Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā

    ૧. સઙ્ગહવારવણ્ણના

    1. Saṅgahavāravaṇṇanā

    એવં અનેકભેદવિભત્તે નેત્તિપ્પકરણે યદિદં વુત્તં ‘‘સઙ્ગહવિભાગવારવસેન દુવિધ’’ન્તિ, તત્થ સઙ્ગહવારો આદિ. તસ્સાપિ ‘‘યં લોકો પૂજયતે’’તિ અયં ગાથા આદિ. તત્થ ન્તિ અનિયમતો ઉપયોગનિદ્દેસો, તસ્સ ‘‘તસ્સા’’તિ ઇમિના નિયમનં વેદિતબ્બં. લોકોતિ કત્તુનિદ્દેસો. પૂજયતેતિ કિરિયાનિદ્દેસો. સલોકપાલોતિ કત્તુવિસેસનં. સદાતિ કાલનિદ્દેસો. નમસ્સતિ ચાતિ ઉપચયેન કિરિયાનિદ્દેસો . તસ્સાતિ સામિનિદ્દેસો. એતન્તિ પચ્ચત્તનિદ્દેસો. સાસનવરન્તિ પચ્ચત્તનિદ્દેસેન નિદ્દિટ્ઠધમ્મનિદસ્સનં. વિદૂહીતિ કરણવચનેન કત્તુનિદ્દેસો. ઞેય્યન્તિ કમ્મવાચકકિરિયાનિદ્દેસો. નરવરસ્સાતિ ‘‘તસ્સા’’તિ નિયમેત્વા દસ્સિતસ્સ સરૂપતો દસ્સનં.

    Evaṃ anekabhedavibhatte nettippakaraṇe yadidaṃ vuttaṃ ‘‘saṅgahavibhāgavāravasena duvidha’’nti, tattha saṅgahavāro ādi. Tassāpi ‘‘yaṃ loko pūjayate’’ti ayaṃ gāthā ādi. Tattha yanti aniyamato upayoganiddeso, tassa ‘‘tassā’’ti iminā niyamanaṃ veditabbaṃ. Lokoti kattuniddeso. Pūjayateti kiriyāniddeso. Salokapāloti kattuvisesanaṃ. Sadāti kālaniddeso. Namassati cāti upacayena kiriyāniddeso . Tassāti sāminiddeso. Etanti paccattaniddeso. Sāsanavaranti paccattaniddesena niddiṭṭhadhammanidassanaṃ. Vidūhīti karaṇavacanena kattuniddeso. Ñeyyanti kammavācakakiriyāniddeso. Naravarassāti ‘‘tassā’’ti niyametvā dassitassa sarūpato dassanaṃ.

    તત્થ લોકિયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો, પજા, સત્તનિકાયોતિ અત્થો. લોક-સદ્દો હિ જાતિસદ્દતાય સામઞ્ઞવસેન નિરવસેસતો સત્તે સઙ્ગણ્હાતિ. કિઞ્ચાપિ હિ લોકસદ્દો સઙ્ખારભાજનેસુપિ દિટ્ઠપ્પયોગો, પૂજનકિરિયાયોગ્યભૂતતાવસેન પન સત્તલોકવચનો એવ ઇધ ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં. પૂજયતેતિ માનયતિ, અપચાયતીતિ અત્થો.

    Tattha lokiyanti ettha puññāpuññāni tabbipāko cāti loko, pajā, sattanikāyoti attho. Loka-saddo hi jātisaddatāya sāmaññavasena niravasesato satte saṅgaṇhāti. Kiñcāpi hi lokasaddo saṅkhārabhājanesupi diṭṭhappayogo, pūjanakiriyāyogyabhūtatāvasena pana sattalokavacano eva idha gahitoti daṭṭhabbaṃ. Pūjayateti mānayati, apacāyatīti attho.

    લોકં પાલેન્તીતિ લોકપાલા, ચત્તારો મહારાજાનો. લોકિયા પન ઇન્દયમવરુણકુવેરા લોકપાલાતિ વદન્તિ. સહ લોકપાલેહીતિ સલોકપાલો, ‘‘લોકો’’તિ ઇમિના તુલ્યાધિકરણં. અથ વા ઇસ્સરિયાધિપચ્ચેન તંતંસત્તલોકસ્સ પાલનતો રક્ખણતો ખત્તિયચતુમહારાજસક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતપરનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્માદયો લોકપાલા. તેહિ સહ તંતંસત્તનિકાયો સલોકપાલો લોકોતિ વુત્તો. અથ વા ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૨.૯; ઇતિવુ॰ ૪૨) વચનતો હિરોત્તપ્પધમ્મા લોકપાલા. તેહિ સમન્નાગતો લોકો સલોકપાલો. હિરોત્તપ્પસમ્પન્ના હિ પાપગરહિનો સપ્પુરિસા ધમ્મચ્છન્દવન્તતાય ભગવતિ પૂજાનમક્કારપરા હોન્તીતિ.

    Lokaṃ pālentīti lokapālā, cattāro mahārājāno. Lokiyā pana indayamavaruṇakuverā lokapālāti vadanti. Saha lokapālehīti salokapālo, ‘‘loko’’ti iminā tulyādhikaraṇaṃ. Atha vā issariyādhipaccena taṃtaṃsattalokassa pālanato rakkhaṇato khattiyacatumahārājasakkasuyāmasantusitasunimmitaparanimmitavasavattimahābrahmādayo lokapālā. Tehi saha taṃtaṃsattanikāyo salokapālo lokoti vutto. Atha vā ‘‘dveme, bhikkhave, sukkā dhammā lokaṃ pālentī’’ti (a. ni. 2.9; itivu. 42) vacanato hirottappadhammā lokapālā. Tehi samannāgato loko salokapālo. Hirottappasampannā hi pāpagarahino sappurisā dhammacchandavantatāya bhagavati pūjānamakkāraparā hontīti.

    સદાતિ સબ્બકાલં રત્તિઞ્ચેવ દિવા ચ, સદાતિ વા ભગવતો ધરમાનકાલે તતો પરઞ્ચ. અથ વા સદાતિ અભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ સાસનન્તરધાના, તતો પરમ્પિ વા. મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય હિ મહાબોધિસત્તા બોધિયા નિયતતાય બુદ્ધઙ્કુરભૂતા સદેવકસ્સ લોકસ્સ પૂજનીયા ચેવ વન્દનીયા ચ હોન્તિ. યથાહ ભગવા સુમેધભૂતો –

    Sadāti sabbakālaṃ rattiñceva divā ca, sadāti vā bhagavato dharamānakāle tato parañca. Atha vā sadāti abhinīhārato paṭṭhāya yāva sāsanantaradhānā, tato parampi vā. Mahābhinīhārato paṭṭhāya hi mahābodhisattā bodhiyā niyatatāya buddhaṅkurabhūtā sadevakassa lokassa pūjanīyā ceva vandanīyā ca honti. Yathāha bhagavā sumedhabhūto –

    ‘‘દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

    ‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;

    મમ કમ્મં પકિત્તેત્વા, દક્ખિણં પાદમુદ્ધરિ.

    Mama kammaṃ pakittetvā, dakkhiṇaṃ pādamuddhari.

    ‘‘યે તત્થાસું જિનપુત્તા, પદક્ખિણમકંસુ મં;

    ‘‘Ye tatthāsuṃ jinaputtā, padakkhiṇamakaṃsu maṃ;

    દેવા મનુસ્સા અસુરા ચ, અભિવાદેત્વાન પક્કમુ’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૭૫-૭૬);

    Devā manussā asurā ca, abhivādetvāna pakkamu’’nti. (bu. vaṃ. 2.75-76);

    નમસ્સતિ ચાતિ કેચિ કેસઞ્ચિ પૂજાસક્કારાદીનિ કરોન્તાપિ તેસં અપાકટગુણતાય નમક્કારં ન કરોન્તિ, ન એવં ભગવતો, યથાભૂતઅબ્ભુગ્ગતકિત્તિસદ્દતાય પન ભગવન્તં સદેવકો લોકો પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચાતિ અત્થો. ‘‘સદા નરમનુસ્સો’’તિ કેચિ પઠન્તિ, તં ન સુન્દરં. તસ્સાતિ યં સદેવકો લોકો પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચ, તસ્સ. એતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનં સામઞ્ઞેન દસ્સેતિ. સાસનવરન્તિ તં સરૂપતો દસ્સેતિ. તત્થ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં સત્તે સાસતિ વિનેતિ એતેનાતિ સાસનં, તદેવ એકન્તનિય્યાનટ્ઠેન અનઞ્ઞસાધારણગુણતાય ચ ઉત્તમટ્ઠેન તંતંઅભિપત્થિતસમિદ્ધિહેતુતાય પણ્ડિતેહિ વરિતબ્બતો વા વરં, સાસનમેવ વરન્તિ સાસનવરં. વિદૂહીતિ યથાસભાવતો કમ્મકમ્મફલાનિ કુસલાદિભેદે ચ ધમ્મે વિદન્તીતિ વિદૂ, પણ્ડિતમનુસ્સા, તેહિ. ઞાતબ્બં, ઞાણમરહતીતિ વા ઞેય્યં. નરવરસ્સાતિ પુરિસવરસ્સ, અગ્ગપુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો.

    Namassati cāti keci kesañci pūjāsakkārādīni karontāpi tesaṃ apākaṭaguṇatāya namakkāraṃ na karonti, na evaṃ bhagavato, yathābhūtaabbhuggatakittisaddatāya pana bhagavantaṃ sadevako loko pūjayati ceva namassati cāti attho. ‘‘Sadā naramanusso’’ti keci paṭhanti, taṃ na sundaraṃ. Tassāti yaṃ sadevako loko pūjayati ceva namassati ca, tassa. Etanti idāni vattabbaṃ buddhiyaṃ viparivattamānaṃ sāmaññena dasseti. Sāsanavaranti taṃ sarūpato dasseti. Tattha diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ satte sāsati vineti etenāti sāsanaṃ, tadeva ekantaniyyānaṭṭhena anaññasādhāraṇaguṇatāya ca uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato vā varaṃ, sāsanameva varanti sāsanavaraṃ. Vidūhīti yathāsabhāvato kammakammaphalāni kusalādibhede ca dhamme vidantīti vidū, paṇḍitamanussā, tehi. Ñātabbaṃ, ñāṇamarahatīti vā ñeyyaṃ. Naravarassāti purisavarassa, aggapuggalassāti attho.

    ઇદં વુત્તં હોતિ – યો અનઞ્ઞસાધારણમહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણવિસેસયોગેન સદેવકેન લોકેન પૂજનીયો નમસ્સનીયો ચ ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, તસ્સ લોકે ઉત્તમપુગ્ગલસ્સ એતં ઇદાનિ અમ્હેહિ વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસનં આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પત્તિયા વરં અગ્ગં ઉત્તમં નિપુણઞાણગોચરતાય પણ્ડિતવેદનીયમેવાતિ. ભગવતો હિ વચનં એકગાથામત્તમ્પિ સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદખન્ધાયતનધાતિન્દ્રિયસતિપટ્ઠાનાદિસભાવધમ્મનિદ્ધારણક્ખમતાય સોળસહારપઞ્ચનયસોળસઅટ્ઠવીસતિવિધપટ્ઠાનવિચારયોગ્યભાવેન ચ પરમગમ્ભીરં અત્થતો અગાધપારં સણ્હસુખુમઞાણવિસયમેવાતિ. તેનેવાહ – ‘‘પઞ્ઞવન્તસ્સાયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો દુપ્પઞ્ઞસ્સા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૮; અ॰ નિ॰ ૮.૩૦). અથ વા ભગવતો સાસનં પરિઞ્ઞાક્કમેન લક્ખણાવબોધપ્પટિપત્તિયા સુઞ્ઞતમુખાદીહિ ઓગાહિતબ્બત્તા અવિઞ્ઞૂનં સુપિનન્તેનપિ ન વિસયો હોતીતિ આહ – ‘‘વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ. તથા ચ વુત્તં – ‘‘એતુ વિઞ્ઞૂ પુરિસો’’તિઆદિ.

    Idaṃ vuttaṃ hoti – yo anaññasādhāraṇamahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiguṇavisesayogena sadevakena lokena pūjanīyo namassanīyo ca bhagavā arahaṃ sammāsambuddho, tassa loke uttamapuggalassa etaṃ idāni amhehi vibhajitabbahāranayapaṭṭhānavicāraṇavisayabhūtaṃ sāsanaṃ ādikalyāṇatādiguṇasampattiyā varaṃ aggaṃ uttamaṃ nipuṇañāṇagocaratāya paṇḍitavedanīyamevāti. Bhagavato hi vacanaṃ ekagāthāmattampi saccapaṭiccasamuppādakhandhāyatanadhātindriyasatipaṭṭhānādisabhāvadhammaniddhāraṇakkhamatāya soḷasahārapañcanayasoḷasaaṭṭhavīsatividhapaṭṭhānavicārayogyabhāvena ca paramagambhīraṃ atthato agādhapāraṃ saṇhasukhumañāṇavisayamevāti. Tenevāha – ‘‘paññavantassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo duppaññassā’’ti (dī. ni. 3.358; a. ni. 8.30). Atha vā bhagavato sāsanaṃ pariññākkamena lakkhaṇāvabodhappaṭipattiyā suññatamukhādīhi ogāhitabbattā aviññūnaṃ supinantenapi na visayo hotīti āha – ‘‘vidūhi ñeyya’’nti. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘etu viññū puriso’’tiādi.

    અપરે પન ‘‘તં તસ્સ સાસનવર’’ન્તિ પઠન્તિ, તેસં મતેન યં-સદ્દો સાસન-સદ્દેન સમાનાધિકરણોતિ દટ્ઠબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ યં સાસનવરં સલોકપાલો લોકો પૂજયતિ નમસ્સતિ ચ, તં સાસનવરં વિદૂહિ ઞાતબ્બન્તિ. ઇમસ્મિઞ્ચ નયે લોકપાલ-સદ્દેન ભગવાપિ વુચ્ચતિ. ભગવા હિ લોકગ્ગતાયકત્તા નિપ્પરિયાયેન લોકપાલો, તસ્મા ‘‘તસ્સા’’તિ લોકપાલસ્સ સત્થુનોતિ અત્થો. સલોકપાલોતિ ચેત્થ લોકપાલ-સદ્દો ગુણીભૂતોપિ સત્થુવિસયત્તા સાસન-સદ્દાપેક્ખતાય સામિભાવેન સમ્બન્ધીવિસેસભૂતો પધાનભૂતો વિય પટિનિદ્દેસં અરહતીતિ.

    Apare pana ‘‘taṃ tassa sāsanavara’’nti paṭhanti, tesaṃ matena yaṃ-saddo sāsana-saddena samānādhikaraṇoti daṭṭhabbo. Idaṃ vuttaṃ hoti yaṃ sāsanavaraṃ salokapālo loko pūjayati namassati ca, taṃ sāsanavaraṃ vidūhi ñātabbanti. Imasmiñca naye lokapāla-saddena bhagavāpi vuccati. Bhagavā hi lokaggatāyakattā nippariyāyena lokapālo, tasmā ‘‘tassā’’ti lokapālassa satthunoti attho. Salokapāloti cettha lokapāla-saddo guṇībhūtopi satthuvisayattā sāsana-saddāpekkhatāya sāmibhāvena sambandhīvisesabhūto padhānabhūto viya paṭiniddesaṃ arahatīti.

    કથં પન સયં ધમ્મસ્સામી ભગવા ધમ્મં પૂજયતીતિ? નાયં વિરોધો. ધમ્મગરુનો હિ બુદ્ધા ભગવન્તો, તે સબ્બકાલં ધમ્મં અપચાયમાનાવ વિહરન્તીતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યંનૂનાહં ય્વાયં ધમ્મો મયા અભિસમ્બુદ્ધો, તમેવ ધમ્મં સક્કત્વા ગરું કત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરેય્ય’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૩; અ॰ નિ॰ ૪.૨૧).

    Kathaṃ pana sayaṃ dhammassāmī bhagavā dhammaṃ pūjayatīti? Nāyaṃ virodho. Dhammagaruno hi buddhā bhagavanto, te sabbakālaṃ dhammaṃ apacāyamānāva viharantīti. Vuttañhetaṃ – ‘‘yaṃnūnāhaṃ yvāyaṃ dhammo mayā abhisambuddho, tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃ katvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21).

    અપિ ચ ભગવતો ધમ્મપૂજના સત્તસત્તાહપ્પટિપત્તિઆદીહિ દીપેતબ્બા. ધમ્મસ્સામીતિ ચ ધમ્મેન સદેવકસ્સ લોકસ્સ સામીતિ અત્થો, ન ધમ્મસ્સ સામીતિ. એવમ્પિ નમસ્સતીતિ વચનં ન યુજ્જતિ. ન હિ ભગવા કઞ્ચિ નમસ્સતીતિ, એસોપિ નિદ્દોસો. ન હિ નમસ્સતીતિ પદસ્સ નમક્કારં કરોતીતિ અયમેવ અત્થો, અથ ખો ગરુકરણેન તન્નિન્નો તપ્પોણો તપ્પબ્ભારોતિ અયમ્પિ અત્થો લબ્ભતિ. ભગવા ચ ધમ્મગરુતાય સબ્બકાલં ધમ્મનિન્નપોણપબ્ભારભાવેન વિહરતીતિ. અયઞ્ચ અત્થો ‘‘યેન સુદં સ્વાહં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭) એવમાદીહિ સુત્તપદેહિ દીપેતબ્બો. ‘‘વિદૂહિ નેય્ય’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સ પણ્ડિતેહિ સપરસન્તાનેસુ નેતબ્બં પાપેતબ્બન્તિ અત્થો. તત્થ અત્તસન્તાને પાપનં બુજ્ઝનં, પરસન્તાને બોધનન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Api ca bhagavato dhammapūjanā sattasattāhappaṭipattiādīhi dīpetabbā. Dhammassāmīti ca dhammena sadevakassa lokassa sāmīti attho, na dhammassa sāmīti. Evampi namassatīti vacanaṃ na yujjati. Na hi bhagavā kañci namassatīti, esopi niddoso. Na hi namassatīti padassa namakkāraṃ karotīti ayameva attho, atha kho garukaraṇena tanninno tappoṇo tappabbhāroti ayampi attho labbhati. Bhagavā ca dhammagarutāya sabbakālaṃ dhammaninnapoṇapabbhārabhāvena viharatīti. Ayañca attho ‘‘yena sudaṃ svāhaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) evamādīhi suttapadehi dīpetabbo. ‘‘Vidūhi neyya’’ntipi pāṭho, tassa paṇḍitehi saparasantānesu netabbaṃ pāpetabbanti attho. Tattha attasantāne pāpanaṃ bujjhanaṃ, parasantāne bodhananti daṭṭhabbaṃ.

    એવં ભગવતો સદેવકસ્સ લોકસ્સ પૂજનીયવન્દનીયભાવો અગ્ગપુગ્ગલભાવો ચ વુચ્ચમાનો ગુણવિસિટ્ઠતં દીપેતિ, સા ચ ગુણવિસિટ્ઠતા મહાબોધિયા વેદિતબ્બા. આસવક્ખયઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ આસવક્ખયઞાણં ‘‘મહાબોધી’’તિ વુચ્ચતિ. સા અવિપરીતધમ્મદેસનતો તથાગતે સુપ્પતિટ્ઠિતાતિ વિઞ્ઞાયતિ . ન હિ સવાસનનિરવસેસકિલેસપ્પહાનં અનાવરણઞાણઞ્ચ વિના તાદિસી ધમ્મદેસના સમ્ભવતિ. ઇચ્ચસ્સ ચતુવેસારજ્જયોગો. તેન દસબલછઅસાધારણઞાણઅટ્ઠારસાવેણિકબુદ્ધધમ્માદિસકલસબ્બઞ્ઞુગુણપારિપૂરી પકાસિતા હોતિ. એતાદિસી ચ ગુણવિભૂતિ મહાકરુણાપુબ્બઙ્ગમં અભિનીહારસમ્પત્તિં પુરસ્સરં કત્વા સમ્પાદિતં સમત્તિંસપારમિસઙ્ખાતં પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારમન્તરેન ન ઉપલબ્ભતીતિ હેતુસમ્પદાપિ અત્થતો વિભાવિતા હોતીતિ એવં ભગવતો તીસુપિ અવત્થાસુ સબ્બસત્તાનં એકન્તહિતપ્પટિલાભહેતુભૂતા આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા નિરવસેસા બુદ્ધગુણા ઇમાય ગાથાય પકાસિતાતિ વેદિતબ્બં.

    Evaṃ bhagavato sadevakassa lokassa pūjanīyavandanīyabhāvo aggapuggalabhāvo ca vuccamāno guṇavisiṭṭhataṃ dīpeti, sā ca guṇavisiṭṭhatā mahābodhiyā veditabbā. Āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañhi sabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañca āsavakkhayañāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Sā aviparītadhammadesanato tathāgate suppatiṭṭhitāti viññāyati . Na hi savāsananiravasesakilesappahānaṃ anāvaraṇañāṇañca vinā tādisī dhammadesanā sambhavati. Iccassa catuvesārajjayogo. Tena dasabalachaasādhāraṇañāṇaaṭṭhārasāveṇikabuddhadhammādisakalasabbaññuguṇapāripūrī pakāsitā hoti. Etādisī ca guṇavibhūti mahākaruṇāpubbaṅgamaṃ abhinīhārasampattiṃ purassaraṃ katvā sampāditaṃ samattiṃsapāramisaṅkhātaṃ puññañāṇasambhāramantarena na upalabbhatīti hetusampadāpi atthato vibhāvitā hotīti evaṃ bhagavato tīsupi avatthāsu sabbasattānaṃ ekantahitappaṭilābhahetubhūtā ādimajjhapariyosānakalyāṇā niravasesā buddhaguṇā imāya gāthāya pakāsitāti veditabbaṃ.

    દુતિયનયે પન યસ્મા સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સફલં અરિયમગ્ગસાસનં તસ્સ આરમ્મણભૂતઞ્ચ અમતધાતું તદધિગમૂપાયઞ્ચ પુબ્બભાગપટિપત્તિસાસનં તદત્થપરિદીપનઞ્ચ પરિયત્તિસાસનં યથારહં સચ્ચાભિસમયવસેન અભિસમેન્તો સ્વાક્ખાતતાદિગુણવિસેસયુત્તતં મનસિકરોન્તો સક્કચ્ચં સવનધારણપરિપુચ્છાદીહિ પરિચયં કરોન્તો ચ સદેવકો લોકો પૂજયતિ નામ. લોકનાથો ચ સમ્માસમ્બોધિપ્પત્તિયા વેનેય્યાનં સક્કચ્ચં ધમ્મદેસનેન ‘‘અરિયં વો, ભિક્ખવે, સમ્માસમાધિં દેસેસ્સામિ’’ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૩૬; સં॰ નિ॰ ૫.૨૮; પેટકો॰ ૨૪), ‘‘મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો સેટ્ઠો’’ (ધ॰ પ॰ ૨૭૩; કથા॰ ૮૭૨; નેત્તિ॰ ૧૨૫; પેટકો॰ ૩૦), ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ’’ (ઇતિવુ॰ ૯૦; અ॰ નિ॰ ૪.૩૪), ‘‘ખયં વિરાગં અમતં પણીતં’’ (ખુ॰ પા॰ ૬.૪; સુ॰ નિ॰ ૨૨૭), ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૩; મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૬; સં॰ નિ॰ ૫.૩૬૭), ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિઆદીહિ (મ॰ નિ॰ ૩.૪૨૦; નેત્તિ॰ ૫) વચનેહિ થોમનેન ચ પૂજયતિ નામ. તસ્મા સાસનવરસ્સ પૂજનીયભાવો ઇધ વુચ્ચમાનો અનવસેસતો ધમ્મગુણે દીપેતીતિ યે અરિયભાવાદયો નિય્યાનાદયો ખયવિરાગાદયો મદનિમ્મદનાદયો અસઙ્ખતાદયો સ્વાક્ખાતતાદયો આદિકલ્યાણતાદયો ચ અનેકેહિ સુત્તપદેહિ પવેદિતા અનેકે ધમ્મગુણા, તે નિરવસેસતો ઇમાય ગાથાય પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Dutiyanaye pana yasmā sikkhattayasaṅgahaṃ saphalaṃ ariyamaggasāsanaṃ tassa ārammaṇabhūtañca amatadhātuṃ tadadhigamūpāyañca pubbabhāgapaṭipattisāsanaṃ tadatthaparidīpanañca pariyattisāsanaṃ yathārahaṃ saccābhisamayavasena abhisamento svākkhātatādiguṇavisesayuttataṃ manasikaronto sakkaccaṃ savanadhāraṇaparipucchādīhi paricayaṃ karonto ca sadevako loko pūjayati nāma. Lokanātho ca sammāsambodhippattiyā veneyyānaṃ sakkaccaṃ dhammadesanena ‘‘ariyaṃ vo, bhikkhave, sammāsamādhiṃ desessāmi’’ (ma. ni. 3.136; saṃ. ni. 5.28; peṭako. 24), ‘‘maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho’’ (dha. pa. 273; kathā. 872; netti. 125; peṭako. 30), ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyati’’ (itivu. 90; a. ni. 4.34), ‘‘khayaṃ virāgaṃ amataṃ paṇītaṃ’’ (khu. pā. 6.4; su. ni. 227), ‘‘ekāyano ayaṃ, bhikkhave, maggo sattānaṃ visuddhiyā’’ (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; saṃ. ni. 5.367), ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇa’’ntiādīhi (ma. ni. 3.420; netti. 5) vacanehi thomanena ca pūjayati nāma. Tasmā sāsanavarassa pūjanīyabhāvo idha vuccamāno anavasesato dhammaguṇe dīpetīti ye ariyabhāvādayo niyyānādayo khayavirāgādayo madanimmadanādayo asaṅkhatādayo svākkhātatādayo ādikalyāṇatādayo ca anekehi suttapadehi paveditā aneke dhammaguṇā, te niravasesato imāya gāthāya pakāsitāti veditabbā.

    યસ્મા પન અરિયસચ્ચપ્પટિવેધેન સમુગ્ઘાટિતસમ્મોહાયેવ પરમત્થતો પણ્ડિતા બાલ્યાદિસમતિક્કમનતો, તસ્મા ભાવિતલોકુત્તરમગ્ગા સચ્છિકતસામઞ્ઞફલા ચ અરિયપુગ્ગલા વિસેસતો વિદૂતિ વુચ્ચન્તિ. તે હિ યથાવુત્તસાસનવરં અવિપરીતતો ઞાતું નેતુઞ્ચ સપરસન્તાને સક્કુણન્તીતિ અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહસ્સ પરમત્થસઙ્ઘસ્સાપિ ઇધ ગહિતત્તા યે સુપ્પટિપન્નતાદયો અનેકેહિ સુત્તપદેહિ સંવણ્ણિતા અરિયસઙ્ઘગુણા, તેપિ નિરવસેસતો ઇધ પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Yasmā pana ariyasaccappaṭivedhena samugghāṭitasammohāyeva paramatthato paṇḍitā bālyādisamatikkamanato, tasmā bhāvitalokuttaramaggā sacchikatasāmaññaphalā ca ariyapuggalā visesato vidūti vuccanti. Te hi yathāvuttasāsanavaraṃ aviparītato ñātuṃ netuñca saparasantāne sakkuṇantīti aṭṭhaariyapuggalasamūhassa paramatthasaṅghassāpi idha gahitattā ye suppaṭipannatādayo anekehi suttapadehi saṃvaṇṇitā ariyasaṅghaguṇā, tepi niravasesato idha pakāsitāti veditabbā.

    એવં પઠમગાથાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કત્વા ઇદાનિ –

    Evaṃ paṭhamagāthāya sātisayaṃ ratanattayaguṇaparidīpanaṃ katvā idāni –

    ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;

    ‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;

    સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૯૦; ધ॰ પ॰ ૧૮૩; નેત્તિ॰ ૩૦, ૫૦, ૧૧૬, ૧૨૪) –

    Sacittapariyodapanaṃ, etaṃ buddhāna sāsana’’nti. (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183; netti. 30, 50, 116, 124) –

    વચનતો સઙ્ખેપતો સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનં, તં પન સિક્ખત્તયં ઞાણવિસેસવિસયભાવભેદતો અવત્થાભેદતો ચ તિવિધં હોતિ. કથં? સુતમયઞાણગોચરો ચ યો ‘‘પરિયત્તિસદ્ધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. ચિન્તામયઞાણગોચરો ચ યો આકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તીહિ ગહેતબ્બાકારો વિમુત્તાયતનવિસેસો ‘‘પટિપત્તિસદ્ધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. વિપસ્સનાઞાણાદિસહગતો ભાવનામયઞાણગોચરો ચ યો ‘‘પટિવેધસદ્ધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં તિવિધમ્પિ સાસનં સાસનવરન્તિ પદેન સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ યં પઠમં, તં ઇતરેસં અધિગમૂપાયોતિ સબ્બસાસનમૂલભૂતં અત્તનો પકરણસ્સ ચ વિસયભૂતં પરિયત્તિસાસનમેવ તાવ સઙ્ખેપતો વિભજન્તો ‘‘દ્વાદસ પદાની’’તિ ગાથમાહ.

    Vacanato saṅkhepato sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanaṃ, taṃ pana sikkhattayaṃ ñāṇavisesavisayabhāvabhedato avatthābhedato ca tividhaṃ hoti. Kathaṃ? Sutamayañāṇagocaro ca yo ‘‘pariyattisaddhammo’’ti vuccati. Cintāmayañāṇagocaro ca yo ākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantīhi gahetabbākāro vimuttāyatanaviseso ‘‘paṭipattisaddhammo’’ti vuccati. Vipassanāñāṇādisahagato bhāvanāmayañāṇagocaro ca yo ‘‘paṭivedhasaddhammo’’ti vuccati. Evaṃ tividhampi sāsanaṃ sāsanavaranti padena saṅgaṇhitvā tattha yaṃ paṭhamaṃ, taṃ itaresaṃ adhigamūpāyoti sabbasāsanamūlabhūtaṃ attano pakaraṇassa ca visayabhūtaṃ pariyattisāsanameva tāva saṅkhepato vibhajanto ‘‘dvādasa padānī’’ti gāthamāha.

    તત્થ દ્વાદસાતિ ગણનપરિચ્છેદો. પદાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. તેસુ બ્યઞ્જનપદાનિ પજ્જતિ અત્થો એતેહીતિ પદાનિ. અત્થપદાનિ પન પજ્જન્તિ ઞાયન્તીતિ પદાનિ. ઉભયમ્પિ વા ઉભયથા યોજેતબ્બં બ્યઞ્જનપદાનમ્પિ અવિપરીતં પટિપજ્જિતબ્બત્તા, અત્થપદાનં ઉત્તરિવિસેસાધિગમસ્સ કારણભાવતો, તાનિ પદાનિ પરતો પાળિયઞ્ઞેવ આવિ ભવિસ્સન્તીતિ તત્થેવ વણ્ણયિસ્સામ. અત્થસૂચનાદિઅત્થતો સુત્તં. વુત્તઞ્હેતં સઙ્ગહેસુ –

    Tattha dvādasāti gaṇanaparicchedo. Padānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Tesu byañjanapadāni pajjati attho etehīti padāni. Atthapadāni pana pajjanti ñāyantīti padāni. Ubhayampi vā ubhayathā yojetabbaṃ byañjanapadānampi aviparītaṃ paṭipajjitabbattā, atthapadānaṃ uttarivisesādhigamassa kāraṇabhāvato, tāni padāni parato pāḷiyaññeva āvi bhavissantīti tattheva vaṇṇayissāma. Atthasūcanādiatthato suttaṃ. Vuttañhetaṃ saṅgahesu –

    ‘‘અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

    ‘‘Atthānaṃ sūcanato, suvuttato savanatotha sūdanato;

    સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, ‘સુત્ત’ન્તિ અક્ખાત’’ન્તિ. (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા);

    Suttāṇā suttasabhāgato ca, ‘sutta’nti akkhāta’’nti. (pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā);

    તદેતં તત્થ સુત્તપિટકવસેન આગતં, ઇધ પન પિટકત્તયવસેન યોજેતબ્બં. ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં, યં પરિયત્તિસાસનન્તિ અત્થો. તં સબ્બન્તિ તં ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં સકલં બુદ્ધવચનં. બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થો ચાતિ બ્યઞ્જનઞ્ચેવ તદત્થો ચ. યતો ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અત્થસૂચનાદિતો સુત્તં પરિયત્તિધમ્મો, તઞ્ચ સબ્બં અત્થતો દ્વાદસ પદાનિ છ બ્યઞ્જનપદાનિ ચેવ છ અત્થપદાનિ ચાતિ. અથ વા યદેતં ‘‘સાસનવર’’ન્તિ વુત્તં, તં સબ્બં સુત્તં, પરિયત્તિસાસનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. અત્થતો પન દ્વાદસ પદાનિ, બ્યઞ્જનત્થપદસમુદાયભાવતો. યથાહ – ‘‘બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થો ચા’’તિ. તં વિઞ્ઞેય્યં ઉભયન્તિ યસ્મિં બ્યઞ્જને અત્થે ચ વચનવચનીયભાવેન સમ્બન્ધે સુત્તવોહારો, તદુભયં સરૂપતો વિઞ્ઞાતબ્બં તત્થ કતમં બ્યઞ્જનં કતમો અત્થોતિ? તેનેવાહ – ‘‘કો અત્થો બ્યઞ્જનં કતમ’’ન્તિ.

    Tadetaṃ tattha suttapiṭakavasena āgataṃ, idha pana piṭakattayavasena yojetabbaṃ. ‘‘Dvādasa padāni sutta’’nti vuttaṃ, yaṃ pariyattisāsananti attho. Taṃ sabbanti taṃ ‘‘sutta’’nti vuttaṃ sakalaṃ buddhavacanaṃ. Byañjanañca attho cāti byañjanañceva tadattho ca. Yato ‘‘dvādasa padāni sutta’’nti vuttaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – atthasūcanādito suttaṃ pariyattidhammo, tañca sabbaṃ atthato dvādasa padāni cha byañjanapadāni ceva cha atthapadāni cāti. Atha vā yadetaṃ ‘‘sāsanavara’’nti vuttaṃ, taṃ sabbaṃ suttaṃ, pariyattisāsanassa adhippetattā. Atthato pana dvādasa padāni, byañjanatthapadasamudāyabhāvato. Yathāha – ‘‘byañjanañca attho cā’’ti. Taṃ viññeyyaṃ ubhayanti yasmiṃ byañjane atthe ca vacanavacanīyabhāvena sambandhe suttavohāro, tadubhayaṃ sarūpato viññātabbaṃ tattha katamaṃ byañjanaṃ katamo atthoti? Tenevāha – ‘‘ko attho byañjanaṃ katama’’nti.

    એવં ‘‘સાસનવર’’ન્તિ વુત્તસ્સ સુત્તસ્સ પરિયત્તિભાવં તસ્સ ચ અત્થબ્યઞ્જનપદભાવેન વેદિતબ્બતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ પવિચયુપાયં નેત્તિપ્પકરણં પદત્થવિભાગેન દસ્સેતું ‘‘સોળસહારા’’તિ ગાથમાહ.

    Evaṃ ‘‘sāsanavara’’nti vuttassa suttassa pariyattibhāvaṃ tassa ca atthabyañjanapadabhāvena veditabbataṃ dassetvā idāni tassa pavicayupāyaṃ nettippakaraṇaṃ padatthavibhāgena dassetuṃ ‘‘soḷasahārā’’ti gāthamāha.

    તત્થ સોળસ હારા એતિસ્સાતિ સોળસહારા. પઞ્ચનયા અટ્ઠારસમૂલપદાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અથ વા સોળસ હારા સોળસહારા. એવં ઇતરત્થાપિ. હારનયમૂલપદાનિ એવ હિ સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચ ભાસિતાનિ નેત્તીતિ. સાસનસ્સ પરિયેટ્ઠીતિ સાસનસ્સ અત્થપરિયેસના, પરિયત્તિસાસનસ્સ અત્થસંવણ્ણનાતિ અત્થો, સકલસ્સેવ વા સાસનસ્સ અત્થવિચારણાતિ અત્થો. પટિપત્તિપટિવેધેપિ હિ નેત્તિનયાનુસારેન અધિગચ્છન્તીતિ. મહકચ્ચાનેનાતિ કચ્ચોતિ પુરાતનો ઇસિ, તસ્સ વંસાલઙ્કારભૂતોયં મહાથેરો ‘‘કચ્ચાનો’’તિ વુચ્ચતિ. મહકચ્ચાનોતિ પન પૂજાવચનં, યથા મહામોગ્ગલ્લાનોતિ, ‘‘કચ્ચાયનગોત્તનિદ્દિટ્ઠા’’તિપિ પાઠો. અયઞ્ચ ગાથા નેત્તિં સઙ્ગાયન્તેહિ પકરણત્થસઙ્ગણ્હનવસેન ઠપિતાતિ દટ્ઠબ્બા. યથા ચાયં, એવં હારવિભઙ્ગવારે તંતંહારનિદ્દેસનિગમને ‘‘તેનાહ આયસ્મા’’તિઆદિવચનં, હારાદિસમુદાયભૂતાયં નેત્તિયં બ્યઞ્જનત્થસમુદાયે ચ સુત્તે કિં કેન વિચિયતીતિ વિચારણાયં આહ – ‘‘હારા બ્યઞ્જનવિચયો’’તિઆદિ.

    Tattha soḷasa hārā etissāti soḷasahārā. Pañcanayā aṭṭhārasamūlapadāti etthāpi eseva nayo. Atha vā soḷasa hārā soḷasahārā. Evaṃ itaratthāpi. Hāranayamūlapadāni eva hi saṅkhepato vitthārato ca bhāsitāni nettīti. Sāsanassa pariyeṭṭhīti sāsanassa atthapariyesanā, pariyattisāsanassa atthasaṃvaṇṇanāti attho, sakalasseva vā sāsanassa atthavicāraṇāti attho. Paṭipattipaṭivedhepi hi nettinayānusārena adhigacchantīti. Mahakaccānenāti kaccoti purātano isi, tassa vaṃsālaṅkārabhūtoyaṃ mahāthero ‘‘kaccāno’’ti vuccati. Mahakaccānoti pana pūjāvacanaṃ, yathā mahāmoggallānoti, ‘‘kaccāyanagottaniddiṭṭhā’’tipi pāṭho. Ayañca gāthā nettiṃ saṅgāyantehi pakaraṇatthasaṅgaṇhanavasena ṭhapitāti daṭṭhabbā. Yathā cāyaṃ, evaṃ hāravibhaṅgavāre taṃtaṃhāraniddesanigamane ‘‘tenāha āyasmā’’tiādivacanaṃ, hārādisamudāyabhūtāyaṃ nettiyaṃ byañjanatthasamudāye ca sutte kiṃ kena viciyatīti vicāraṇāyaṃ āha – ‘‘hārā byañjanavicayo’’tiādi.

    તત્થ સોળસપિ હારા મૂલપદનિદ્ધારણમન્તરેન બ્યઞ્જનમુખેનેવ સુત્તસ્સ સંવણ્ણના હોન્તિ, ન નયા વિય મૂલપદસઙ્ખાતસભાવધમ્મનિદ્ધારણમુખેનાતિ તે ‘‘બ્યઞ્જનવિચયો સુત્તસ્સા’’તિ વુત્તા. અત્થનયા પન યથાવુત્તઅત્થમુખેનેવ સુત્તસ્સ અત્થસમ્પટિપત્તિયા હોન્તીતિ આહ – ‘‘નયા તયો ચ સુત્તત્થો’’તિ. અયઞ્ચ વિચારણા પરતોપિ આગમિસ્સતિ. કેચિ ‘‘નયો ચા’’તિ પઠન્તિ, તં ન સુન્દરં. ઉભયં પરિગ્ગહીતન્તિ હારા નયા ચાતિ એતં ઉભયં સુત્તસ્સ અત્થનિદ્ધારણવસેન પરિસમન્તતો ગહિતં સબ્બથા સુત્તે યોજિતં. વુચ્ચતિ સુત્તં વદતિ સંવણ્ણેતિ. કથં? યથાસુત્તં સુત્તાનુરૂપં, યં સુત્તં યથા સંવણ્ણેતબ્બં, તથા સંવણ્ણેતીતિ અત્થો. યં યં સુત્તન્તિ વા યથાસુત્તં, સબ્બં સુત્તન્તિ અત્થો. નેત્તિનયેન હિ સંવણ્ણેતું અસક્કુણેય્યં નામ સુત્તં નત્થીતિ.

    Tattha soḷasapi hārā mūlapadaniddhāraṇamantarena byañjanamukheneva suttassa saṃvaṇṇanā honti, na nayā viya mūlapadasaṅkhātasabhāvadhammaniddhāraṇamukhenāti te ‘‘byañjanavicayo suttassā’’ti vuttā. Atthanayā pana yathāvuttaatthamukheneva suttassa atthasampaṭipattiyā hontīti āha – ‘‘nayā tayo ca suttattho’’ti. Ayañca vicāraṇā paratopi āgamissati. Keci ‘‘nayo cā’’ti paṭhanti, taṃ na sundaraṃ. Ubhayaṃ pariggahītanti hārā nayā cāti etaṃ ubhayaṃ suttassa atthaniddhāraṇavasena parisamantato gahitaṃ sabbathā sutte yojitaṃ. Vuccati suttaṃ vadati saṃvaṇṇeti. Kathaṃ? Yathāsuttaṃ suttānurūpaṃ, yaṃ suttaṃ yathā saṃvaṇṇetabbaṃ, tathā saṃvaṇṇetīti attho. Yaṃ yaṃ suttanti vā yathāsuttaṃ, sabbaṃ suttanti attho. Nettinayena hi saṃvaṇṇetuṃ asakkuṇeyyaṃ nāma suttaṃ natthīti.

    ઇદાનિ યં વુત્તં – ‘‘સાસનવરં વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ, તત્થ નેત્તિસંવણ્ણનાય વિસયભૂતં પરિયત્તિધમ્મમેવ પકારન્તરેન નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘યા ચેવા’’તિઆદિ વુત્તં.

    Idāni yaṃ vuttaṃ – ‘‘sāsanavaraṃ vidūhi ñeyya’’nti, tattha nettisaṃvaṇṇanāya visayabhūtaṃ pariyattidhammameva pakārantarena niyametvā dassetuṃ ‘‘yā cevā’’tiādi vuttaṃ.

    તત્થ અત્થેસુ કતપરિચ્છેદો બ્યઞ્જનપ્પબન્ધો દેસના, યો પાઠોતિ વુચ્ચતિ. તદત્થો દેસિતં તાય દેસનાય પબોધિતત્તા. તદુભયઞ્ચ વિમુત્તાયતનસીસેન પરિચયં કરોન્તાનં અનુપાદાપરિનિબ્બાનપરિયોસાનાનં સમ્પત્તીનં હેતુભાવતો એકન્તેન વિઞ્ઞેય્યં, તદુભયવિનિમુત્તસ્સ વા ઞેય્યસ્સ અભાવતો તદેવ દ્વયં વિઞ્ઞેય્યન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ યા ચેવ…પે॰… વિઞ્ઞેય્યન્તિ. તત્રાતિ તસ્મિં વિજાનને સાધેતબ્બે, નિપ્ફાદેતબ્બે ચેતં ભુમ્મં. અયમાનુપુબ્બીતિ અયં વક્ખમાના અનુપુબ્બિ હારનયાનં અનુક્કમો, અનુક્કમેન વક્ખમાના હારનયાતિ અત્થો. નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠીતિ સુત્તાદિવસેન નવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ પરિયેસના, અત્થવિચારણાતિ અત્થો. સામિઅત્થે વા એતં પચ્ચત્તં નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠિયા અનુપુબ્બીતિ. અથ વા અનુપુબ્બીતિ કરણત્થે પચ્ચત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથાવુત્તવિજાનને સાધેતબ્બે વક્ખમાનાય હારનયાનુપુબ્બિયા અયં નવવિધસુત્તન્તસ્સ અત્થપરિયેસનાતિ.

    Tattha atthesu kataparicchedo byañjanappabandho desanā, yo pāṭhoti vuccati. Tadattho desitaṃ tāya desanāya pabodhitattā. Tadubhayañca vimuttāyatanasīsena paricayaṃ karontānaṃ anupādāparinibbānapariyosānānaṃ sampattīnaṃ hetubhāvato ekantena viññeyyaṃ, tadubhayavinimuttassa vā ñeyyassa abhāvato tadeva dvayaṃ viññeyyanti imamatthaṃ dasseti yā ceva…pe… viññeyyanti. Tatrāti tasmiṃ vijānane sādhetabbe, nipphādetabbe cetaṃ bhummaṃ. Ayamānupubbīti ayaṃ vakkhamānā anupubbi hāranayānaṃ anukkamo, anukkamena vakkhamānā hāranayāti attho. Navavidhasuttantapariyeṭṭhīti suttādivasena navaṅgassa sāsanassa pariyesanā, atthavicāraṇāti attho. Sāmiatthe vā etaṃ paccattaṃ navavidhasuttantapariyeṭṭhiyā anupubbīti. Atha vā anupubbīti karaṇatthe paccattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathāvuttavijānane sādhetabbe vakkhamānāya hāranayānupubbiyā ayaṃ navavidhasuttantassa atthapariyesanāti.

    એત્થાહ – કથં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદીનં સુત્તભાવો, સુત્તભાવે ચ તેસં કથં સાસનસ્સ નવઙ્ગભાવો. યઞ્ચ સઙ્ગહેસુ વુચ્ચતિ ‘‘સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણ’’ન્તિ, તથા ચ સતિ સુત્તઙ્ગમેવ ન સિયા. અથાપિ વિસું સુત્તઙ્ગં સિયા, મઙ્ગલસુત્તાદીનં (ખુ॰ પા॰ ૫.૧ આદયો; સુ॰ નિ॰ ૨૬૧ આદયો) સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા, ગાથાભાવતો ધમ્મપદાદીનં વિય, ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા, સગાથકત્તા સગાથાવગ્ગસ્સ વિય, તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનન્તિ. વુચ્ચતે –

    Etthāha – kathaṃ panettha geyyaṅgādīnaṃ suttabhāvo, suttabhāve ca tesaṃ kathaṃ sāsanassa navaṅgabhāvo. Yañca saṅgahesu vuccati ‘‘sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇa’’nti, tathā ca sati suttaṅgameva na siyā. Athāpi visuṃ suttaṅgaṃ siyā, maṅgalasuttādīnaṃ (khu. pā. 5.1 ādayo; su. ni. 261 ādayo) suttaṅgasaṅgaho na siyā, gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā, sagāthakattā sagāthāvaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānanti. Vuccate –

    સુત્તન્તિ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

    Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;

    સનિમિત્તા નિરુળ્હત્તા, સહતાઞ્ઞેન નાઞ્ઞતો.

    Sanimittā niruḷhattā, sahatāññena nāññato.

    સબ્બસ્સાપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તથા હિ ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં (પાચિ॰ ૧૨૪૨), સાવત્થિયા સુત્તવિભઙ્ગે, સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિઆદિવચનતો વિનયાભિધમ્મપરિયત્તિવિસેસેપિ સુત્તવોહારો દિસ્સતિ. તદેકદેસેસુ પન ગેય્યાદયો વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં ચુણ્ણિયગન્થં ગેય્ય’’ન્તિ વદન્તિ. ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ. પુચ્છાવિસ્સજ્જનઞ્હિ ‘‘બ્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણન્તિ. એવં સન્તે સગાથકાદીનમ્પિ પઞ્હાવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, ગેય્યાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો ‘‘ગાથાવિરહે સતી’’તિ વિસેસિતત્તા ચ. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાયુત્તેસુ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિવચનસમ્બન્ધેસુ અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથાઉદાનઇતિવુત્તકઅબ્ભુતધમ્મસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા. સતિપિ પઞ્હાવિસ્સજ્જનભાવે સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યઙ્ગાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યાદયો.

    Sabbassāpi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tathā hi ‘‘ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 1242), sāvatthiyā suttavibhaṅge, sakavāde pañca suttasatānī’’tiādivacanato vinayābhidhammapariyattivisesepi suttavohāro dissati. Tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ cuṇṇiyaganthaṃ geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchitvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa. Pucchāvissajjanañhi ‘‘byākaraṇa’’nti vuccati. Byākaraṇameva veyyākaraṇanti. Evaṃ sante sagāthakādīnampi pañhāvissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati, geyyādisaññānaṃ anokāsabhāvato ‘‘gāthāvirahe satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāyuttesu ‘‘vuttañheta’’ntiādivacanasambandhesu abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā. Satipi pañhāvissajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyaṅgādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyādayo.

    યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં સુત્તં, તં સુત્તઙ્ગં વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતોતિ. નનુ ચ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ સુત્તઙ્ગં ન સમ્ભવતીતિ ચોદના તદવત્થા એવાતિ? ન તદવત્થા, સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તન્તિ. યઞ્ચ વુત્તં – ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા’’તિ, તમ્પિ ન, નિરુળ્હત્તા. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ સુત્તભાવો, ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો વિય ગાથાભાવેન પઞ્ઞાતાનિ, કિન્તુ સુત્તભાવેનેવ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુત્તનામક’’ન્તિ નામગ્ગહણં કતં.

    Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ suttaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti. Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthā evāti? Na tadavatthā, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittanti. Yañca vuttaṃ – ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, tampi na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīsu suttabhāvo, na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, kintu suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘suttanāmaka’’nti nāmaggahaṇaṃ kataṃ.

    યં પન વુત્તં ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા’’તિ, તદપિ નત્થિ, યસ્મા સહતાઞ્ઞેન. સહ ગાથાહીતિ હિ સગાથકં. સહભાવો ચ નામ અત્થતો અઞ્ઞેન હોતિ, ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ ગાથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપ્પદેસો અત્થિ. યો સહ ગાથાહીતિ વુચ્ચેય્ય, ન ચ સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ. યદપિ વુત્તં – ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તદપિ ન અઞ્ઞતો. અઞ્ઞા એવ હિ તા ગાથા, જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા. અતો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ એવં સુત્તાદીનં અઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં યથાવુત્તનયેન અત્થાનં સૂચનાદિઅત્થેન સુત્તન્ત્વેવ વુચ્ચતિ, તસ્મા વુત્તં – ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ.

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho vā siyā’’ti, tadapi natthi, yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti hi sagāthakaṃ. Sahabhāvo ca nāma atthato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttappadeso atthi. Yo saha gāthāhīti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi. Yadapi vuttaṃ – ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi na aññato. Aññā eva hi tā gāthā, jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo. Yasmā pana sabbampi buddhavacanaṃ yathāvuttanayena atthānaṃ sūcanādiatthena suttantveva vuccati, tasmā vuttaṃ – ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti.

    સઙ્ગહવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Saṅgahavāravaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૧. સઙ્ગહવારો • 1. Saṅgahavāro

    ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૧. સઙ્ગહવારવણ્ણના • 1. Saṅgahavāravaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / ૧. સઙ્ગહવારઅત્થવિભાવના • 1. Saṅgahavāraatthavibhāvanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact