuttaṃ ‘‘anussaretha sambuddha’’nti (saṃ. ni. 1.249). Ekadesaguṇāpi pūjārahā namassanārahā, kasmā sabbepi guṇā pakāsitāti? Sabbaguṇadassanena bodhisambhārasambharaṇamahākaruṇāyogasaṅkhātahetuñāṇapahāna- ānubhāvarūpakāyasampattisaṅkhātaphalahitajjhāsayindriya- pākakālāgamanadesanāñāṇasaṅkhātasattu- pakārasampadāvasena thomanā dassitā. Tena attahitapaṭipatti, parahitapaṭipatti ca nirupakkilesūpagamanāpagamanañca lokasamaññānupapavatti, tadanatidhāvanañca caraṇasampatti, vijjāsampatti ca attādhipatitā, dhammādhipatitā ca lokanāthaattanāthatā ca pubbakārikataññutā ca aparantapatā, anattantapatā ca buddhakaraṇadhammabuddhabhāvasiddhi ca paratāraṇaattatāraṇañca sattānuggahacittatā, dhammavirattacittatā ca pakāsitā bhavanti. Tena sabbappakārena anuttaradakkhiṇeyyatāuttamapūjanīyanamassanīyabhāvapūjananamassanakiriyāya ca khettaṅgatabhāvaṃ pakāseti. Tena pūjanakanamassanakānaṃ yathicchitabbapayojanasampatti pakāsitāti sabbaguṇā pakāsitāti.
આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પત્તિયા વરં અગ્ગં ઉત્તમં, નિપુણઞાણગોચરતાય પણ્ડિતવેદનીયઞ્ચ, તસ્મા ‘‘વરં ઞેય્ય’’ન્તિ વચનેહિ સ્વાક્ખાતતાદયો સબ્બે ધમ્મગુણા પકાસિતા. અરિયસચ્ચપટિવેધેન સમુગ્ઘાતકિલેસસમ્મોહાયેવ પરમત્થતો પણ્ડિતા બાલ્યાદિસમતિક્કમનતો, તસ્મા ભાવિતલોકુત્તરમગ્ગા, સચ્છિકતસામઞ્ઞફલા ચ પુગ્ગલા વિસેસતો ‘‘વિદૂ’’તિ વુચ્ચન્તિ. તે હિ યથાવુત્તસાસનવરં અવિપરીતતો ઞાતું, નેતુઞ્ચ સપરસન્તાને સક્કુણન્તિ. તસ્મા યે સુપ્પટિપન્નતાદયો અનેકેહિ સુત્તપદેહિ સંવણ્ણિતા, તે અરિયસઙ્ઘગુણાપિ નિરવસેસતો ‘‘વિદૂહી’’તિ પદેન પકાસિતાતિ. એવં નેત્તિયા પઠમગાથાય ‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ પદેન સાસનત્તયં સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ ઇતરેસં દ્વિન્નં અધિગમૂપાયભાવતો સબ્બસાસનમૂલભૂતસ્સ, અત્તનો નેત્તિપ્પકરણસ્સ ચ વિસયભૂતસ્સ પરિયત્તિસાસનવરસ્સ દસ્સનમુખેન સબ્બે રતનત્તયગુણાપિ થોમનાવસેન નયતોવ પકાસિતા હોન્તિ. નયતો હિ દસ્સિતા સબ્બે ગુણા નિરવસેસા ગહિતા ભવન્તિ, ન સરૂપતો. તેનાહ ભગવન્તં ઠપેત્વા પઞ્ઞવન્તાનં અગ્ગભૂતો ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરોપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનમનુયુત્તો ‘‘અપિચ મે ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૪૬) ભગવતાપિ –
Ādikalyāṇatādiguṇasampattiyā varaṃ aggaṃ uttamaṃ, nipuṇañāṇagocaratāya paṇḍitavedanīyañca, tasmā ‘‘varaṃ ñeyya’’nti vacanehi svākkhātatādayo sabbe dhammaguṇā pakāsitā. Ariyasaccapaṭivedhena samugghātakilesasammohāyeva paramatthato paṇḍitā bālyādisamatikkamanato, tasmā bhāvitalokuttaramaggā, sacchikatasāmaññaphalā ca puggalā visesato ‘‘vidū’’ti vuccanti. Te hi yathāvuttasāsanavaraṃ aviparītato ñātuṃ, netuñca saparasantāne sakkuṇanti. Tasmā ye suppaṭipannatādayo anekehi suttapadehi saṃvaṇṇitā, te ariyasaṅghaguṇāpi niravasesato ‘‘vidūhī’’ti padena pakāsitāti. Evaṃ nettiyā paṭhamagāthāya ‘‘etaṃ sāsanavara’’nti padena sāsanattayaṃ saṅgaṇhitvā tattha itaresaṃ dvinnaṃ adhigamūpāyabhāvato sabbasāsanamūlabhūtassa, attano nettippakaraṇassa ca visayabhūtassa pariyattisāsanavarassa dassanamukhena sabbe ratanattayaguṇāpi thomanāvasena nayatova pakāsitā honti. Nayato hi dassitā sabbe guṇā niravasesā gahitā bhavanti, na sarūpato. Tenāha bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanamanuyutto ‘‘apica me dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) bhagavatāpi –
‘‘એવં અચિન્તિયા બુદ્ધા, બુદ્ધધમ્મા અચિન્તિયા;
‘‘Evaṃ acintiyā buddhā, buddhadhammā acintiyā;
અચિન્તિયે પસન્નાનં, વિપાકો હોતિ અચિન્તિયો’’તિ. (અપ॰ થેર ૧.૧.૮૨; નેત્તિ॰ ૯૫) –
Acintiye pasannānaṃ, vipāko hoti acintiyo’’ti. (apa. thera 1.1.82; netti. 95) –
ગાથા વુત્તા. તત્થ બુદ્ધધમ્માતિ બુદ્ધગુણા. અમ્હાકં પન યાવજીવં રતનત્તયગુણપરિદીપને અતિઉસ્સાહન્તાનમ્પિ સરૂપતો નીહરિત્વા દસ્સેતું અસમત્થભાવો પગેવ પણ્ડિતેહિ વેદિતબ્બોતિ.
Gāthā vuttā. Tattha buddhadhammāti buddhaguṇā. Amhākaṃ pana yāvajīvaṃ ratanattayaguṇaparidīpane atiussāhantānampi sarūpato nīharitvā dassetuṃ asamatthabhāvo pageva paṇḍitehi veditabboti.
ઇચ્ચેવં –
Iccevaṃ –
‘‘યં લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;
‘‘Yaṃ loko pūjayate, salokapālo sadā namassati ca;
તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –
Tasseta sāsanavaraṃ, vidūhi ñeyyaṃ naravarassā’’ti. –
નિગ્ગહિતલોપવસેન વુત્તાય ગાથાય સઙ્ખેપેન કથિતો અનુસન્ધ્યાદિકો સમત્તોતિ.
Niggahitalopavasena vuttāya gāthāya saṅkhepena kathito anusandhyādiko samattoti.
‘‘યં લોકો પૂજયતે, સ લોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;
‘‘Yaṃ loko pūjayate, sa lokapālo sadā namassati ca;
તં તસ્સ સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –
Taṃ tassa sāsanavaraṃ, vidūhi ñeyyaṃ naravarassā’’ti. –
ગાથં અપરે પઠન્તિ. તસ્સાપિ અનુસન્ધ્યત્થો વુત્તનયોવ. યોજનત્થો પન વિસેસો. તત્થ હિ સલોકપાલો લોકો યસ્સ સત્થુનો નરવરસ્સ યં સાસનવરં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, તસ્સ લોકપાલસ્સ સત્થુનો તં પૂજેતબ્બં, નમસ્સિતબ્બઞ્ચ વિદૂહેવ વિઞ્ઞાતબ્બં, એતં સાસનવરં નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ ગહેતબ્બન્તિ યોજના. યોજનાકારોપિ હેટ્ઠા વુત્તનયોવ.
Gāthaṃ apare paṭhanti. Tassāpi anusandhyattho vuttanayova. Yojanattho pana viseso. Tattha hi salokapālo loko yassa satthuno naravarassa yaṃ sāsanavaraṃ saṃvaṇṇetabbasahitaṃ, saṃvaṇṇetabbaṃ eva vā pūjayate ceva namassati ca, tassa lokapālassa satthuno taṃ pūjetabbaṃ, namassitabbañca vidūheva viññātabbaṃ, etaṃ sāsanavaraṃ nettippakaraṇassa visayanti gahetabbanti yojanā. Yojanākāropi heṭṭhā vuttanayova.
વિગ્ગહત્થોપિ વિસેસો. ઇમસ્મિઞ્હિ નયે લોકં પાલેન્તીતિ લોકપાલા, યથાવુત્તચતુમહારાજાદયો. તેહિ લોકપાલેહિ સહિતં સબ્બલોકં પાલેતિ લોકગ્ગનાયકત્તાતિ લોકપાલોતિ ભગવાપિ લોકપાલસદ્દેન વુત્તો. સો હિ ‘‘તસ્સા’’તિ એત્થ તં-સદ્દેન પરામસીયતિ, તસ્મા તસ્સ લોકપાલસ્સ સત્થુનો નરવરસ્સાતિ અત્થો ગહિતો. યદિ એવં લોકપાલો ગુણીભૂતો અપધાનો પધાનભૂતં લોકં વિસેસેત્વા વિનિવત્તો, કથં તં-સદ્દેન પરામસીયતીતિ? લોકવિસેસકો સમાનોપિ સાસનવરાપેક્ખતાય જનકસામિભાવેન સમ્બન્ધિવિસેસભૂતત્તા પધાનભૂતો વિય પરામસીયતીતિ. ભગવા સાસનવરસ્સ સામિભાવેન ગહિતો. કથં સાસનવરસ્સ સામી ભગવા સાસનવરં પૂજયતીતિ? ન ચાયં વિરોધો. બુદ્ધા હિ ભગવન્તો ધમ્મગરુનો, તે સબ્બકાલં ધમ્મમપચયમાનાવ વિહરન્તીતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ ધમ્મગરુધમ્માપચયમાનભાવો ‘‘યંનૂનાહં…પે॰… તમેવ ધમ્મં સક્કત્વા ગરું કત્વા માનેત્વા પૂજેત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરેય્ય’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૧) વુત્તો, તસ્મા લોકપાલો ભગવા સાસનવરં પૂજયતીતિ દટ્ઠબ્બો. એવં સતિ લોકપાલો ભગવા સાસનવરં પૂજયતીતિ અત્થો યુત્તો હોતુ, કથં લોકપાલો ભગવા સાસનવરં નમસ્સતીતિ યુત્તોતિ? યુત્તોવ ‘‘નમસ્સતી’’તિ પદસ્સ ગરુકરણેન તન્નિન્નપોણપબ્ભારોતિ અત્થસ્સાપિ લબ્ભનતો. ભગવા હિ ધમ્મગરુતાય સબ્બકાલં ધમ્મનિન્નપોણપબ્ભારભાવેન વિહરતીતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિઆદિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેન વા સંવણ્ણનાસુ વુત્તનયેન વા ઞાતબ્બન્તિ અમ્હેહિ ન વિત્થારીયતિ.
Viggahatthopi viseso. Imasmiñhi naye lokaṃ pālentīti lokapālā, yathāvuttacatumahārājādayo. Tehi lokapālehi sahitaṃ sabbalokaṃ pāleti lokagganāyakattāti lokapāloti bhagavāpi lokapālasaddena vutto. So hi ‘‘tassā’’ti ettha taṃ-saddena parāmasīyati, tasmā tassa lokapālassa satthuno naravarassāti attho gahito. Yadi evaṃ lokapālo guṇībhūto apadhāno padhānabhūtaṃ lokaṃ visesetvā vinivatto, kathaṃ taṃ-saddena parāmasīyatīti? Lokavisesako samānopi sāsanavarāpekkhatāya janakasāmibhāvena sambandhivisesabhūtattā padhānabhūto viya parāmasīyatīti. Bhagavā sāsanavarassa sāmibhāvena gahito. Kathaṃ sāsanavarassa sāmī bhagavā sāsanavaraṃ pūjayatīti? Na cāyaṃ virodho. Buddhā hi bhagavanto dhammagaruno, te sabbakālaṃ dhammamapacayamānāva viharantīti. Buddhānañhi dhammagarudhammāpacayamānabhāvo ‘‘yaṃnūnāhaṃ…pe… tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃ katvā mānetvā pūjetvā upanissāya vihareyya’’nti (a. ni. 4.21) vutto, tasmā lokapālo bhagavā sāsanavaraṃ pūjayatīti daṭṭhabbo. Evaṃ sati lokapālo bhagavā sāsanavaraṃ pūjayatīti attho yutto hotu, kathaṃ lokapālo bhagavā sāsanavaraṃ namassatīti yuttoti? Yuttova ‘‘namassatī’’ti padassa garukaraṇena tanninnapoṇapabbhāroti atthassāpi labbhanato. Bhagavā hi dhammagarutāya sabbakālaṃ dhammaninnapoṇapabbhārabhāvena viharatīti. Vuttañhetaṃ ‘‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādi. Sesamettha heṭṭhā vuttanayena vā saṃvaṇṇanāsu vuttanayena vā ñātabbanti amhehi na vitthārīyati.
એવં પઠમગાથાય ‘‘સાસનવર’’ન્તિ પદેન તિવિધમ્પિ સાસનં સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ પરિયત્તિસાસનમેવ અત્તનો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં નિયમેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘દ્વાદસ પદાનિ’’ત્યાદિમાહ. અથ વા પઠમગાથાય રતનત્તયથોમનેન સહ નેત્તિપ્પકરણતાવિસયં સાસનવરં આચરિયેન દસ્સિતં, ‘‘તસ્સ સાસનવરં કિં સબ્બંયેવ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં, ઉદાહુ પરિયત્તિસાસનમેવા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પરિયત્તિસાસનભૂતં સુત્તમેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સાસનવર’’ન્તિ સામઞ્ઞેન વુત્તમ્પિ પરિયત્તિસુત્તમેવ સાસનવરન્તિ ગહેતબ્બન્તિ અત્થો. ‘‘તં પન કતિવિધ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘દ્વાદસ પદાની’’તિ વુત્તં, સઙ્ખેપતો પભેદેન દ્વાદસવિધન્તિ અત્થો. પભેદતો દ્વાદસવિધમ્પિ બ્યઞ્જનપદઅત્થપદતો પન દુવિધમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘તં સબ્બં બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થો ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘તસ્મિં દ્વયે એકમેવ સરૂપતો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ વિઞ્ઞેય્યં, ઉદાહુ ઉભય’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉભયન્તિ દસ્સેતું ‘‘તં વિઞ્ઞેય્યં ઉભય’’ન્તિ વુત્તં. વચનવચનીયભાવેન સમ્બન્ધે યસ્મિં બ્યઞ્જને, અત્થે ચ ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વોહારો પવત્તો, તં ઉભયં સરૂપતો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ વિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘કિન્તિ વિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કો અત્થો, બ્યઞ્જનં કતમ’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – છબ્યઞ્જનપદછઅત્થપદભેદેન દ્વાદસવિધં બ્યઞ્જનપદઅત્થપદવસેન દુવિધં સબ્બપરિયત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં મમ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં સાસનવરન્તિ ઞાતબ્બં. સરૂપતો પુચ્છિત્વા અત્થપદં, બ્યઞ્જનપદઞ્ચ સરૂપતો ઞાતબ્બન્તિ.
Evaṃ paṭhamagāthāya ‘‘sāsanavara’’nti padena tividhampi sāsanaṃ saṅgaṇhitvā tattha pariyattisāsanameva attano nettippakaraṇassa visayaṃ niyametvā dassento ‘‘dvādasa padāni’’tyādimāha. Atha vā paṭhamagāthāya ratanattayathomanena saha nettippakaraṇatāvisayaṃ sāsanavaraṃ ācariyena dassitaṃ, ‘‘tassa sāsanavaraṃ kiṃ sabbaṃyeva nettippakaraṇassa visayaṃ, udāhu pariyattisāsanamevā’’ti pucchitabbattā pariyattisāsanabhūtaṃ suttamevāti dassento ‘‘dvādasa padāni sutta’’ntiādimāha. Tattha ‘‘sāsanavara’’nti sāmaññena vuttampi pariyattisuttameva sāsanavaranti gahetabbanti attho. ‘‘Taṃ pana katividha’’nti vattabbattā ‘‘dvādasa padānī’’ti vuttaṃ, saṅkhepato pabhedena dvādasavidhanti attho. Pabhedato dvādasavidhampi byañjanapadaatthapadato pana duvidhamevāti dassetuṃ ‘‘taṃ sabbaṃ byañjanañca attho cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Tasmiṃ dvaye ekameva sarūpato nettippakaraṇassa visayanti viññeyyaṃ, udāhu ubhaya’’nti pucchitabbattā ubhayanti dassetuṃ ‘‘taṃ viññeyyaṃ ubhaya’’nti vuttaṃ. Vacanavacanīyabhāvena sambandhe yasmiṃ byañjane, atthe ca ‘‘sutta’’nti vohāro pavatto, taṃ ubhayaṃ sarūpato nettippakaraṇassa visayanti viññeyyanti attho. ‘‘Kinti viññeyya’’nti vattabbattā ‘‘ko attho, byañjanaṃ katama’’nti vuttaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – chabyañjanapadachaatthapadabhedena dvādasavidhaṃ byañjanapadaatthapadavasena duvidhaṃ sabbapariyattisaṅkhātaṃ suttaṃ mama nettippakaraṇassa visayaṃ sāsanavaranti ñātabbaṃ. Sarūpato pucchitvā atthapadaṃ, byañjanapadañca sarūpato ñātabbanti.
એવં પઠમગાથાય ‘‘સાસનવર’’ન્તિ વુત્તસ્સ સુત્તસ્સ પરિયત્તિભાવઞ્ચેવ અત્થપદબ્યઞ્જનપદભાવેન વેદિતબ્બત્તઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ સુત્તસ્સ પવિચયૂપાયં નેત્તિપ્પકરણં પદત્થવિભાગેન દસ્સેતું ‘‘સોળસહારા’’ત્યાદિમાહ. અથ વા દુતિયગાથાય નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં સાસનવરં નિયમેત્વા દસ્સિતં, ‘‘નેત્તિ નામ કતમા, કતિવિધા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા નેત્તિનામ એત્તિકાતિ સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘સોળસહારા’’ત્યાદિમાહ. તત્થ તસ્સ સાસનસ્સ સુત્તસ્સ અત્થપરિયેટ્ઠિ નેત્તિસંવણ્ણના મયા મહાકચ્ચાયનેન નિદ્દિટ્ઠા નેત્તિ નામ સોળસહારસમુદાયા પઞ્ચનયસમુદાયા અટ્ઠારસમૂલપદસમુદાયાતિ વિજાનિતબ્બાતિ.
Evaṃ paṭhamagāthāya ‘‘sāsanavara’’nti vuttassa suttassa pariyattibhāvañceva atthapadabyañjanapadabhāvena veditabbattañca dassetvā idāni tassa suttassa pavicayūpāyaṃ nettippakaraṇaṃ padatthavibhāgena dassetuṃ ‘‘soḷasahārā’’tyādimāha. Atha vā dutiyagāthāya nettippakaraṇassa visayaṃ sāsanavaraṃ niyametvā dassitaṃ, ‘‘netti nāma katamā, katividhā’’ti pucchitabbattā nettināma ettikāti saṅkhepato dassetuṃ ‘‘soḷasahārā’’tyādimāha. Tattha tassa sāsanassa suttassa atthapariyeṭṭhi nettisaṃvaṇṇanā mayā mahākaccāyanena niddiṭṭhā netti nāma soḷasahārasamudāyā pañcanayasamudāyā aṭṭhārasamūlapadasamudāyāti vijānitabbāti.
તે હારાદયો કેનટ્ઠેન નેત્તિ નામ? વેનેય્યસત્તે અરિયધમ્મં નેતીતિ નેત્તીતિ એવમાદિ અત્થો સંવણ્ણનાસુ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ગન્થારમ્ભકથા) વુત્તોવ. ઇમાય તતિયગાથાયપિ ‘‘મહાકચ્ચાનેન નિદ્દિટ્ઠા’’તિ પાઠો સુન્દરો. ‘‘મહાકચ્ચાયનેન નિદ્દિટ્ઠા’’તિ વા પાઠો, ન સુન્દરો. લક્ખણઞ્હિ મયા હેટ્ઠા વુત્તન્તિ. ‘‘સોળસહારાદિસમુદાયા નેત્તી’’તિ વુત્તા, તે હારા સુત્તસ્સ બ્યઞ્જનવિચયો વા હોન્તિ, અત્થવિચયો વા, નયા ચ બ્યઞ્જનવિચયો વા હોન્તિ, અત્થવિચયો વાતિ વિચારણાયં સતિ ‘‘ઇમે ઇમસ્સ વિચયો’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘હારા બ્યઞ્જનવિચયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ હારા સુત્તસ્સ બ્યઞ્જનવિચયો હોન્તિ, ન અત્થવિચયો સોળસહારાનં મૂલપદનિદ્ધારણં વજ્જેત્વા બ્યઞ્જનમુખેનેવ સંવણ્ણનાભાવતો. તયો પન નયા સુત્તસ્સ અત્થવિચયો હોન્તિ, તિણ્ણં નયાનં મૂલપદસઙ્ખાતઅવિજ્જાદિસભાવધમ્મનિદ્ધારણમુખેનેવ સુત્તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભાવતોતિ.
Te hārādayo kenaṭṭhena netti nāma? Veneyyasatte ariyadhammaṃ netīti nettīti evamādi attho saṃvaṇṇanāsu (netti. aṭṭha. ganthārambhakathā) vuttova. Imāya tatiyagāthāyapi ‘‘mahākaccānena niddiṭṭhā’’ti pāṭho sundaro. ‘‘Mahākaccāyanena niddiṭṭhā’’ti vā pāṭho, na sundaro. Lakkhaṇañhi mayā heṭṭhā vuttanti. ‘‘Soḷasahārādisamudāyā nettī’’ti vuttā, te hārā suttassa byañjanavicayo vā honti, atthavicayo vā, nayā ca byañjanavicayo vā honti, atthavicayo vāti vicāraṇāyaṃ sati ‘‘ime imassa vicayo’’ti niyametvā dassetuṃ ‘‘hārā byañjanavicayo’’tiādimāha. Tattha hārā suttassa byañjanavicayo honti, na atthavicayo soḷasahārānaṃ mūlapadaniddhāraṇaṃ vajjetvā byañjanamukheneva saṃvaṇṇanābhāvato. Tayo pana nayā suttassa atthavicayo honti, tiṇṇaṃ nayānaṃ mūlapadasaṅkhātaavijjādisabhāvadhammaniddhāraṇamukheneva suttassa atthasaṃvaṇṇanābhāvatoti.
‘‘તં ઉભયં સુત્તે સંવણ્ણનાભાવેન કેનચિ કત્થચિયેવ યોજેતબ્બં, ઉદાહુ સબ્બથા સબ્બત્થ યોજિત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો તં ઉભયં સબ્બત્થ સુત્તેસુ સબ્બથા યોજિતન્તિ દસ્સેતું ‘‘ઉભયં પરિગ્ગહીત’’ન્તિ વુત્તં. હારા ચેવ નયા ચ ઉભયં સુત્તસ્સ અત્થનિદ્ધારણવસેન પરિતો સમન્તતો ગહિતં સબ્બથા સુત્તેસુ યોજિતન્તિ.
‘‘Taṃ ubhayaṃ sutte saṃvaṇṇanābhāvena kenaci katthaciyeva yojetabbaṃ, udāhu sabbathā sabbattha yojita’’nti pucchitabbabhāvato taṃ ubhayaṃ sabbattha suttesu sabbathā yojitanti dassetuṃ ‘‘ubhayaṃ pariggahīta’’nti vuttaṃ. Hārā ceva nayā ca ubhayaṃ suttassa atthaniddhāraṇavasena parito samantato gahitaṃ sabbathā suttesu yojitanti.
‘‘હારાદિસમુદાયભૂતં નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં કથં સંવણ્ણેતબ્બં સુત્તં સંવણ્ણેતી’’તિ વત્તબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘વુચ્ચતિ સુત્તં યથાસુત્ત’’ન્તિ. નેત્તિસઙ્ખાતં સંવણ્ણનાસુત્તં સંવણ્ણેતબ્બસુત્તાનુરૂપં યથા યેન યેન દેસનાહારેન વા અઞ્ઞેન વા સંવણ્ણેતબ્બં, તેન તેન વુચ્ચતિ સંવણ્ણેતીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં કિત્તકં સંવણ્ણેતબ્બં સુત્તં સંવણ્ણેતી’’તિ વત્તબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘વુચ્ચતિ સુત્તં યથાસુત્ત’’ન્તિ. તત્થ યથાસુત્તં યં યં સુત્તં ભગવતા વુત્તં, તં તં સબ્બં સુત્તં નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં વુચ્ચતિ વદતિ અસ્સાદાદીનવદસ્સનવસેન સંવણ્ણેતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘નેત્તિનયેન હિ સંવણ્ણેતું અસક્કુણેય્યં નામ સુત્તં નત્થી’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના).
‘‘Hārādisamudāyabhūtaṃ nettisaṅkhātaṃ suttaṃ kathaṃ saṃvaṇṇetabbaṃ suttaṃ saṃvaṇṇetī’’ti vattabbabhāvato vuttaṃ ‘‘vuccati suttaṃ yathāsutta’’nti. Nettisaṅkhātaṃ saṃvaṇṇanāsuttaṃ saṃvaṇṇetabbasuttānurūpaṃ yathā yena yena desanāhārena vā aññena vā saṃvaṇṇetabbaṃ, tena tena vuccati saṃvaṇṇetīti attho. Atha vā ‘‘nettisaṅkhātaṃ suttaṃ kittakaṃ saṃvaṇṇetabbaṃ suttaṃ saṃvaṇṇetī’’ti vattabbabhāvato vuttaṃ ‘‘vuccati suttaṃ yathāsutta’’nti. Tattha yathāsuttaṃ yaṃ yaṃ suttaṃ bhagavatā vuttaṃ, taṃ taṃ sabbaṃ suttaṃ nettisaṅkhātaṃ suttaṃ vuccati vadati assādādīnavadassanavasena saṃvaṇṇetīti. Tena vuttaṃ ‘‘nettinayena hi saṃvaṇṇetuṃ asakkuṇeyyaṃ nāma suttaṃ natthī’’ti (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā).
‘‘યં યં ભગવતા દેસિતં સુત્તં નેત્તિસંવણ્ણનાય સંવણ્ણિતં, સા સંવણ્ણેતબ્બા દેસના ચ વિઞ્ઞેય્યા, ઉદાહુ દેસિતબ્બઞ્ચા’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘યા ચેવ દેસના’’ત્યાદિમાહ. યા ચેવ દેસના પાળિ સંવણ્ણિતા, સા ચ, તાય દેસનાય દેસિતં યં ધમ્મજાતં, તઞ્ચ ઉભયં વિમુત્તાયતનદેસનાસીસેન પરિચયં કરોન્તેહિ એકન્તેન વિઞ્ઞેય્યં ઉભયસ્સેવ અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનપરિયોસાનાનં સમ્પત્તીનં હેતુભાવતો. ‘‘તસ્સ ઉભયસ્સ વિજાનને સાધેતબ્બે સાધેતબ્બસ્સ વિજાનનસ્સ હેતુભૂતા કતમા અનુપુબ્બી’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘તત્રા’’ત્યાદિ. તત્થ તત્ર વિજાનને સાધેતબ્બે સુત્તાદિનવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ અત્થપરિયેસના અત્થવિચારણા હારનયાનં અયં અનુપુબ્બી વિજાનનસ્સ સાધેતબ્બસ્સ હેતુભૂતા અનુપુબ્બી નામાતિ અત્થો. અથ વા તસ્સ ઉભયસ્સ વિજાનને સાધેતબ્બે સુત્તાદિનવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ અત્થપરિયેસનાય અત્થવિચારણાય અયં અનુપુબ્બી વિજાનનસ્સ સાધેતબ્બસ્સ હેતુભૂતા અનુપુબ્બી નામાતિ. અથ વા વક્ખમાનાય હારનયાનુપુબ્બિયા નવવિધસુત્તન્તપરિયેસના વિજાનનસ્સ હેતુભૂતાતિ વેદિતબ્બા. તેનાકારેનેવ અટ્ઠકથાયં તિધા વુત્તાતિ.
‘‘Yaṃ yaṃ bhagavatā desitaṃ suttaṃ nettisaṃvaṇṇanāya saṃvaṇṇitaṃ, sā saṃvaṇṇetabbā desanā ca viññeyyā, udāhu desitabbañcā’’ti vattabbabhāvato ‘‘yā ceva desanā’’tyādimāha. Yā ceva desanā pāḷi saṃvaṇṇitā, sā ca, tāya desanāya desitaṃ yaṃ dhammajātaṃ, tañca ubhayaṃ vimuttāyatanadesanāsīsena paricayaṃ karontehi ekantena viññeyyaṃ ubhayasseva anupādisesaparinibbānapariyosānānaṃ sampattīnaṃ hetubhāvato. ‘‘Tassa ubhayassa vijānane sādhetabbe sādhetabbassa vijānanassa hetubhūtā katamā anupubbī’’ti pucchitabbabhāvato vuttaṃ ‘‘tatrā’’tyādi. Tattha tatra vijānane sādhetabbe suttādinavaṅgassa sāsanassa atthapariyesanā atthavicāraṇā hāranayānaṃ ayaṃ anupubbī vijānanassa sādhetabbassa hetubhūtā anupubbī nāmāti attho. Atha vā tassa ubhayassa vijānane sādhetabbe suttādinavaṅgassa sāsanassa atthapariyesanāya atthavicāraṇāya ayaṃ anupubbī vijānanassa sādhetabbassa hetubhūtā anupubbī nāmāti. Atha vā vakkhamānāya hāranayānupubbiyā navavidhasuttantapariyesanā vijānanassa hetubhūtāti veditabbā. Tenākāreneva aṭṭhakathāyaṃ tidhā vuttāti.
સઙ્ગહવારસ્સ અત્થવિભાવના નિટ્ઠિતા.
Saṅgahavārassa atthavibhāvanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૧. સઙ્ગહવારો • 1. Saṅgahavāro
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ૧. સઙ્ગહવારવણ્ણના • 1. Saṅgahavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૧. સઙ્ગહવારવણ્ણના • 1. Saṅgahavāravaṇṇanā