Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi

१६. सारिपुत्तसुत्तनिद्देसो

16. Sāriputtasuttaniddeso

अथ सारिपुत्तसुत्तनिद्देसं वक्खति –

Atha sāriputtasuttaniddesaṃ vakkhati –

१९०.

190.

न मे दिट्ठो इतो पुब्बे, [इच्‍चायस्मा सारिपुत्तो]

Name diṭṭho ito pubbe, [iccāyasmā sāriputto]

न सुतो उद कस्सचि।

Na suto uda kassaci;

एवं वग्गुवदो सत्था, तुसिता गणिमागतो॥

Evaṃ vagguvado satthā, tusitā gaṇimāgato.

न मे दिट्ठो इतो पुब्बेति। इतो पुब्बे मे मया न दिट्ठपुब्बो सो भगवा इमिना चक्खुना इमिना अत्तभावेन। यदा भगवा तावतिंसभवने पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं वस्संवुत्थो ¹ देवगणपरिवुतो मज्झे मणिमयेन सोपाणेन सङ्कस्सनगरं ओतिण्णो इमं दस्सनं पुब्बे न दिट्ठोति – न मे दिट्ठो इतो पुब्बे।

Na me diṭṭho ito pubbeti. Ito pubbe me mayā na diṭṭhapubbo so bhagavā iminā cakkhunā iminā attabhāvena. Yadā bhagavā tāvatiṃsabhavane pāricchattakamūle paṇḍukambalasilāyaṃ vassaṃvuttho ² devagaṇaparivuto majjhe maṇimayena sopāṇena saṅkassanagaraṃ otiṇṇo imaṃ dassanaṃ pubbe na diṭṭhoti – na me diṭṭho ito pubbe.

इच्‍चायस्मा सारिपुत्तोति। इच्‍चाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्‍जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – इच्‍चाति। आयस्माति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पतिस्सवचनमेतं – आयस्माति। सारिपुत्तोति तस्स थेरस्स नामं सङ्खा समञ्‍ञा पञ्‍ञत्ति वोहारो नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ति ब्यञ्‍जनं अभिलापोति – इच्‍चायस्मा सारिपुत्तो।

Iccāyasmā sāriputtoti. Iccāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – iccāti. Āyasmāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissavacanametaṃ – āyasmāti. Sāriputtoti tassa therassa nāmaṃ saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanaṃ abhilāpoti – iccāyasmā sāriputto.

न सुतो उद कस्सचीति। नाति पटिक्खेपो। उदाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्‍जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – उदाति। कस्सचीति खत्तियस्स वा ब्राह्मणस्स वा वेस्सस्स वा सुद्दस्स वा गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वा देवस्स वा मनुस्सस्स वाति – न सुतो उद कस्सचि।

Na suto uda kassacīti. Nāti paṭikkhepo. Udāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – udāti. Kassacīti khattiyassa vā brāhmaṇassa vā vessassa vā suddassa vā gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vā devassa vā manussassa vāti – na suto uda kassaci.

एवं वग्गुवदो सत्थाति। एवं वग्गुवदो मधुरवदो पेमनीयवदो हदयङ्गमवदो करवीकरुतमञ्‍जुघोसो ³। अट्ठङ्गसमन्‍नागतो खो पन तस्स भगवतो मुखतो घोसो निच्छरति – विसट्ठो च विञ्‍ञेय्यो च मञ्‍जु च सवनीयो च बिन्दु च अविसारी च गम्भीरो च निन्‍नादि च। यथा परिसं खो पन सो भगवा सरेन विञ्‍ञापेति, न अस्स बहिद्धा परिसाय घोसो निच्छरति, ब्रह्मस्सरो खो पन सो भगवा करवीकभाणीति – एवं वग्गुवदो।

Evaṃvagguvado satthāti. Evaṃ vagguvado madhuravado pemanīyavado hadayaṅgamavado karavīkarutamañjughoso ⁴. Aṭṭhaṅgasamannāgato kho pana tassa bhagavato mukhato ghoso niccharati – visaṭṭho ca viññeyyo ca mañju ca savanīyo ca bindu ca avisārī ca gambhīro ca ninnādi ca. Yathā parisaṃ kho pana so bhagavā sarena viññāpeti, na assa bahiddhā parisāya ghoso niccharati, brahmassaro kho pana so bhagavā karavīkabhāṇīti – evaṃ vagguvado.

सत्थाति सत्था भगवा सत्थवाहो। यथा सत्थवाहो सत्ते कन्तारं तारेति, चोरकन्तारं तारेति, वाळकन्तारं तारेति, दुब्भिक्खकन्तारं तारेति, निरुदककन्तारं तारेति उत्तारेति नित्तारेति पतारेति खेमन्तभूमिं सम्पापेति; एवमेव भगवा सत्थवाहो सत्ते कन्तारं तारेति, जातिकन्तारं तारेति, जराकन्तारं तारेति, ब्याधिकन्तारं…पे॰… मरणकन्तारं… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासकन्तारं तारेति रागकन्तारं तारेति दोसकन्तारं… मोहकन्तारं… मानकन्तारं… दिट्ठिकन्तारं… किलेसकन्तारं… दुच्‍चरितकन्तारं तारेति, रागगहनं तारेति, दोसगहनं… मोहगहनं… मानगहनं… दिट्ठिगहनं… किलेसगहनं… दुच्‍चरितगहनं तारेति उत्तारेति नित्तारेति पतारेति खेमन्तं अमतं निब्बानं सम्पापेतीति । एवम्पि भगवा सत्थवाहो।

Satthāti satthā bhagavā satthavāho. Yathā satthavāho satte kantāraṃ tāreti, corakantāraṃ tāreti, vāḷakantāraṃ tāreti, dubbhikkhakantāraṃ tāreti, nirudakakantāraṃ tāreti uttāreti nittāreti patāreti khemantabhūmiṃ sampāpeti; evameva bhagavā satthavāho satte kantāraṃ tāreti, jātikantāraṃ tāreti, jarākantāraṃ tāreti, byādhikantāraṃ…pe… maraṇakantāraṃ… sokaparidevadukkhadomanassupāyāsakantāraṃ tāreti rāgakantāraṃ tāreti dosakantāraṃ… mohakantāraṃ… mānakantāraṃ… diṭṭhikantāraṃ… kilesakantāraṃ… duccaritakantāraṃ tāreti, rāgagahanaṃ tāreti, dosagahanaṃ… mohagahanaṃ… mānagahanaṃ… diṭṭhigahanaṃ… kilesagahanaṃ… duccaritagahanaṃ tāreti uttāreti nittāreti patāreti khemantaṃ amataṃ nibbānaṃ sampāpetīti . Evampi bhagavā satthavāho.

अथ वा भगवा नेता विनेता अनुनेता पञ्‍ञपेता निज्झापेता पेक्खेता पसादेताति। एवम्पि भगवा सत्थवाहो।

Atha vā bhagavā netā vinetā anunetā paññapetā nijjhāpetā pekkhetā pasādetāti. Evampi bhagavā satthavāho.

अथ वा भगवा अनुप्पन्‍नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्‍जातस्स मग्गस्स सञ्‍जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्‍ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्‍नागताति। एवम्पि भगवा सत्थवाहोति – एवं वग्गुवदो सत्था।

Atha vā bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatāti. Evampi bhagavā satthavāhoti – evaṃ vagguvado satthā.

तुसिता गणिमागतोति। भगवा तुसितकाया चवित्वा सतो सम्पजानो मातुकुच्छिं ओक्‍कन्तोति। एवम्पि तुसिता गणिमागतो।

Tusitā gaṇimāgatoti. Bhagavā tusitakāyā cavitvā sato sampajāno mātukucchiṃ okkantoti. Evampi tusitā gaṇimāgato.

अथ वा देवा वुच्‍चन्ति तुसिता। ते तुट्ठा सन्तुट्ठा अत्तमना पमुदिता पीतिसोमनस्सजाता देवलोकतो गणिं आगतोति। एवम्पि तुसिता गणिमागतो। अथ वा अरहन्तो वुच्‍चन्ति तुसिता। ते तुट्ठा सन्तुट्ठा अत्तमना परिपुण्णसङ्कप्पा अरहन्तानं गणिं आगतोति। एवम्पि तुसिता गणिमागतो। गणीति गणी भगवा। गणाचरियोति गणी, गणस्स सत्थाति गणी, गणं परिहरतीति गणी, गणं ओवदतीति गणी, गणमनुसासतीति गणी, विसारदो गणं उपसङ्कमतीति गणी, गणस्स ⁵ सुस्सूसति सोतं ओदहति अञ्‍ञा चित्तं उपट्ठपेतीति गणी, गणं अकुसला वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापेतीति गणी, भिक्खुगणस्स गणी, भिक्खुनिगणस्स गणी, उपासकगणस्स गणी, उपासिकागणस्स गणी , राजगणस्स गणी, खत्तियगणस्स… ब्राह्मणगणस्स… वेस्सगणस्स… सुद्दगणस्स… देवगणस्स… ब्रह्मगणस्स गणी, सङ्घी गणी गणाचरियो। आगतोति उपगतो समुपगतो समुपपन्‍नो ⁶ सङ्कस्सनगरन्ति – तुसिता गणिमागतो।

Atha vā devā vuccanti tusitā. Te tuṭṭhā santuṭṭhā attamanā pamuditā pītisomanassajātā devalokato gaṇiṃ āgatoti. Evampi tusitā gaṇimāgato. Atha vā arahanto vuccanti tusitā. Te tuṭṭhā santuṭṭhā attamanā paripuṇṇasaṅkappā arahantānaṃ gaṇiṃ āgatoti. Evampi tusitā gaṇimāgato. Gaṇīti gaṇī bhagavā. Gaṇācariyoti gaṇī, gaṇassa satthāti gaṇī, gaṇaṃ pariharatīti gaṇī, gaṇaṃ ovadatīti gaṇī, gaṇamanusāsatīti gaṇī, visārado gaṇaṃ upasaṅkamatīti gaṇī, gaṇassa ⁷ sussūsati sotaṃ odahati aññā cittaṃ upaṭṭhapetīti gaṇī, gaṇaṃ akusalā vuṭṭhāpetvā kusale patiṭṭhāpetīti gaṇī, bhikkhugaṇassa gaṇī, bhikkhunigaṇassa gaṇī, upāsakagaṇassa gaṇī, upāsikāgaṇassa gaṇī , rājagaṇassa gaṇī, khattiyagaṇassa… brāhmaṇagaṇassa… vessagaṇassa… suddagaṇassa… devagaṇassa… brahmagaṇassa gaṇī, saṅghī gaṇī gaṇācariyo. Āgatoti upagato samupagato samupapanno ⁸ saṅkassanagaranti – tusitā gaṇimāgato.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘न मे दिट्ठो इतो पुब्बे, [इच्‍चायस्मा सारिपुत्तो]

‘‘Na me diṭṭho ito pubbe, [iccāyasmā sāriputto]

न सुतो उद कस्सचि।

Na suto uda kassaci;

एवं वग्गुवदो सत्था, तुसिता गणिमागतो’’ति॥

Evaṃ vagguvado satthā, tusitā gaṇimāgato’’ti.

१९१.

191.

सदेवकस्स लोकस्स, यथा दिस्सति चक्खुमा।

Sadevakassa lokassa, yathā dissati cakkhumā;

सब्बं तमं विनोदेत्वा, एकोव रतिमज्झगा॥

Sabbaṃ tamaṃ vinodetvā, ekova ratimajjhagā.

सदेवकस्स लोकस्साति सदेवकस्स लोकस्स समारकस्स सब्रह्मकस्स सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्सायाति – सदेवकस्स लोकस्स।

Sadevakassalokassāti sadevakassa lokassa samārakassa sabrahmakassa sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāyāti – sadevakassa lokassa.

यथा दिस्सति चक्खुमाति यथा भगवन्तं तावतिंसभवने पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं निसिन्‍नं धम्मं देसेन्तं देवता पस्सन्ति तथा मनुस्सा पस्सन्ति । यथा मनुस्सा पस्सन्ति तथा देवता पस्सन्ति। यथा देवानं दिस्सति तथा मनुस्सानं दिस्सति। यथा मनुस्सानं दिस्सति तथा देवानं दिस्सतीति। एवम्पि यथा दिस्सति चक्खुमा। यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा अदन्ता दन्तवण्णेन दिस्सन्ति, असन्ता सन्तवण्णेन दिस्सन्ति, अनुपसन्ता उपसन्तवण्णेन दिस्सन्ति, अनिब्बुता निब्बुतवण्णेन दिस्सन्ति।

Yathā dissati cakkhumāti yathā bhagavantaṃ tāvatiṃsabhavane pāricchattakamūle paṇḍukambalasilāyaṃ nisinnaṃ dhammaṃ desentaṃ devatā passanti tathā manussā passanti . Yathā manussā passanti tathā devatā passanti. Yathā devānaṃ dissati tathā manussānaṃ dissati. Yathā manussānaṃ dissati tathā devānaṃ dissatīti. Evampi yathā dissati cakkhumā. Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā adantā dantavaṇṇena dissanti, asantā santavaṇṇena dissanti, anupasantā upasantavaṇṇena dissanti, anibbutā nibbutavaṇṇena dissanti.

‘‘पतिरूपको मत्तिकाकुण्डलोव, लोहड्ढमासोव ⁹ सुवण्णछन्‍नो।

‘‘Patirūpako mattikākuṇḍalova, lohaḍḍhamāsova ¹⁰ suvaṇṇachanno;

चरन्ति लोके परिवारछन्‍ना, अन्तो असुद्धा बहि सोभमाना’’ति ¹¹॥

Caranti loke parivārachannā, anto asuddhā bahi sobhamānā’’ti ¹².

न भगवा एवं दिस्सति। भगवा भूतेन तच्छेन तथेन याथावेन अविपरीतेन सभावेन दन्तो दन्तवण्णेन दिस्सति, सन्तो सन्तवण्णेन दिस्सति, उपसन्तो उपसन्तवण्णेन दिस्सति, निब्बुतो निब्बुतवण्णेन दिस्सति, अकप्पितइरियापथा च बुद्धा भगवन्तो पणिधिसम्पन्‍नाति। एवम्पि यथा दिस्सति चक्खुमा।

Na bhagavā evaṃ dissati. Bhagavā bhūtena tacchena tathena yāthāvena aviparītena sabhāvena danto dantavaṇṇena dissati, santo santavaṇṇena dissati, upasanto upasantavaṇṇena dissati, nibbuto nibbutavaṇṇena dissati, akappitairiyāpathā ca buddhā bhagavanto paṇidhisampannāti. Evampi yathā dissati cakkhumā.

अथ वा भगवा विसुद्धसद्दो गतकित्तिसद्दसिलोको ¹³ नागभवने च सुपण्णभवने च यक्खभवने च असुरभवने च गन्धब्बभवने च महाराजभवने च इन्दभवने च ब्रह्मभवने च देवभवने च एदिसो च तादिसो च ततो च भिय्योति। एवम्पि यथा दिस्सति चक्खुमा।

Atha vā bhagavā visuddhasaddo gatakittisaddasiloko ¹⁴ nāgabhavane ca supaṇṇabhavane ca yakkhabhavane ca asurabhavane ca gandhabbabhavane ca mahārājabhavane ca indabhavane ca brahmabhavane ca devabhavane ca ediso ca tādiso ca tato ca bhiyyoti. Evampi yathā dissati cakkhumā.

अथ वा भगवा दसहि बलेहि समन्‍नागतो, चतूहि वेसारज्‍जेहि, चतूहि पटिसम्भिदाहि, छहि अभिञ्‍ञाहि, छहि बुद्धधम्मेहि, तेजेन च बलेन च गुणेन च वीरियेन च पञ्‍ञाय च दिस्सति ञायति पञ्‍ञायति।

Atha vā bhagavā dasahi balehi samannāgato, catūhi vesārajjehi, catūhi paṭisambhidāhi, chahi abhiññāhi, chahi buddhadhammehi, tejena ca balena ca guṇena ca vīriyena ca paññāya ca dissati ñāyati paññāyati.

‘‘दूरे सन्तो पकासेन्ति, हिमवन्तोव पब्बतो।

‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;

असन्तेत्थ न दिस्सन्ति, रत्तिं खित्ता ¹⁵ यथा सरा’’ति॥

Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā ¹⁶ yathā sarā’’ti.

एवम्पि यथा दिस्सति चक्खुमा।

Evampi yathā dissati cakkhumā.

चक्खुमाति भगवा पञ्‍चहि चक्खूहि चक्खुमा – मंसचक्खुनापि चक्खुमा, दिब्बचक्खुनापि चक्खुमा, पञ्‍ञाचक्खुनापि चक्खुमा, बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा, समन्तचक्खुनापि चक्खुमा।

Cakkhumāti bhagavā pañcahi cakkhūhi cakkhumā – maṃsacakkhunāpi cakkhumā, dibbacakkhunāpi cakkhumā, paññācakkhunāpi cakkhumā, buddhacakkhunāpi cakkhumā, samantacakkhunāpi cakkhumā.

कथं भगवा मंसचक्खुनापि चक्खुमा? मंसचक्खुम्हि भगवतो पञ्‍च वण्णा संविज्‍जन्ति – नीलो च वण्णो, पीतको च वण्णो, लोहितको च वण्णो, कण्हो च वण्णो, ओदातो च वण्णो। अक्खिलोमानि च भगवतो। यत्थ च अक्खिलोमानि पतिट्ठितानि तं नीलं होति सुनीलं पासादिकं दस्सनेय्यं उमापुप्फसमानं। तस्स परतो पीतकं होति सुपीतकं सुवण्णवण्णं पासादिकं दस्सनेय्यं कणिकारपुप्फसमानं। उभतो अक्खिकूटानि भगवतो लोहितकानि होन्ति सुलोहितकानि पासादिकानि दस्सनेय्यानि इन्दगोपकसमानानि। मज्झे कण्हं होति सुकण्हं अलूखं सुद्धं पासादिकं दस्सनेय्यं अद्दारिट्ठकसमानं। तस्स परतो ओदातं होति सुओदातं सेतं पण्डरं पासादिकं दस्सनेय्यं ओसधितारकसमानं । तेन भगवा पाकतिकेन मंसचक्खुना अत्तभावपरियापन्‍नेन पुरिमसुचरितकम्माभिनिब्बत्तेन समन्ता योजनं पस्सति दिवा चेव रत्तिञ्‍च। यदापि चतुरङ्गसमन्‍नागतो अन्धकारो होति सूरियो च अत्थङ्गतो होति ; काळपक्खो च उपोसथो होति, तिब्बो च वनसण्डो होति, महा च काळमेघो अब्भुट्ठितो होति। एवरूपेपि चतुरङ्गसमन्‍नागते अन्धकारे समन्ता योजनं पस्सति। नत्थि सो कुट्टो वा कवाटं वा पाकारो वा पब्बतो वा गच्छो वा लता वा आवरणं रूपानं दस्सनाय। एकञ्‍चे तिलफलं निमित्तं कत्वा तिलवाहे पक्खिपेय्य, तञ्‍ञेव तिलफलं उद्धरेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो पाकतिकमंसचक्खु। एवं भगवा मंसचक्खुनापि चक्खुमा।

Kathaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi cakkhumā? Maṃsacakkhumhi bhagavato pañca vaṇṇā saṃvijjanti – nīlo ca vaṇṇo, pītako ca vaṇṇo, lohitako ca vaṇṇo, kaṇho ca vaṇṇo, odāto ca vaṇṇo. Akkhilomāni ca bhagavato. Yattha ca akkhilomāni patiṭṭhitāni taṃ nīlaṃ hoti sunīlaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ umāpupphasamānaṃ. Tassa parato pītakaṃ hoti supītakaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ kaṇikārapupphasamānaṃ. Ubhato akkhikūṭāni bhagavato lohitakāni honti sulohitakāni pāsādikāni dassaneyyāni indagopakasamānāni. Majjhe kaṇhaṃ hoti sukaṇhaṃ alūkhaṃ suddhaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ addāriṭṭhakasamānaṃ. Tassa parato odātaṃ hoti suodātaṃ setaṃ paṇḍaraṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ osadhitārakasamānaṃ . Tena bhagavā pākatikena maṃsacakkhunā attabhāvapariyāpannena purimasucaritakammābhinibbattena samantā yojanaṃ passati divā ceva rattiñca. Yadāpi caturaṅgasamannāgato andhakāro hoti sūriyo ca atthaṅgato hoti ; kāḷapakkho ca uposatho hoti, tibbo ca vanasaṇḍo hoti, mahā ca kāḷamegho abbhuṭṭhito hoti. Evarūpepi caturaṅgasamannāgate andhakāre samantā yojanaṃ passati. Natthi so kuṭṭo vā kavāṭaṃ vā pākāro vā pabbato vā gaccho vā latā vā āvaraṇaṃ rūpānaṃ dassanāya. Ekañce tilaphalaṃ nimittaṃ katvā tilavāhe pakkhipeyya, taññeva tilaphalaṃ uddhareyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato pākatikamaṃsacakkhu. Evaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi cakkhumā.

कथं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि चक्खुमा? भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्‍कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्‍जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते; यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्‍चरितेन समन्‍नागता वचीदुच्‍चरितेन समन्‍नागता मनोदुच्‍चरितेन समन्‍नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्‍ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्‍नागता वचीसुचरितेन समन्‍नागता मनोसुचरितेन समन्‍नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्‍ना’’ति। इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्‍कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्‍जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते; यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति। आकङ्खमानो च भगवा एकम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, द्वेपि लोकधातुयो पस्सेय्य, तिस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, चतस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्‍चपि लोकधातुयो पस्सेय्य, दसपि लोकधातुयो पस्सेय्य, वीसम्पि ¹⁷ लोकधातुयो पस्सेय्य, तिंसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, चत्तालीसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्‍ञासम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, सतम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, सहस्सिम्पि चूळनिकं लोकधातुं पस्सेय्य, द्विसहस्सिम्पि मज्झिमिकं लोकधातुं पस्सेय्य, तिसहस्सिम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, महासहस्सिम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, यावतकं पन आकङ्खेय्य तावतकं पस्सेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो दिब्बचक्खु। एवं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि चक्खुमा।

Kathaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate; yathākammūpage satte pajānāti – ‘‘ime vata bhonto sattā kāyaduccaritena samannāgatā vacīduccaritena samannāgatā manoduccaritena samannāgatā ariyānaṃ upavādakā micchādiṭṭhikā micchādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapannā; ime vā pana bhonto sattā kāyasucaritena samannāgatā vacīsucaritena samannāgatā manosucaritena samannāgatā ariyānaṃ anupavādakā sammādiṭṭhikā sammādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapannā’’ti. Iti dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate; yathākammūpage satte pajānāti. Ākaṅkhamāno ca bhagavā ekampi lokadhātuṃ passeyya, dvepi lokadhātuyo passeyya, tissopi lokadhātuyo passeyya, catassopi lokadhātuyo passeyya, pañcapi lokadhātuyo passeyya, dasapi lokadhātuyo passeyya, vīsampi ¹⁸ lokadhātuyo passeyya, tiṃsampi lokadhātuyo passeyya, cattālīsampi lokadhātuyo passeyya, paññāsampi lokadhātuyo passeyya, satampi lokadhātuṃ passeyya, sahassimpi cūḷanikaṃ lokadhātuṃ passeyya, dvisahassimpi majjhimikaṃ lokadhātuṃ passeyya, tisahassimpi lokadhātuṃ passeyya, mahāsahassimpi lokadhātuṃ passeyya, yāvatakaṃ pana ākaṅkheyya tāvatakaṃ passeyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato dibbacakkhu. Evaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi cakkhumā.

कथं भगवा पञ्‍ञाचक्खुनापि चक्खुमा? भगवा महापञ्‍ञो पुथुपञ्‍ञो हासपञ्‍ञो जवनपञ्‍ञो तिक्खपञ्‍ञो निब्बेधिकपञ्‍ञो पञ्‍ञापभेदकुसलो पभिन्‍नञाणो अधिगतपटिसम्भिदो चतुवेसारज्‍जप्पत्तो दसबलधारी पुरिसासभो पुरिससीहो पुरिसनागो पुरिसाजञ्‍ञो पुरिसधोरय्हो अनन्तञाणो अनन्ततेजो अनन्तयसो अड्ढो महद्धनो धनवा नेता विनेता अनुनेता पञ्‍ञपेता निज्झापेता पेक्खेता पसादेता। सो हि भगवा अनुप्पन्‍नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्‍जातस्स मग्गस्स सञ्‍जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्‍ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्‍नागता।

Kathaṃ bhagavā paññācakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā mahāpañño puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo adhigatapaṭisambhido catuvesārajjappatto dasabaladhārī purisāsabho purisasīho purisanāgo purisājañño purisadhorayho anantañāṇo anantatejo anantayaso aḍḍho mahaddhano dhanavā netā vinetā anunetā paññapetā nijjhāpetā pekkhetā pasādetā. So hi bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatā.

सो हि भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्‍नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो। नत्थि तस्स भगवतो अञ्‍ञातं अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्‍ञाय। अतीतं अनागतं पच्‍चुप्पन्‍नं उपादाय सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ति। यं किञ्‍चि नेय्यं नाम अत्थि जानितब्बं ¹⁹ अत्तत्थो वा, परत्थो वा, उभयत्थो वा, दिट्ठधम्मिको वा अत्थो, सम्परायिको वा अत्थो, उत्तानो वा अत्थो, गम्भीरो वा अत्थो, गूळ्हो वा अत्थो, पटिच्छन्‍नो वा अत्थो, नेय्यो वा अत्थो, नीतो वा अत्थो, अनवज्‍जो वा अत्थो, निक्‍किलेसो वा अत्थो, वोदानो वा अत्थो, परमत्थो वा अत्थो, सब्बं तं अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।

So hi bhagavā jānaṃ jānāti, passaṃ passati, cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato. Natthi tassa bhagavato aññātaṃ adiṭṭhaṃ aviditaṃ asacchikataṃ aphassitaṃ paññāya. Atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ upādāya sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchanti. Yaṃ kiñci neyyaṃ nāma atthi jānitabbaṃ ²⁰ attattho vā, parattho vā, ubhayattho vā, diṭṭhadhammiko vā attho, samparāyiko vā attho, uttāno vā attho, gambhīro vā attho, gūḷho vā attho, paṭicchanno vā attho, neyyo vā attho, nīto vā attho, anavajjo vā attho, nikkileso vā attho, vodāno vā attho, paramattho vā attho, sabbaṃ taṃ antobuddhañāṇe parivattati.

अतीते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागते अप्पटिहतं ञाणं, पच्‍चुप्पन्‍ने अप्पटिहतं ञाणं। सब्बं कायकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति। सब्बं वचीकम्मं… सब्बं मनोकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति। यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं; नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं; नेय्यं अतिक्‍कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्‍कमित्वा नेय्यपथो नत्थि; अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा। यथा द्विन्‍नं समुग्गपटलानं सम्माफुसितानं हेट्ठिमं समुग्गपटलं उपरिमं नातिवत्तति, उपरिमं समुग्गपटलं हेट्ठिमं नातिवत्तति, अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो; एवमेवं बुद्धस्स भगवतो नेय्यञ्‍च ञाणञ्‍च अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो । यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं, नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं; नेय्यं अतिक्‍कमित्वा ञाणं न पवत्तति, ञाणं अतिक्‍कमित्वा नेय्यपथो नत्थि; अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा।

Atīte buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgate appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppanne appaṭihataṃ ñāṇaṃ. Sabbaṃ kāyakammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti. Sabbaṃ vacīkammaṃ… sabbaṃ manokammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti. Yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ; neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ; neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi; aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā. Yathā dvinnaṃ samuggapaṭalānaṃ sammāphusitānaṃ heṭṭhimaṃ samuggapaṭalaṃ uparimaṃ nātivattati, uparimaṃ samuggapaṭalaṃ heṭṭhimaṃ nātivattati, aññamaññapariyantaṭṭhāyino; evamevaṃ buddhassa bhagavato neyyañca ñāṇañca aññamaññapariyantaṭṭhāyino . Yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ; neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ na pavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi; aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā.

सब्बधम्मेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बे धम्मा बुद्धस्स भगवतो आवज्‍जनपटिबद्धा आकङ्खपटिबद्धा मनसिकारपटिबद्धा चित्तुप्पादपटिबद्धा। सब्बसत्तेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बेसं सत्तानं भगवा आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये भब्बाभब्बे सत्ते पजानाति। सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।

Sabbadhammesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā. Sabbasattesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbesaṃ sattānaṃ bhagavā āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbābhabbe satte pajānāti. Sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati.

यथा ये केचि मच्छकच्छपा अन्तमसो तिमितिमिङ्गलं उपादाय अन्तोमहासमुद्दे परिवत्तन्ति; एवमेव सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति। यथा ये केचि पक्खी अन्तमसो गरुळं वेनतेय्यं उपादाय आकासस्स पदेसे परिवत्तन्ति; एवमेव येपि ते सारिपुत्तसमा पञ्‍ञाय तेपि बुद्धञाणस्स पदेसे परिवत्तन्ति; बुद्धञाणं देवमनुस्सानं पञ्‍ञं फरित्वा अभिभवित्वा तिट्ठति। येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा वोभिन्दन्ता मञ्‍ञे चरन्ति पञ्‍ञागतेन दिट्ठिगतानि, ते पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्‍नानि च। कथिता विसज्‍जिताव ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा उपक्खित्तका च। ते भगवतो सम्पज्‍जन्ति। अथ खो भगवाव तत्थ अतिरोचति , यदिदं पञ्‍ञायाति। एवं भगवा पञ्‍ञाचक्खुनापि चक्खुमा।

Yathā ye keci macchakacchapā antamaso timitimiṅgalaṃ upādāya antomahāsamudde parivattanti; evameva sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati. Yathā ye keci pakkhī antamaso garuḷaṃ venateyyaṃ upādāya ākāsassa padese parivattanti; evameva yepi te sāriputtasamā paññāya tepi buddhañāṇassa padese parivattanti; buddhañāṇaṃ devamanussānaṃ paññaṃ pharitvā abhibhavitvā tiṭṭhati. Yepi te khattiyapaṇḍitā brāhmaṇapaṇḍitā gahapatipaṇḍitā samaṇapaṇḍitā nipuṇā kataparappavādā vālavedhirūpā vobhindantā maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatāni, te pañhe abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā tathāgataṃ upasaṅkamitvā pucchanti gūḷhāni ca paṭicchannāni ca. Kathitā visajjitāva te pañhā bhagavatā honti niddiṭṭhakāraṇā upakkhittakā ca. Te bhagavato sampajjanti. Atha kho bhagavāva tattha atirocati , yadidaṃ paññāyāti. Evaṃ bhagavā paññācakkhunāpi cakkhumā.

कथं भगवा बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा? भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो ²¹ अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये अप्पेकच्‍चे परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते अप्पेकच्‍चे नपरलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते। सेय्यथापि नाम उप्पलिनियं वा पदुमिनियं वा पुण्डरीकिनियं वा अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकानुग्गतानि अन्तोनिमुग्गपोसीनि, अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि समोदकं ठितानि, अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकं अच्‍चुग्गम्म तिट्ठन्ति अनुपलित्तानि उदकेन; एवमेवं भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये अप्पेकच्‍चे परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते अप्पेकच्‍चे नपरलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते। जानाति भगवा – ‘‘अयं पुग्गलो रागचरितो, अयं दोसचरितो, अयं मोहचरितो, अयं वितक्‍कचरितो, अयं सद्धाचरितो, अयं ञाणचरितो’’ति। रागचरितस्स भगवा पुग्गलस्स असुभकथं कथेति; दोसचरितस्स भगवा पुग्गलस्स मेत्ताभावनं आचिक्खति; मोहचरितस्स भगवा पुग्गलस्स उद्देसे परिपुच्छाय कालेन धम्मस्सवने कालेन धम्मसाकच्छाय गरुसंवासे निवेसेति; वितक्‍कचरितस्स भगवा पुग्गलस्स आनापानस्सतिं आचिक्खति; सद्धाचरितस्स भगवा पुग्गलस्स पसादनीयं निमित्तं आचिक्खति बुद्धसुबोधिं धम्मसुधम्मतं सङ्घसुप्पटिपत्तिं सीलानि च अत्तनो; ञाणचरितस्स भगवा पुग्गलस्स विपस्सनानिमित्तं आचिक्खति अनिच्‍चाकारं दुक्खाकारं अनत्ताकारं।

Kathaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento ²² addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino viharante appekacce naparalokavajjabhayadassāvino viharante. Seyyathāpi nāma uppaliniyaṃ vā paduminiyaṃ vā puṇḍarīkiniyaṃ vā appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakānuggatāni antonimuggaposīni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni samodakaṃ ṭhitāni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakaṃ accuggamma tiṭṭhanti anupalittāni udakena; evamevaṃ bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino viharante appekacce naparalokavajjabhayadassāvino viharante. Jānāti bhagavā – ‘‘ayaṃ puggalo rāgacarito, ayaṃ dosacarito, ayaṃ mohacarito, ayaṃ vitakkacarito, ayaṃ saddhācarito, ayaṃ ñāṇacarito’’ti. Rāgacaritassa bhagavā puggalassa asubhakathaṃ katheti; dosacaritassa bhagavā puggalassa mettābhāvanaṃ ācikkhati; mohacaritassa bhagavā puggalassa uddese paripucchāya kālena dhammassavane kālena dhammasākacchāya garusaṃvāse niveseti; vitakkacaritassa bhagavā puggalassa ānāpānassatiṃ ācikkhati; saddhācaritassa bhagavā puggalassa pasādanīyaṃ nimittaṃ ācikkhati buddhasubodhiṃ dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattiṃ sīlāni ca attano; ñāṇacaritassa bhagavā puggalassa vipassanānimittaṃ ācikkhati aniccākāraṃ dukkhākāraṃ anattākāraṃ.

‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो, यथापि पस्से जनतं समन्ततो।

‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;

तथूपमं धम्ममयं सुमेध, पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।

Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;

सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको, अवेक्खस्सु जातिजराभिभूत’’न्ति॥

Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūta’’nti.

एवं भगवा बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा।

Evaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi cakkhumā.

कथं भगवा समन्तचक्खुनापि चक्खुमा? समन्तचक्खु वुच्‍चति सब्बञ्‍ञुतञाणं। भगवा सब्बञ्‍ञुतञाणेन उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो उपपन्‍नो समुपपन्‍नो समन्‍नागतो।

Kathaṃ bhagavā samantacakkhunāpi cakkhumā? Samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇaṃ. Bhagavā sabbaññutañāṇena upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato.

‘‘न तस्स अदिट्ठमिधत्थि किञ्‍चि, अथो अविञ्‍ञातमजानितब्बं।

‘‘Na tassa adiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;

सब्बं अभिञ्‍ञासि यदत्थि नेय्यं, तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥

Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti.

एवं भगवा समन्तचक्खुनापि चक्खुमाति – यथा दिस्सति चक्खुमा।

Evaṃ bhagavā samantacakkhunāpi cakkhumāti – yathā dissati cakkhumā.

सब्बं तमं विनोदेत्वाति सब्बं रागतमं दोसतमं मोहतमं मानतमं दिट्ठितमं किलेसतमं दुच्‍चरिततमं अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्‍ञाणकरणं पञ्‍ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिकं नुदित्वा पनुदित्वा जहित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तिं करित्वा अनभावं गमेत्वाति – सब्बं तमं विनोदेत्वा।

Sabbaṃtamaṃ vinodetvāti sabbaṃ rāgatamaṃ dosatamaṃ mohatamaṃ mānatamaṃ diṭṭhitamaṃ kilesatamaṃ duccaritatamaṃ andhakaraṇaṃ acakkhukaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanikaṃ nuditvā panuditvā jahitvā pajahitvā vinodetvā byantiṃ karitvā anabhāvaṃ gametvāti – sabbaṃ tamaṃ vinodetvā.

एकोव रतिमज्झगाति। एकोति भगवा पब्बज्‍जासङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हाय पहानट्ठेन एको, एकन्तवीतरागोति एको, एकन्तवीतदोसोति एको, एकन्तवीतमोहोति एको, एकन्तनिक्‍किलेसोति एको, एकायनमग्गं गतोति एको, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।

Ekova ratimajjhagāti. Ekoti bhagavā pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāya pahānaṭṭhena eko, ekantavītarāgoti eko, ekantavītadosoti eko, ekantavītamohoti eko, ekantanikkilesoti eko, ekāyanamaggaṃ gatoti eko, anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko.

कथं भगवा पब्बज्‍जासङ्खातेन एको? भगवा दहरोव समानो सुसु काळकेसो भद्रेन ²³ योब्बनेन समन्‍नागतो पठमेन वयसा अकामकानं मातापितूनं अस्सुमुखानं रुदन्तानं विलपन्तानं ञातिसङ्घं पहाय सब्बं घरावासपलिबोधं छिन्दित्वा पुत्तदारपलिबोधं छिन्दित्वा ञातिपलिबोधं छिन्दित्वा मित्तामच्‍चपलिबोधं छिन्दित्वा सन्‍निधिपलिबोधं छिन्दित्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अकिञ्‍चनभावं उपगन्त्वा एको चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेति – एवं भगवा पब्बज्‍जासङ्खातेन एको।

Kathaṃ bhagavā pabbajjāsaṅkhātena eko? Bhagavā daharova samāno susu kāḷakeso bhadrena ²⁴ yobbanena samannāgato paṭhamena vayasā akāmakānaṃ mātāpitūnaṃ assumukhānaṃ rudantānaṃ vilapantānaṃ ñātisaṅghaṃ pahāya sabbaṃ gharāvāsapalibodhaṃ chinditvā puttadārapalibodhaṃ chinditvā ñātipalibodhaṃ chinditvā mittāmaccapalibodhaṃ chinditvā sannidhipalibodhaṃ chinditvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ upagantvā eko carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti – evaṃ bhagavā pabbajjāsaṅkhātena eko.

कथं भगवा अदुतियट्ठेन एको? सो एवं पब्बजितो समानो एको अरञ्‍ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्‍लानसारुप्पानि। सो एको चरति, एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको पटिक्‍कमति, एको रहो निसीदति, एको चङ्कमं अधिट्ठाति, एको चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेति – एवं भगवा अदुतियट्ठेन एको।

Kathaṃ bhagavā adutiyaṭṭhena eko? So evaṃ pabbajito samāno eko araññavanapatthāni pantāni senāsanāni paṭisevati appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppāni. So eko carati, eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko paṭikkamati, eko raho nisīdati, eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti – evaṃ bhagavā adutiyaṭṭhena eko.

कथं भगवा तण्हाय पहानट्ठेन एको? सो एवं एको अदुतियो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नज्‍जा नेरञ्‍जराय तीरे बोधिरुक्खमूले महापधानं पदहन्तो मारं ससेनं कण्हं नमुचिं पमत्तबन्धुं विधमित्वा तण्हाजालिनिं विसरितं विसत्तिकं पजहसि विनोदेसि ब्यन्तिं अकासि अनभावं गमेसि।

Kathaṃ bhagavā taṇhāya pahānaṭṭhena eko? So evaṃ eko adutiyo appamatto ātāpī pahitatto viharanto najjā nerañjarāya tīre bodhirukkhamūle mahāpadhānaṃ padahanto māraṃ sasenaṃ kaṇhaṃ namuciṃ pamattabandhuṃ vidhamitvā taṇhājāliniṃ visaritaṃ visattikaṃ pajahasi vinodesi byantiṃ akāsi anabhāvaṃ gamesi.

‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धानसंसरं।

‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;

इत्थभावञ्‍ञथाभावं ²⁵, संसारं नातिवत्तति॥

Itthabhāvaññathābhāvaṃ ²⁶, saṃsāraṃ nātivattati.

‘‘एतमादीनवं ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं।

‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;

वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥

Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.

एवं भगवा तण्हाय पहानट्ठेन एको।

Evaṃ bhagavā taṇhāya pahānaṭṭhena eko.

कथं भगवा एकन्तवीतरागोति एको? रागस्स पहीनत्ता एकन्तवीतरागोति एको, दोसस्स पहीनत्ता एकन्तवीतदोसोति एको, मोहस्स पहीनत्ता एकन्तवीतमोहोति एको, किलेसानं पहीनत्ता एकन्तनिक्‍किलेसोति एको।

Kathaṃ bhagavā ekantavītarāgoti eko? Rāgassa pahīnattā ekantavītarāgoti eko, dosassa pahīnattā ekantavītadosoti eko, mohassa pahīnattā ekantavītamohoti eko, kilesānaṃ pahīnattā ekantanikkilesoti eko.

कथं भगवा एकायनमग्गं गतोति एको? एकायनमग्गो वुच्‍चति चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्‍चिन्द्रियानि पञ्‍च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो।

Kathaṃ bhagavā ekāyanamaggaṃ gatoti eko? Ekāyanamaggo vuccati cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo.

‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।

‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

एतेन मग्गेन तरिंसु ²⁷ पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥

Etena maggena tariṃsu ²⁸ pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti.

एवं भगवा एकायनमग्गं गतोति एको।

Evaṃ bhagavā ekāyanamaggaṃ gatoti eko.

कथं भगवा एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको? बोधि वुच्‍चति चतूसु मग्गेसु ञाणं पञ्‍ञिन्द्रियं पञ्‍ञाबलं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीमंसा विपस्सना सम्मादिट्ठि। भगवा तेन बोधिञाणेन ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति बुज्झि, ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘जातिपच्‍चया जरामरण’’न्ति बुज्झि; ‘‘अविज्‍जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’ति बुज्झि; ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति बुज्झि; ‘‘इमे आसवा’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति बुज्झि; ‘‘इमे धम्मा परिञ्‍ञेय्या’’ति बुज्झि… पहातब्बाति… भावेतब्बाति… सच्छिकातब्बाति बुज्झि, छन्‍नं फस्सायतनानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च बुज्झि, पञ्‍चन्‍नं उपादानक्खन्धानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च बुज्झि, चतुन्‍नं महाभूतानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च बुज्झि, ‘‘यं किञ्‍चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्त्न्त्ति बुज्झि।

Kathaṃ bhagavā eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko? Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ paññindriyaṃ paññābalaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi. Bhagavā tena bodhiñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti bujjhi, ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti bujjhi…pe… ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti bujjhi; ‘‘avijjānirodhā saṅkhāranirodho’’ti bujjhi…pe… ‘‘jātinirodhā jarāmaraṇanirodho’’ti bujjhi; ‘‘idaṃ dukkha’’nti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti bujjhi; ‘‘ime āsavā’’ti bujjhi…pe… ‘‘ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadā’’ti bujjhi; ‘‘ime dhammā pariññeyyā’’ti bujjhi… pahātabbāti… bhāvetabbāti… sacchikātabbāti bujjhi, channaṃ phassāyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, catunnaṃ mahābhūtānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’ntntti bujjhi.

अथ वा यं किञ्‍चि बुज्झितब्बं अनुबुज्झितब्बं पटिबुज्झितब्बं सम्बुज्झितब्बं अधिगन्तब्बं फस्सितब्बं सच्छिकातब्बं, सब्बं तं तेन बोधिञाणेन बुज्झि अनुबुज्झि पटिबुज्झि सम्बुज्झि सम्माबुज्झि अधिगच्छि फस्सेसि सच्छाकासि। एवं भगवा एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।

Atha vā yaṃ kiñci bujjhitabbaṃ anubujjhitabbaṃ paṭibujjhitabbaṃ sambujjhitabbaṃ adhigantabbaṃ phassitabbaṃ sacchikātabbaṃ, sabbaṃ taṃ tena bodhiñāṇena bujjhi anubujjhi paṭibujjhi sambujjhi sammābujjhi adhigacchi phassesi sacchākāsi. Evaṃ bhagavā eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko.

रतिमज्झगाति। रतिन्ति नेक्खम्मरतिं विवेकरतिं उपसमरतिं सम्बोधिरतिं अज्झगा समज्झगा अधिगच्छि फस्सेसि सच्छाकासीति – एकोव रतिमज्झगा।

Ratimajjhagāti. Ratinti nekkhammaratiṃ vivekaratiṃ upasamaratiṃ sambodhiratiṃ ajjhagā samajjhagā adhigacchi phassesi sacchākāsīti – ekova ratimajjhagā.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘सदेवकस्स लोकस्स, यथा दिस्सति चक्खुमा।

‘‘Sadevakassa lokassa, yathā dissati cakkhumā;

सब्बं तमं विनोदेत्वा, एकोव रतिमज्झगा’’ति॥

Sabbaṃ tamaṃ vinodetvā, ekova ratimajjhagā’’ti.

१९२.

192.

तं बुद्धं असितं तादिं, अकुहं गणिमागतं।

Taṃ buddhaṃ asitaṃ tādiṃ, akuhaṃ gaṇimāgataṃ;

बहूनमिध बद्धानं, अत्थि पञ्हेन आगमं॥

Bahūnamidha baddhānaṃ, atthi pañhena āgamaṃ.

तं बुद्धं असितं तादिन्ति। बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्‍चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्‍ञुतं पापुणि ²⁹, बलेसु च वसीभावं पापुणि। बुद्धोति केनट्ठेन बुद्धो? बुज्झिता सच्‍चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो, सब्बञ्‍ञुताय बुद्धो, सब्बदस्साविताय बुद्धो, अनञ्‍ञनेय्यताय बुद्धो, विसविताय बुद्धो, खीणासवसङ्खातेन बुद्धो, निरुपक्‍किलेससङ्खातेन बुद्धो, एकन्तवीतरागोति बुद्धो, एकन्तवीतदोसोति बुद्धो, एकन्तवीतमोहोति बुद्धो, एकन्तनिक्‍किलेसोति बुद्धो, एकायनमग्गं गतोति बुद्धो, एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति बुद्धो, अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभत्ता बुद्धो। बुद्धोति नेतं मातरा कतं न पितरा कतं, न भातरा कतं, न भगिनिया कतं, न मित्तामच्‍चेहि कतं, न ञातिसालोहितेहि कतं, न समणब्राह्मणेहि कतं, न देवताहि कतं। विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्‍ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्‍ञत्ति, यदिदं बुद्धोति – तं बुद्धं। असितन्ति द्वे निस्सया – तण्हानिस्सयो च दिट्ठिनिस्सयो च। कतमो तण्हानिस्सयो? याव तण्हासङ्खातेन सीमकतं ओधिकतं ³⁰ परियन्तकतं परिग्गहितं ममायितं – इदं मम, एतं मम, एत्तकं मम, एत्तावता मम, मम रूपा सद्दा गन्धा रसा फोट्ठब्बा, अत्थरणा पावुरणा दासिदासा अजेळका कुक्‍कुटसूकरा हत्थिगवास्सवळवा, खेत्तं वत्थुं हिरञ्‍ञं सुवण्णं, गामनिगमराजधानियो रट्ठञ्‍च जनपदो च कोसो च कोट्ठागारञ्‍च, केवलम्पि महापथविं तण्हावसेन ममायति, यावता अट्ठसतं तण्हाविचरितं – अयं तण्हानिस्सयो।

Taṃ buddhaṃ asitaṃ tādinti. Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ pāpuṇi ³¹, balesu ca vasībhāvaṃ pāpuṇi. Buddhoti kenaṭṭhena buddho? Bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho, sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupakkilesasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhattā buddho. Buddhoti netaṃ mātarā kataṃ na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ. Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti – taṃ buddhaṃ. Asitanti dve nissayā – taṇhānissayo ca diṭṭhinissayo ca. Katamo taṇhānissayo? Yāva taṇhāsaṅkhātena sīmakataṃ odhikataṃ ³² pariyantakataṃ pariggahitaṃ mamāyitaṃ – idaṃ mama, etaṃ mama, ettakaṃ mama, ettāvatā mama, mama rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbā, attharaṇā pāvuraṇā dāsidāsā ajeḷakā kukkuṭasūkarā hatthigavāssavaḷavā, khettaṃ vatthuṃ hiraññaṃ suvaṇṇaṃ, gāmanigamarājadhāniyo raṭṭhañca janapado ca koso ca koṭṭhāgārañca, kevalampi mahāpathaviṃ taṇhāvasena mamāyati, yāvatā aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritaṃ – ayaṃ taṇhānissayo.

कतमो दिट्ठिनिस्सयो? वीसतिवत्थुका सक्‍कायदिट्ठि, दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि, दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकायिकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसञ्‍ञोजनं गाहो पटिग्गाहो अभिनिवेसो परामासो कुम्मग्गो मिच्छापथो मिच्छत्तं तित्थायतनं विपरियासग्गाहो विपरीतग्गाहो विपल्‍लासग्गाहो मिच्छागाहो ‘‘अयाथावकस्मिं याथावक’’न्ति गाहो यावता द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि – अयं दिट्ठिनिस्सयो।

Katamo diṭṭhinissayo? Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi, dasavatthukā micchādiṭṭhi, dasavatthukā antaggāhikā diṭṭhi. Yā evarūpā diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaññojanaṃ gāho paṭiggāho abhiniveso parāmāso kummaggo micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyāsaggāho viparītaggāho vipallāsaggāho micchāgāho ‘‘ayāthāvakasmiṃ yāthāvaka’’nti gāho yāvatā dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni – ayaṃ diṭṭhinissayo.

बुद्धस्स भगवतो तण्हानिस्सयो पहीनो, दिट्ठिनिस्सयो पटिनिस्सट्ठो; तण्हानिस्सयस्स पहीनत्ता दिट्ठिनिस्सयस्स पटिनिस्सट्ठत्ता भगवा चक्खुं असितो, सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं असितो, रूपे… सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… कुलं… गणं… आवासं… लाभं… यसं… पसंसं… सुखं… चीवरं… पिण्डपातं… सेनासनं… गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं… कामधातुं… रूपधातुं… अरूपधातुं … कामभवं… रूपभवं… अरूपभवं… सञ्‍ञाभवं… असञ्‍ञाभवं… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवं… एकवोकारभवं… चतुवोकारभवं… पञ्‍चवोकारभवं… अतीतं… अनागतं… पच्‍चुप्पन्‍नं… दिट्ठसुतमुतविञ्‍ञातब्बे धम्मे असितो अनिस्सितो अनल्‍लीनो अनुपगतो अनज्झोसितो अनधिमुत्तो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – तं बुद्धं असितं।

Buddhassa bhagavato taṇhānissayo pahīno, diṭṭhinissayo paṭinissaṭṭho; taṇhānissayassa pahīnattā diṭṭhinissayassa paṭinissaṭṭhattā bhagavā cakkhuṃ asito, sotaṃ… ghānaṃ… jivhaṃ… kāyaṃ… manaṃ asito, rūpe… sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe… kulaṃ… gaṇaṃ… āvāsaṃ… lābhaṃ… yasaṃ… pasaṃsaṃ… sukhaṃ… cīvaraṃ… piṇḍapātaṃ… senāsanaṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ… kāmadhātuṃ… rūpadhātuṃ… arūpadhātuṃ … kāmabhavaṃ… rūpabhavaṃ… arūpabhavaṃ… saññābhavaṃ… asaññābhavaṃ… nevasaññānāsaññābhavaṃ… ekavokārabhavaṃ… catuvokārabhavaṃ… pañcavokārabhavaṃ… atītaṃ… anāgataṃ… paccuppannaṃ… diṭṭhasutamutaviññātabbe dhamme asito anissito anallīno anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – taṃ buddhaṃ asitaṃ.

तादिन्ति भगवा पञ्‍चहाकारेहि तादी – इट्ठानिट्ठे तादी, चत्तावीति तादी, तिण्णावीति तादी, मुत्तावीति तादी, तंनिद्देसा तादी।

Tādinti bhagavā pañcahākārehi tādī – iṭṭhāniṭṭhe tādī, cattāvīti tādī, tiṇṇāvīti tādī, muttāvīti tādī, taṃniddesā tādī.

कथं भगवा इट्ठानिट्ठे तादी? भगवा लाभेपि तादी, अलाभेपि तादी, यसेपि तादी, अयसेपि तादी, पसंसायपि तादी निन्दायपि तादी, सुखेपि तादी, दुक्खेपि तादी; एकच्‍चे बाहं गन्धेन लिम्पेय्युं, एकच्‍चे बाहं वासिया तच्छेय्युं, अमुकस्मिं नत्थि रागो , अमुकस्मिं नत्थि पटिघं, अनुनयपटिघविप्पहीनो उग्घातिनिग्घातिवीतिवत्तो अनुरोधविरोधं समतिक्‍कन्तो। एवं भगवा इट्ठानिट्ठे तादी।

Kathaṃ bhagavā iṭṭhāniṭṭhe tādī? Bhagavā lābhepi tādī, alābhepi tādī, yasepi tādī, ayasepi tādī, pasaṃsāyapi tādī nindāyapi tādī, sukhepi tādī, dukkhepi tādī; ekacce bāhaṃ gandhena limpeyyuṃ, ekacce bāhaṃ vāsiyā taccheyyuṃ, amukasmiṃ natthi rāgo , amukasmiṃ natthi paṭighaṃ, anunayapaṭighavippahīno ugghātinigghātivītivatto anurodhavirodhaṃ samatikkanto. Evaṃ bhagavā iṭṭhāniṭṭhe tādī.

कथं भगवा चत्तावीति तादी? भगवता ³³ रागो चत्तो वन्तो मुत्तो पहीनो पटिनिस्सट्ठो, दोसो…पे॰… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… इस्सा… मच्छरियं… माया… साठेय्यं… थम्भो… सारम्भो… मानो… अतिमानो… मदो… पमादो… सब्बे किलेसा… सब्बे दुच्‍चरिता… सब्बे दरथा… सब्बे परिळाहा… सब्बे सन्तापा … सब्बाकुसलाभिसङ्खारा चत्ता वन्ता मुत्ता पहीना पटिनिस्सट्ठा। एवं भगवा चत्तावीति तादी।

Kathaṃ bhagavā cattāvīti tādī? Bhagavatā ³⁴ rāgo catto vanto mutto pahīno paṭinissaṭṭho, doso…pe… moho… kodho… upanāho… makkho… paḷāso… issā… macchariyaṃ… māyā… sāṭheyyaṃ… thambho… sārambho… māno… atimāno… mado… pamādo… sabbe kilesā… sabbe duccaritā… sabbe darathā… sabbe pariḷāhā… sabbe santāpā … sabbākusalābhisaṅkhārā cattā vantā muttā pahīnā paṭinissaṭṭhā. Evaṃ bhagavā cattāvīti tādī.

कथं भगवा तिण्णावीति तादी? भगवा कामोघं तिण्णो, भवोघं तिण्णो, दिट्ठोघं तिण्णो, अविज्‍जोघं तिण्णो, सब्बं संसारपथं तिण्णो उत्तिण्णो नित्तिण्णो अतिक्‍कन्तो समतिक्‍कन्तो वीतिवत्तो। सो वुट्ठवासो चिण्णचरणो गतद्धो गतदिसो गतकोटियो पालितब्रह्मचरियो उत्तमदिट्ठिप्पत्तो भावितमग्गो पहीनकिलेसो पटिविद्धाकुप्पो सच्छिकतनिरोधो। दुक्खं तस्स परिञ्‍ञातं, समुदयो पहीनो, मग्गो भावितो, निरोधो सच्छिकतो, अभिञ्‍ञेय्यं अभिञ्‍ञातं , परिञ्‍ञेय्यं परिञ्‍ञातं, पहातब्बं पहीनं, भावेतब्बं भावितं, सच्छिकातब्बं सच्छिकतं। सो उक्खित्तपळिघो ³⁵ संकिण्णपरिक्खो अब्बूळ्हेसिको निरग्गळो अरियो पन्‍नद्धजो पन्‍नभारो विसञ्‍ञुत्तो पञ्‍चङ्गविप्पहीनो छळङ्गसमन्‍नागतो एकारक्खो चतुरापस्सेनो पनुण्णपच्‍चेकसच्‍चो समवयसट्ठेसनो अनाविलसङ्कप्पो पस्सद्धकायसङ्खारो सुविमुत्तचित्तो सुविमुत्तपञ्‍ञो केवली वुसितवा उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिप्पत्तो। सो नेवाचिनति, नापचिनति; अपचिनित्वा ठितो नेव पजहति, न उपादियति; पजहित्वा ठितो नेव संसिब्बति, न उसिनेति; विसिनेत्वा ठितो नेव विधूपेति, न सन्धूपेति; विधूपेत्वा ठितो, असेखेन सीलक्खन्धेन समन्‍नागतत्ता ठितो, असेखेन समाधिक्खन्धेन समन्‍नागतत्ता ठितो, असेखेन पञ्‍ञाक्खन्धेन समन्‍नागतत्ता ठितो, असेखेन विमुत्तिक्खन्धेन समन्‍नागतत्ता ठितो, असेखेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्‍नागतत्ता ठितो, सच्‍चं सम्पटिपादियित्वा ठितो, एजं समतिक्‍कमित्वा ठितो, किलेसग्गिं परियादियित्वा ठितो, अपरिगमनताय ठितो, कटं समादाय ठितो, मुत्तपटिसेवनताय ठितो, मेत्ताय पारिसुद्धिया ठितो, करुणाय पारिसुद्धिया ठितो, मुदिताय पारिसुद्धिया ठितो, उपेक्खाय पारिसुद्धिया ठितो, अच्‍चन्तपारिसुद्धिया ठितो, अतम्मयताय पारिसुद्धिया ठितो, विमुत्तत्ता ठितो, सन्तुसितत्ता ठितो, खन्धपरियन्ते ठितो, धातुपरियन्ते ठितो, आयतनपरियन्ते ठितो, गतिपरियन्ते ठितो, उपपत्तिपरियन्ते ठितो, पटिसन्धिपरियन्ते ठितो, भवपरियन्ते ठितो, संसारपरियन्ते ठितो, वट्टपरियन्ते ठितो, अन्तिमे भवे ठितो, अन्तिमे समुस्सये ठितो, अन्तिमदेहधरो भगवा।

Kathaṃ bhagavā tiṇṇāvīti tādī? Bhagavā kāmoghaṃ tiṇṇo, bhavoghaṃ tiṇṇo, diṭṭhoghaṃ tiṇṇo, avijjoghaṃ tiṇṇo, sabbaṃ saṃsārapathaṃ tiṇṇo uttiṇṇo nittiṇṇo atikkanto samatikkanto vītivatto. So vuṭṭhavāso ciṇṇacaraṇo gataddho gatadiso gatakoṭiyo pālitabrahmacariyo uttamadiṭṭhippatto bhāvitamaggo pahīnakileso paṭividdhākuppo sacchikatanirodho. Dukkhaṃ tassa pariññātaṃ, samudayo pahīno, maggo bhāvito, nirodho sacchikato, abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ , pariññeyyaṃ pariññātaṃ, pahātabbaṃ pahīnaṃ, bhāvetabbaṃ bhāvitaṃ, sacchikātabbaṃ sacchikataṃ. So ukkhittapaḷigho ³⁶ saṃkiṇṇaparikkho abbūḷhesiko niraggaḷo ariyo pannaddhajo pannabhāro visaññutto pañcaṅgavippahīno chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno panuṇṇapaccekasacco samavayasaṭṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño kevalī vusitavā uttamapuriso paramapuriso paramapattippatto. So nevācinati, nāpacinati; apacinitvā ṭhito neva pajahati, na upādiyati; pajahitvā ṭhito neva saṃsibbati, na usineti; visinetvā ṭhito neva vidhūpeti, na sandhūpeti; vidhūpetvā ṭhito, asekhena sīlakkhandhena samannāgatattā ṭhito, asekhena samādhikkhandhena samannāgatattā ṭhito, asekhena paññākkhandhena samannāgatattā ṭhito, asekhena vimuttikkhandhena samannāgatattā ṭhito, asekhena vimuttiñāṇadassanakkhandhena samannāgatattā ṭhito, saccaṃ sampaṭipādiyitvā ṭhito, ejaṃ samatikkamitvā ṭhito, kilesaggiṃ pariyādiyitvā ṭhito, aparigamanatāya ṭhito, kaṭaṃ samādāya ṭhito, muttapaṭisevanatāya ṭhito, mettāya pārisuddhiyā ṭhito, karuṇāya pārisuddhiyā ṭhito, muditāya pārisuddhiyā ṭhito, upekkhāya pārisuddhiyā ṭhito, accantapārisuddhiyā ṭhito, atammayatāya pārisuddhiyā ṭhito, vimuttattā ṭhito, santusitattā ṭhito, khandhapariyante ṭhito, dhātupariyante ṭhito, āyatanapariyante ṭhito, gatipariyante ṭhito, upapattipariyante ṭhito, paṭisandhipariyante ṭhito, bhavapariyante ṭhito, saṃsārapariyante ṭhito, vaṭṭapariyante ṭhito, antime bhave ṭhito, antime samussaye ṭhito, antimadehadharo bhagavā.

‘‘तस्सायं पच्छिमको भवो, चरिमोयं समुस्सयो।

‘‘Tassāyaṃ pacchimako bhavo, carimoyaṃ samussayo;

जातिमरणसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवो’’ति॥

Jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavo’’ti.

एवं भगवा तिण्णावीति तादी।

Evaṃ bhagavā tiṇṇāvīti tādī.

कथं भगवा मुत्तावीति तादी? भगवतो रागा चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, दोसा चित्तं… मोहा चित्तं… कोधा… उपनाहा… मक्खा… पळासा… इस्साय… मच्छरिया… मायाय… साठेय्या… थम्भा… सारम्भा… माना… अतिमाना… मदा… पमादा… सब्बकिलेसेहि… सब्बदुच्‍चरितेहि… सब्बदरथेहि… सब्बपरिळाहेहि… सब्बसन्तापेहि… सब्बाकुसलाभिसङ्खारेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं। एवं भगवा मुत्तावीति तादी।

Kathaṃ bhagavā muttāvīti tādī? Bhagavato rāgā cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, dosā cittaṃ… mohā cittaṃ… kodhā… upanāhā… makkhā… paḷāsā… issāya… macchariyā… māyāya… sāṭheyyā… thambhā… sārambhā… mānā… atimānā… madā… pamādā… sabbakilesehi… sabbaduccaritehi… sabbadarathehi… sabbapariḷāhehi… sabbasantāpehi… sabbākusalābhisaṅkhārehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ. Evaṃ bhagavā muttāvīti tādī.

कथं भगवा तंनिद्देसा तादी? भगवा सीले सति सीलवाति तंनिद्देसा तादी, सद्धाय सति सद्धोति तंनिद्देसा तादी, वीरिये सति वीरियवाति तंनिद्देसा तादी, सतिया सति सतिमाति तंनिद्देसा तादी, समाधिस्मिं सति समाहितोति तंनिद्देसा तादी, पञ्‍ञाय सति पञ्‍ञवाति तंनिद्देसा तादी, विज्‍जाय सति तेविज्‍जोति तंनिद्देसा तादी, अभिञ्‍ञाय सति छळभिञ्‍ञोति तंनिद्देसा तादी, दसबले सति दसबलोति तंनिद्देसा तादी। एवं भगवा तंनिद्देसा तादीति – तं बुद्धं असितं तादिं।

Kathaṃ bhagavā taṃniddesā tādī? Bhagavā sīle sati sīlavāti taṃniddesā tādī, saddhāya sati saddhoti taṃniddesā tādī, vīriye sati vīriyavāti taṃniddesā tādī, satiyā sati satimāti taṃniddesā tādī, samādhismiṃ sati samāhitoti taṃniddesā tādī, paññāya sati paññavāti taṃniddesā tādī, vijjāya sati tevijjoti taṃniddesā tādī, abhiññāya sati chaḷabhiññoti taṃniddesā tādī, dasabale sati dasabaloti taṃniddesā tādī. Evaṃ bhagavā taṃniddesā tādīti – taṃ buddhaṃ asitaṃ tādiṃ.

अकुहं गणिमागतन्ति। अकुहोति तीणि कुहनवत्थूनि – पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु, इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु, सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु।

Akuhaṃ gaṇimāgatanti. Akuhoti tīṇi kuhanavatthūni – paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu, iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu, sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.

कतमं पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु? इध गहपतिका भिक्खुं निमन्तेन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेहि। सो पापिच्छो इच्छापकतो अत्थिको ³⁷ चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारानं भिय्योकम्यतं उपादाय चीवरं पच्‍चक्खाति, पिण्डपातं पच्‍चक्खाति, सेनासनं पच्‍चक्खाति, गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पच्‍चक्खाति। सो एवमाह – ‘‘किं समणस्स महग्घेन चीवरेन! एतं सारुप्पं, यं समणो सुसाना वा सङ्कारकूटा वा पापणिका वा नन्तकानि उच्‍चिनित्वा सङ्घाटिं करित्वा धारेय्य। किं समणस्स महग्घेन पिण्डपातेन! एतं सारुप्पं, यं समणो उञ्छाचरियाय पिण्डियालोपेन जीवितं कप्पेय्य । किं समणस्स महग्घेन सेनासनेन! एतं सारुप्पं, यं समणो रुक्खमूलिको वा अस्स सोसानिको वा अब्भोकासिको वा। किं समणस्स महग्घेन गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेन! एतं सारुप्पं, यं समणो पूतिमुत्तेन हरितकीखण्डेन ओसधं करेय्या’’ति तदुपादाय लूखं चीवरं धारेति, लूखं पिण्डपातं परिभुञ्‍जति, लूखं सेनासनं पटिसेवति, लूखं गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पटिसेवति। तमेनं गहपतिका एवं जानन्ति – ‘‘अयं समणो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो धुतवादो’’ति भिय्यो भिय्यो निमन्तेन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेहि । सो एवमाह – ‘‘तिण्णं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति, सद्धाय सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति, देय्यधम्मस्स सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति, दक्खिणेय्यानं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति। तुम्हाकञ्‍चेवायं सद्धा अत्थि, देय्यधम्मो च संविज्‍जति, अहञ्‍च पटिग्गाहको। सचे अहं न पटिग्गहेस्सामि , एवं तुम्हे पुञ्‍ञेन परिबाहिरा ³⁸ भविस्सथ, न मय्हं इमिना अत्थो, अपि च तुम्हाकंयेव अनुकम्पाय पटिग्गण्हामी’’ति। तदुपादाय बहुम्पि चीवरं पटिग्गण्हाति ³⁹, बहुम्पि पिण्डपातं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि सेनासनं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पटिग्गण्हाति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु।

Katamaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idha gahapatikā bhikkhuṃ nimantenti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārehi. So pāpiccho icchāpakato atthiko ⁴⁰ cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānaṃ bhiyyokamyataṃ upādāya cīvaraṃ paccakkhāti, piṇḍapātaṃ paccakkhāti, senāsanaṃ paccakkhāti, gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paccakkhāti. So evamāha – ‘‘kiṃ samaṇassa mahagghena cīvarena! Etaṃ sāruppaṃ, yaṃ samaṇo susānā vā saṅkārakūṭā vā pāpaṇikā vā nantakāni uccinitvā saṅghāṭiṃ karitvā dhāreyya. Kiṃ samaṇassa mahagghena piṇḍapātena! Etaṃ sāruppaṃ, yaṃ samaṇo uñchācariyāya piṇḍiyālopena jīvitaṃ kappeyya . Kiṃ samaṇassa mahagghena senāsanena! Etaṃ sāruppaṃ, yaṃ samaṇo rukkhamūliko vā assa sosāniko vā abbhokāsiko vā. Kiṃ samaṇassa mahagghena gilānapaccayabhesajjaparikkhārena! Etaṃ sāruppaṃ, yaṃ samaṇo pūtimuttena haritakīkhaṇḍena osadhaṃ kareyyā’’ti tadupādāya lūkhaṃ cīvaraṃ dhāreti, lūkhaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjati, lūkhaṃ senāsanaṃ paṭisevati, lūkhaṃ gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭisevati. Tamenaṃ gahapatikā evaṃ jānanti – ‘‘ayaṃ samaṇo appiccho santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho āraddhavīriyo dhutavādo’’ti bhiyyo bhiyyo nimantenti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārehi . So evamāha – ‘‘tiṇṇaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, saddhāya sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, deyyadhammassa sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, dakkhiṇeyyānaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati. Tumhākañcevāyaṃ saddhā atthi, deyyadhammo ca saṃvijjati, ahañca paṭiggāhako. Sace ahaṃ na paṭiggahessāmi , evaṃ tumhe puññena paribāhirā ⁴¹ bhavissatha, na mayhaṃ iminā attho, api ca tumhākaṃyeva anukampāya paṭiggaṇhāmī’’ti. Tadupādāya bahumpi cīvaraṃ paṭiggaṇhāti ⁴², bahumpi piṇḍapātaṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi senāsanaṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭiggaṇhāti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.

कतमं इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु? इधेकच्‍चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो, ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति गमनं सण्ठपेति, ठानं सण्ठपेति, निसज्‍जं सण्ठपेति, सयनं सण्ठपेति, पणिधाय गच्छति, पणिधाय तिट्ठति, पणिधाय निसीदति, पणिधाय सेय्यं कप्पेति, समाहितो विय गच्छति, समाहितो विय तिट्ठति, समाहितो विय निसीदति, समाहितो विय सेय्यं कप्पेति, आपाथकज्झायीव होति। या एवरूपा इरियापथस्स आठपना ठपना सण्ठपना भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु।

Katamaṃ iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo, ‘‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’’ti gamanaṃ saṇṭhapeti, ṭhānaṃ saṇṭhapeti, nisajjaṃ saṇṭhapeti, sayanaṃ saṇṭhapeti, paṇidhāya gacchati, paṇidhāya tiṭṭhati, paṇidhāya nisīdati, paṇidhāya seyyaṃ kappeti, samāhito viya gacchati, samāhito viya tiṭṭhati, samāhito viya nisīdati, samāhito viya seyyaṃ kappeti, āpāthakajjhāyīva hoti. Yā evarūpā iriyāpathassa āṭhapanā ṭhapanā saṇṭhapanā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.

कतमं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु? इधेकच्‍चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति, अरियधम्मसन्‍निस्सितं वाचं भासति। ‘‘यो एवरूपं चीवरं धारेति सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यो एवरूपं पत्तं धारेति… लोहथालकं धारेति… धम्मकरणं ⁴³ धारेति… परिस्सावनं धारेति… कुञ्‍चिकं धारेति… उपाहनं धारेति… कायबन्धनं धारेति… आयोगं धारेति, सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यस्स एवरूपो उपज्झायो सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यस्स एवरूपो आचरियो… एवरूपा समानुपज्झायका… समानाचरियका… मित्ता… सन्दिट्ठा… सम्भत्ता… सहाया, सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यो एवरूपे विहारे वसति, सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यो एवरूपे अड्ढयोगे वसति… पासादे वसति… हम्मिये वसति… गुहायं वसति… लेणे वसति… कुटिया वसति… कूटागारे वसति… अट्टे वसति … माळे वसति… उद्दण्डे वसति… उपट्ठानसालायं वसति… मण्डपे वसति… रुक्खमूले वसति, सो समणो महेसक्खो’’ति भणति।

Katamaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo ‘‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’’ti, ariyadhammasannissitaṃ vācaṃ bhāsati. ‘‘Yo evarūpaṃ cīvaraṃ dhāreti so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yo evarūpaṃ pattaṃ dhāreti… lohathālakaṃ dhāreti… dhammakaraṇaṃ ⁴⁴ dhāreti… parissāvanaṃ dhāreti… kuñcikaṃ dhāreti… upāhanaṃ dhāreti… kāyabandhanaṃ dhāreti… āyogaṃ dhāreti, so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yassa evarūpo upajjhāyo so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yassa evarūpo ācariyo… evarūpā samānupajjhāyakā… samānācariyakā… mittā… sandiṭṭhā… sambhattā… sahāyā, so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yo evarūpe vihāre vasati, so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yo evarūpe aḍḍhayoge vasati… pāsāde vasati… hammiye vasati… guhāyaṃ vasati… leṇe vasati… kuṭiyā vasati… kūṭāgāre vasati… aṭṭe vasati … māḷe vasati… uddaṇḍe vasati… upaṭṭhānasālāyaṃ vasati… maṇḍape vasati… rukkhamūle vasati, so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati.

अथ वा कोरजिककोरजिको, भाकुटिकभाकुटिको, कुहककुहको, लपकलपको, मुखसम्भावितो ‘‘अयं समणो इमासं एवरूपानं विहारसमापत्तीनं लाभी’’ति। तादिसं गम्भीरं गूळ्हं निपुणं पटिच्छन्‍नं लोकुत्तरं सुञ्‍ञतापटिसञ्‍ञुत्तं कथं कथेति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु। बुद्धस्स भगवतो इमानि तीणि कुहनवत्थूनि पहीनानि समुच्छिन्‍नानि वूपसन्तानि पटिपस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि। तस्मा बुद्धो अकुहोति – अकुहं।

Atha vā korajikakorajiko, bhākuṭikabhākuṭiko, kuhakakuhako, lapakalapako, mukhasambhāvito ‘‘ayaṃ samaṇo imāsaṃ evarūpānaṃ vihārasamāpattīnaṃ lābhī’’ti. Tādisaṃ gambhīraṃ gūḷhaṃ nipuṇaṃ paṭicchannaṃ lokuttaraṃ suññatāpaṭisaññuttaṃ kathaṃ katheti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu. Buddhassa bhagavato imāni tīṇi kuhanavatthūni pahīnāni samucchinnāni vūpasantāni paṭipassaddhāni abhabbuppattikāni ñāṇagginā daḍḍhāni. Tasmā buddho akuhoti – akuhaṃ.

गणिमागतन्ति। गणीति गणी भगवा। गणाचरियोति गणी, गणस्स सत्थाति गणी, गणं परिहरतीति गणी, गणं ओवदतीति गणी, गणं अनुसासतीति गणी, विसारदो गणं उपसङ्कमतीति गणी, गणस्स सुस्सूसति सोतं ओदहति अञ्‍ञा चित्तं उपट्ठपेतीति गणी, गणं अकुसला वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापेतीति गणी, भिक्खुगणस्स गणी, भिक्खुनीगणस्स गणी, उपासकगणस्स गणी, उपासिकागणस्स गणी, राजगणस्स गणी, खत्तियगणस्स गणी, ब्राह्मणगणस्स गणी, वेस्सगणस्स गणी, सुद्दगणस्स गणी, ब्रह्मगणस्स गणी, देवगणस्स गणी, सङ्घिं ⁴⁵ गणिं गणाचरियं। आगतन्ति उपगतं समुपगतं समुपपन्‍नं ⁴⁶ सङ्कस्सनगरन्ति – अकुहं गणिमागतं।

Gaṇimāgatanti. Gaṇīti gaṇī bhagavā. Gaṇācariyoti gaṇī, gaṇassa satthāti gaṇī, gaṇaṃ pariharatīti gaṇī, gaṇaṃ ovadatīti gaṇī, gaṇaṃ anusāsatīti gaṇī, visārado gaṇaṃ upasaṅkamatīti gaṇī, gaṇassa sussūsati sotaṃ odahati aññā cittaṃ upaṭṭhapetīti gaṇī, gaṇaṃ akusalā vuṭṭhāpetvā kusale patiṭṭhāpetīti gaṇī, bhikkhugaṇassa gaṇī, bhikkhunīgaṇassa gaṇī, upāsakagaṇassa gaṇī, upāsikāgaṇassa gaṇī, rājagaṇassa gaṇī, khattiyagaṇassa gaṇī, brāhmaṇagaṇassa gaṇī, vessagaṇassa gaṇī, suddagaṇassa gaṇī, brahmagaṇassa gaṇī, devagaṇassa gaṇī, saṅghiṃ ⁴⁷ gaṇiṃ gaṇācariyaṃ. Āgatanti upagataṃ samupagataṃ samupapannaṃ ⁴⁸ saṅkassanagaranti – akuhaṃ gaṇimāgataṃ.

बहूनमिध बद्धानन्ति। बहूनं खत्तियानं ब्राह्मणानं वेस्सानं सुद्दानं गहट्ठानं पब्बजितानं देवानं मनुस्सानं। बद्धानन्ति बद्धानं बद्धचरानं परिचारकानं सिस्सानन्ति – बहूनमिध बद्धानं।

Bahūnamidha baddhānanti. Bahūnaṃ khattiyānaṃ brāhmaṇānaṃ vessānaṃ suddānaṃ gahaṭṭhānaṃ pabbajitānaṃ devānaṃ manussānaṃ. Baddhānanti baddhānaṃ baddhacarānaṃ paricārakānaṃ sissānanti – bahūnamidha baddhānaṃ.

अत्थि पञ्हेन आगमन्ति। पञ्हेन अत्थिको आगतोम्हि ⁴⁹, पञ्हं पुच्छितुकामो आगतोम्हि, पञ्हं सोतुकामो आगतोम्हीति। एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं। अथ वा पञ्हत्थिकानं पञ्हं पुच्छितुकामानं पञ्हं सोतुकामानं आगमनं अभिक्‍कमनं उपसङ्कमनं पयिरुपासनं ⁵⁰ सिया अत्थीति। एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं। अथ वा पञ्हागमो तुय्हं अत्थि, त्वम्पि पहु ⁵¹, त्वमसि अलमत्थो मया पुच्छितं कथेतुं विसज्‍जेतुं ‘‘वहस्सेतं भार’’न्ति। एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं।

Atthi pañhena āgamanti. Pañhena atthiko āgatomhi ⁵², pañhaṃ pucchitukāmo āgatomhi, pañhaṃ sotukāmo āgatomhīti. Evampi atthi pañhena āgamaṃ. Atha vā pañhatthikānaṃ pañhaṃ pucchitukāmānaṃ pañhaṃ sotukāmānaṃ āgamanaṃ abhikkamanaṃ upasaṅkamanaṃ payirupāsanaṃ ⁵³ siyā atthīti. Evampi atthi pañhena āgamaṃ. Atha vā pañhāgamo tuyhaṃ atthi, tvampi pahu ⁵⁴, tvamasi alamattho mayā pucchitaṃ kathetuṃ visajjetuṃ ‘‘vahassetaṃ bhāra’’nti. Evampi atthi pañhena āgamaṃ.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘तं बुद्धं असितं तादिं, अकुहं गणिमागतं।

‘‘Taṃ buddhaṃ asitaṃ tādiṃ, akuhaṃ gaṇimāgataṃ;

बहूनमिध बद्धानं, अत्थि पञ्हेन आगम’’न्ति॥

Bahūnamidha baddhānaṃ, atthi pañhena āgama’’nti.

१९३.

193.

भिक्खुनो विजिगुच्छतो, भजतो रित्तमासनं।

Bhikkhuno vijigucchato, bhajato rittamāsanaṃ;

रुक्खमूलं सुसानं वा, पब्बतानं गुहासु वा॥

Rukkhamūlaṃ susānaṃ vā, pabbatānaṃ guhāsu vā.

भिक्खुनो विजिगुच्छतोति। भिक्खुनोति पुथुज्‍जनकल्याणस्स वा भिक्खुनो सेक्खस्स वा भिक्खुनो। विजिगुच्छतोति जातिया विजिगुच्छतो, जराय… ब्याधिना… मरणेन… सोकेहि… परिदेवेहि… दुक्खेहि… दोमनस्सेहि… उपायासेहि विजिगुच्छतो, नेरयिकेन दुक्खेन… तिरच्छानयोनिकेन दुक्खेन… पेत्तिविसयिकेन दुक्खेन… मानुसिकेन ⁵⁵ दुक्खेन… गब्भोक्‍कन्तिमूलकेन दुक्खेन… गब्भट्ठितिमूलकेन दुक्खेन… गब्भवुट्ठानमूलकेन दुक्खेन… जातस्सूपनिबन्धकेन दुक्खेन… जातस्स पराधेय्यकेन दुक्खेन… अत्तूपक्‍कमेन दुक्खेन… परूपक्‍कमेन दुक्खेन… दुक्खदुक्खेन… सङ्खारदुक्खेन … विपरिणामदुक्खेन… चक्खुरोगेन दुक्खेन… सोतरोगेन दुक्खेन… घानरोगेन दुक्खेन… जिव्हारोगेन दुक्खेन… कायरोगेन दुक्खेन… सीसरोगेन दुक्खेन… कण्णरोगेन दुक्खेन… मुखरोगेन दुक्खेन… दन्तरोगेन दुक्खेन… कासेन… सासेन… पिनासेन… डाहेन… जरेन… कुच्छिरोगेन… मुच्छाय… पक्खन्दिकाय… सूलाय… विसूचिकाय… कुट्ठेन… गण्डेन… किलासेन… सोसेन… अपमारेन… दद्दुया… कण्डुया… कच्छुया… रखसाय… वितच्छिकाय… लोहितेन… पित्तेन… मधुमेहेन… अंसाय… पिळकाय… भगन्दलेन… पित्तसमुट्ठानेन आबाधेन… सेम्हसमुट्ठानेन आबाधेन… वातसमुट्ठानेन आबाधेन… सन्‍निपातिकेन आबाधेन… उतुपरिणामजेन आबाधेन… विसमपरिहारजेन आबाधेन… ओपक्‍कमिकेन आबाधेन… कम्मविपाकजेन आबाधेन… सीतेन… उण्हेन… जिघच्छाय… पिपासाय… उच्‍चारेन … पस्सावेन… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेन दुक्खेन… मातुमरणेन दुक्खेन… पितुमरणेन दुक्खेन… भातुमरणेन… भगिनिमरणेन… पुत्तमरणेन … धीतुमरणेन… ञातिब्यसनेन… भोगब्यसनेन… रोगब्यसनेन… सीलब्यसनेन… दिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन विजिगुच्छतो अट्टीयतो हरायतो जिगुच्छतोति – भिक्खुनो विजिगुच्छतो।

Bhikkhuno vijigucchatoti. Bhikkhunoti puthujjanakalyāṇassa vā bhikkhuno sekkhassa vā bhikkhuno. Vijigucchatoti jātiyā vijigucchato, jarāya… byādhinā… maraṇena… sokehi… paridevehi… dukkhehi… domanassehi… upāyāsehi vijigucchato, nerayikena dukkhena… tiracchānayonikena dukkhena… pettivisayikena dukkhena… mānusikena ⁵⁶ dukkhena… gabbhokkantimūlakena dukkhena… gabbhaṭṭhitimūlakena dukkhena… gabbhavuṭṭhānamūlakena dukkhena… jātassūpanibandhakena dukkhena… jātassa parādheyyakena dukkhena… attūpakkamena dukkhena… parūpakkamena dukkhena… dukkhadukkhena… saṅkhāradukkhena … vipariṇāmadukkhena… cakkhurogena dukkhena… sotarogena dukkhena… ghānarogena dukkhena… jivhārogena dukkhena… kāyarogena dukkhena… sīsarogena dukkhena… kaṇṇarogena dukkhena… mukharogena dukkhena… dantarogena dukkhena… kāsena… sāsena… pināsena… ḍāhena… jarena… kucchirogena… mucchāya… pakkhandikāya… sūlāya… visūcikāya… kuṭṭhena… gaṇḍena… kilāsena… sosena… apamārena… dadduyā… kaṇḍuyā… kacchuyā… rakhasāya… vitacchikāya… lohitena… pittena… madhumehena… aṃsāya… piḷakāya… bhagandalena… pittasamuṭṭhānena ābādhena… semhasamuṭṭhānena ābādhena… vātasamuṭṭhānena ābādhena… sannipātikena ābādhena… utupariṇāmajena ābādhena… visamaparihārajena ābādhena… opakkamikena ābādhena… kammavipākajena ābādhena… sītena… uṇhena… jighacchāya… pipāsāya… uccārena … passāvena… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassena dukkhena… mātumaraṇena dukkhena… pitumaraṇena dukkhena… bhātumaraṇena… bhaginimaraṇena… puttamaraṇena … dhītumaraṇena… ñātibyasanena… bhogabyasanena… rogabyasanena… sīlabyasanena… diṭṭhibyasanena dukkhena vijigucchato aṭṭīyato harāyato jigucchatoti – bhikkhuno vijigucchato.

भजतो रित्तमासनन्ति। आसनं वुच्‍चति यत्थ निसीदति – मञ्‍चो पीठं भिसि तट्टिका चम्मखण्डो तिणसन्थारो पण्णसन्थारो पलालसन्थारो ⁵⁷। तं आसनं असप्पायरूपदस्सनेन रित्तं विवित्तं पविवित्तं , असप्पायसद्दस्सवनेन रित्तं विवित्तं पविवित्तं, असप्पायेहि पञ्‍चहि कामगुणेहि रित्तं विवित्तं पविवित्तं। तं पविवित्तं आसनं भजतो सम्भजतो सेवतो निसेवतो संसेवतो पटिसेवतोति – भजतो रित्तमासनं।

Bhajato rittamāsananti. Āsanaṃ vuccati yattha nisīdati – mañco pīṭhaṃ bhisi taṭṭikā cammakhaṇḍo tiṇasanthāro paṇṇasanthāro palālasanthāro ⁵⁸. Taṃ āsanaṃ asappāyarūpadassanena rittaṃ vivittaṃ pavivittaṃ , asappāyasaddassavanena rittaṃ vivittaṃ pavivittaṃ, asappāyehi pañcahi kāmaguṇehi rittaṃ vivittaṃ pavivittaṃ. Taṃ pavivittaṃ āsanaṃ bhajato sambhajato sevato nisevato saṃsevato paṭisevatoti – bhajato rittamāsanaṃ.

रुक्खमूलं सुसानं वाति। रुक्खमूलंयेव रुक्खमूलं, सुसानंयेव सुसानन्ति – रुक्खमूलं सुसानं वा। पब्बतानं गुहासु वाति। पब्बतायेव पब्बता, कन्दरायेव कन्दरा, गिरिगुहायेव गिरिगुहा। पब्बतन्तरिकायो वुच्‍चन्ति पब्बतपब्भाराति – पब्बतानं गुहासु वा।

Rukkhamūlaṃ susānaṃ vāti. Rukkhamūlaṃyeva rukkhamūlaṃ, susānaṃyeva susānanti – rukkhamūlaṃ susānaṃ vā. Pabbatānaṃ guhāsu vāti. Pabbatāyeva pabbatā, kandarāyeva kandarā, giriguhāyeva giriguhā. Pabbatantarikāyo vuccanti pabbatapabbhārāti – pabbatānaṃ guhāsu vā.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘भिक्खुनो विजिगुच्छतो, भजतो रित्तमासनं।

‘‘Bhikkhuno vijigucchato, bhajato rittamāsanaṃ;

रुक्खमूलं सुसानं वा, पब्बतानं गुहासु वा’’ति॥

Rukkhamūlaṃ susānaṃ vā, pabbatānaṃ guhāsu vā’’ti.

१९४.

194.

उच्‍चावचेसु सयनेसु, किवन्तो ⁵⁹ तत्थ भेरवा।

Uccāvacesu sayanesu, kivanto⁶⁰tattha bheravā;

ये हि भिक्खु न वेधेय्य, निग्घोसे सयनासने॥

Ye hi bhikkhu na vedheyya, nigghose sayanāsane.

उच्‍चावचेसु सयनेसूति। उच्‍चावचेसूति उच्‍चावचेसु हीनप्पणीतेसु छेकपापकेसु। सयनं वुच्‍चति सेनासनं विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहाति – उच्‍चावचेसु सयनेसु। किवन्तो तत्थ भेरवाति। किवन्तोति किवन्तो ⁶¹ कूजन्तो नदन्तो सद्दं करोन्तो। अथ वा किवन्तोति कति कित्तका कीवतका कीवबहुका ते। भेरवाति सीहा ब्यग्घा दीपी अच्छा तरच्छा कोका महिंसा हत्थी अहि विच्छिका सतपदी, चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वाति – किवन्तो तत्थ भेरवा।

Uccāvacesusayanesūti. Uccāvacesūti uccāvacesu hīnappaṇītesu chekapāpakesu. Sayanaṃ vuccati senāsanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhāti – uccāvacesu sayanesu. Kivanto tattha bheravāti. Kivantoti kivanto ⁶² kūjanto nadanto saddaṃ karonto. Atha vā kivantoti kati kittakā kīvatakā kīvabahukā te. Bheravāti sīhā byagghā dīpī acchā taracchā kokā mahiṃsā hatthī ahi vicchikā satapadī, corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vāti – kivanto tattha bheravā.

ये हि भिक्खु न वेधेय्याति। ये हीति ये हि भेरवे पस्सित्वा वा सुणित्वा वा न वेधेय्य नप्पवेधेय्य न सम्पवेधेय्य न तसेय्य न उत्तसेय्य न परित्तसेय्य न भायेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य, अभीरू अस्स अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी, पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – ये हि भिक्खु न वेधेय्य।

Ye hi bhikkhu na vedheyyāti. Ye hīti ye hi bherave passitvā vā suṇitvā vā na vedheyya nappavedheyya na sampavedheyya na taseyya na uttaseyya na parittaseyya na bhāyeyya na santāsaṃ āpajjeyya, abhīrū assa acchambhī anutrāsī apalāyī, pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – ye hi bhikkhu na vedheyya.

निग्घोसे सयनासनेति। अप्पसद्दे अप्पनिग्घोसे विजनवाते मनुस्सराहस्सेय्यके पटिसल्‍लानसारुप्पे सेनासनेति – निग्घोसे सयनासने।

Nigghose sayanāsaneti. Appasadde appanigghose vijanavāte manussarāhasseyyake paṭisallānasāruppe senāsaneti – nigghose sayanāsane.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘उच्‍चावचेसु सयनेसु, किवन्तो तत्थ भेरवा।

‘‘Uccāvacesu sayanesu, kivanto tattha bheravā;

ये हि भिक्खु न वेधेय्य, निग्घोसे सयनासने’’ति॥

Ye hi bhikkhu na vedheyya, nigghose sayanāsane’’ti.

१९५.

195.

कति परिस्सया लोके, गच्छतो अगतं दिसं।

Kati parissayā loke, gacchato agataṃ disaṃ;

ये भिक्खु अभिसम्भवे, पन्तम्हि सयनासने॥

Ye bhikkhu abhisambhave, pantamhi sayanāsane.

कति परिस्सया लोकेति। कतीति कति कित्तका कीवतका कीवबहुका। परिस्सयाति द्वे परिस्सया – पाकटपरिस्सया च पटिच्छन्‍नपरिस्सया च। कतमे पाकटपरिस्सया? सीहा ब्यग्घा दीपी अच्छा तरच्छा कोका महिंसा हत्थी अहि विच्छिका सतपदी, चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वा, चक्खुरोगो सोतरोगो घानरोगो जिव्हारोगो कायरोगो सीसरोगो कण्णरोगो मुखरोगो दन्तरोगो कासो सासो पिनासो डाहो जरो कुच्छिरोगो मुच्छा पक्खन्दिका सूला विसूचिका कुट्ठं गण्डो किलासो सोसो अपमारो दद्दु कण्डु कच्छु रखसा वितच्छिका लोहितं पित्तं मधुमेहो अंसा पिळका भगन्दला, पित्तसमुट्ठाना आबाधा…पे॰… सीतं उण्हं जिघच्छा पिपासा उच्‍चारो पस्सावो डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सा – इमे वुच्‍चन्ति पाकटपरिस्सया।

Kati parissayā loketi. Katīti kati kittakā kīvatakā kīvabahukā. Parissayāti dve parissayā – pākaṭaparissayā ca paṭicchannaparissayā ca. Katame pākaṭaparissayā? Sīhā byagghā dīpī acchā taracchā kokā mahiṃsā hatthī ahi vicchikā satapadī, corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vā, cakkhurogo sotarogo ghānarogo jivhārogo kāyarogo sīsarogo kaṇṇarogo mukharogo dantarogo kāso sāso pināso ḍāho jaro kucchirogo mucchā pakkhandikā sūlā visūcikā kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso apamāro daddu kaṇḍu kacchu rakhasā vitacchikā lohitaṃ pittaṃ madhumeho aṃsā piḷakā bhagandalā, pittasamuṭṭhānā ābādhā…pe… sītaṃ uṇhaṃ jighacchā pipāsā uccāro passāvo ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassā – ime vuccanti pākaṭaparissayā.

कतमे पटिच्छन्‍नपरिस्सया? कायदुच्‍चरितं वचीदुच्‍चरितं मनोदुच्‍चरितं कामच्छन्दनीवरणं ब्यापादनीवरणं थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चनीवरणं विचिकिच्छानीवरणं रागो दोसो मोहो कोधो उपनाहो मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यं थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदो पमादो, सब्बे किलेसा सब्बे दुच्‍चरिता सब्बे दरथा सब्बे परिळाहा सब्बे सन्तापा सब्बाकुसलाभिसङ्खारा – इमे वुच्‍चन्ति पटिच्छन्‍नपरिस्सया।

Katame paṭicchannaparissayā? Kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ byāpādanīvaraṇaṃ thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ vicikicchānīvaraṇaṃ rāgo doso moho kodho upanāho makkho paḷāso issā macchariyaṃ māyā sāṭheyyaṃ thambho sārambho māno atimāno mado pamādo, sabbe kilesā sabbe duccaritā sabbe darathā sabbe pariḷāhā sabbe santāpā sabbākusalābhisaṅkhārā – ime vuccanti paṭicchannaparissayā.

परिस्सयाति केनट्ठेन परिस्सया? परिसहन्तीति परिस्सया, परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया, तत्रासयाति परिस्सया।

Parissayāti kenaṭṭhena parissayā? Parisahantīti parissayā, parihānāya saṃvattantīti parissayā, tatrāsayāti parissayā.

कथं परिसहन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया तं पुग्गलं सहन्ति परिसहन्ति अभिभवन्ति अज्झोत्थरन्ति परियादियन्ति मद्दन्ति। एवं परिसहन्तीति – परिस्सया।

Kathaṃ parisahantīti parissayā? Te parissayā taṃ puggalaṃ sahanti parisahanti abhibhavanti ajjhottharanti pariyādiyanti maddanti. Evaṃ parisahantīti – parissayā.

कथं परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। कतमेसं कुसलानं धम्मानं? सम्मापटिपदाय अनुलोमपटिपदाय अपच्‍चनीकपटिपदाय अविरुद्धपटिपदाय अन्वत्थपटिपदाय धम्मानुधम्मपटिपदाय सीलेसु परिपूरकारिताय इन्द्रियेसु गुत्तद्वारताय भोजने मत्तञ्‍ञुताय जागरियानुयोगस्स सतिसम्पजञ्‍ञस्स चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं भावनानुयोगस्स चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं चतुन्‍नं इद्धिपादानं पञ्‍चन्‍नं इन्द्रियानं पञ्‍चन्‍नं बलानं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनानुयोगस्स – इमेसं कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। एवं परिहानाय संवत्तन्तीति – परिस्सया।

Kathaṃ parihānāya saṃvattantīti parissayā? Te parissayā kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Katamesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ? Sammāpaṭipadāya anulomapaṭipadāya apaccanīkapaṭipadāya aviruddhapaṭipadāya anvatthapaṭipadāya dhammānudhammapaṭipadāya sīlesu paripūrakāritāya indriyesu guttadvāratāya bhojane mattaññutāya jāgariyānuyogassa satisampajaññassa catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ bhāvanānuyogassa catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa – imesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Evaṃ parihānāya saṃvattantīti – parissayā.

कथं तत्रासयाति परिस्सया? तत्थेते पापका अकुसला धम्मा उप्पज्‍जन्ति अत्तभावसन्‍निस्सया। यथा बिले बिलासया पाणा सयन्ति, दके दकासया पाणा सयन्ति, वने वनासया पाणा सयन्ति, रुक्खे रुक्खासया पाणा सयन्ति; एवमेव तत्थेते पापका अकुसला धम्मा उप्पज्‍जन्ति अत्तभावसन्‍निस्सयाति। एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Kathaṃ tatrāsayāti parissayā? Tatthete pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayā. Yathā bile bilāsayā pāṇā sayanti, dake dakāsayā pāṇā sayanti, vane vanāsayā pāṇā sayanti, rukkhe rukkhāsayā pāṇā sayanti; evameva tatthete pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayāti. Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता –

Vuttañhetaṃ bhagavatā –

‘‘सान्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं न फासु विहरति। कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्‍जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा सञ्‍ञोजनिया, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिकोति वुच्‍चति। ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्‍चति।

‘‘Sāntevāsiko, bhikkhave, bhikkhu sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati. Kathañca, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati? Idha, bhikkhave, bhikkhuno cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjanti pāpakā akusalā dhammā sarasaṅkappā saññojaniyā, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsikoti vuccati. Te naṃ samudācaranti, samudācaranti naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्‍ञाय उप्पज्‍जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा सञ्‍ञोजनिया, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिकोति वुच्‍चति। ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्‍चति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरती’’ति। एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā… manasā dhammaṃ viññāya uppajjanti pāpakā akusalā dhammā sarasaṅkappā saññojaniyā, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsikoti vuccati. Te naṃ samudācaranti, samudācaranti naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharatī’’ti. Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता –

Vuttañhetaṃ bhagavatā –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्‍चत्थिका। कतमे तयो? लोभो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्‍चत्थिको, दोसो, भिक्खवे…पे॰… मोहो , भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्‍चत्थिको। इमे खो, भिक्खवे, तयो अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्‍चत्थिका’’।

‘‘Tayome, bhikkhave, antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā. Katame tayo? Lobho, bhikkhave, antarāmalo antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko, doso, bhikkhave…pe… moho , bhikkhave, antarāmalo antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko. Ime kho, bhikkhave, tayo antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā’’.

‘‘अनत्थजननो लोभो, लोभो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘लुद्धो अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सति।

‘‘Luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं ⁶³ तदा होति, यं लोभो सहते नरं॥

Andhantamaṃ ⁶⁴ tadā hoti, yaṃ lobho sahate naraṃ.

‘‘अनत्थजननो दोसो, दोसो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano doso, doso cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘कुद्धो अत्थं न जानाति, कुद्धो धम्मं न पस्सति।

‘‘Kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं तदा होति, यं दोसो सहते नरं॥

Andhantamaṃ tadā hoti, yaṃ doso sahate naraṃ.

‘‘अनत्थजननो मोहो, मोहो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano moho, moho cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘मूळ्हो अत्थं न जानाति, मूळ्हो धम्मं न पस्सति।

‘‘Mūḷho atthaṃ na jānāti, mūḷho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं तदा होति, यं मोहो सहते नर’’न्ति॥

Andhantamaṃ tadā hoti, yaṃ moho sahate nara’’nti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया। वुत्तञ्हेतं भगवता –

Evampi tatrāsayāti – parissayā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

‘‘तयो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। कतमे तयो ? लोभो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्‍जमानो उप्पज्‍जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय; दोसो खो , महाराज…पे॰… मोहो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्‍जमानो उप्पज्‍जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। इमे खो, महाराज, तयो पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराया’’ति।

‘‘Tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya. Katame tayo ? Lobho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya; doso kho , mahārāja…pe… moho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya. Ime kho, mahārāja, tayo purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāyā’’ti.

‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं।

‘‘Lobho doso ca moho ca, purisaṃ pāpacetasaṃ;

हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति॥

Hiṃsanti attasambhūtā, tacasāraṃva samphala’’nti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता –

Vuttañhetaṃ bhagavatā –

‘‘रागो च दोसो च इतोनिदाना, अरती रती लोमहंसो इतोजा।

‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā, aratī ratī lomahaṃso itojā;

इतो समुट्ठाय मनोवितक्‍का, कुमारका धङ्कमिवोस्सजन्ती’’ति॥

Ito samuṭṭhāya manovitakkā, kumārakā dhaṅkamivossajantī’’ti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया। लोकेति मनुस्सलोकेति – कति परिस्सया लोके।

Evampi tatrāsayāti – parissayā. Loketi manussaloketi – kati parissayā loke.

गच्छतो अगतं दिसन्ति। अगता दिसा वुच्‍चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। अगतपुब्बा सा दिसा न सा दिसा गतपुब्बा इमिना दीघेन अद्धुना।

Gacchato agataṃ disanti. Agatā disā vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Agatapubbā sā disā na sā disā gatapubbā iminā dīghena addhunā.

‘‘समतित्तिकं अनवसेसं, तेलपत्तं यथा परिहरेय्य।

‘‘Samatittikaṃ anavasesaṃ, telapattaṃ yathā parihareyya;

एवं सचित्तमनुरक्खे, पत्थयानो ⁶⁵ दिसं अगतपुब्बं’’॥

Evaṃ sacittamanurakkhe, patthayāno ⁶⁶ disaṃ agatapubbaṃ’’.

अगतपुब्बं दिसं वजतो गच्छतो अभिक्‍कमतोति – गच्छतो अगतं दिसं।

Agatapubbaṃ disaṃ vajato gacchato abhikkamatoti – gacchato agataṃ disaṃ.

ये भिक्खु अभिसम्भवेति। येति ये परिस्सये अभिसम्भवेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – ये भिक्खु अभिसम्भवे।

Ye bhikkhu abhisambhaveti. Yeti ye parissaye abhisambhaveyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – ye bhikkhu abhisambhave.

पन्तम्हि सयनासनेति। अन्ते पन्ते परियन्ते सेलन्ते वा वनन्ते वा नदन्ते वा उदकन्ते वा यत्थ न कसीयति न वपीयति, जनन्तं अतिक्‍कमित्वा मनुस्सानं अनुपचारे सेनासनेति – पन्तम्हि सयनासने।

Pantamhisayanāsaneti. Ante pante pariyante selante vā vanante vā nadante vā udakante vā yattha na kasīyati na vapīyati, janantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāre senāsaneti – pantamhi sayanāsane.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘कति परिस्सया लोके, गच्छतो अगतं दिसं।

‘‘Kati parissayā loke, gacchato agataṃ disaṃ;

ये भिक्खु अभिसम्भवे, पन्तम्हि सयनासने’’ति॥

Ye bhikkhu abhisambhave, pantamhi sayanāsane’’ti.

१९६.

196.

क्यास्स ब्यप्पथयो अस्सु, क्यास्सस्सु इध गोचरा।

Kyāssa byappathayo assu, kyāssassu idha gocarā;

कानि सीलब्बतानास्सु, पहितत्तस्स भिक्खुनो॥

Kāni sīlabbatānāssu, pahitattassa bhikkhuno.

क्यास्स ब्यप्पथयो अस्सूति। कीदिसेन ब्यप्पथेन समन्‍नागतो अस्स किंसण्ठितेन किंपकारेन किंपटिभागेनाति वचीपारिसुद्धिं पुच्छति। कतमा वचीपारिसुद्धि? इध भिक्खु मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो होति सच्‍चवादी सच्‍चसन्धो थेतो पच्‍चयिको अविसंवादको लोकस्स। पिसुणं वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, इतो सुत्वा न अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा न इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय, इति भिन्‍नानं वा सन्धाता, सहितानं वा अनुप्पदाता समग्गारामो समग्गरतो समग्गनन्दी समग्गकरणिं वाचं भासिता होति। फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति; या सा वाचा नेला कण्णसुखा पेमनीया हदयङ्गमा पोरी बहुजनकन्ता बहुजनमनापा तथारूपिं वाचं भासिता होति। सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति कालवादी भूतवादी अत्थवादी धम्मवादी विनयवादी, निधानवतिं वाचं भासिता होति कालेन सापदेसं परियन्तवतिं अत्थसंहितं। चतूहि वचीसुचरितेहि समन्‍नागतो चतुदोसापगतं वाचं भासति, बात्तिंसाय तिरच्छानकथाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरति। दस कथावत्थूनि कथेति, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथं सन्तुट्ठिकथं पविवेककथं असंसग्गकथं वीरियारम्भकथं सीलकथं समाधिकथं पञ्‍ञाकथं विमुत्तिकथं विमुत्तिञाणदस्सनकथं सतिपट्ठानकथं सम्मप्पधानकथं इद्धिपादकथं इन्द्रियकथं बलकथं बोज्झङ्गकथं मग्गकथं फलकथं निब्बानकथं कथेति । वाचाय यतो यत्तो पटियत्तो गुत्तो गोपितो रक्खितो संवुतो – अयं वचीपारिसुद्धि। एदिसाय वचीपारिसुद्धिया समन्‍नागतो अस्साति – क्यास्स ब्यप्पथयो अस्सु।

Kyāssa byappathayo assūti. Kīdisena byappathena samannāgato assa kiṃsaṇṭhitena kiṃpakārena kiṃpaṭibhāgenāti vacīpārisuddhiṃ pucchati. Katamā vacīpārisuddhi? Idha bhikkhu musāvādaṃ pahāya musāvādā paṭivirato hoti saccavādī saccasandho theto paccayiko avisaṃvādako lokassa. Pisuṇaṃ vācaṃ pahāya pisuṇāya vācāya paṭivirato hoti, ito sutvā na amutra akkhātā imesaṃ bhedāya, amutra vā sutvā na imesaṃ akkhātā amūsaṃ bhedāya, iti bhinnānaṃ vā sandhātā, sahitānaṃ vā anuppadātā samaggārāmo samaggarato samagganandī samaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitā hoti. Pharusaṃ vācaṃ pahāya pharusāya vācāya paṭivirato hoti; yā sā vācā nelā kaṇṇasukhā pemanīyā hadayaṅgamā porī bahujanakantā bahujanamanāpā tathārūpiṃ vācaṃ bhāsitā hoti. Samphappalāpaṃ pahāya samphappalāpā paṭivirato hoti kālavādī bhūtavādī atthavādī dhammavādī vinayavādī, nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsitā hoti kālena sāpadesaṃ pariyantavatiṃ atthasaṃhitaṃ. Catūhi vacīsucaritehi samannāgato catudosāpagataṃ vācaṃ bhāsati, bāttiṃsāya tiracchānakathāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharati. Dasa kathāvatthūni katheti, seyyathidaṃ – appicchakathaṃ santuṭṭhikathaṃ pavivekakathaṃ asaṃsaggakathaṃ vīriyārambhakathaṃ sīlakathaṃ samādhikathaṃ paññākathaṃ vimuttikathaṃ vimuttiñāṇadassanakathaṃ satipaṭṭhānakathaṃ sammappadhānakathaṃ iddhipādakathaṃ indriyakathaṃ balakathaṃ bojjhaṅgakathaṃ maggakathaṃ phalakathaṃ nibbānakathaṃ katheti . Vācāya yato yatto paṭiyatto gutto gopito rakkhito saṃvuto – ayaṃ vacīpārisuddhi. Edisāya vacīpārisuddhiyā samannāgato assāti – kyāssa byappathayo assu.

क्यास्सस्सु इध गोचराति। कीदिसेन गोचरेन समन्‍नागतो अस्स किंसण्ठितेन किंपकारेन किंपटिभागेनाति गोचरं पुच्छति। अत्थि गोचरो, अत्थि अगोचरो।

Kyāssassu idha gocarāti. Kīdisena gocarena samannāgato assa kiṃsaṇṭhitena kiṃpakārena kiṃpaṭibhāgenāti gocaraṃ pucchati. Atthi gocaro, atthi agocaro.

कतमो अगोचरो? इधेकच्‍चो वेसियागोचरो वा होति, विधवागोचरो वा होति, थुल्‍लकुमारीगोचरो ⁶⁷ वा होति, पण्डकगोचरो वा होति, भिक्खुनीगोचरो वा होति, पानागारगोचरो वा होति, संसट्ठो विहरति राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि अननुलोमिकेन संसग्गेन। यानि वा पन तानि कुलानि अस्सद्धानि अप्पसन्‍नानि अनोपानभूतानि अक्‍कोसकपरिभासकानि अनत्थकामानि अहितकामानि अफासुकामानि अयोगक्खेमकामानि भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं, तथारूपानि कुलानि सेवति भजति पयिरुपासति – अयं वुच्‍चति अगोचरो।

Katamo agocaro? Idhekacco vesiyāgocaro vā hoti, vidhavāgocaro vā hoti, thullakumārīgocaro ⁶⁸ vā hoti, paṇḍakagocaro vā hoti, bhikkhunīgocaro vā hoti, pānāgāragocaro vā hoti, saṃsaṭṭho viharati rājūhi rājamahāmattehi titthiyehi titthiyasāvakehi ananulomikena saṃsaggena. Yāni vā pana tāni kulāni assaddhāni appasannāni anopānabhūtāni akkosakaparibhāsakāni anatthakāmāni ahitakāmāni aphāsukāmāni ayogakkhemakāmāni bhikkhūnaṃ bhikkhunīnaṃ upāsakānaṃ upāsikānaṃ, tathārūpāni kulāni sevati bhajati payirupāsati – ayaṃ vuccati agocaro.

अथ वा अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो असंवुतो गच्छति, हत्थिं ओलोकेन्तो, अस्सं ओलोकेन्तो, रथं ओलोकेन्तो, पत्तिं ओलोकेन्तो, इत्थियो ओलोकेन्तो, पुरिसे ओलोकेन्तो, कुमारिकायो ओलोकेन्तो, कुमारके ओलोकेन्तो, अन्तरापणं ओलोकेन्तो, घरमुखानि ओलोकेन्तो, उद्धं ओलोकेन्तो ⁶⁹, अधो ओलोकेन्तो, दिसाविदिसं विपेक्खमानो गच्छति – अयम्पि वुच्‍चति अगोचरो।

Atha vā antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno asaṃvuto gacchati, hatthiṃ olokento, assaṃ olokento, rathaṃ olokento, pattiṃ olokento, itthiyo olokento, purise olokento, kumārikāyo olokento, kumārake olokento, antarāpaṇaṃ olokento, gharamukhāni olokento, uddhaṃ olokento ⁷⁰, adho olokento, disāvidisaṃ vipekkhamāno gacchati – ayampi vuccati agocaro.

अथ वा चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं…पे॰… मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झा दोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स न संवराय पटिपज्‍जति, न रक्खति मनिन्द्रियं मनिन्द्रिये न संवरं आपज्‍जति – अयम्पि वुच्‍चति अगोचरो।

Atha vā cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhī hoti anubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ…pe… manindriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhā domanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa na saṃvarāya paṭipajjati, na rakkhati manindriyaṃ manindriye na saṃvaraṃ āpajjati – ayampi vuccati agocaro.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्‍चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं पाणिस्सरं वेताळं कुम्भथूणं सोभनकं चण्डालं वंसं धोवनं हत्थियुद्धं अस्सयुद्धं महिंसयुद्धं उसभयुद्धं अजयुद्धं मेण्डयुद्धं कुक्‍कुटयुद्धं वट्टकयुद्धं दण्डयुद्धं मुट्ठियुद्धं निब्बुद्धं उय्योधिकं बलग्गं सेनाब्यूहं अनीकदस्सनं इति वा इति, एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्तो होति – अयम्पि वुच्‍चति अगोचरो।

Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ pekkhaṃ akkhānaṃ pāṇissaraṃ vetāḷaṃ kumbhathūṇaṃ sobhanakaṃ caṇḍālaṃ vaṃsaṃ dhovanaṃ hatthiyuddhaṃ assayuddhaṃ mahiṃsayuddhaṃ usabhayuddhaṃ ajayuddhaṃ meṇḍayuddhaṃ kukkuṭayuddhaṃ vaṭṭakayuddhaṃ daṇḍayuddhaṃ muṭṭhiyuddhaṃ nibbuddhaṃ uyyodhikaṃ balaggaṃ senābyūhaṃ anīkadassanaṃ iti vā iti, evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyutto hoti – ayampi vuccati agocaro.

पञ्‍चपि कामगुणा अगोचरा। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘मा, भिक्खवे, अगोचरे चरथ परविसये। अगोचरे, भिक्खवे, चरतं परविसये लच्छति मारो ओतारं, लच्छति मारो आरम्मणं। को च, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो? यदिदं पञ्‍च कामगुणा। कतमे पञ्‍च? चक्खुविञ्‍ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्‍ञेय्या सद्दा… घानविञ्‍ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्‍ञेय्या रसा… कायविञ्‍ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। अयं वुच्‍चति, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो’’ – अयम्पि वुच्‍चति अगोचरो।

Pañcapi kāmaguṇā agocarā. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘mā, bhikkhave, agocare caratha paravisaye. Agocare, bhikkhave, carataṃ paravisaye lacchati māro otāraṃ, lacchati māro ārammaṇaṃ. Ko ca, bhikkhave, bhikkhuno agocaro paravisayo? Yadidaṃ pañca kāmaguṇā. Katame pañca? Cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, sotaviññeyyā saddā… ghānaviññeyyā gandhā… jivhāviññeyyā rasā… kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhuno agocaro paravisayo’’ – ayampi vuccati agocaro.

कतमो गोचरो? इध भिक्खु न वेसियागोचरो होति, न विधवागोचरो होति, न थुल्‍लकुमारीगोचरो होति, न पण्डकगोचरो होति, न भिक्खुनीगोचरो होति, न पानागारगोचरो होति, असंसट्ठो विहरति राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि अननुलोमिकेन संसग्गेन। यानि वा पन तानि कुलानि सद्धानि पसन्‍नानि ओपानभूतानि कासावपज्‍जोतानि इसिवातपटिवातानि अत्थकामानि हितकामानि फासुकामानि योगक्खेमकामानि भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं, तथारूपानि कुलानि सेवति भजति पयिरुपासति – अयम्पि वुच्‍चति गोचरो।

Katamo gocaro? Idha bhikkhu na vesiyāgocaro hoti, na vidhavāgocaro hoti, na thullakumārīgocaro hoti, na paṇḍakagocaro hoti, na bhikkhunīgocaro hoti, na pānāgāragocaro hoti, asaṃsaṭṭho viharati rājūhi rājamahāmattehi titthiyehi titthiyasāvakehi ananulomikena saṃsaggena. Yāni vā pana tāni kulāni saddhāni pasannāni opānabhūtāni kāsāvapajjotāni isivātapaṭivātāni atthakāmāni hitakāmāni phāsukāmāni yogakkhemakāmāni bhikkhūnaṃ bhikkhunīnaṃ upāsakānaṃ upāsikānaṃ, tathārūpāni kulāni sevati bhajati payirupāsati – ayampi vuccati gocaro.

अथ वा भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो संवुतो गच्छति, न हत्थिं ओलोकेन्तो, न अस्सं ओलोकेन्तो, न रथं ओलोकेन्तो, न पत्तिं ओलोकेन्तो…पे॰… न दिसाविदिसं विपेक्खमानो गच्छति – अयम्पि वुच्‍चति गोचरो।

Atha vā bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno saṃvuto gacchati, na hatthiṃ olokento, na assaṃ olokento, na rathaṃ olokento, na pattiṃ olokento…pe… na disāvidisaṃ vipekkhamāno gacchati – ayampi vuccati gocaro.

अथ वा भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति…पे॰… मनिन्द्रिये संवरं आपज्‍जति – अयम्पि वुच्‍चति गोचरो।

Atha vā bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti…pe… manindriye saṃvaraṃ āpajjati – ayampi vuccati gocaro.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अननुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्‍चं गीतं वादितं…पे॰… अनीकदस्सनं इति वा इति, एवरूपा विसूकदस्सना पटिविरतो होति – अयम्पि वुच्‍चति गोचरो।

Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ ananuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ…pe… anīkadassanaṃ iti vā iti, evarūpā visūkadassanā paṭivirato hoti – ayampi vuccati gocaro.

चत्तारोपि सतिपट्ठाना गोचरो। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘गोचरे, भिक्खवे, चरथ सके पेत्तिके विसये। गोचरे, भिक्खवे, चरतं सके पेत्तिके विसये न लच्छति मारो ओतारं, न लच्छति मारो आरम्मणं। को च, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो? यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना। कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति, वेदनासु…पे॰ … चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं। अयं वुच्‍चति, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो – अयम्पि वुच्‍चति गोचरो। एदिसेन गोचरेन समन्‍नागतो अस्सा’’ति – क्यास्सस्सु इध गोचरा।

Cattāropi satipaṭṭhānā gocaro. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘gocare, bhikkhave, caratha sake pettike visaye. Gocare, bhikkhave, carataṃ sake pettike visaye na lacchati māro otāraṃ, na lacchati māro ārammaṇaṃ. Ko ca, bhikkhave, bhikkhuno gocaro sako pettiko visayo? Yadidaṃ cattāro satipaṭṭhānā. Katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu kāye kāyānupassī viharati, vedanāsu…pe. … citte…pe… dhammesu dhammānupassī viharati ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhuno gocaro sako pettiko visayo – ayampi vuccati gocaro. Edisena gocarena samannāgato assā’’ti – kyāssassu idha gocarā.

कानि सीलब्बतानास्सूति। कीदिसेन सीलब्बतेन समन्‍नागतो अस्स किंसण्ठितेन किंपकारेन किंपटिभागेनाति सीलब्बतपारिसुद्धिं पुच्छति। कतमा सीलब्बतपारिसुद्धि? अत्थि सीलञ्‍चेव वतञ्‍च, अत्थि वतं न सीलं। कतमं सीलञ्‍चेव वतञ्‍च? इध भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्‍नो, अणुमत्तेसु वज्‍जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु। यो तत्थ सञ्‍ञमो संवरो अवीतिक्‍कमो – इदं सीलं। यं समादानं – तं वतं । संवरट्ठेन सीलं, समादानट्ठेन वतं – इदं वुच्‍चति सीलञ्‍चेव वतञ्‍च।

Kānisīlabbatānāssūti. Kīdisena sīlabbatena samannāgato assa kiṃsaṇṭhitena kiṃpakārena kiṃpaṭibhāgenāti sīlabbatapārisuddhiṃ pucchati. Katamā sīlabbatapārisuddhi? Atthi sīlañceva vatañca, atthi vataṃ na sīlaṃ. Katamaṃ sīlañceva vatañca? Idha bhikkhu sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno, aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu. Yo tattha saññamo saṃvaro avītikkamo – idaṃ sīlaṃ. Yaṃ samādānaṃ – taṃ vataṃ . Saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, samādānaṭṭhena vataṃ – idaṃ vuccati sīlañceva vatañca.

कतमं वतं न सीलं? अट्ठ धुतङ्गानि – आरञ्‍ञिकङ्गं, पिण्डपातिकङ्गं, पंसुकूलिकङ्गं, तेचीवरिकङ्गं, सपदानचारिकङ्गं, खलुपच्छाभत्तिकङ्गं, नेसज्‍जिकङ्गं, यथासन्थतिकङ्गं – इदं वुच्‍चति वतं न सीलं। वीरियसमादानम्पि वुच्‍चति वतं न सीलं। कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतु, सरीरे उपसुस्सतु मंसलोहितं, यं तं पुरिसथामेन पुरिसबलेन पुरिसवीरियेन पुरिसपरक्‍कमेन पत्तब्बं न तं अपापुणित्वा वीरियस्स सण्ठानं भविस्सतीति – चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं न सीलं।

Katamaṃ vataṃ na sīlaṃ? Aṭṭha dhutaṅgāni – āraññikaṅgaṃ, piṇḍapātikaṅgaṃ, paṃsukūlikaṅgaṃ, tecīvarikaṅgaṃ, sapadānacārikaṅgaṃ, khalupacchābhattikaṅgaṃ, nesajjikaṅgaṃ, yathāsanthatikaṅgaṃ – idaṃ vuccati vataṃ na sīlaṃ. Vīriyasamādānampi vuccati vataṃ na sīlaṃ. Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, sarīre upasussatu maṃsalohitaṃ, yaṃ taṃ purisathāmena purisabalena purisavīriyena purisaparakkamena pattabbaṃ na taṃ apāpuṇitvā vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatīti – cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ na sīlaṃ.

‘‘नासिस्सं न पिविस्सामि, विहारतो न निक्खमे ⁷¹।

‘‘Nāsissaṃ na pivissāmi, vihārato na nikkhame ⁷²;

नपि पस्सं निपातेस्सं, तण्हासल्‍ले अनूहते’’ति॥

Napi passaṃ nipātessaṃ, taṇhāsalle anūhate’’ti.

चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं न सीलं। न तावाहं इमं पल्‍लङ्कं भिन्दिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्‍चिस्सतीति – चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं, न सीलं। न तावाहं इमम्हा आसना वुट्ठहिस्सामि… न तावाहं इमम्हा चङ्कमा ओरोहिस्सामि… विहारा निक्खमिस्सामि… अड्ढयोगा निक्खमिस्सामि… पासादा निक्खमिस्सामि… हम्मिया… गुहाय… लेणा… कुटिया… कूटागारा… अट्टा… माळा… उद्दण्डा… उपट्ठानसालाय… मण्डपा… रुक्खमूला निक्खमिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्‍चिस्सतीति – चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं, न सीलं। इमस्मिञ्‍ञेव पुब्बण्हसमयं अरियधम्मं आहरिस्सामि समाहरिस्सामि अधिगच्छिस्सामि फस्सयिस्सामि सच्छिकरिस्सामीति – चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं, न सीलं। इमस्मिञ्‍ञेव मज्झन्हिकसमयं… सायन्हसमयं … पुरेभत्तं… पच्छाभत्तं… पुरिमयामं… मज्झिमयामं… पच्छिमयामं… काळे… जुण्हे… वस्से… हेमन्ते… गिम्हे… पुरिमे वयोखन्धे… मज्झिमे वयोखन्धे… पच्छिमे वयोखन्धे अरियधम्मं आहरिस्सामि समाहरिस्सामि अधिगच्छिस्सामि फस्सयिस्सामि सच्छिकरिस्सामीति – चित्तं पग्गण्हाति पदहति। एवरूपम्पि वीरियसमादानं वुच्‍चति वतं, न सीलं – अयं सीलब्बतपारिसुद्धि। एदिसाय ⁷³ सीलब्बतपारिसुद्धिया समन्‍नागतो अस्साति – कानि सीलब्बतानास्सु।

Cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ na sīlaṃ. Na tāvāhaṃ imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatīti – cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ, na sīlaṃ. Na tāvāhaṃ imamhā āsanā vuṭṭhahissāmi… na tāvāhaṃ imamhā caṅkamā orohissāmi… vihārā nikkhamissāmi… aḍḍhayogā nikkhamissāmi… pāsādā nikkhamissāmi… hammiyā… guhāya… leṇā… kuṭiyā… kūṭāgārā… aṭṭā… māḷā… uddaṇḍā… upaṭṭhānasālāya… maṇḍapā… rukkhamūlā nikkhamissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatīti – cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ, na sīlaṃ. Imasmiññeva pubbaṇhasamayaṃ ariyadhammaṃ āharissāmi samāharissāmi adhigacchissāmi phassayissāmi sacchikarissāmīti – cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ, na sīlaṃ. Imasmiññeva majjhanhikasamayaṃ… sāyanhasamayaṃ … purebhattaṃ… pacchābhattaṃ… purimayāmaṃ… majjhimayāmaṃ… pacchimayāmaṃ… kāḷe… juṇhe… vasse… hemante… gimhe… purime vayokhandhe… majjhime vayokhandhe… pacchime vayokhandhe ariyadhammaṃ āharissāmi samāharissāmi adhigacchissāmi phassayissāmi sacchikarissāmīti – cittaṃ paggaṇhāti padahati. Evarūpampi vīriyasamādānaṃ vuccati vataṃ, na sīlaṃ – ayaṃ sīlabbatapārisuddhi. Edisāya ⁷⁴ sīlabbatapārisuddhiyā samannāgato assāti – kāni sīlabbatānāssu.

पहितत्तस्स भिक्खुनोति। पहितत्तस्साति आरद्धवीरियस्स थामगतस्स दळ्हपरक्‍कमस्स अनिक्खित्तच्छन्दस्स अनिक्खित्तधुरस्स कुसलेसु धम्मेसु। अथ वा पेसितत्तस्स यस्सत्थाय पेसितो अत्तत्थे च ञाये च लक्खणे च कारणे च ठानाठाने च। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति पेसितत्तस्स …पे॰… ‘‘जातिपच्‍चया जरामरण’’न्ति पेसितत्तस्स, ‘‘अविज्‍जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति पेसितत्तस्स…पे॰… ‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति पेसितत्तस्स…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘इमे आसवा’’ति पेसितत्तस्स…पे॰… ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति पेसितत्तस्स, ‘‘इमे धम्मा अभिञ्‍ञेय्या’’ति पेसितत्तस्स…पे॰… ‘‘इमे धम्मा सच्छिकातब्बा’’ति पेसितत्तस्स, छन्‍नं फस्सायतनानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च पेसितत्तस्स, पञ्‍चन्‍नं उपादानक्खन्धानं… चतुन्‍नं महाभूतानं समुदयञ्‍च अत्थङ्गमञ्‍च अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च पेसितत्तस्स, ‘‘यं किञ्‍चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्त्न्त्ति पेसितत्तस्स। भिक्खुनोति पुथुज्‍जनकल्याणकस्स वा भिक्खुनो सेक्खस्स वा भिक्खुनोति – पहितत्तस्स भिक्खुनो।

Pahitattassa bhikkhunoti. Pahitattassāti āraddhavīriyassa thāmagatassa daḷhaparakkamassa anikkhittacchandassa anikkhittadhurassa kusalesu dhammesu. Atha vā pesitattassa yassatthāya pesito attatthe ca ñāye ca lakkhaṇe ca kāraṇe ca ṭhānāṭhāne ca. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti pesitattassa, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti pesitattassa, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti pesitattassa, ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti pesitattassa …pe… ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti pesitattassa, ‘‘avijjānirodhā saṅkhāranirodho’’ti pesitattassa…pe… ‘‘jātinirodhā jarāmaraṇanirodho’’ti pesitattassa, ‘‘idaṃ dukkha’’nti pesitattassa…pe… ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti pesitattassa, ‘‘ime āsavā’’ti pesitattassa…pe… ‘‘ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadā’’ti pesitattassa, ‘‘ime dhammā abhiññeyyā’’ti pesitattassa…pe… ‘‘ime dhammā sacchikātabbā’’ti pesitattassa, channaṃ phassāyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca pesitattassa, pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ… catunnaṃ mahābhūtānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca pesitattassa, ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’ntntti pesitattassa. Bhikkhunoti puthujjanakalyāṇakassa vā bhikkhuno sekkhassa vā bhikkhunoti – pahitattassa bhikkhuno.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘क्यास्स ब्यप्पथयो अस्सु, क्यास्सस्सु इध गोचरा।

‘‘Kyāssa byappathayo assu, kyāssassu idha gocarā;

कानि सीलब्बतानास्सु, पहितत्तस्स भिक्खुनो’’ति॥

Kāni sīlabbatānāssu, pahitattassa bhikkhuno’’ti.

१९७.

197.

कं सो सिक्खं समादाय, एकोदि निपको सतो।

Kaṃ so sikkhaṃ samādāya, ekodi nipako sato;

कम्मारो रजतस्सेव, निद्धमे मलमत्तनो॥

Kammāro rajatasseva, niddhame malamattano.

कं सो सिक्खं समादायाति कं सो सिक्खं आदाय समादाय आदियित्वा समादियित्वा गण्हित्वा परामसित्वा अभिनिविसित्वाति – कं सो सिक्खं समादाय।

Kaṃso sikkhaṃ samādāyāti kaṃ so sikkhaṃ ādāya samādāya ādiyitvā samādiyitvā gaṇhitvā parāmasitvā abhinivisitvāti – kaṃ so sikkhaṃ samādāya.

एकोदि निपको सतोति। एकोदीति एकग्गचित्तो अविक्खित्तचित्तो अविसाहटमानसो समथो समाधिन्द्रियं समाधिबलं…पे॰… सम्मासमाधि। निपकोति निपको पण्डितो पञ्‍ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो, वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो। सो वुच्‍चति सतोति – सतो। कं सो सिक्खं समादायाति अधिसीलसिक्खं पुच्छति। एकोदीति अधिचित्तसिक्खं पुच्छति। निपकोति अधिपञ्‍ञासिक्खं पुच्छति। सतोति पारिसुद्धिं पुच्छतीति – कं सो सिक्खं समादाय, एकोदि निपको सतो।

Ekodi nipako satoti. Ekodīti ekaggacitto avikkhittacitto avisāhaṭamānaso samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ…pe… sammāsamādhi. Nipakoti nipako paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato, vedanāsu…pe… citte…pe… dhammesu dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato. So vuccati satoti – sato. Kaṃ so sikkhaṃ samādāyāti adhisīlasikkhaṃ pucchati. Ekodīti adhicittasikkhaṃ pucchati. Nipakoti adhipaññāsikkhaṃ pucchati. Satoti pārisuddhiṃ pucchatīti – kaṃ so sikkhaṃ samādāya, ekodi nipako sato.

कम्मारो रजतस्सेव, निद्धमे मलमत्तनोति। कम्मारो वुच्‍चति सुवण्णकारो, रजतं वुच्‍चति जातरूपं। यथा सुवण्णकारो जातरूपस्स ओळारिकम्पि मलं धमति सन्धमति निद्धमति, मज्झिमकम्पि मलं धमति सन्धमति निद्धमति, सुखुमकम्पि मलं धमति सन्धमति निद्धमति; एवमेव भिक्खु अत्तनो ओळारिकेपि किलेसे धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति, मज्झिमकेपि किलेसे… सुखुमकेपि किलेसे धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति।

Kammārorajatasseva, niddhame malamattanoti. Kammāro vuccati suvaṇṇakāro, rajataṃ vuccati jātarūpaṃ. Yathā suvaṇṇakāro jātarūpassa oḷārikampi malaṃ dhamati sandhamati niddhamati, majjhimakampi malaṃ dhamati sandhamati niddhamati, sukhumakampi malaṃ dhamati sandhamati niddhamati; evameva bhikkhu attano oḷārikepi kilese dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti, majjhimakepi kilese… sukhumakepi kilese dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti.

अथ वा भिक्खु अत्तनो रागमलं दोसमलं मोहमलं मानमलं दिट्ठिमलं किलेसमलं दुच्‍चरितमलं अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्‍ञाणकरणं पञ्‍ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिकं धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति।

Atha vā bhikkhu attano rāgamalaṃ dosamalaṃ mohamalaṃ mānamalaṃ diṭṭhimalaṃ kilesamalaṃ duccaritamalaṃ andhakaraṇaṃ acakkhukaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanikaṃ dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti.

अथ वा सम्मादिट्ठिया मिच्छादिट्ठिं धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति। सम्मासङ्कप्पेन मिच्छासङ्कप्पं…पे॰… सम्मावाचाय मिच्छावाचं… सम्माकम्मन्तेन मिच्छाकम्मन्तं… सम्माआजीवेन मिच्छाआजीवं… सम्मावायामेन मिच्छावायामं… सम्मासतिया मिच्छासतिं… सम्मासमाधिना मिच्छासमाधिं… सम्माञाणेन मिच्छाञाणं… सम्माविमुत्तिया मिच्छाविमुत्तिं धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति।

Atha vā sammādiṭṭhiyā micchādiṭṭhiṃ dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti. Sammāsaṅkappena micchāsaṅkappaṃ…pe… sammāvācāya micchāvācaṃ… sammākammantena micchākammantaṃ… sammāājīvena micchāājīvaṃ… sammāvāyāmena micchāvāyāmaṃ… sammāsatiyā micchāsatiṃ… sammāsamādhinā micchāsamādhiṃ… sammāñāṇena micchāñāṇaṃ… sammāvimuttiyā micchāvimuttiṃ dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti.

अथ वा अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन सब्बे किलेसे सब्बे दुच्‍चरिते सब्बे दरथे सब्बे परिळाहे सब्बे सन्तापे सब्बाकुसलाभिसङ्खारे धमति सन्धमति निद्धमति पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेतीति – कम्मारो रजतस्सेव निद्धमे मलमत्तनो।

Atha vā ariyena aṭṭhaṅgikena maggena sabbe kilese sabbe duccarite sabbe darathe sabbe pariḷāhe sabbe santāpe sabbākusalābhisaṅkhāre dhamati sandhamati niddhamati pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gametīti – kammāro rajatasseva niddhame malamattano.

तेनाह थेरो सारिपुत्तो –

Tenāha thero sāriputto –

‘‘कं सो सिक्खं समादाय, एकोदि निपको सतो।

‘‘Kaṃ so sikkhaṃ samādāya, ekodi nipako sato;

कम्मारो रजतस्सेव, निद्धमे मलमत्तनो’’ति॥

Kammāro rajatasseva, niddhame malamattano’’ti.

१९८.

198.

विजिगुच्छमानस्स यदिदं फासु, [सारिपुत्ताति भगवा]

Vijigucchamānassa yadidaṃ phāsu, [sāriputtāti bhagavā]

रित्तासनं सयनं सेवतो वे।

Rittāsanaṃ sayanaṃ sevato ve;

सम्बोधिकामस्स यथानुधम्मं, तं ते पवक्खामि यथा पजानं॥

Sambodhikāmassa yathānudhammaṃ, taṃ te pavakkhāmi yathā pajānaṃ.

विजिगुच्छमानस्स यदिदं फासूति। विजिगुच्छमानस्साति जातिया विजिगुच्छमानस्स, जराय… ब्याधिना… मरणेन… सोकेहि … परिदेवेहि… दुक्खेहि… दोमनस्सेहि… उपायासेहि…पे॰… दिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन विजिगुच्छमानस्स अट्टीयमानस्स ⁷⁵ हरायमानस्साति – विजिगुच्छमानस्स। यदिदं फासूति यं फासुविहारं तं कथयिस्सामि। कतमो फासुविहारो? सम्मापटिपदा अनुलोमपटिपदा अपच्‍चनीकपटिपदा अविरुद्धपटिपदा अन्वत्थपटिपदा धम्मानुधम्मपटिपदा सीलेसु परिपूरकारिता इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्‍ञुता जागरियानुयोगो सतिसम्पजञ्‍ञं चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्‍चिन्द्रियानि पञ्‍च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो निब्बानञ्‍च निब्बानगामिनी च पटिपदा – अयं फासुविहारोति – विजिगुच्छमानस्स यदिदं फासु।

Vijigucchamānassayadidaṃ phāsūti. Vijigucchamānassāti jātiyā vijigucchamānassa, jarāya… byādhinā… maraṇena… sokehi … paridevehi… dukkhehi… domanassehi… upāyāsehi…pe… diṭṭhibyasanena dukkhena vijigucchamānassa aṭṭīyamānassa ⁷⁶ harāyamānassāti – vijigucchamānassa. Yadidaṃ phāsūti yaṃ phāsuvihāraṃ taṃ kathayissāmi. Katamo phāsuvihāro? Sammāpaṭipadā anulomapaṭipadā apaccanīkapaṭipadā aviruddhapaṭipadā anvatthapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā sīlesu paripūrakāritā indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satisampajaññaṃ cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo nibbānañca nibbānagāminī ca paṭipadā – ayaṃ phāsuvihāroti – vijigucchamānassa yadidaṃ phāsu.

सारिपुत्ताति भगवाति। तं थेरं नामेनालपति। भगवाति गारवाधिवचनं। अपि च भग्गरागोति भगवा, भग्गदोसोति भगवा, भग्गमोहोति भगवा, भग्गमानोति भगवा, भग्गदिट्ठीति भगवा, भग्गकण्डकोति भगवा, भग्गकिलेसोति भगवा, भजि विभजि पविभजि ⁷⁷ धम्मरतनन्ति भगवा, भवानं अन्तकरोति भगवा, भावितकायो भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्‍ञोति भगवा; भजि वा भगवा अरञ्‍ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्‍लानसारुप्पानीति भगवा, भागी वा भगवा चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारानन्ति भगवा, भागी वा भगवा अत्थरसस्स धम्मरसस्स विमुत्तिरसस्स अधिसीलस्स अधिचित्तस्स अधिपञ्‍ञायाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं झानानं चतुन्‍नं अप्पमञ्‍ञानं चतुन्‍नं आरुप्पसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा अट्ठन्‍नं विमोक्खानं अट्ठन्‍नं अभिञ्‍ञायतनानं नवन्‍नं अनुपुब्बविहारसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं सञ्‍ञाभावनानं दसन्‍नं कसिणसमापत्तीनं आनापानस्सतिसमाधिस्स असुभसमापत्तियाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं चतुन्‍नं इद्धिपादानं पञ्‍चन्‍नं इन्द्रियानं पञ्‍चन्‍नं बलानं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्साति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं तथागतबलानं चतुन्‍नं वेसारज्‍जानं चतुन्‍नं पटिसम्भिदानं छन्‍नं अभिञ्‍ञानं छन्‍नं बुद्धधम्मानन्ति भगवा ; भगवाति नेतं नामं मातरा कतं, न पितरा कतं, न भातरा कतं, न भगिनिया कतं, न मित्तामच्‍चेहि कतं, न ञातिसालोहितेहि कतं, न समणब्राह्मणेहि कतं, न देवताहि कतं; विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्‍ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्‍ञत्ति यदिदं भगवाति – सारिपुत्ताति भगवा।

Sāriputtāti bhagavāti. Taṃ theraṃ nāmenālapati. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ. Api ca bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā, bhaggamohoti bhagavā, bhaggamānoti bhagavā, bhaggadiṭṭhīti bhagavā, bhaggakaṇḍakoti bhagavā, bhaggakilesoti bhagavā, bhaji vibhaji pavibhaji ⁷⁸ dhammaratananti bhagavā, bhavānaṃ antakaroti bhagavā, bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapaññoti bhagavā; bhaji vā bhagavā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppānīti bhagavā, bhāgī vā bhagavā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassa vimuttirasassa adhisīlassa adhicittassa adhipaññāyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ jhānānaṃ catunnaṃ appamaññānaṃ catunnaṃ āruppasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ aṭṭhannaṃ abhiññāyatanānaṃ navannaṃ anupubbavihārasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ saññābhāvanānaṃ dasannaṃ kasiṇasamāpattīnaṃ ānāpānassatisamādhissa asubhasamāpattiyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ tathāgatabalānaṃ catunnaṃ vesārajjānaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ channaṃ abhiññānaṃ channaṃ buddhadhammānanti bhagavā ; bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ; vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavāti – sāriputtāti bhagavā.

रित्तासनं सयनं सेवतो वेति। आसनं वुच्‍चति यत्थ निसीदति – मञ्‍चो पीठं भिसि तट्टिका चम्मखण्डो तिणसन्थारो पण्णसन्थारो पलालसन्थारो। सयनं वुच्‍चति सेनासनं विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहा। तं सयनासनं असप्पायरूपदस्सनेन रित्तं विवित्तं पविवित्तं, असप्पायसद्दस्सवनेन…पे॰… असप्पायेहि पञ्‍चहि कामगुणेहि रित्तं विवित्तं पविवित्तं। तं सयनासनं सेवतो निसेवतो संसेवतो पटिसेवतोति – रित्तासनं सयनं सेवतो वे।

Rittāsanaṃ sayanaṃ sevato veti. Āsanaṃ vuccati yattha nisīdati – mañco pīṭhaṃ bhisi taṭṭikā cammakhaṇḍo tiṇasanthāro paṇṇasanthāro palālasanthāro. Sayanaṃ vuccati senāsanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā. Taṃ sayanāsanaṃ asappāyarūpadassanena rittaṃ vivittaṃ pavivittaṃ, asappāyasaddassavanena…pe… asappāyehi pañcahi kāmaguṇehi rittaṃ vivittaṃ pavivittaṃ. Taṃ sayanāsanaṃ sevato nisevato saṃsevato paṭisevatoti – rittāsanaṃ sayanaṃ sevato ve.

सम्बोधिकामस्स यथानुधम्मन्ति। सम्बोधि वुच्‍चति चतूसु मग्गेसु ञाणं पञ्‍ञा पञ्‍ञिन्द्रियं पञ्‍ञाबलं…पे॰… धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीमंसा विपस्सना सम्मादिट्ठि। तं सम्बोधिं बुज्झितुकामस्स अनुबुज्झितुकामस्स पटिबुज्झितुकामस्स सम्बुज्झितुकामस्स अधिगन्तुकामस्स फस्सितुकामस्स सच्छिकातुकामस्साति – सम्बोधिकामस्स।

Sambodhikāmassa yathānudhammanti. Sambodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ…pe… dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi. Taṃ sambodhiṃ bujjhitukāmassa anubujjhitukāmassa paṭibujjhitukāmassa sambujjhitukāmassa adhigantukāmassa phassitukāmassa sacchikātukāmassāti – sambodhikāmassa.

यथानुधम्मन्ति कतमे बोधिया अनुधम्मा? सम्मापटिपदा अनुलोमपटिपदा अपच्‍चनीकपटिपदा अविरुद्धपटिपदा अन्वत्थपटिपदा धम्मानुधम्मपटिपदा सीलेसु परिपूरकारिता इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्‍ञुता जागरियानुयोगो सतिसम्पजञ्‍ञं – इमे वुच्‍चन्ति बोधिया अनुधम्मा। अथ वा चतुन्‍नं मग्गानं पुब्बभागे विपस्सना – इमे वुच्‍चन्ति बोधिया अनुधम्माति – सम्बोधिकामस्स यथानुधम्मं।

Yathānudhammanti katame bodhiyā anudhammā? Sammāpaṭipadā anulomapaṭipadā apaccanīkapaṭipadā aviruddhapaṭipadā anvatthapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā sīlesu paripūrakāritā indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satisampajaññaṃ – ime vuccanti bodhiyā anudhammā. Atha vā catunnaṃ maggānaṃ pubbabhāge vipassanā – ime vuccanti bodhiyā anudhammāti – sambodhikāmassa yathānudhammaṃ.

तं ते पवक्खामि यथा पजानन्ति। तन्ति बोधिया अनुधम्मं। पवक्खामीति पवक्खामि आचिक्खिस्सामि देसेस्सामि पञ्‍ञपेस्सामि पठपेस्सामि विवरिस्सामि विभजिस्सामि उत्तानीकरिस्सामि पकासिस्सामि। यथा पजानन्ति यथा पजानं यथा पजानन्तो आजानन्तो विजानन्तो पटिविजानन्तो पटिविज्झन्तो न इतिहितिहं न इतिकिराय न परम्पराय न पिटकसम्पदाय न तक्‍कहेतु न नयहेतु न आकारपरिवितक्‍केन न दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया सामं सयमभिञ्‍ञातं अत्तपच्‍चक्खं धम्मं, तं कथयिस्सामीति – तं ते पवक्खामि यथा पजानं।

Taṃte pavakkhāmi yathā pajānanti. Tanti bodhiyā anudhammaṃ. Pavakkhāmīti pavakkhāmi ācikkhissāmi desessāmi paññapessāmi paṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsissāmi. Yathā pajānanti yathā pajānaṃ yathā pajānanto ājānanto vijānanto paṭivijānanto paṭivijjhanto na itihitihaṃ na itikirāya na paramparāya na piṭakasampadāya na takkahetu na nayahetu na ākāraparivitakkena na diṭṭhinijjhānakkhantiyā sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhaṃ dhammaṃ, taṃ kathayissāmīti – taṃ te pavakkhāmi yathā pajānaṃ.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘विजिगुच्छमानस्स यदिदं फासु, [सारिपुत्ताति भगवा]

‘‘Vijigucchamānassa yadidaṃ phāsu, [sāriputtāti bhagavā]

रित्तासनं सयनं सेवतो वे।

Rittāsanaṃ sayanaṃ sevato ve;

सम्बोधिकामस्स यथानुधम्मं, तं ते पवक्खामि यथा पजान’’न्ति॥

Sambodhikāmassa yathānudhammaṃ, taṃ te pavakkhāmi yathā pajāna’’nti.

१९९.

199.

पञ्‍चन्‍नं धीरो भयानं न भाये, भिक्खु सतो सपरियन्तचारी।

Pañcannaṃ dhīro bhayānaṃ na bhāye, bhikkhu sato sapariyantacārī;

डंसाधिपातानं सरीसपानं ⁷⁹, मनुस्सफस्सानं चतुप्पदानं॥

Ḍaṃsādhipātānaṃ sarīsapānaṃ⁸⁰, manussaphassānaṃ catuppadānaṃ.

पञ्‍चन्‍नं धीरो भयानं न भायेति। धीरोति धीरो पण्डितो पञ्‍ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। धीरो पञ्‍चन्‍नं भयानं न भायेय्य न तसेय्य न सन्तसेय्य न उत्तसेय्य न परित्तसेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य , अभीरू अस्स अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – पञ्‍चन्‍नं धीरो भयानं न भाये।

Pañcannaṃ dhīro bhayānaṃ na bhāyeti. Dhīroti dhīro paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Dhīro pañcannaṃ bhayānaṃ na bhāyeyya na taseyya na santaseyya na uttaseyya na parittaseyya na santāsaṃ āpajjeyya , abhīrū assa acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – pañcannaṃ dhīro bhayānaṃ na bhāye.

भिक्खु सतो सपरियन्तचारीति। भिक्खूति पुथुज्‍जनकल्याणको वा भिक्खु सेक्खो वा भिक्खु। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो, वेदनासु…पे॰… चित्ते… धम्मेसु धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो – सो वुच्‍चति सतो। सपरियन्तचारीति चत्तारो परियन्ता – सीलसंवरपरियन्तो, इन्द्रियसंवरपरियन्तो, भोजने मत्तञ्‍ञुतापरियन्तो, जागरियानुयोगपरियन्तो।

Bhikkhu sato sapariyantacārīti. Bhikkhūti puthujjanakalyāṇako vā bhikkhu sekkho vā bhikkhu. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato, vedanāsu…pe… citte… dhammesu dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato – so vuccati sato. Sapariyantacārīti cattāro pariyantā – sīlasaṃvarapariyanto, indriyasaṃvarapariyanto, bhojane mattaññutāpariyanto, jāgariyānuyogapariyanto.

कतमो सीलसंवरपरियन्तो? इध भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्‍नो, अणुमत्तेसु वज्‍जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु । अन्तोपूतिभावं पच्‍चवेक्खमानो अन्तो सीलसंवरपरियन्ते चरति, मरियादं न भिन्दति – अयं सीलसंवरपरियन्तो।

Katamo sīlasaṃvarapariyanto? Idha bhikkhu sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno, aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu . Antopūtibhāvaṃ paccavekkhamāno anto sīlasaṃvarapariyante carati, mariyādaṃ na bhindati – ayaṃ sīlasaṃvarapariyanto.

कतमो इन्द्रियसंवरपरियन्तो? इध भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं…पे॰… चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्‍जति। सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्‍ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं सुसंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नान्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्‍जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्‍जति। आदित्तपरियायं पच्‍चवेक्खमानो अन्तो इन्द्रियसंवरपरियन्ते चरति, मरियादं न भिन्दति – अयं इन्द्रियसंवरपरियन्तो।

Katamo indriyasaṃvarapariyanto? Idha bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ…pe… cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjati. Sotena saddaṃ sutvā… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā… manasā dhammaṃ viññāya na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ manindriyaṃ susaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā nānvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati manindriyaṃ, manindriye saṃvaraṃ āpajjati. Ādittapariyāyaṃ paccavekkhamāno anto indriyasaṃvarapariyante carati, mariyādaṃ na bhindati – ayaṃ indriyasaṃvarapariyanto.

कतमो भोजने मत्तञ्‍ञुतापरियन्तो? इध भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय। इति पुराणञ्‍च वेदनं पटिहङ्खामि नवञ्‍च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्‍जता च फासुविहारो चाति। अक्खब्भञ्‍जनवणपटिच्छादनपुत्तमंसूपमं पच्‍चवेक्खमानो अन्तो भोजने मत्तञ्‍ञुतापरियन्ते चरति, मरियादं न भिन्दति – अयं भोजने मत्तञ्‍ञुतापरियन्तो।

Katamo bhojane mattaññutāpariyanto? Idha bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya, yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā yāpanāya vihiṃsūparatiyā brahmacariyānuggahāya. Iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmi navañca vedanaṃ na uppādessāmi, yātrā ca me bhavissati anavajjatā ca phāsuvihāro cāti. Akkhabbhañjanavaṇapaṭicchādanaputtamaṃsūpamaṃ paccavekkhamāno anto bhojane mattaññutāpariyante carati, mariyādaṃ na bhindati – ayaṃ bhojane mattaññutāpariyanto.

कतमो जागरियानुयोगपरियन्तो? इध भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्‍चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्‍ञं मनसि करित्वा, रत्तिया पच्छिमं यामं पच्‍चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति। भद्देकरत्तविहारं ⁸¹ पच्‍चवेक्खमानो अन्तो जागरियानुयोगपरियन्ते चरति, मरियादं न भिन्दति – अयं जागरियानुयोगपरियन्तोति – भिक्खु सतो सपरियन्तचारी।

Katamo jāgariyānuyogapariyanto? Idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā majjhimaṃ yāmaṃ dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ kappeti pāde pādaṃ accādhāya sato sampajāno uṭṭhānasaññaṃ manasi karitvā, rattiyā pacchimaṃ yāmaṃ paccuṭṭhāya caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti. Bhaddekarattavihāraṃ ⁸² paccavekkhamāno anto jāgariyānuyogapariyante carati, mariyādaṃ na bhindati – ayaṃ jāgariyānuyogapariyantoti – bhikkhu sato sapariyantacārī.

डंसाधिपातानं सरीसपानन्ति। डंसा वुच्‍चन्ति पिङ्गलमक्खिकायो। अधिपातका वुच्‍चन्ति सब्बापि मक्खिकायो। किंकारणा अधिपातका वुच्‍चन्ति सब्बापि मक्खिकायो? ता उप्पतित्वा उप्पतित्वा खादन्ति; तंकारणा अधिपातका वुच्‍चन्ति सब्बापि मक्खिकायो। सरीसपा वुच्‍चन्ति अहीति – डंसाधिपातानं सरीसपानं।

Ḍaṃsādhipātānaṃ sarīsapānanti. Ḍaṃsā vuccanti piṅgalamakkhikāyo. Adhipātakā vuccanti sabbāpi makkhikāyo. Kiṃkāraṇā adhipātakā vuccanti sabbāpi makkhikāyo? Tā uppatitvā uppatitvā khādanti; taṃkāraṇā adhipātakā vuccanti sabbāpi makkhikāyo. Sarīsapā vuccanti ahīti – ḍaṃsādhipātānaṃ sarīsapānaṃ.

मनुस्सफस्सानं चतुप्पदानन्ति। मनुस्सफस्सा वुच्‍चन्ति चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वा। ते भिक्खुं पञ्हं वा पुच्छेय्युं वादं वा आरोपेय्युं अक्‍कोसेय्युं परिभासेय्युं रोसेय्युं विरोसेय्युं हिंसेय्युं विहिंसेय्युं हेठेय्युं विहेठेय्युं घातेय्युं उपघातेय्युं उपघातं वा करेय्युं। यो कोचि मनुस्सतो उपघातो – मनुस्सफस्सो। चतुप्पदानन्ति सीहा ब्यग्घा दीपि अच्छा तरच्छा कोका महिंसा हत्थी। ते भिक्खुं मद्देय्युं खादेय्युं हिंसेय्युं विहिंसेय्युं हेठेय्युं विहेठेय्युं घातेय्युं उपघातेय्युं उपघातं वा करेय्युं। चतुप्पदतो उपघातो यं किञ्‍चि चतुप्पदभयन्ति – मनुस्सफस्सानं चतुप्पदानं।

Manussaphassānaṃcatuppadānanti. Manussaphassā vuccanti corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vā. Te bhikkhuṃ pañhaṃ vā puccheyyuṃ vādaṃ vā āropeyyuṃ akkoseyyuṃ paribhāseyyuṃ roseyyuṃ viroseyyuṃ hiṃseyyuṃ vihiṃseyyuṃ heṭheyyuṃ viheṭheyyuṃ ghāteyyuṃ upaghāteyyuṃ upaghātaṃ vā kareyyuṃ. Yo koci manussato upaghāto – manussaphasso. Catuppadānanti sīhā byagghā dīpi acchā taracchā kokā mahiṃsā hatthī. Te bhikkhuṃ maddeyyuṃ khādeyyuṃ hiṃseyyuṃ vihiṃseyyuṃ heṭheyyuṃ viheṭheyyuṃ ghāteyyuṃ upaghāteyyuṃ upaghātaṃ vā kareyyuṃ. Catuppadato upaghāto yaṃ kiñci catuppadabhayanti – manussaphassānaṃ catuppadānaṃ.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘पञ्‍चन्‍नं धीरो भयानं न भाये, भिक्खु सतो सपरियन्तचारी।

‘‘Pañcannaṃ dhīro bhayānaṃ na bhāye, bhikkhu sato sapariyantacārī;

डंसाधिपातानं सरीसपानं, मनुस्सफस्सानं चतुप्पदान’’न्ति॥

Ḍaṃsādhipātānaṃ sarīsapānaṃ, manussaphassānaṃ catuppadāna’’nti.

२००.

200.

परधम्मिकानम्पि न सन्तसेय्य, दिस्वापि तेसं बहुभेरवानि।

Paradhammikānampi na santaseyya, disvāpi tesaṃ bahubheravāni;

अथापरानि अभिसम्भवेय्य, परिस्सयानि कुसलानुएसी॥

Athāparāni abhisambhaveyya, parissayāni kusalānuesī.

परधम्मिकानम्पि न सन्तसेय्य, दिस्वापि तेसं बहुभेरवानीति। परधम्मिका वुच्‍चन्ति सत्त सहधम्मिके ठपेत्वा ये केचि बुद्धे धम्मे सङ्घे अप्पसन्‍ना । ते भिक्खुं पञ्हं वा पुच्छेय्युं वादं वा आरोपेय्युं अक्‍कोसेय्युं परिभासेय्युं रोसेय्युं विरोसेय्युं हिंसेय्युं विहिंसेय्युं हेठेय्युं विहेठेय्युं घातेय्युं उपघातेय्युं उपघातं वा करेय्युं। तेसं बहुभेरवे पस्सित्वा वा सुणित्वा वा न वेधेय्य न पवेधेय्य न सम्पवेधेय्य न तसेय्य न सन्तसेय्य न उत्तसेय्य न परित्तसेय्य न भायेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य, अभीरू अस्स अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – परधम्मिकानम्पि न सन्तसेय्य दिस्वापि तेसं बहुभेरवानि।

Paradhammikānampi na santaseyya, disvāpi tesaṃ bahubheravānīti. Paradhammikā vuccanti satta sahadhammike ṭhapetvā ye keci buddhe dhamme saṅghe appasannā . Te bhikkhuṃ pañhaṃ vā puccheyyuṃ vādaṃ vā āropeyyuṃ akkoseyyuṃ paribhāseyyuṃ roseyyuṃ viroseyyuṃ hiṃseyyuṃ vihiṃseyyuṃ heṭheyyuṃ viheṭheyyuṃ ghāteyyuṃ upaghāteyyuṃ upaghātaṃ vā kareyyuṃ. Tesaṃ bahubherave passitvā vā suṇitvā vā na vedheyya na pavedheyya na sampavedheyya na taseyya na santaseyya na uttaseyya na parittaseyya na bhāyeyya na santāsaṃ āpajjeyya, abhīrū assa acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – paradhammikānampi na santaseyya disvāpi tesaṃ bahubheravāni.

अथापरानि अभिसम्भवेय्य, परिस्सयानि कुसलानुएसीति। अथापरानिपि अत्थि अभिसम्भोतब्बानि अभिभवितब्बानि अज्झोत्थरितब्बानि परियादियितब्बानि मद्दितब्बानि। परिस्सयाति द्वे परिस्सया – पाकटपरिस्सया च पटिच्छन्‍नपरिस्सया च…पे॰… एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया। कुसलानुएसीति सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्‍चनीकपटिपदं अविरुद्धपटिपदं अन्वत्थपटिपदं…पे॰… अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं निब्बानञ्‍च निब्बानगामिनिञ्‍च पटिपदं एसन्तेन गवेसन्तेन परियेसन्तेन परिस्सया अभिसम्भोतब्बा अभिभवितब्बा अज्झोत्थरितब्बा परियादियितब्बा मद्दितब्बाति – अथापरानि अभिसम्भवेय्य परिस्सयानि कुसलानुएसी।

Athāparāni abhisambhaveyya, parissayāni kusalānuesīti. Athāparānipi atthi abhisambhotabbāni abhibhavitabbāni ajjhottharitabbāni pariyādiyitabbāni madditabbāni. Parissayāti dve parissayā – pākaṭaparissayā ca paṭicchannaparissayā ca…pe… evampi tatrāsayāti – parissayā. Kusalānuesīti sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ aviruddhapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ esantena gavesantena pariyesantena parissayā abhisambhotabbā abhibhavitabbā ajjhottharitabbā pariyādiyitabbā madditabbāti – athāparāni abhisambhaveyya parissayāni kusalānuesī.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘परधम्मिकानम्पि न सन्तसेय्य, दिस्वापि तेसं बहुभेरवानि।

‘‘Paradhammikānampi na santaseyya, disvāpi tesaṃ bahubheravāni;

अथापरानि अभिसम्भवेय्य, परिस्सयानि कुसलानुएसी’’ति॥

Athāparāni abhisambhaveyya, parissayāni kusalānuesī’’ti.

२०१.

201.

आतङ्कफस्सेन खुदाय फुट्ठो, सीतं अथुण्हं ⁸³ अधिवासयेय्य।

Ātaṅkaphassena khudāya phuṭṭho, sītaṃ athuṇhaṃ⁸⁴adhivāsayeyya;

सो तेहि फुट्ठो बहुधा अनोको, वीरियपरक्‍कमं दळ्हं करेय्य॥

So tehi phuṭṭho bahudhā anoko, vīriyaparakkamaṃ daḷhaṃ kareyya.

आतङ्कफस्सेन खुदाय फुट्ठोति। आतङ्कफस्सो वुच्‍चति रोगफस्सो। रोगफस्सेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्स; चक्खुरोगेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्स, सोतरोगेन… घानरोगेन… जिव्हारोगेन… कायरोगेन…पे॰… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्स। खुदा वुच्‍चति छातको। छातकेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्साति – आतङ्कफस्सेन खुदाय फुट्ठो।

Ātaṅkaphassena khudāya phuṭṭhoti. Ātaṅkaphasso vuccati rogaphasso. Rogaphassena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assa; cakkhurogena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assa, sotarogena… ghānarogena… jivhārogena… kāyarogena…pe… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assa. Khudā vuccati chātako. Chātakena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assāti – ātaṅkaphassena khudāya phuṭṭho.

सीतं अथुण्हं अधिवासयेय्याति। सीतन्ति द्वीहि कारणेहि सीतं होति – अब्भन्तरधातुप्पकोपवसेन ⁸⁵ वा सीतं होति, बहिद्धा उतुवसेन वा सीतं होति। उण्हन्ति द्वीहि कारणेहि उण्हं होति – अब्भन्तरधातुप्पकोपवसेन वा उण्हं होति, बहिद्धा उतुवसेन वा उण्हं होतीति – सीतं अथुण्हं । अधिवासयेय्याति खमो अस्स सीतस्स उण्हस्स जिघच्छाय पिपासाय डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं उप्पन्‍नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं ⁸⁶ खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको अस्साति – सीतं अथुण्हं अधिवासयेय्य।

Sītaṃ athuṇhaṃ adhivāsayeyyāti. Sītanti dvīhi kāraṇehi sītaṃ hoti – abbhantaradhātuppakopavasena ⁸⁷ vā sītaṃ hoti, bahiddhā utuvasena vā sītaṃ hoti. Uṇhanti dvīhi kāraṇehi uṇhaṃ hoti – abbhantaradhātuppakopavasena vā uṇhaṃ hoti, bahiddhā utuvasena vā uṇhaṃ hotīti – sītaṃ athuṇhaṃ . Adhivāsayeyyāti khamo assa sītassa uṇhassa jighacchāya pipāsāya ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassānaṃ duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ uppannānaṃ sārīrikānaṃ vedanānaṃ dukkhānaṃ tibbānaṃ ⁸⁸ kharānaṃ kaṭukānaṃ asātānaṃ amanāpānaṃ pāṇaharānaṃ adhivāsakajātiko assāti – sītaṃ athuṇhaṃ adhivāsayeyya.

सो तेहि फुट्ठो बहुधा अनोकोति। सो तेहीति आतङ्कफस्सेन च खुदाय च सीतेन च उण्हेन च फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्साति – सो तेहि फुट्ठो। बहुधाति अनेकविधेहि आकारेहि फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्साति – सो तेहि फुट्ठो बहुधा । अनोकोति अभिसङ्खारसहगतविञ्‍ञाणस्स ओकासं न करोतीतिपि – अनोको। अथ वा कायदुच्‍चरितस्स वचीदुच्‍चरितस्स मनोदुच्‍चरितस्स ओकासं न करोतीतिपि – अनोकोति – सो तेहि फुट्ठो बहुधा अनोको।

So tehi phuṭṭho bahudhā anokoti. So tehīti ātaṅkaphassena ca khudāya ca sītena ca uṇhena ca phuṭṭho pareto samohito samannāgato assāti – so tehi phuṭṭho. Bahudhāti anekavidhehi ākārehi phuṭṭho pareto samohito samannāgato assāti – so tehi phuṭṭho bahudhā . Anokoti abhisaṅkhārasahagataviññāṇassa okāsaṃ na karotītipi – anoko. Atha vā kāyaduccaritassa vacīduccaritassa manoduccaritassa okāsaṃ na karotītipi – anokoti – so tehi phuṭṭho bahudhā anoko.

वीरियपरक्‍कमं दळ्हं करेय्याति। वीरियपरक्‍कमो वुच्‍चति यो चेतसिको वीरियारम्भो निक्‍कमो परक्‍कमो उय्यामो वायामो उस्साहो उस्सोळ्ही अप्पटिवानी थामो धिति असिथिलपरक्‍कमता अनिक्खित्तच्छन्दता अनिक्खित्तधुरता धुरसम्पग्गाहो वीरियं वीरियिन्द्रियं वीरियबलं सम्मावायामो। वीरियपरक्‍कमं दळ्हं करेय्याति। वीरियं परक्‍कमं दळ्हं करेय्य थिरं करेय्य, दळ्हसमादानो अस्स अवत्थितसमादानोति – वीरियपरक्‍कमं दळ्हं करेय्य।

Vīriyaparakkamaṃ daḷhaṃ kareyyāti. Vīriyaparakkamo vuccati yo cetasiko vīriyārambho nikkamo parakkamo uyyāmo vāyāmo ussāho ussoḷhī appaṭivānī thāmo dhiti asithilaparakkamatā anikkhittacchandatā anikkhittadhuratā dhurasampaggāho vīriyaṃ vīriyindriyaṃ vīriyabalaṃ sammāvāyāmo. Vīriyaparakkamaṃ daḷhaṃ kareyyāti. Vīriyaṃ parakkamaṃ daḷhaṃ kareyya thiraṃ kareyya, daḷhasamādāno assa avatthitasamādānoti – vīriyaparakkamaṃ daḷhaṃ kareyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘आतङ्कफस्सेन खुदाय फुट्ठो, सीतं अथुण्हं अधिवासयेय्य।

‘‘Ātaṅkaphassena khudāya phuṭṭho, sītaṃ athuṇhaṃ adhivāsayeyya;

सो तेहि फुट्ठो बहुधा अनोको, वीरियपरक्‍कमं दळ्हं करेय्या’’ति॥

So tehi phuṭṭho bahudhā anoko, vīriyaparakkamaṃ daḷhaṃ kareyyā’’ti.

२०२.

202.

थेय्यं न कारे न मुसा भणेय्य, मेत्ताय फस्से तसथावरानि।

Theyyaṃ na kāre na musā bhaṇeyya, mettāya phasse tasathāvarāni;

यदाविलत्तं मनसो विजञ्‍ञा, कण्हस्स पक्खोति विनोदयेय्य॥

Yadāvilattaṃ manaso vijaññā, kaṇhassa pakkhoti vinodayeyya.

थेय्यं न कारे न मुसा भणेय्याति। थेय्यं न कारेति इध भिक्खु अदिन्‍नादानं पहाय अदिन्‍नादाना पटिविरतो अस्स दिन्‍नादायी दिन्‍नपाटिकङ्खी, अथेनेन सुचिभूतेन अत्तना विहरेय्याति – थेय्यं न कारे। न मुसा भणेय्याति इध भिक्खु मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो अस्स सच्‍चवादी सच्‍चसन्धो थेतो पच्‍चयिको अविसंवादको लोकस्साति – थेय्यं न कारे न मुसा भणेय्य।

Theyyaṃna kāre na musā bhaṇeyyāti. Theyyaṃ na kāreti idha bhikkhu adinnādānaṃ pahāya adinnādānā paṭivirato assa dinnādāyī dinnapāṭikaṅkhī, athenena sucibhūtena attanā vihareyyāti – theyyaṃ na kāre. Na musā bhaṇeyyāti idha bhikkhu musāvādaṃ pahāya musāvādā paṭivirato assa saccavādī saccasandho theto paccayiko avisaṃvādako lokassāti – theyyaṃ na kāre na musā bhaṇeyya.

मेत्ताय फस्से तसथावरानीति। मेत्ताति या सत्तेसु मेत्ति मेत्तायना मेत्तायितत्तं अनुदया अनुदयना अनुदयितत्तं ⁸⁹ हितेसिता अनुकम्पा अब्यापादो अब्यापज्‍जो ⁹⁰ अदोसो कुसलमूलं। तसाति येसं तसिता तण्हा अप्पहीना, येसञ्‍च भयभेरवा अप्पहीना। किंकारणा वुच्‍चन्ति तसा? ते तसन्ति उत्तसन्ति परितसन्ति भायन्ति सन्तासं आपज्‍जन्ति; तंकारणा वुच्‍चन्ति तसा। थावराति येसं तसिता तण्हा पहीना, येसञ्‍च भयभेरवा पहीना। किंकारणा वुच्‍चन्ति थावरा? ते न तसन्ति न उत्तसन्ति न परितसन्ति न भायन्ति सन्तासं न आपज्‍जन्ति; तंकारणा वुच्‍चन्ति थावरा। मेत्ताय फस्से तसथावरानीति। तसे च थावरे च मेत्ताय फस्सेय्य फरेय्य, मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्‍जेन फरित्वा विहरेय्याति – मेत्ताय फस्से तसथावरानि।

Mettāya phasse tasathāvarānīti. Mettāti yā sattesu metti mettāyanā mettāyitattaṃ anudayā anudayanā anudayitattaṃ ⁹¹ hitesitā anukampā abyāpādo abyāpajjo ⁹² adoso kusalamūlaṃ. Tasāti yesaṃ tasitā taṇhā appahīnā, yesañca bhayabheravā appahīnā. Kiṃkāraṇā vuccanti tasā? Te tasanti uttasanti paritasanti bhāyanti santāsaṃ āpajjanti; taṃkāraṇā vuccanti tasā. Thāvarāti yesaṃ tasitā taṇhā pahīnā, yesañca bhayabheravā pahīnā. Kiṃkāraṇā vuccanti thāvarā? Te na tasanti na uttasanti na paritasanti na bhāyanti santāsaṃ na āpajjanti; taṃkāraṇā vuccanti thāvarā. Mettāya phasse tasathāvarānīti. Tase ca thāvare ca mettāya phasseyya phareyya, mettāsahagatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena pharitvā vihareyyāti – mettāya phasse tasathāvarāni.

यदाविलत्तं मनसो विजञ्‍ञाति। यदाति यदा। मनसोति यं चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विञ्‍ञाणं विञ्‍ञाणक्खन्धो तज्‍जा मनोविञ्‍ञाणधातु। कायदुच्‍चरितेन चित्तं आविलं होति लुळितं एरितं घट्टितं चलितं भन्तं अवूपसन्तं। वचीदुच्‍चरितेन…पे॰… मनोदुच्‍चरितेन… रागेन… दोसेन… मोहेन… कोधेन… उपनाहेन… मक्खेन… पळासेन… इस्साय… मच्छरियेन… मायाय… साठेय्येन… थम्भेन… सारम्भेन… मानेन… अतिमानेन… मदेन… पमादेन… सब्बकिलेसेहि… सब्बदुच्‍चरितेहि… सब्बदरथेहि… सब्बपरिळाहेहि… सब्बसन्तापेहि… सब्बाकुसलाभिसङ्खारेहि चित्तं आविलं होति लुळितं एरितं घट्टितं चलितं भन्तं अवूपसन्तं। यदाविलत्तं मनसो विजञ्‍ञाति। चित्तस्स आविलभावं जानेय्य आजानेय्य विजानेय्य पटिविजानेय्य पटिविज्झेय्याति – यदाविलत्तं मनसो विजञ्‍ञा।

Yadāvilattaṃ manaso vijaññāti. Yadāti yadā. Manasoti yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Kāyaduccaritena cittaṃ āvilaṃ hoti luḷitaṃ eritaṃ ghaṭṭitaṃ calitaṃ bhantaṃ avūpasantaṃ. Vacīduccaritena…pe… manoduccaritena… rāgena… dosena… mohena… kodhena… upanāhena… makkhena… paḷāsena… issāya… macchariyena… māyāya… sāṭheyyena… thambhena… sārambhena… mānena… atimānena… madena… pamādena… sabbakilesehi… sabbaduccaritehi… sabbadarathehi… sabbapariḷāhehi… sabbasantāpehi… sabbākusalābhisaṅkhārehi cittaṃ āvilaṃ hoti luḷitaṃ eritaṃ ghaṭṭitaṃ calitaṃ bhantaṃ avūpasantaṃ. Yadāvilattaṃ manaso vijaññāti. Cittassa āvilabhāvaṃ jāneyya ājāneyya vijāneyya paṭivijāneyya paṭivijjheyyāti – yadāvilattaṃ manaso vijaññā.

कण्हस्स पक्खोति विनोदयेय्याति। कण्होति यो सो मारो कण्हो अधिपति अन्तगु नमुचि पमत्तबन्धु। कण्हस्स पक्खो मारपक्खो मारपासो मारबळिसं मारामिसं मारविसयो मारनिवासो मारगोचरो मारबन्धनन्ति पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति। एवम्पि कण्हस्स पक्खोति विनोदयेय्य। अथ वा कण्हस्स पक्खो मारपक्खो अकुसलपक्खो दुक्खुद्दयो दुक्खविपाको निरयसंवत्तनिको तिरच्छानयोनिसंवत्तनिको पेत्तिविसयसंवत्तनिकोति पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति। एवम्पि कण्हस्स पक्खोति विनोदयेय्य।

Kaṇhassa pakkhoti vinodayeyyāti. Kaṇhoti yo so māro kaṇho adhipati antagu namuci pamattabandhu. Kaṇhassa pakkho mārapakkho mārapāso mārabaḷisaṃ mārāmisaṃ māravisayo māranivāso māragocaro mārabandhananti pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti. Evampi kaṇhassa pakkhoti vinodayeyya. Atha vā kaṇhassa pakkho mārapakkho akusalapakkho dukkhuddayo dukkhavipāko nirayasaṃvattaniko tiracchānayonisaṃvattaniko pettivisayasaṃvattanikoti pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti. Evampi kaṇhassa pakkhoti vinodayeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘थेय्यं न कारे न मुसा भणेय्य, मेत्ताय फस्से तसथावरानि।

‘‘Theyyaṃ na kāre na musā bhaṇeyya, mettāya phasse tasathāvarāni;

यदाविलत्तं मनसो विजञ्‍ञा, कण्हस्स पक्खोति विनोदयेय्या’’ति॥

Yadāvilattaṃ manaso vijaññā, kaṇhassa pakkhoti vinodayeyyā’’ti.

२०३.

203.

कोधातिमानस्स वसं न गच्छे, मूलम्पि तेसं पलिखञ्‍ञ तिट्ठे।

Kodhātimānassa vasaṃ na gacche, mūlampi tesaṃ palikhañña tiṭṭhe;

अथप्पियं वा पन अप्पियं वा, अद्धा भवन्तो अभिसम्भवेय्य॥

Athappiyaṃ vā pana appiyaṃ vā, addhā bhavanto abhisambhaveyya.

कोधातिमानस्स वसं न गच्छेति। कोधोति यो चित्तस्स आघातो पटिघातो…पे॰… चण्डिक्‍कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स। अतिमानोति इधेकच्‍चो परं अतिमञ्‍ञति जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुना। कोधातिमानस्स वसं न गच्छेति। कोधस्स च अतिमानस्स च वसं न गच्छेय्य, कोधञ्‍च अतिमानञ्‍च पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – कोधातिमानस्स वसं न गच्छे।

Kodhātimānassa vasaṃ na gaccheti. Kodhoti yo cittassa āghāto paṭighāto…pe… caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa. Atimānoti idhekacco paraṃ atimaññati jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunā. Kodhātimānassa vasaṃ na gaccheti. Kodhassa ca atimānassa ca vasaṃ na gaccheyya, kodhañca atimānañca pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – kodhātimānassa vasaṃ na gacche.

मूलम्पि तेसं पलिखञ्‍ञ तिट्ठेति। कतमं कोधस्स मूलं? अविज्‍जा मूलं, अयोनिसो मनसिकारो मूलं, अस्मिमानो मूलं, अहिरिकं मूलं, अनोत्तप्पं मूलं, उद्धच्‍चं मूलं – इदं कोधस्स मूलं। कतमं अतिमानस्स मूलं? अविज्‍जा मूलं, अयोनिसो मनसिकारो मूलं, अस्मिमानो मूलं, अहिरिकं मूलं , अनोत्तप्पं मूलं, उद्धच्‍चं मूलं – इदं अतिमानस्स मूलं। मूलम्पि तेसं पलिखञ्‍ञ तिट्ठेति। कोधस्स च अतिमानस्स च मूलं पलिखणित्वा उद्धरित्वा समुद्धरित्वा उप्पाटयित्वा समुप्पाटयित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तिं करित्वा अनभावं गमेत्वा तिट्ठेय्य सन्तिट्ठेय्याति – मूलम्पि तेसं पलिखञ्‍ञ तिट्ठे।

Mūlampitesaṃ palikhañña tiṭṭheti. Katamaṃ kodhassa mūlaṃ? Avijjā mūlaṃ, ayoniso manasikāro mūlaṃ, asmimāno mūlaṃ, ahirikaṃ mūlaṃ, anottappaṃ mūlaṃ, uddhaccaṃ mūlaṃ – idaṃ kodhassa mūlaṃ. Katamaṃ atimānassa mūlaṃ? Avijjā mūlaṃ, ayoniso manasikāro mūlaṃ, asmimāno mūlaṃ, ahirikaṃ mūlaṃ , anottappaṃ mūlaṃ, uddhaccaṃ mūlaṃ – idaṃ atimānassa mūlaṃ. Mūlampi tesaṃ palikhañña tiṭṭheti. Kodhassa ca atimānassa ca mūlaṃ palikhaṇitvā uddharitvā samuddharitvā uppāṭayitvā samuppāṭayitvā pajahitvā vinodetvā byantiṃ karitvā anabhāvaṃ gametvā tiṭṭheyya santiṭṭheyyāti – mūlampi tesaṃ palikhañña tiṭṭhe.

अथप्पियं वा पन अप्पियं वा, अद्धा भवन्तो अभिसम्भवैय्याति। अथाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्‍जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। पियाति द्वे पिया – सत्ता वा सङ्खारा वा। कतमे सत्ता पिया? इध यास्स ⁹³ ते होन्ति अत्थकामा हितकामा फासुकामा योगक्खेमकामा माता वा पिता वा भाता वा भगिनी वा पुत्ता वा धीता वा मित्ता वा अमच्‍चा वा ञाती वा सालोहिता वा – इमे सत्ता पिया। कतमे सङ्खारा पिया? मनापिका रूपा मनापिका सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा – इमे सङ्खारा पिया। अप्पियाति द्वे अप्पिया – सत्ता वा सङ्खारा वा। कतमे सत्ता अप्पिया? इध यास्स ते होन्ति अनत्थकामा अहितकामा अफासुकामा अयोगक्खेमकामा जीविता वोरोपेतुकामा – इमे सत्ता अप्पिया। कतमे सङ्खारा अप्पिया? अमनापिका रूपा अमनापिका सद्दा, गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा – इमे सङ्खारा अप्पिया। अद्धाति एकंसवचनं निस्संसयवचनं निक्‍कङ्खवचनं अद्वेज्झवचनं अद्वेळ्हकवचनं निय्यानिकवचनं अपण्णकवचनं अवत्थापनवचनमेतं – अद्धाति। अथप्पियं वा पन अप्पियं वा, अद्धा भवन्तो अभिसम्भवेय्याति। पियाप्पियं सातासातं सुखदुक्खं सोमनस्सदोमनस्सं इट्ठानिट्ठं अभिसम्भवन्तो वा अभिभवेय्य अधिभवन्तो वा अभिसम्भवेय्याति – अथप्पियं वा पन अप्पियं वा अद्धा भवन्तो अभिसम्भवेय्य।

Athappiyaṃ vā pana appiyaṃ vā, addhā bhavanto abhisambhavैyyāti. Athāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – athāti. Piyāti dve piyā – sattā vā saṅkhārā vā. Katame sattā piyā? Idha yāssa ⁹⁴ te honti atthakāmā hitakāmā phāsukāmā yogakkhemakāmā mātā vā pitā vā bhātā vā bhaginī vā puttā vā dhītā vā mittā vā amaccā vā ñātī vā sālohitā vā – ime sattā piyā. Katame saṅkhārā piyā? Manāpikā rūpā manāpikā saddā… gandhā… rasā… phoṭṭhabbā – ime saṅkhārā piyā. Appiyāti dve appiyā – sattā vā saṅkhārā vā. Katame sattā appiyā? Idha yāssa te honti anatthakāmā ahitakāmā aphāsukāmā ayogakkhemakāmā jīvitā voropetukāmā – ime sattā appiyā. Katame saṅkhārā appiyā? Amanāpikā rūpā amanāpikā saddā, gandhā… rasā… phoṭṭhabbā – ime saṅkhārā appiyā. Addhāti ekaṃsavacanaṃ nissaṃsayavacanaṃ nikkaṅkhavacanaṃ advejjhavacanaṃ adveḷhakavacanaṃ niyyānikavacanaṃ apaṇṇakavacanaṃ avatthāpanavacanametaṃ – addhāti. Athappiyaṃ vā pana appiyaṃ vā, addhā bhavanto abhisambhaveyyāti. Piyāppiyaṃ sātāsātaṃ sukhadukkhaṃ somanassadomanassaṃ iṭṭhāniṭṭhaṃ abhisambhavanto vā abhibhaveyya adhibhavanto vā abhisambhaveyyāti – athappiyaṃ vā pana appiyaṃ vā addhā bhavanto abhisambhaveyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘कोधातिमानस्स वसं न गच्छे, मूलम्पि तेसं पलिखञ्‍ञ तिट्ठे।

‘‘Kodhātimānassa vasaṃ na gacche, mūlampi tesaṃ palikhañña tiṭṭhe;

अथप्पियं वा पन अप्पियं वा, अद्धा भवन्तो अभिसम्भवेय्या’’ति॥

Athappiyaṃ vā pana appiyaṃ vā, addhā bhavanto abhisambhaveyyā’’ti.

२०४.

204.

पञ्‍ञं पुरक्खत्वा कल्याणपीति, विक्खम्भये तानि परिस्सयानि।

Paññaṃpurakkhatvā kalyāṇapīti, vikkhambhaye tāni parissayāni;

अरतिं सहेथ सयनम्हि पन्ते, चतुरो सहेथ परिदेवधम्मे॥

Aratiṃ sahetha sayanamhi pante, caturo sahetha paridevadhamme.

पञ्‍ञं पुरक्खत्वा कल्याणपीतीति। पञ्‍ञाति या पञ्‍ञा पजानना विचयो पविचयो धम्मविचयो…पे॰… अमोहो सम्मादिट्ठि। पञ्‍ञं पुरक्खत्वाति इधेकच्‍चो पञ्‍ञं पुरतो कत्वा चरति पञ्‍ञाधजो पञ्‍ञाकेतु पञ्‍ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो पेक्खायनबहुलो ⁹⁵ सम्पेक्खायनबहुलो ⁹⁶ विभूतविहारी तच्‍चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्‍निन्‍नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्योति। एवम्पि पञ्‍ञं पुरक्खत्वा।

Paññaṃ purakkhatvā kalyāṇapītīti. Paññāti yā paññā pajānanā vicayo pavicayo dhammavicayo…pe… amoho sammādiṭṭhi. Paññaṃ purakkhatvāti idhekacco paññaṃ purato katvā carati paññādhajo paññāketu paññādhipateyyo vicayabahulo pavicayabahulo pekkhāyanabahulo ⁹⁷ sampekkhāyanabahulo ⁹⁸ vibhūtavihārī taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyoti. Evampi paññaṃ purakkhatvā.

अथ वा गच्छन्तो वा ‘‘गच्छामी’’ति पजानाति, ठितो वा ‘‘ठितोम्ही’’ति पजानाति, निसिन्‍नो वा ‘‘निसिन्‍नोम्ही’’ति पजानाति, सयानो वा ‘‘सयानोम्ही’’ति पजानाति, यथा यथा वा पनस्स कायो पणिहितो होति तथा तथा नं पजानातीति। एवम्पि पञ्‍ञं पुरक्खत्वा।

Atha vā gacchanto vā ‘‘gacchāmī’’ti pajānāti, ṭhito vā ‘‘ṭhitomhī’’ti pajānāti, nisinno vā ‘‘nisinnomhī’’ti pajānāti, sayāno vā ‘‘sayānomhī’’ti pajānāti, yathā yathā vā panassa kāyo paṇihito hoti tathā tathā naṃ pajānātīti. Evampi paññaṃ purakkhatvā.

अथ वा अभिक्‍कन्ते पटिक्‍कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्‍जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्‍चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्‍ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हिभावे सम्पजानकारी होतीति। एवम्पि पञ्‍ञं पुरक्खत्वा।

Atha vā abhikkante paṭikkante sampajānakārī hoti, ālokite vilokite sampajānakārī hoti, samiñjite pasārite sampajānakārī hoti, saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe sampajānakārī hoti, asite pīte khāyite sāyite sampajānakārī hoti, uccārapassāvakamme sampajānakārī hoti, gate ṭhite nisinne sutte jāgarite bhāsite tuṇhibhāve sampajānakārī hotīti. Evampi paññaṃ purakkhatvā.

कल्याणपीतीति बुद्धानुस्सतिवसेन उप्पज्‍जति पीति पामोज्‍जं ⁹⁹ – कल्याणपीतीति। धम्मानुस्सति सङ्घानुस्सति सीलानुस्सति चागानुस्सति देवतानुस्सति आनापानस्सति मरणस्सति कायगतासतिवसेन उपसमानुस्सतिवसेन उप्पज्‍जति पीति पामोज्‍जं – कल्याणपीतीति – पञ्‍ञं पुरक्खत्वा कल्याणपीति।

Kalyāṇapītīti buddhānussativasena uppajjati pīti pāmojjaṃ ¹⁰⁰ – kalyāṇapītīti. Dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati ānāpānassati maraṇassati kāyagatāsativasena upasamānussativasena uppajjati pīti pāmojjaṃ – kalyāṇapītīti – paññaṃ purakkhatvā kalyāṇapīti.

विक्खम्भये तानि परिस्सयानीति। परिस्सयाति द्वे परिस्सया – पाकटपरिस्सया च पटिच्छन्‍नपरिस्सया च…पे॰… इमे वुच्‍चन्ति पाकटपरिस्सया…पे॰… इमे वुच्‍चन्ति पटिच्छन्‍नपरिस्सया…पे॰… एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया। विक्खम्भये तानि परिस्सयानीति। तानि परिस्सयानि विक्खम्भेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – विक्खम्भये तानि परिस्सयानि।

Vikkhambhaye tāni parissayānīti. Parissayāti dve parissayā – pākaṭaparissayā ca paṭicchannaparissayā ca…pe… ime vuccanti pākaṭaparissayā…pe… ime vuccanti paṭicchannaparissayā…pe… evampi tatrāsayāti – parissayā. Vikkhambhaye tāni parissayānīti. Tāni parissayāni vikkhambheyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – vikkhambhaye tāni parissayāni.

अरतिं सहेथ सयनम्हि पन्तेति। अरतीति या अरति अरतिता अनभिरति अनभिरमणा ¹⁰¹ उक्‍कण्ठिता परितस्सिता। सयनम्हि पन्तेति पन्तेसु वा सेनासनेसु अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेसु वा अधिकुसलेसु धम्मेसु अरतिं सहेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – अरतिं सहेथ सयनम्हि पन्ते।

Aratiṃ sahetha sayanamhi panteti. Aratīti yā arati aratitā anabhirati anabhiramaṇā ¹⁰² ukkaṇṭhitā paritassitā. Sayanamhi panteti pantesu vā senāsanesu aññataraññataresu vā adhikusalesu dhammesu aratiṃ saheyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – aratiṃ sahetha sayanamhi pante.

चतुरो सहेथ परिदेवधम्मेति। चत्तारो परिदेवनीये धम्मे सहेय्य परिसहेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – चतुरो सहेथ परिदेवधम्मे।

Caturo sahetha paridevadhammeti. Cattāro paridevanīye dhamme saheyya parisaheyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – caturo sahetha paridevadhamme.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘पञ्‍ञं पुरक्खत्वा कल्याणपीति, विक्खम्भये तानि परिस्सयानि।

‘‘Paññaṃ purakkhatvā kalyāṇapīti, vikkhambhaye tāni parissayāni;

अरतिं सहेथ सयनम्हि पन्ते, चतुरो सहेथ परिदेवधम्मे’’ति॥

Aratiṃ sahetha sayanamhi pante, caturo sahetha paridevadhamme’’ti.

२०५.

205.

किंसू असिस्सं कुव वा ¹⁰³ असिस्सं, दुक्खं वत सेत्थ कुवज्‍ज सेस्सं।

Kiṃsū asissaṃ kuva vā¹⁰⁴asissaṃ, dukkhaṃ vata settha kuvajja sessaṃ;

एते वितक्‍के परिदेवनेय्ये, विनयेथ सेखो अनिकेतचारी ¹⁰⁵ ॥

Ete vitakke paridevaneyye, vinayetha sekho aniketacārī¹⁰⁶.

किंसू असिस्सं कुव वा असिस्सन्ति। किंसू असिस्सामीति किं भुञ्‍जिस्सामि ओदनं वा कुम्मासं वा सत्तुं वा मच्छं वा मंसं वाति – किंसू असिस्सं। कुव वा असिस्सन्ति कत्थ भुञ्‍जिस्सामि खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा वेस्सकुले वा सुद्दकुले वाति – किंसू असिस्सं कुव वा असिस्सं।

Kiṃsūasissaṃ kuva vā asissanti. Kiṃsū asissāmīti kiṃ bhuñjissāmi odanaṃ vā kummāsaṃ vā sattuṃ vā macchaṃ vā maṃsaṃ vāti – kiṃsū asissaṃ. Kuva vā asissanti kattha bhuñjissāmi khattiyakule vā brāhmaṇakule vā vessakule vā suddakule vāti – kiṃsū asissaṃ kuva vā asissaṃ.

दुक्खं वत सेत्थ कुवज्‍ज सेस्सन्ति इमं रत्तिं दुक्खं सयित्थ फलके वा तट्टिकाय वा चम्मखण्डे वा तिणसन्थारे वा पण्णसन्थारे वा पलालसन्थारे वा। आगामिरत्तिं ¹⁰⁷ कत्थ सुखं सयिस्सामि मञ्‍चे वा पीठे वा भिसिया वा बिम्बोहने वा विहारे वा अड्ढयोगे वा पासादे वा हम्मिये वा गुहाय वाति – दुक्खं वत सेत्थ कुवज्‍ज सेस्सं।

Dukkhaṃ vata settha kuvajja sessanti imaṃ rattiṃ dukkhaṃ sayittha phalake vā taṭṭikāya vā cammakhaṇḍe vā tiṇasanthāre vā paṇṇasanthāre vā palālasanthāre vā. Āgāmirattiṃ ¹⁰⁸ kattha sukhaṃ sayissāmi mañce vā pīṭhe vā bhisiyā vā bimbohane vā vihāre vā aḍḍhayoge vā pāsāde vā hammiye vā guhāya vāti – dukkhaṃ vata settha kuvajja sessaṃ.

एते वितक्‍के परिदेवनेय्येति। एते वितक्‍केति द्वे पिण्डपातपटिसञ्‍ञुत्ते वितक्‍के, द्वे सेनासनपटिसञ्‍ञुत्ते वितक्‍के। परिदेवनेय्येति आदेवनेय्ये परिदेवनेय्येति – एते वितक्‍के परिदेवनेय्ये।

Etevitakke paridevaneyyeti. Ete vitakketi dve piṇḍapātapaṭisaññutte vitakke, dve senāsanapaṭisaññutte vitakke. Paridevaneyyeti ādevaneyye paridevaneyyeti – ete vitakke paridevaneyye.

विनयेथ सेखो अनिकेतचारीति। सेखोति किंकारणा वुच्‍चति सेखो? सिक्खतीति – सेखो। किञ्‍च सिक्खति? अधिसीलम्पि सिक्खति, अधिचित्तम्पि सिक्खति, अधिपञ्‍ञम्पि सिक्खति। कतमा अधिसीलसिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्‍ञासिक्खा। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खति, जानन्तो पस्सन्तो पच्‍चवेक्खन्तो चित्तं अधिट्ठहन्तो सिक्खति, सद्धाय अधिमुच्‍चन्तो सिक्खति, वीरियं पग्गण्हन्तो, सतिं उपट्ठपेन्तो, चित्तं समादहन्तो, पञ्‍ञाय पजानन्तो सिक्खति, अभिञ्‍ञेय्यं अभिजानन्तो सिक्खति, परिञ्‍ञेय्यं परिजानन्तो, पहातब्बं पजहन्तो, भावेतब्बं भावेन्तो, सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खति आचरति समाचरति समादाय सिक्खति। तंकारणा वुच्‍चति – सेखो। विनयाय पटिविनयाय पहानाय वूपसमाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य, अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य, अधिपञ्‍ञम्पि सिक्खेय्य। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खेय्य जानन्तो…पे॰… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – विनयेथ सेखो।

Vinayetha sekho aniketacārīti. Sekhoti kiṃkāraṇā vuccati sekho? Sikkhatīti – sekho. Kiñca sikkhati? Adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati. Katamā adhisīlasikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkhati, jānanto passanto paccavekkhanto cittaṃ adhiṭṭhahanto sikkhati, saddhāya adhimuccanto sikkhati, vīriyaṃ paggaṇhanto, satiṃ upaṭṭhapento, cittaṃ samādahanto, paññāya pajānanto sikkhati, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkhati, pariññeyyaṃ parijānanto, pahātabbaṃ pajahanto, bhāvetabbaṃ bhāvento, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkhati ācarati samācarati samādāya sikkhati. Taṃkāraṇā vuccati – sekho. Vinayāya paṭivinayāya pahānāya vūpasamāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya, adhicittampi sikkheyya, adhipaññampi sikkheyya. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya jānanto…pe… sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – vinayetha sekho.

अनिकेतचारीति । कथं निकेतचारी होति? इधेकच्‍चो कुलपलिबोधेन समन्‍नागतो होति, गणपलिबोधेन… आवासपलिबोधेन… चीवरपलिबोधेन… पिण्डपातपलिबोधेन… सेनासनपलिबोधेन… गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारपलिबोधेन समन्‍नागतो होति। एवं निकेतचारी होति। कथं अनिकेतचारी होति? इध भिक्खु न कुलपलिबोधेन समन्‍नागतो होति, न गणपलिबोधेन… न आवासपलिबोधेन… न चीवरपलिबोधेन… न पिण्डपातपलिबोधेन… न सेनासनपलिबोधेन… न गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारपलिबोधेन समन्‍नागतो होति। एवं अनिकेतचारी होति।

Aniketacārīti . Kathaṃ niketacārī hoti? Idhekacco kulapalibodhena samannāgato hoti, gaṇapalibodhena… āvāsapalibodhena… cīvarapalibodhena… piṇḍapātapalibodhena… senāsanapalibodhena… gilānapaccayabhesajjaparikkhārapalibodhena samannāgato hoti. Evaṃ niketacārī hoti. Kathaṃ aniketacārī hoti? Idha bhikkhu na kulapalibodhena samannāgato hoti, na gaṇapalibodhena… na āvāsapalibodhena… na cīvarapalibodhena… na piṇḍapātapalibodhena… na senāsanapalibodhena… na gilānapaccayabhesajjaparikkhārapalibodhena samannāgato hoti. Evaṃ aniketacārī hoti.

‘‘मगधं गता कोसलं गता, एकच्‍चिया पन वज्‍जिभूमिया।

‘‘Magadhaṃ gatā kosalaṃ gatā, ekacciyā pana vajjibhūmiyā;

मिगा विय असङ्घचारिनो ¹⁰⁹, अनिकेता विहरन्ति भिक्खवो॥

Migā viya asaṅghacārino ¹¹⁰, aniketā viharanti bhikkhavo.

‘‘साधु चरितकं साधु सुचरितं, साधु सदा अनिकेतविहारो।

‘‘Sādhu caritakaṃ sādhu sucaritaṃ, sādhu sadā aniketavihāro;

अत्थपुच्छनं पदक्खिणं कम्मं, एतं सामञ्‍ञं अकिञ्‍चनस्सा’’ति॥

Atthapucchanaṃ padakkhiṇaṃ kammaṃ, etaṃ sāmaññaṃ akiñcanassā’’ti.

विनयेथ सेखो अनिकेतचारी। तेनाह भगवा –

Vinayetha sekho aniketacārī. Tenāha bhagavā –

‘‘किंसू असिस्सं कुव वा असिस्सं, दुक्खं वत सेत्थ कुवज्‍ज सेस्सं।

‘‘Kiṃsū asissaṃ kuva vā asissaṃ, dukkhaṃ vata settha kuvajja sessaṃ;

एते वितक्‍के परिदेवनेय्ये, विनयेथ सेखो अनिकेतचारी’’ति॥

Ete vitakke paridevaneyye, vinayetha sekho aniketacārī’’ti.

२०६.

206.

अन्‍नञ्‍च लद्धा वसनञ्‍च काले, मत्तं स जञ्‍ञा ¹¹¹ इध तोसनत्थं।

Annañca laddhā vasanañca kāle, mattaṃ sa jaññā¹¹²idha tosanatthaṃ;

सो तेसु गुत्तो यतचारि गामे, रुसितोपि ¹¹³ वाचं फरुसं न वज्‍जा॥

So tesu gutto yatacāri gāme, rusitopi¹¹⁴vācaṃ pharusaṃ na vajjā.

अन्‍नञ्‍च लद्धा वसनञ्‍च कालेति। अन्‍नन्ति ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसं। वसनन्ति छ चीवरानि – खोमं, कप्पासिकं, कोसेय्यं, कम्बलं, साणं, भङ्गं। अन्‍नञ्‍च लद्धा वसनञ्‍च कालेति। चीवरं लभित्वा पिण्डपातं लभित्वा न कुहनाय, न लपनाय, न नेमित्तिकताय, न निप्पेसिकताय, न लाभेन लाभं निजिगीसनताय, न दारुदानेन, न वेळुदानेन, न पत्तदानेन, न पुप्फदानेन, न फलदानेन, न सिनानदानेन, न चुण्णदानेन, न मत्तिकादानेन, न दन्तकट्ठदानेन, न मुखोदकदानेन, न चातुकम्यताय, न मुग्गसूप्यताय, न पारिभट्यताय, न पीठमद्दिकताय, न वत्थुविज्‍जाय, न तिरच्छानविज्‍जाय, न अङ्गविज्‍जाय, न नक्खत्तविज्‍जाय, न दूतगमनेन, न पहिणगमनेन, न जङ्घपेसनिकेन, न वेज्‍जकम्मेन, न पिण्डपटिपिण्डकेन, न दानानुप्पदानेन धम्मेन समेन लद्धा लभित्वा अधिगन्त्वा विन्दित्वा पटिलभित्वाति – अन्‍नञ्‍च लद्धा वसनञ्‍च काले।

Annañca laddhā vasanañca kāleti. Annanti odano kummāso sattu maccho maṃsaṃ. Vasananti cha cīvarāni – khomaṃ, kappāsikaṃ, koseyyaṃ, kambalaṃ, sāṇaṃ, bhaṅgaṃ. Annañca laddhā vasanañca kāleti. Cīvaraṃ labhitvā piṇḍapātaṃ labhitvā na kuhanāya, na lapanāya, na nemittikatāya, na nippesikatāya, na lābhena lābhaṃ nijigīsanatāya, na dārudānena, na veḷudānena, na pattadānena, na pupphadānena, na phaladānena, na sinānadānena, na cuṇṇadānena, na mattikādānena, na dantakaṭṭhadānena, na mukhodakadānena, na cātukamyatāya, na muggasūpyatāya, na pāribhaṭyatāya, na pīṭhamaddikatāya, na vatthuvijjāya, na tiracchānavijjāya, na aṅgavijjāya, na nakkhattavijjāya, na dūtagamanena, na pahiṇagamanena, na jaṅghapesanikena, na vejjakammena, na piṇḍapaṭipiṇḍakena, na dānānuppadānena dhammena samena laddhā labhitvā adhigantvā vinditvā paṭilabhitvāti – annañca laddhā vasanañca kāle.

मत्तं स जञ्‍ञा इध तोसनत्थन्ति। मत्तं स जञ्‍ञाति द्वीहि कारणेहि मत्तं जानेय्य – पटिग्गहणतो वा परिभोगतो वा। कथं पटिग्गहणतो मत्तं जानाति? थोकेपि दिय्यमाने कुलानुदयाय ¹¹⁵ कुलानुरक्खाय कुलानुकम्पाय पटिग्गण्हाति, बहुकेपि दिय्यमाने कायपरिहारिकं चीवरं पटिग्गण्हाति कुच्छिपरिहारिकं पिण्डपातं पटिग्गण्हाति। एवं पटिग्गहणतो मत्तं जानाति। कथं परिभोगतो मत्तं जानाति?

Mattaṃsa jaññā idha tosanatthanti. Mattaṃ sa jaññāti dvīhi kāraṇehi mattaṃ jāneyya – paṭiggahaṇato vā paribhogato vā. Kathaṃ paṭiggahaṇato mattaṃ jānāti? Thokepi diyyamāne kulānudayāya ¹¹⁶ kulānurakkhāya kulānukampāya paṭiggaṇhāti, bahukepi diyyamāne kāyaparihārikaṃ cīvaraṃ paṭiggaṇhāti kucchiparihārikaṃ piṇḍapātaṃ paṭiggaṇhāti. Evaṃ paṭiggahaṇato mattaṃ jānāti. Kathaṃ paribhogato mattaṃ jānāti?

पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवति यावदेव सीतस्स पटिघाताय उण्हस्स पटिघाताय डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं पटिघाताय, यावदेव हिरिकोपीनपटिच्छादनत्थं।

Paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevati yāvadeva sītassa paṭighātāya uṇhassa paṭighātāya ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassānaṃ paṭighātāya, yāvadeva hirikopīnapaṭicchādanatthaṃ.

पटिसङ्खा योनिसो पिण्डपातं पटिसेवति नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय। इति पुराणञ्‍च वेदनं पटिहङ्खामि नवञ्‍च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्‍जता च फासुविहारो च।

Paṭisaṅkhā yoniso piṇḍapātaṃ paṭisevati neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya, yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā yāpanāya vihiṃsūparatiyā brahmacariyānuggahāya. Iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmi navañca vedanaṃ na uppādessāmi, yātrā ca me bhavissati anavajjatā ca phāsuvihāro ca.

पटिसङ्खा योनिसो सेनासनं पटिसेवति यावदेव सीतस्स पटिघाताय उण्हस्स पटिघाताय डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं पटिघाताय, यावदेव उतुपरिस्सयविनोदनपटिसल्‍लानारामत्थं।

Paṭisaṅkhā yoniso senāsanaṃ paṭisevati yāvadeva sītassa paṭighātāya uṇhassa paṭighātāya ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassānaṃ paṭighātāya, yāvadeva utuparissayavinodanapaṭisallānārāmatthaṃ.

पटिसङ्खा योनिसो गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पटिसेवति यावदेव उप्पन्‍नानं वेय्याब्याधिकानं ¹¹⁷ वेदनानं पटिघाताय अब्यापज्‍जपरमताय।

Paṭisaṅkhā yoniso gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭisevati yāvadeva uppannānaṃ veyyābyādhikānaṃ ¹¹⁸ vedanānaṃ paṭighātāya abyāpajjaparamatāya.

एवं परिभोगतो मत्तं जानाति। मत्तं स जञ्‍ञाति। इमेहि द्वीहि कारणेहि मत्तं जानेय्य आजानेय्य पटिविजानेय्य पटिविज्झेय्याति – मत्तं स जञ्‍ञा।

Evaṃ paribhogato mattaṃ jānāti. Mattaṃ sa jaññāti. Imehi dvīhi kāraṇehi mattaṃ jāneyya ājāneyya paṭivijāneyya paṭivijjheyyāti – mattaṃ sa jaññā.

इध तोसनत्थन्ति। इध भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च चीवरहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्‍जति; अलद्धा च चीवरं न परितस्सति, लद्धा च चीवरं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापन्‍नो, आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्‍ञो परिभुञ्‍जति; ताय च पन इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्‍कंसेति, न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पटिस्सतो – अयं वुच्‍चति भिक्खु पोराणे अग्गञ्‍ञे अरियवंसे ठितो।

Idha tosanatthanti. Idha bhikkhu santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca cīvarahetu anesanaṃ appatirūpaṃ āpajjati; aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati, laddhā ca cīvaraṃ agadhito amucchito anajjhāpanno, ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati; tāya ca pana itarītaracīvarasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti, na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno paṭissato – ayaṃ vuccati bhikkhu porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhito.

पुन चपरं भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन पिण्डपातेन इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च पिण्डपातहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्‍जति, अलद्धा च पिण्डपातं न परितस्सति, लद्धा च पिण्डपातं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापन्‍नो, आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्‍ञो परिभुञ्‍जति; ताय च पन इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्‍कंसेति, न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पटिस्सतो – अयं वुच्‍चति भिक्खु पोराणे अग्गञ्‍ञे अरियवंसे ठितो।

Puna caparaṃ bhikkhu santuṭṭho hoti itarītarena piṇḍapātena itarītarapiṇḍapātasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca piṇḍapātahetu anesanaṃ appatirūpaṃ āpajjati, aladdhā ca piṇḍapātaṃ na paritassati, laddhā ca piṇḍapātaṃ agadhito amucchito anajjhāpanno, ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati; tāya ca pana itarītarapiṇḍapātasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti, na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno paṭissato – ayaṃ vuccati bhikkhu porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhito.

पुन चपरं भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन सेनासनेन इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च सेनासनहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्‍जति , अलद्धा च सेनासनं न परितस्सति, लद्धा च सेनासनं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापन्‍नो, आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्‍ञो परिभुञ्‍जति; ताय च पन इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्‍कंसेति, न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पटिस्सतो – अयं वुच्‍चति भिक्खु पोराणे अग्गञ्‍ञे अरियवंसे ठितो।

Puna caparaṃ bhikkhu santuṭṭho hoti itarītarena senāsanena itarītarasenāsanasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca senāsanahetu anesanaṃ appatirūpaṃ āpajjati , aladdhā ca senāsanaṃ na paritassati, laddhā ca senāsanaṃ agadhito amucchito anajjhāpanno, ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati; tāya ca pana itarītarasenāsanasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti, na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno paṭissato – ayaṃ vuccati bhikkhu porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhito.

पुन चपरं भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेन, इतरीतरगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्‍जति, अलद्धा च गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं न परितस्सति, लद्धा च गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापन्‍नो, आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्‍ञो परिभुञ्‍जति; ताय च पन इतरीतरगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्‍कंसेति, न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पटिस्सतो – अयं वुच्‍चति भिक्खु पोराणे अग्गञ्‍ञे अरियवंसे ठितोति – मत्तं स जञ्‍ञा इध तोसनत्थं।

Puna caparaṃ bhikkhu santuṭṭho hoti itarītarena gilānapaccayabhesajjaparikkhārena, itarītaragilānapaccayabhesajjaparikkhārasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca gilānapaccayabhesajjaparikkhārahetu anesanaṃ appatirūpaṃ āpajjati, aladdhā ca gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ na paritassati, laddhā ca gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ agadhito amucchito anajjhāpanno, ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati; tāya ca pana itarītaragilānapaccayabhesajjaparikkhārasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti, na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno paṭissato – ayaṃ vuccati bhikkhu porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhitoti – mattaṃ sa jaññā idha tosanatthaṃ.

सो तेसु गुत्तो यतचारि गामेति। सो तेसु गुत्तोति चीवरे पिण्डपाते सेनासने गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारे गुत्तो गोपितो रक्खितो संवुतोति। एवम्पि सो तेसु गुत्तो। अथ वा आयतनेसु गुत्तो गोपितो रक्खितो संवुतोति। एवम्पि सो तेसु गुत्तो।

Sotesu gutto yatacāri gāmeti. So tesu guttoti cīvare piṇḍapāte senāsane gilānapaccayabhesajjaparikkhāre gutto gopito rakkhito saṃvutoti. Evampi so tesu gutto. Atha vā āyatanesu gutto gopito rakkhito saṃvutoti. Evampi so tesu gutto.

यतचारि गामेति गामे यतो यत्तो पटियत्तो गुत्तो गोपितो रक्खितो संवुतोति – सो तेसु गुत्तो यतचारि गामे।

Yatacāri gāmeti gāme yato yatto paṭiyatto gutto gopito rakkhito saṃvutoti – so tesu gutto yatacāri gāme.

रुसितोपि वाचं फरुसं न वज्‍जाति। दूसितो खुंसितो वम्भितो घट्टितो गरहितो उपवदितो फरुसेन कक्खळेन नप्पटिवज्‍जा नप्पटिभणेय्य, अक्‍कोसन्तं न पच्‍चक्‍कोसेय्य, रोसन्तं नप्पटिरोसेय्य, भण्डन्तं न पटिभण्डेय्य, न कलहं करेय्य, न भण्डनं करेय्य, न विग्गहं करेय्य, न विवादं करेय्य, न मेधगं करेय्य, कलहं भण्डनं विग्गहं विवादं मेधगं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – रुसितोपि वाचं फरुसं न वज्‍जा।

Rusitopi vācaṃ pharusaṃ na vajjāti. Dūsito khuṃsito vambhito ghaṭṭito garahito upavadito pharusena kakkhaḷena nappaṭivajjā nappaṭibhaṇeyya, akkosantaṃ na paccakkoseyya, rosantaṃ nappaṭiroseyya, bhaṇḍantaṃ na paṭibhaṇḍeyya, na kalahaṃ kareyya, na bhaṇḍanaṃ kareyya, na viggahaṃ kareyya, na vivādaṃ kareyya, na medhagaṃ kareyya, kalahaṃ bhaṇḍanaṃ viggahaṃ vivādaṃ medhagaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – rusitopi vācaṃ pharusaṃ na vajjā.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘अन्‍नञ्‍च लद्धा वसनञ्‍च काले, मत्तं स जञ्‍ञा इध तोसनत्थं।

‘‘Annañca laddhā vasanañca kāle, mattaṃ sa jaññā idha tosanatthaṃ;

सो तेसु गुत्तो यतचारि गामे, रुसितोपि वाचं फरुसं न वज्‍जा’’ति॥

So tesu gutto yatacāri gāme, rusitopi vācaṃ pharusaṃ na vajjā’’ti.

२०७.

207.

ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो, झानानुयुत्तो बहुजागरस्स।

Okkhittacakkhu na ca pādalolo, jhānānuyutto bahujāgarassa;

उपेक्खमारब्भ समाहितत्तो, तक्‍कासयं कुक्‍कुच्‍चञ्‍चुपच्छिन्दे ¹¹⁹ ॥

Upekkhamārabbha samāhitatto, takkāsayaṃ kukkuccañcupacchinde¹²⁰.

ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलोति। कथं खित्तचक्खु होति ? इधेकच्‍चो भिक्खु चक्खुलोलो, चक्खुलोलियेन समन्‍नागतो होति, ‘‘अदिट्ठं दक्खितब्बं, दिट्ठं समतिक्‍कमितब्ब’’न्ति आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं गामेन गामं निगमेन निगमं नगरेन नगरं रट्ठेन रट्ठं जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अनुयुत्तो च होति रूपदस्सनाय। एवम्पि खित्तचक्खु होति।

Okkhittacakkhu na ca pādaloloti. Kathaṃ khittacakkhu hoti ? Idhekacco bhikkhu cakkhulolo, cakkhuloliyena samannāgato hoti, ‘‘adiṭṭhaṃ dakkhitabbaṃ, diṭṭhaṃ samatikkamitabba’’nti ārāmena ārāmaṃ uyyānena uyyānaṃ gāmena gāmaṃ nigamena nigamaṃ nagarena nagaraṃ raṭṭhena raṭṭhaṃ janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ anuyutto ca hoti rūpadassanāya. Evampi khittacakkhu hoti.

अथ वा भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो असंवुतो गच्छति हत्थिं ओलोकेन्तो, अस्सं ओलोकेन्तो, रथं ओलोकेन्तो, पत्तिं ओलोकेन्तो, इत्थियो ओलोकेन्तो, पुरिसे ओलोकेन्तो, कुमारके ओलोकेन्तो, कुमारिकायो ओलोकेन्तो, अन्तरापणं ओलोकेन्तो, घरमुखानि ओलोकेन्तो, उद्धं ओलोकेन्तो, अधो ओलोकेन्तो, दिसाविदिसं विपेक्खमानो ¹²¹ गच्छति। एवम्पि खित्तचक्खु होति।

Atha vā bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno asaṃvuto gacchati hatthiṃ olokento, assaṃ olokento, rathaṃ olokento, pattiṃ olokento, itthiyo olokento, purise olokento, kumārake olokento, kumārikāyo olokento, antarāpaṇaṃ olokento, gharamukhāni olokento, uddhaṃ olokento, adho olokento, disāvidisaṃ vipekkhamāno ¹²² gacchati. Evampi khittacakkhu hoti.

अथ वा भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय नप्पटिपज्‍जति, न रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये न संवरं आपज्‍जति। एवम्पि खित्तचक्खु होति।

Atha vā bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhī hoti anubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya nappaṭipajjati, na rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye na saṃvaraṃ āpajjati. Evampi khittacakkhu hoti.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्‍चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं पाणिस्सरं वेताळं कुम्भथूणं सोभनकं चण्डालं वंसं धोवनं हत्थियुद्धं अस्सयुद्धं महिंसयुद्धं उसभयुद्धं अजयुद्धं मेण्डयुद्धं कुक्‍कुटयुद्धं वट्टकयुद्धं दण्डयुद्धं मुट्ठियुद्धं निब्बुद्धं उय्योधिकं बलग्गं सेनाब्यूहं अनीकदस्सनं इति वा। एवम्पि खित्तचक्खु होति।

कथं न खित्तचक्खु होति? इधेकच्‍चो भिक्खु न चक्खुलोलो न चक्खुलोलियेन समन्‍नागतो होति ‘‘अदिट्ठं दक्खितब्बं दिट्ठं समतिक्‍कमितब्ब’’न्ति न आरामेन आरामं न उय्यानेन उय्यानं न गामेन गामं न निगमेन निगमं न नगरेन नगरं न रट्ठेन रट्ठं न जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अननुयुत्तो च होति रूपदस्सनाय । एवम्पि न खित्तचक्खु होति।

Kathaṃ na khittacakkhu hoti? Idhekacco bhikkhu na cakkhulolo na cakkhuloliyena samannāgato hoti ‘‘adiṭṭhaṃ dakkhitabbaṃ diṭṭhaṃ samatikkamitabba’’nti na ārāmena ārāmaṃ na uyyānena uyyānaṃ na gāmena gāmaṃ na nigamena nigamaṃ na nagarena nagaraṃ na raṭṭhena raṭṭhaṃ na janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ ananuyutto ca hoti rūpadassanāya . Evampi na khittacakkhu hoti.

अथ वा भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो संवुतो गच्छति न हत्थिं ओलोकेन्तो…पे॰… न दिसाविदिसं विपेक्खमानो गच्छति। एवम्पि न खित्तचक्खु होति।

Atha vā bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno saṃvuto gacchati na hatthiṃ olokento…pe… na disāvidisaṃ vipekkhamāno gacchati. Evampi na khittacakkhu hoti.

अथ वा भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति…पे॰… चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्‍जति। एवम्पि न खित्तचक्खु होति।

Atha vā bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti…pe… cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjati. Evampi na khittacakkhu hoti.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा…पे॰… अनीकदस्सनं इति वा। एवरूपा विसूकदस्सनानुयोगा पटिविरतो होति। एवम्पि न खित्तचक्खु होतीति – ओक्खित्तचक्खु।

Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā…pe… anīkadassanaṃ iti vā. Evarūpā visūkadassanānuyogā paṭivirato hoti. Evampi na khittacakkhu hotīti – okkhittacakkhu.

न च पादलोलोति। कथं पादलोलो होति? इधेकच्‍चो भिक्खु पादलोलो पादलोलियेन समन्‍नागतो होति, आरामेन आरामं…पे॰… दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अनुयुत्तो होति रूपदस्सनाय। एवम्पि पादलोलो होति।

Na ca pādaloloti. Kathaṃ pādalolo hoti? Idhekacco bhikkhu pādalolo pādaloliyena samannāgato hoti, ārāmena ārāmaṃ…pe… dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ anuyutto hoti rūpadassanāya. Evampi pādalolo hoti.

अथ वा भिक्खु अन्तोपि सङ्घारामे पादलोलो पादलोलियेन समन्‍नागतो होति, न अत्थहेतु न कारणहेतु उद्धतो अवूपसन्तचित्तो परिवेणतो परिवेणं गच्छति। विहारतो…पे॰… इति भवाभवकथं कथेति। एवम्पि पादलोलो होति।

Atha vā bhikkhu antopi saṅghārāme pādalolo pādaloliyena samannāgato hoti, na atthahetu na kāraṇahetu uddhato avūpasantacitto pariveṇato pariveṇaṃ gacchati. Vihārato…pe… iti bhavābhavakathaṃ katheti. Evampi pādalolo hoti.

न च पादलोलोति। पादलोलियं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, पादलोलिया आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्य, पटिसल्‍लानारामो अस्स पटिसल्‍लानरतो अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्‍नागतो ब्रूहेता सुञ्‍ञागारं झायी झानरतो एकत्तमनुयुत्तो सदत्थगरुकोति – ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो।

Na ca pādaloloti. Pādaloliyaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, pādaloliyā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyya, paṭisallānārāmo assa paṭisallānarato ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno vipassanāya samannāgato brūhetā suññāgāraṃ jhāyī jhānarato ekattamanuyutto sadatthagarukoti – okkhittacakkhu na ca pādalolo.

झानानुयुत्तो बहुजागरस्साति। झानानुयुत्तोति द्वीहि कारणेहि झानानुयुत्तो – अनुप्पन्‍नस्स वा पठमस्स झानस्स उप्पादाय युत्तो पयुत्तो आयुत्तो समायुत्तो, अनुप्पन्‍नस्स वा दुतियस्स झानस्स… ततियस्स झानस्स… चतुत्थस्स झानस्स उप्पादाय युत्तो पयुत्तो आयुत्तो समायुत्तोति। एवम्पि झानानुयुत्तो। अथ वा उप्पन्‍नं वा पठमं झानं आसेवति भावेति बहुलीकरोति ¹²³, उप्पन्‍नं वा दुतियं झानं … ततियं झानं… चतुत्थं झानं आसेवति भावेति बहुलीकरोतीति। एवम्पि झानानुयुत्तो।

Jhānānuyutto bahujāgarassāti. Jhānānuyuttoti dvīhi kāraṇehi jhānānuyutto – anuppannassa vā paṭhamassa jhānassa uppādāya yutto payutto āyutto samāyutto, anuppannassa vā dutiyassa jhānassa… tatiyassa jhānassa… catutthassa jhānassa uppādāya yutto payutto āyutto samāyuttoti. Evampi jhānānuyutto. Atha vā uppannaṃ vā paṭhamaṃ jhānaṃ āsevati bhāveti bahulīkaroti ¹²⁴, uppannaṃ vā dutiyaṃ jhānaṃ … tatiyaṃ jhānaṃ… catutthaṃ jhānaṃ āsevati bhāveti bahulīkarotīti. Evampi jhānānuyutto.

बहुजागरस्साति इध भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्‍चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्‍ञं मनसि कत्वा, रत्तिया पच्छिमं यामं पच्‍चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेतीति – झानानुयुत्तो बहुजागरस्स।

Bahujāgarassāti idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā majjhimaṃ yāmaṃ dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ kappeti pāde pādaṃ accādhāya sato sampajāno uṭṭhānasaññaṃ manasi katvā, rattiyā pacchimaṃ yāmaṃ paccuṭṭhāya caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetīti – jhānānuyutto bahujāgarassa.

उपेक्खमारब्भ समाहितत्तोति। उपेक्खाति या चतुत्थे झाने उपेक्खा उपेक्खना अज्झुपेक्खना चित्तसमता चित्तप्पस्सद्धता मज्झत्तता चित्तस्स। समाहितत्तोति या चित्तस्स ठिति सण्ठिति अवट्ठिति अविसाहारो अविक्खेपो अविसाहटमानसता समथो समाधिन्द्रियं समाधिबलं सम्मासमाधि। उपेक्खमारब्भ समाहितत्तोति। चतुत्थे झाने उपेक्खं आरब्भ एकग्गचित्तो अविक्खित्तचित्तो अविसाहटमानसोति – उपेक्खमारब्भ समाहितत्तो।

Upekkhamārabbha samāhitattoti. Upekkhāti yā catutthe jhāne upekkhā upekkhanā ajjhupekkhanā cittasamatā cittappassaddhatā majjhattatā cittassa. Samāhitattoti yā cittassa ṭhiti saṇṭhiti avaṭṭhiti avisāhāro avikkhepo avisāhaṭamānasatā samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ sammāsamādhi. Upekkhamārabbha samāhitattoti. Catutthe jhāne upekkhaṃ ārabbha ekaggacitto avikkhittacitto avisāhaṭamānasoti – upekkhamārabbha samāhitatto.

तक्‍कासयं कुक्‍कुच्‍चञ्‍चुपच्छिन्देति। तक्‍काति नव वितक्‍का – कामवितक्‍को, ब्यापादवितक्‍को, विहिंसावितक्‍को, ञातिवितक्‍को, जनपदवितक्‍को, अमरवितक्‍को, परानुदयतापटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को, लाभसक्‍कारसिलोकपटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को, अनवञ्‍ञत्तिपटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को – इमे वुच्‍चन्ति नव वितक्‍का। कामवितक्‍कानं कामसञ्‍ञासयो, ब्यापादवितक्‍कानं ब्यापादसञ्‍ञासयो, विहिंसावितक्‍कानं विहिंसासञ्‍ञासयो। अथ वा तक्‍कानं वितक्‍कानं सङ्कप्पानं अविज्‍जासयो, अयोनिसो मनसिकारो आसयो, अस्मिमानो आसयो, अनोत्तप्पं आसयो, उद्धच्‍चं आसयो।

Takkāsayaṃ kukkuccañcupacchindeti. Takkāti nava vitakkā – kāmavitakko, byāpādavitakko, vihiṃsāvitakko, ñātivitakko, janapadavitakko, amaravitakko, parānudayatāpaṭisaññutto vitakko, lābhasakkārasilokapaṭisaññutto vitakko, anavaññattipaṭisaññutto vitakko – ime vuccanti nava vitakkā. Kāmavitakkānaṃ kāmasaññāsayo, byāpādavitakkānaṃ byāpādasaññāsayo, vihiṃsāvitakkānaṃ vihiṃsāsaññāsayo. Atha vā takkānaṃ vitakkānaṃ saṅkappānaṃ avijjāsayo, ayoniso manasikāro āsayo, asmimāno āsayo, anottappaṃ āsayo, uddhaccaṃ āsayo.

कुक्‍कुच्‍चन्ति हत्थकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं पादकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं हत्थपादकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं, अकप्पिये कप्पियसञ्‍ञिता कप्पिये अकप्पियसञ्‍ञिता, अवज्‍जे वज्‍जसञ्‍ञिता, वज्‍जे अवज्‍जसञ्‍ञिता। यं एवरूपं कुक्‍कुच्‍चं कुक्‍कुच्‍चायना कुक्‍कुच्‍चायितत्तं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो – इदं वुच्‍चति कुक्‍कुच्‍चं।

Kukkuccanti hatthakukkuccampi kukkuccaṃ pādakukkuccampi kukkuccaṃ hatthapādakukkuccampi kukkuccaṃ, akappiye kappiyasaññitā kappiye akappiyasaññitā, avajje vajjasaññitā, vajje avajjasaññitā. Yaṃ evarūpaṃ kukkuccaṃ kukkuccāyanā kukkuccāyitattaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho – idaṃ vuccati kukkuccaṃ.

अपि च द्वीहि कारणेहि उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो – कतत्ता च अकतत्ता च। कथं कतत्ता च अकतत्ता च उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो? ‘‘कतं मे कायदुच्‍चरितं, अकतं मे कायसुचरित’’न्ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो। ‘‘कतं मे वचीदुच्‍चरितं… कतं मे मनोदुच्‍चरितं… कतो मे पाणातिपातो, अकता मे पाणातिपाता वेरमणी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो। ‘‘कतं मे अदिन्‍नादानं… कतो मे कामेसुमिच्छाचारो… कतो मे मुसावादो… कता मे पिसुणवाचा… कता मे फरुसवाचा… कतो मे सम्फप्पलापो… कता मे अभिज्झा… कतो मे ब्यापादो… कता मे मिच्छादिट्ठि, अकता मे सम्मादिट्ठी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो। एवं कतत्ता च अकतत्ता च उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो।

Api ca dvīhi kāraṇehi uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho – katattā ca akatattā ca. Kathaṃ katattā ca akatattā ca uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho? ‘‘Kataṃ me kāyaduccaritaṃ, akataṃ me kāyasucarita’’nti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho. ‘‘Kataṃ me vacīduccaritaṃ… kataṃ me manoduccaritaṃ… kato me pāṇātipāto, akatā me pāṇātipātā veramaṇī’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho. ‘‘Kataṃ me adinnādānaṃ… kato me kāmesumicchācāro… kato me musāvādo… katā me pisuṇavācā… katā me pharusavācā… kato me samphappalāpo… katā me abhijjhā… kato me byāpādo… katā me micchādiṭṭhi, akatā me sammādiṭṭhī’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho. Evaṃ katattā ca akatattā ca uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho.

अथ वा ‘‘सीलेसुम्हि न परिपूरकारी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो; ‘‘इन्द्रियेसुम्हि अगुत्तद्वारो’’ति… ‘‘भोजने अमत्तञ्‍ञूम्ही’’ति… ‘‘जागरियं अननुयुत्तोम्ही’’ति… ‘‘न सतिसम्पजञ्‍ञेन समन्‍नागतोम्ही’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो सम्मप्पधाना’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो इद्धिपादा’’ति… ‘‘अभावितानि मे पञ्‍चिन्द्रियानी’’ति… ‘‘अभावितानि मे पञ्‍च बलानी’’ति… ‘‘अभाविता मे सत्त बोज्झङ्गा’’ति… ‘‘अभावितो मे अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति… ‘‘दुक्खं मे अपरिञ्‍ञात’’न्ति… ‘‘दुक्खसमुदयो मे अप्पहीनो’’ति… ‘‘मग्गो मे अभावितो’’ति… ‘‘निरोधो मे असच्छिकतो’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो। तक्‍कासयं कुक्‍कुच्‍चञ्‍चुपच्छिन्देति। तक्‍कञ्‍च तक्‍कासयञ्‍च कुक्‍कुच्‍चञ्‍च उपच्छिन्देय्य छिन्देय्य उच्छिन्देय्य समुच्छिन्देय्य पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – तक्‍कासयं कुक्‍कुच्‍चञ्‍चुपच्छिन्दे।

Atha vā ‘‘sīlesumhi na paripūrakārī’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho; ‘‘indriyesumhi aguttadvāro’’ti… ‘‘bhojane amattaññūmhī’’ti… ‘‘jāgariyaṃ ananuyuttomhī’’ti… ‘‘na satisampajaññena samannāgatomhī’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro satipaṭṭhānā’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro sammappadhānā’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro iddhipādā’’ti… ‘‘abhāvitāni me pañcindriyānī’’ti… ‘‘abhāvitāni me pañca balānī’’ti… ‘‘abhāvitā me satta bojjhaṅgā’’ti… ‘‘abhāvito me ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti… ‘‘dukkhaṃ me apariññāta’’nti… ‘‘dukkhasamudayo me appahīno’’ti… ‘‘maggo me abhāvito’’ti… ‘‘nirodho me asacchikato’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho. Takkāsayaṃ kukkuccañcupacchindeti. Takkañca takkāsayañca kukkuccañca upacchindeyya chindeyya ucchindeyya samucchindeyya pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – takkāsayaṃ kukkuccañcupacchinde.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो, झानानुयुत्तो बहुजागरस्स।

‘‘Okkhittacakkhu na ca pādalolo, jhānānuyutto bahujāgarassa;

उपेक्खमारब्भ समाहितत्तो, तक्‍कासयं कुक्‍कुच्‍चञ्‍चुपच्छिन्दे’’ति॥

Upekkhamārabbha samāhitatto, takkāsayaṃ kukkuccañcupacchinde’’ti.

२०८.

208.

चुदितो वचीभि सतिमाभिनन्दे, सब्रह्मचारीसु खिलं पभिन्दे।

Cuditovacībhi satimābhinande, sabrahmacārīsu khilaṃ pabhinde;

वाचं पमुञ्‍चे कुसलं नातिवेलं, जनवादधम्माय न चेतयेय्य॥

Vācaṃ pamuñce kusalaṃ nātivelaṃ, janavādadhammāya na cetayeyya.

चुदितो वचीभि सतिमाभिनन्देति। चुदितोति उपज्झाया वा आचरिया वा समानुपज्झायका वा समानाचरियका वा मित्ता वा सन्दिट्ठा वा सम्भत्ता वा सहाया वा चोदेन्ति – ‘‘इदं ते, आवुसो, अयुत्तं, इदं ते अप्पत्तं, इदं ते असारुप्पं, इदं ते असीलट्ठ’’न्ति। सतिं उपट्ठपेत्वा तं चोदनं नन्देय्य अभिनन्देय्य मोदेय्य अनुमोदेय्य इच्छेय्य सादियेय्य पत्थयेय्य पिहयेय्य अभिजप्पेय्य। यथा इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनजातिको सीसंन्हातो उप्पलमालं वा वस्सिकमालं वा अधिमुत्तकमालं वा लभित्वा उभोहि हत्थेहि पटिग्गहेत्वा उत्तमङ्गे सिरस्मिं पतिट्ठापेत्वा नन्देय्य अभिनन्देय्य मोदेय्य अनुमोदेय्य इच्छेय्य सादियेय्य पत्थयेय्य पिहयेय्य अभिजप्पेय्य; एवमेव सतिं उपट्ठपेत्वा तं चोदनं नन्देय्य अभिनन्देय्य मोदेय्य अनुमोदेय्य इच्छेय्य सादियेय्य पत्थयेय्य पिहयेय्य अभिजप्पेय्य।

Cudito vacībhi satimābhinandeti. Cuditoti upajjhāyā vā ācariyā vā samānupajjhāyakā vā samānācariyakā vā mittā vā sandiṭṭhā vā sambhattā vā sahāyā vā codenti – ‘‘idaṃ te, āvuso, ayuttaṃ, idaṃ te appattaṃ, idaṃ te asāruppaṃ, idaṃ te asīlaṭṭha’’nti. Satiṃ upaṭṭhapetvā taṃ codanaṃ nandeyya abhinandeyya modeyya anumodeyya iccheyya sādiyeyya patthayeyya pihayeyya abhijappeyya. Yathā itthī vā puriso vā daharo yuvā maṇḍanajātiko sīsaṃnhāto uppalamālaṃ vā vassikamālaṃ vā adhimuttakamālaṃ vā labhitvā ubhohi hatthehi paṭiggahetvā uttamaṅge sirasmiṃ patiṭṭhāpetvā nandeyya abhinandeyya modeyya anumodeyya iccheyya sādiyeyya patthayeyya pihayeyya abhijappeyya; evameva satiṃ upaṭṭhapetvā taṃ codanaṃ nandeyya abhinandeyya modeyya anumodeyya iccheyya sādiyeyya patthayeyya pihayeyya abhijappeyya.

‘‘निधीनंव ¹²⁵ पवत्तारं, यं पस्से वज्‍जदस्सिनं।

‘‘Nidhīnaṃva ¹²⁶ pavattāraṃ, yaṃ passe vajjadassinaṃ;

निग्गय्हवादिं मेधाविं, तादिसं पण्डितं भजे॥

Niggayhavādiṃ medhāviṃ, tādisaṃ paṇḍitaṃ bhaje.

‘‘तादिसं भजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो।

‘‘Tādisaṃ bhajamānassa, seyyo hoti na pāpiyo;

ओवदेय्यानुसासेय्य, असब्भा च निवारये।

Ovadeyyānusāseyya, asabbhā ca nivāraye;

सतञ्हि सो पियो होति, असतं होति अप्पियो’’ति॥

Satañhi so piyo hoti, asataṃ hoti appiyo’’ti.

चुदितो वचीभि सतिमाभिनन्दे, सब्रह्मचारीसु खिलं पभिन्देति। सब्रह्मचारीति एककम्मं एकुद्देसो समसिक्खता। सब्रह्मचारीसु खिलं पभिन्देति। सब्रह्मचारीसु आहतचित्ततं खिलजाततं पभिन्देय्य , पञ्‍चपि चेतोखिले भिन्देय्य, तयोपि चेतोखिले भिन्देय्य, रागखिलं दोसखिलं मोहखिलं भिन्देय्य पभिन्देय्य सम्भिन्देय्याति – सब्रह्मचारीसु खिलं पभिन्दे।

Cudito vacībhi satimābhinande, sabrahmacārīsu khilaṃ pabhindeti. Sabrahmacārīti ekakammaṃ ekuddeso samasikkhatā. Sabrahmacārīsu khilaṃ pabhindeti. Sabrahmacārīsu āhatacittataṃ khilajātataṃ pabhindeyya , pañcapi cetokhile bhindeyya, tayopi cetokhile bhindeyya, rāgakhilaṃ dosakhilaṃ mohakhilaṃ bhindeyya pabhindeyya sambhindeyyāti – sabrahmacārīsu khilaṃ pabhinde.

वाचं पमुञ्‍चे कुसलं नातिवेलन्ति। ञाणसमुट्ठितं वाचं मुञ्‍चेय्य, अत्थूपसंहितं धम्मूपसंहितं कालेन सापदेसं परियन्तवतिं वाचं मुञ्‍चेय्य पमुञ्‍चेय्याति – वाचं पमुञ्‍चे कुसलं। नातिवेलन्ति। वेलाति द्वे वेला – कालवेला च सीलवेला च। कतमा कालवेला? कालातिक्‍कन्तं वाचं न भासेय्य, वेलातिक्‍कन्तं वाचं न भासेय्य, कालवेलातिक्‍कन्तं वाचं न भासेय्य, कालं असम्पत्तं वाचं न भासेय्य, वेलं असम्पत्तं वाचं न भासेय्य, कालवेलं असम्पत्तं वाचं न भासेय्य।

Vācaṃpamuñce kusalaṃ nātivelanti. Ñāṇasamuṭṭhitaṃ vācaṃ muñceyya, atthūpasaṃhitaṃ dhammūpasaṃhitaṃ kālena sāpadesaṃ pariyantavatiṃ vācaṃ muñceyya pamuñceyyāti – vācaṃ pamuñce kusalaṃ. Nātivelanti. Velāti dve velā – kālavelā ca sīlavelā ca. Katamā kālavelā? Kālātikkantaṃ vācaṃ na bhāseyya, velātikkantaṃ vācaṃ na bhāseyya, kālavelātikkantaṃ vācaṃ na bhāseyya, kālaṃ asampattaṃ vācaṃ na bhāseyya, velaṃ asampattaṃ vācaṃ na bhāseyya, kālavelaṃ asampattaṃ vācaṃ na bhāseyya.

‘‘यो वे ¹²⁷ काले असम्पत्ते, अतिवेलञ्‍च भासति।

‘‘Yo ve ¹²⁸ kāle asampatte, ativelañca bhāsati;

एवं सो निहतो सेति, कोकिलायेव ¹²⁹ अत्रजो’’ति॥

Evaṃ so nihato seti, kokilāyeva ¹³⁰ atrajo’’ti.

अयं कालवेला। कतमा सीलवेला? रत्तो वाचं न भासेय्य, दुट्ठो वाचं न भासेय्य, मूळ्हो वाचं न भासेय्य, मुसावादं न भासेय्य, पिसुणवाचं न भासेय्य, फरुसवाचं न भासेय्य, सम्फप्पलापं न भासेय्य न कथेय्य न भणेय्य न दीपयेय्य न वोहरेय्य। अयं सीलवेलाति – वाचं पमुञ्‍चे कुसलं नातिवेलं।

Ayaṃ kālavelā. Katamā sīlavelā? Ratto vācaṃ na bhāseyya, duṭṭho vācaṃ na bhāseyya, mūḷho vācaṃ na bhāseyya, musāvādaṃ na bhāseyya, pisuṇavācaṃ na bhāseyya, pharusavācaṃ na bhāseyya, samphappalāpaṃ na bhāseyya na katheyya na bhaṇeyya na dīpayeyya na vohareyya. Ayaṃ sīlavelāti – vācaṃ pamuñce kusalaṃ nātivelaṃ.

जनवादधम्माय न चेतयेय्याति। जनाति खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च। जनस्स वादाय उपवादाय निन्दाय गरहाय अकित्तिया अवण्णहारिकाय सीलविपत्तिया वा आचारविपत्तिया वा दिट्ठिविपत्तिया वा आजीवविपत्तिया वा न चेतयेय्य चेतनं न उप्पादेय्य चित्तं न उप्पादेय्य सङ्कप्पं न उप्पादेय्य मनसिकारं न उप्पादेय्याति – जनवादधम्माय न चेतयेय्य।

Janavādadhammāya na cetayeyyāti. Janāti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca. Janassa vādāya upavādāya nindāya garahāya akittiyā avaṇṇahārikāya sīlavipattiyā vā ācāravipattiyā vā diṭṭhivipattiyā vā ājīvavipattiyā vā na cetayeyya cetanaṃ na uppādeyya cittaṃ na uppādeyya saṅkappaṃ na uppādeyya manasikāraṃ na uppādeyyāti – janavādadhammāya na cetayeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘चुदितो वचीभि सतिमाभिनन्दे, सब्रह्मचारीसु खिलं पभिन्दे।

‘‘Cudito vacībhi satimābhinande, sabrahmacārīsu khilaṃ pabhinde;

वाचं पमुञ्‍चे कुसलं नातिवेलं, जनवादधम्माय न चेतयेय्या’’ति॥

Vācaṃ pamuñce kusalaṃ nātivelaṃ, janavādadhammāya na cetayeyyā’’ti.

२०९.

209.

अथापरं पञ्‍च रजानि लोके, येसं सतीमा विनयाय सिक्खे।

Athāparaṃ pañca rajāni loke, yesaṃ satīmā vinayāya sikkhe;

रूपेसु सद्देसु अथो रसेसु, गन्धेसु फस्सेसु सहेथ रागं॥

Rūpesu saddesu atho rasesu, gandhesu phassesu sahetha rāgaṃ.

अथापरं पञ्‍च रजानि लोकेति। अथाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्‍जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। पञ्‍च रजानीति रूपरजो, सद्दरजो, गन्धरजो, रसरजो, फोट्ठब्बरजो।

Athāparaṃpañca rajāni loketi. Athāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – athāti. Pañca rajānīti rūparajo, saddarajo, gandharajo, rasarajo, phoṭṭhabbarajo.

‘‘रागो रजो न च पन रेणु वुच्‍चति, रागस्सेतं अधिवचनं रजोति।

‘‘Rāgo rajo na ca pana reṇu vuccati, rāgassetaṃ adhivacanaṃ rajoti;

एतं रजं विप्पजहित्वा ¹³¹ पण्डिता, विहरन्ति ते विगतरजस्स सासने॥

Etaṃ rajaṃ vippajahitvā ¹³² paṇḍitā, viharanti te vigatarajassa sāsane.

‘‘दोसो रजो न च पन रेणु वुच्‍चति…पे॰…।

‘‘Doso rajo na ca pana reṇu vuccati…pe…;

विहरन्ति ते विगतरजस्स सासने॥

Viharanti te vigatarajassa sāsane.

‘‘मोहो रजो न च पन रेणु वुच्‍चति…पे॰…।

‘‘Moho rajo na ca pana reṇu vuccati…pe…;

विहरन्ति ते विगतरजस्स सासने’’॥

Viharanti te vigatarajassa sāsane’’.

लोकेति अपायलोके मनुस्सलोके देवलोके खन्धलोके धातुलोके आयतनलोकेति – अथापरं पञ्‍च रजानि लोके।

Loketi apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloketi – athāparaṃ pañca rajāni loke.

येसं सतीमा विनयाय सिक्खेति। येसन्ति रूपरागस्स सद्दरागस्स गन्धरागस्स रसरागस्स फोट्ठब्बरागस्स। सतीमाति या सति अनुस्सति पटिस्सति सति सरणता धारणता अपिलापनता असम्मुस्सनता सतिन्द्रियं सतिबलं सम्मासति सतिसम्बोज्झङ्गो एकायनमग्गो – अयं वुच्‍चति सति। इमाय सतिया उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो उपपन्‍नो समुपपन्‍नो समन्‍नागतो। सो वुच्‍चति सतिमा । सिक्खेति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्‍ञासिक्खा। कतमा अधिसीलसिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्‍ञासिक्खा। येसं सतीमा विनयाय सिक्खेति। सतिमा पुग्गलो येसं रूपरागस्स सद्दरागस्स गन्धरागस्स रसरागस्स फोट्ठब्बरागस्स विनयाय पटिविनयाय पहानाय वूपसमाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य अधिपञ्‍ञम्पि सिक्खेय्य, इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खेय्य, जानन्तो सिक्खेय्य…पे॰… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – येसं सतीमा विनयाय सिक्खे।

Yesaṃ satīmā vinayāya sikkheti. Yesanti rūparāgassa saddarāgassa gandharāgassa rasarāgassa phoṭṭhabbarāgassa. Satīmāti yā sati anussati paṭissati sati saraṇatā dhāraṇatā apilāpanatā asammussanatā satindriyaṃ satibalaṃ sammāsati satisambojjhaṅgo ekāyanamaggo – ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato. So vuccati satimā . Sikkheti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā. Katamā adhisīlasikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Yesaṃ satīmā vinayāya sikkheti. Satimā puggalo yesaṃ rūparāgassa saddarāgassa gandharāgassa rasarāgassa phoṭṭhabbarāgassa vinayāya paṭivinayāya pahānāya vūpasamāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya adhicittampi sikkheyya adhipaññampi sikkheyya, imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya, jānanto sikkheyya…pe… sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – yesaṃ satīmā vinayāya sikkhe.

रूपेसु सद्देसु अथो रसेसु, गन्धेसु फस्सेसु सहेथ रागन्ति। रूपेसु सद्देसु गन्धेसु रसेसु फोट्ठब्बेसु रागं सहेय्य परिसहेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – रूपेसु सद्देसु अथो रसेसु गन्धेसु फस्सेसु सहेथ रागं।

Rūpesusaddesu atho rasesu, gandhesu phassesu sahetha rāganti. Rūpesu saddesu gandhesu rasesu phoṭṭhabbesu rāgaṃ saheyya parisaheyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – rūpesu saddesu atho rasesu gandhesu phassesu sahetha rāgaṃ.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘अथापरं पञ्‍च रजानि लोके, येसं सतीमा विनयाय सिक्खे।

‘‘Athāparaṃ pañca rajāni loke, yesaṃ satīmā vinayāya sikkhe;

रूपेसु सद्देसु अथो रसेसु, गन्धेसु फस्सेसु सहेथ राग’’न्ति॥

Rūpesu saddesu atho rasesu, gandhesu phassesu sahetha rāga’’nti.

२१०.

210.

एतेसु धम्मेसु विनेय्य छन्दं, भिक्खु सतिमा सुविमुत्तचित्तो।

Etesu dhammesu vineyya chandaṃ, bhikkhu satimā suvimuttacitto;

काले सो सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो, एकोदिभूतो विहने तमं सो॥ [इति भगवा]

Kāle so sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno, ekodibhūto vihane tamaṃ so. [iti bhagavā]

एतेसु धम्मेसु विनेय्य छन्दन्ति। एतेसूति रूपेसु सद्देसु गन्धेसु रसेसु फोट्ठब्बेसु। छन्दोति यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामस्नेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं कामोघो कामयोगो कामुपादानं…पे॰… कामच्छन्दनीवरणं। एतेसु धम्मेसु विनेय्य छन्दन्ति। एतेसु धम्मेसु छन्दं विनेय्य पटिविनेय्य पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – एतेसु धम्मेसु विनेय्य छन्दं।

Etesu dhammesu vineyya chandanti. Etesūti rūpesu saddesu gandhesu rasesu phoṭṭhabbesu. Chandoti yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ kāmogho kāmayogo kāmupādānaṃ…pe… kāmacchandanīvaraṇaṃ. Etesu dhammesu vineyya chandanti. Etesu dhammesu chandaṃ vineyya paṭivineyya pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – etesu dhammesu vineyya chandaṃ.

भिक्खु सतिमा सुविमुत्तचित्तोति। भिक्खूति पुथुज्‍जनकल्याणको वा भिक्खु, सेखो वा भिक्खु। सतिमाति या सति अनुस्सति…पे॰… सम्मासति सतिसम्बोज्झङ्गो एकायनमग्गो – अयं वुच्‍चति सति। इमाय सतिया उपेतो समुपेतो…पे॰… सो वुच्‍चति सतिमा।

Bhikkhu satimā suvimuttacittoti. Bhikkhūti puthujjanakalyāṇako vā bhikkhu, sekho vā bhikkhu. Satimāti yā sati anussati…pe… sammāsati satisambojjhaṅgo ekāyanamaggo – ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto samupeto…pe… so vuccati satimā.

भिक्खु सतिमा सुविमुत्तचित्तोति। पठमं झानं समापन्‍नस्स नीवरणेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, दुतियं झानं समापन्‍नस्स वितक्‍कविचारेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, ततियं झानं समापन्‍नस्स पीतिया च चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, चतुत्थं झानं समापन्‍नस्स सुखदुक्खेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं; आकासानञ्‍चायतनं समापन्‍नस्स रूपसञ्‍ञाय पटिघसञ्‍ञाय नानत्तसञ्‍ञाय चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, विञ्‍ञाणञ्‍चायतनं समापन्‍नस्स आकासानञ्‍चायतनसञ्‍ञाय चित्तं… आकिञ्‍चञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसञ्‍ञाय चित्तं… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसञ्‍ञाय चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं; सोतापन्‍नस्स सक्‍कायदिट्ठिया विचिकिच्छाय सीलब्बतपरामासा दिट्ठानुसया विचिकिच्छानुसया तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, सकदागामिस्स ओळारिका कामरागानुसया पटिघानुसया तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं , अनागामिस्स अनुसहगता कामरागसञ्‍ञोजना पटिघसञ्‍ञोजना अनुसहगता कामरागानुसया पटिघानुसया तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, अरहतो रूपरागा अरूपरागा माना उद्धच्‍चा अविज्‍जाय मानानुसया भवरागानुसया अविज्‍जानुसया तदेकट्ठेहि च किलेसेहि बहिद्धा च सब्बनिमित्तेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तन्ति – भिक्खु सतिमा सुविमुत्तचित्तो।

Bhikkhu satimā suvimuttacittoti. Paṭhamaṃ jhānaṃ samāpannassa nīvaraṇehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, dutiyaṃ jhānaṃ samāpannassa vitakkavicārehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, tatiyaṃ jhānaṃ samāpannassa pītiyā ca cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, catutthaṃ jhānaṃ samāpannassa sukhadukkhehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ; ākāsānañcāyatanaṃ samāpannassa rūpasaññāya paṭighasaññāya nānattasaññāya cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, viññāṇañcāyatanaṃ samāpannassa ākāsānañcāyatanasaññāya cittaṃ… ākiñcaññāyatanaṃ samāpannassa viññāṇañcāyatanasaññāya cittaṃ… nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpannassa ākiñcaññāyatanasaññāya cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ; sotāpannassa sakkāyadiṭṭhiyā vicikicchāya sīlabbataparāmāsā diṭṭhānusayā vicikicchānusayā tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, sakadāgāmissa oḷārikā kāmarāgānusayā paṭighānusayā tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ , anāgāmissa anusahagatā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā anusahagatā kāmarāgānusayā paṭighānusayā tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttaṃ, arahato rūparāgā arūparāgā mānā uddhaccā avijjāya mānānusayā bhavarāgānusayā avijjānusayā tadekaṭṭhehi ca kilesehi bahiddhā ca sabbanimittehi cittaṃ muttaṃ vimuttaṃ suvimuttanti – bhikkhu satimā suvimuttacitto.

कालेन सो सम्मा धम्मं परिवीमंसमानोति। कालेनाति उद्धते चित्ते समथस्स ¹³³ कालो, समाहिते चित्ते विपस्सनाय कालो।

Kālena so sammā dhammaṃ parivīmaṃsamānoti. Kālenāti uddhate citte samathassa ¹³⁴ kālo, samāhite citte vipassanāya kālo.

‘‘काले पग्गण्हति चित्तं, निग्गण्हति पुनापरे ¹³⁵।

‘‘Kāle paggaṇhati cittaṃ, niggaṇhati punāpare ¹³⁶;

सम्पहंसति कालेन, काले चित्तं समादहे॥

Sampahaṃsati kālena, kāle cittaṃ samādahe.

‘‘अज्झुपेक्खति कालेन, सो योगी कालकोविदो।

‘‘Ajjhupekkhati kālena, so yogī kālakovido;

किम्हि कालम्हि पग्गाहो, किम्हि काले विनिग्गहो॥

Kimhi kālamhi paggāho, kimhi kāle viniggaho.

‘‘किम्हि पहंसनाकालो, समथकालो च कीदिसो।

‘‘Kimhi pahaṃsanākālo, samathakālo ca kīdiso;

उपेक्खाकालं चित्तस्स, कथं दस्सेति योगिनो॥

Upekkhākālaṃ cittassa, kathaṃ dasseti yogino.

‘‘लीने चित्तम्हि पग्गाहो, उद्धतस्मिं विनिग्गहो।

‘‘Līne cittamhi paggāho, uddhatasmiṃ viniggaho;

निरस्सादगतं चित्तं, सम्पहंसेय्य तावदे॥

Nirassādagataṃ cittaṃ, sampahaṃseyya tāvade.

‘‘सम्पहट्ठं यदा चित्तं, अलीनं भवतिनुद्धतं।

‘‘Sampahaṭṭhaṃ yadā cittaṃ, alīnaṃ bhavatinuddhataṃ;

समथस्स च सो ¹³⁷ कालो, अज्झत्तं रमये मनो॥

Samathassa ca so ¹³⁸ kālo, ajjhattaṃ ramaye mano.

‘‘एतेन मेवुपायेन, यदा होति समाहितं।

‘‘Etena mevupāyena, yadā hoti samāhitaṃ;

समाहितचित्तमञ्‍ञाय, अज्झुपेक्खेय्य तावदे॥

Samāhitacittamaññāya, ajjhupekkheyya tāvade.

‘‘एवं कालविदू धीरो, कालञ्‍ञू कालकोविदो।

‘‘Evaṃ kālavidū dhīro, kālaññū kālakovido;

कालेन कालं चित्तस्स, निमित्तमुपलक्खये’’ति॥

Kālena kālaṃ cittassa, nimittamupalakkhaye’’ti.

कालेन सो सम्मा धम्मं परिवीमंसमानोति। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’ति सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो…पे॰… ‘‘यं किञ्‍चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति – सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो।

Kālena so sammā dhammaṃ parivīmaṃsamānoti. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti – sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno.

एकोदिभूतो विहने तमं सो, इति भगवाति। एकोदीति एकग्गचित्तो अविक्खित्तचित्तो अविसाहटमानसो समथो समाधिन्द्रियं समाधिबलं सम्मासमाधीति – एकोदिभूतो। विहने तमं सोति रागतमं दोसतमं मोहतमं दिट्ठितमं मानतमं किलेसतमं दुच्‍चरिततमं अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्‍ञाणकरणं पञ्‍ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिकं हनेय्य विहनेय्य पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य।

Ekodibhūto vihane tamaṃ so, iti bhagavāti. Ekodīti ekaggacitto avikkhittacitto avisāhaṭamānaso samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ sammāsamādhīti – ekodibhūto. Vihane tamaṃ soti rāgatamaṃ dosatamaṃ mohatamaṃ diṭṭhitamaṃ mānatamaṃ kilesatamaṃ duccaritatamaṃ andhakaraṇaṃ acakkhukaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanikaṃ haneyya vihaneyya pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya.

भगवाति गारवाधिवचनं। अपि च भग्गरागोति भगवा, भग्गदोसोति भगवा, भग्गमोहोति भगवा, भग्गमानोति भगवा, भग्गदिट्ठीति भगवा, भग्गकण्डकोति भगवा, भग्गकिलेसोति भगवा, भजि विभजि पविभजि धम्मरतनन्ति भगवा, भवानं अन्तकरोति भगवा, भावितकायो भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्‍ञोति भगवा, भजि वा भगवा अरञ्‍ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्‍लानसारुप्पानीति भगवा, भागी वा भगवा चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारानन्ति भगवा, भागी वा भगवा अत्थरसस्स धम्मरसस्स विमुत्तिरसस्स अधिसीलस्स अधिचित्तस्स अधिपञ्‍ञायाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं झानानं चतुन्‍नं अप्पमञ्‍ञानं चतुन्‍नं अरूपसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा अट्ठन्‍नं विमोक्खानं अट्ठन्‍नं अभिभायतनानं नवन्‍नं अनुपुब्बविहारसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं सञ्‍ञाभावनानं दसन्‍नं कसिणसमापत्तीनं आनापानस्सतिसमाधिस्स असुभसमापत्तियाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं चतुन्‍नं इद्धिपादानं पञ्‍चन्‍नं इन्द्रियानं पञ्‍चन्‍नं बलानं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्साति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं तथागतबलानं चतुन्‍नं वेसारज्‍जानं चतुन्‍नं पटिसम्भिदानं छन्‍नं अभिञ्‍ञानं छन्‍नं बुद्धधम्मानन्ति भगवा , भगवाति नेतं नामं मातरा कतं न पितरा कतं न भातरा कतं न भगिनिया कतं न मित्तामच्‍चेहि कतं न ञातिसालोहितेहि कतं न समणब्राह्मणेहि कतं न देवताहि कतं; विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्‍ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्‍ञत्ति यदिदं भगवाति – एकोदिभूतो विहने तमं सो इति भगवा।

Bhagavāti gāravādhivacanaṃ. Api ca bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā, bhaggamohoti bhagavā, bhaggamānoti bhagavā, bhaggadiṭṭhīti bhagavā, bhaggakaṇḍakoti bhagavā, bhaggakilesoti bhagavā, bhaji vibhaji pavibhaji dhammaratananti bhagavā, bhavānaṃ antakaroti bhagavā, bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapaññoti bhagavā, bhaji vā bhagavā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppānīti bhagavā, bhāgī vā bhagavā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassa vimuttirasassa adhisīlassa adhicittassa adhipaññāyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ jhānānaṃ catunnaṃ appamaññānaṃ catunnaṃ arūpasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ aṭṭhannaṃ abhibhāyatanānaṃ navannaṃ anupubbavihārasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ saññābhāvanānaṃ dasannaṃ kasiṇasamāpattīnaṃ ānāpānassatisamādhissa asubhasamāpattiyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ tathāgatabalānaṃ catunnaṃ vesārajjānaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ channaṃ abhiññānaṃ channaṃ buddhadhammānanti bhagavā , bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ na pitarā kataṃ na bhātarā kataṃ na bhaginiyā kataṃ na mittāmaccehi kataṃ na ñātisālohitehi kataṃ na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ na devatāhi kataṃ; vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavāti – ekodibhūto vihane tamaṃ so iti bhagavā.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘एतेसु धम्मेसु विनेय्य छन्दं, भिक्खु सतिमा सुविमुत्तचित्तो।

‘‘Etesu dhammesu vineyya chandaṃ, bhikkhu satimā suvimuttacitto;

कालेन सो सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो, एकोदिभूतो विहने तमं सो’’॥ [इति भगवाति]

Kālena so sammā dhammaṃ parivīmaṃsamāno, ekodibhūto vihane tamaṃ so’’. [iti bhagavāti]

सारिपुत्तसुत्तनिद्देसो सोळसमो।

Sāriputtasuttaniddeso soḷasamo.

अट्ठकवग्गम्हि सोळस सुत्तनिद्देसा समत्ता।

Aṭṭhakavaggamhi soḷasa suttaniddesā samattā.

महानिद्देसपाळि निट्ठिता।

Mahāniddesapāḷi niṭṭhitā.

Footnotes:

1. वस्संवुट्ठो (स्या॰)

2. vassaṃvuṭṭho (syā.)

3. करविकरुदमञ्‍जुस्सरो (स्या॰)

4. karavikarudamañjussaro (syā.)

5. गणोस्स (सी॰)

6. सम्पत्तो (स्या॰ क॰)

7. gaṇossa (sī.)

8. sampatto (syā. ka.)

9. लोहमासोव (स्या॰)

10. lohamāsova (syā.)

11. अयं गाथा सं॰ नि॰ १.१२२ दिस्सति

12. ayaṃ gāthā saṃ. ni. 1.122 dissati

13. भटकित्तिसद्दसिलोको (स्या॰)

14. bhaṭakittisaddasiloko (syā.)

15. रत्तिखित्ता (सी॰) ध॰ प॰ ३०४

16. rattikhittā (sī.) dha. pa. 304

17. वीसतिम्पि (सी॰)

18. vīsatimpi (sī.)

19. अत्थि धम्मं जानितब्बं (क॰) महानि॰ १५६

20. atthi dhammaṃ jānitabbaṃ (ka.) mahāni. 156

21. ओलोकेन्तो (सी॰)

22. olokento (sī.)

23. भद्देन (स्या॰)

24. bhaddena (syā.)

25. इत्थं भावञ्‍ञथाभावं (क॰) इतिवु॰ १५, १०५

26. itthaṃ bhāvaññathābhāvaṃ (ka.) itivu. 15, 105

27. अतरिंसु (स्या॰)

28. atariṃsu (syā.)

29. पत्तो (स्या॰)

30. परियादिकतं (स्या॰)

31. patto (syā.)

32. pariyādikataṃ (syā.)

33. भगवतो (स्या॰)

34. bhagavato (syā.)

35. उक्खित्तपलिघो (स्या॰ क॰) महानि॰ ६

36. ukkhittapaligho (syā. ka.) mahāni. 6

37. अतित्तिको (सी॰), इत्थिको (स्या॰), पुराभेदसुत्तनिद्देसे पाठनानत्तं नत्थि

38. पटिबाहिरा (क॰)

39. पटिगण्हति (सी॰)

40. atittiko (sī.), itthiko (syā.), purābhedasuttaniddese pāṭhanānattaṃ natthi

41. paṭibāhirā (ka.)

42. paṭigaṇhati (sī.)

43. धम्मकरकं (सी॰ स्या॰) अभिधानप्पदीपिकाभिनवनिस्सयं ओलोकेतब्बं

44. dhammakarakaṃ (sī. syā.) abhidhānappadīpikābhinavanissayaṃ oloketabbaṃ

45. संघगणस्स गणी (सी॰)

46. सम्पत्तं (बहूसु)

47. saṃghagaṇassa gaṇī (sī.)

48. sampattaṃ (bahūsu)

49. अत्थिकाम्ह आगता (सी॰ क॰) एवमीदिसेसु द्वीसु पदेसुपि बहुवचनेन

50. पयिरुपासना (स्या॰ क॰)

51. इमानि तीणि पदानि नत्थि स्या॰ पोत्थके

52. atthikāmha āgatā (sī. ka.) evamīdisesu dvīsu padesupi bahuvacanena

53. payirupāsanā (syā. ka.)

54. imāni tīṇi padāni natthi syā. potthake

55. मानुसकेन (सी॰ स्या॰) महानि॰ १७१

56. mānusakena (sī. syā.) mahāni. 171

57. पलाससन्थारो (सी॰ स्या॰)

58. palāsasanthāro (sī. syā.)

59. गीवन्तो (स्या॰) मोग्गल्‍लानब्याकरणं ओलोकेतब्बं

60. gīvanto (syā.) moggallānabyākaraṇaṃ oloketabbaṃ

61. कुवन्तो (सी॰), गीवन्तो (स्या॰)

62. kuvanto (sī.), gīvanto (syā.)

63. अन्धतमं (स्या॰ क॰) महानि॰ १५६; इतिवु॰ ८८

64. andhatamaṃ (syā. ka.) mahāni. 156; itivu. 88

65. पत्थयमानो (स्या॰)

66. patthayamāno (syā.)

67. थूलकुमारीगोचरो (स्या॰ क॰)

68. thūlakumārīgocaro (syā. ka.)

69. उल्‍लोकेन्तो (सी॰ क॰) महानि॰ १५७ नत्थि पाठनानत्तं

70. ullokento (sī. ka.) mahāni. 157 natthi pāṭhanānattaṃ

71. न निक्खमिं (स्या॰) महानि॰ १७

72. na nikkhamiṃ (syā.) mahāni. 17

73. कीदिसाय (सी॰), ईदिसाय (स्या॰)

74. kīdisāya (sī.), īdisāya (syā.)

75. अट्टियमानस्स (स्या॰ क॰)

76. aṭṭiyamānassa (syā. ka.)

77. पटिभजि (सी॰ स्या॰) महानि॰ ५० नत्थि पाठनानत्तं

78. paṭibhaji (sī. syā.) mahāni. 50 natthi pāṭhanānattaṃ

79. सिरिंसपानं (सी॰ क॰)

80. siriṃsapānaṃ (sī. ka.)

81. भद्देकरत्तिविहारं (सी॰ क॰)

82. bhaddekarattivihāraṃ (sī. ka.)

83. अतुण्हं (सी॰ क॰)

84. atuṇhaṃ (sī. ka.)

85. अब्भन्तरधातुसङ्कोपवसेन (स्या॰)

86. तिप्पानं (सी॰ स्या॰)

87. abbhantaradhātusaṅkopavasena (syā.)

88. tippānaṃ (sī. syā.)

89. अनुद्दया (सी॰) एवमीदिसेसु द्वीसु पदेसुपि द्विभाववसेन। अनुदा अनुदायना अनुदायितत्तं (स्या॰ क॰)

90. अब्यापज्झो (स्या॰ क॰)

91. anuddayā (sī.) evamīdisesu dvīsu padesupi dvibhāvavasena. anudā anudāyanā anudāyitattaṃ (syā. ka.)

92. abyāpajjho (syā. ka.)

93. यस्स (स्या॰) सुत्तमाला ओलोकेतब्बा

94. yassa (syā.) suttamālā oloketabbā

95. ओक्खायनबहुलो (बहूसु)

96. समोक्खायनबहुलो (सी॰ स्या॰)

97. okkhāyanabahulo (bahūsu)

98. samokkhāyanabahulo (sī. syā.)

99. पामुज्‍जं (स्या॰)

100. pāmujjaṃ (syā.)

101. अनभिरमना (बहूसु) विभ॰ ८५६

102. anabhiramanā (bahūsu) vibha. 856

103. कुहिं वा (सी॰), कुवं वा (स्या॰), कुथ वा (क॰)

104. kuhiṃ vā (sī.), kuvaṃ vā (syā.), kutha vā (ka.)

105. अनिकेतसारी (स्या॰)

106. aniketasārī (syā.)

107. आगमनरत्तिं (स्या॰)

108. āgamanarattiṃ (syā.)

109. मागधा विसङ्घचारिनो (स्या॰)

110. māgadhā visaṅghacārino (syā.)

111. मत्तं सो जञ्‍ञा (स्या॰)

112. mattaṃ so jaññā (syā.)

113. दूसितोपि (क॰)

114. dūsitopi (ka.)

115. कुलानुद्दयाय (सी॰ क॰)

116. kulānuddayāya (sī. ka.)

117. वेय्याबाधिकानं (सी॰ स्या॰)

118. veyyābādhikānaṃ (sī. syā.)

119. कुक्‍कुच्‍चियूपच्छिन्दे (स्या॰)

120. kukkucciyūpacchinde (syā.)

121. पेक्खमानो (बहूसु)

122. pekkhamāno (bahūsu)

123. बहुलिं करोति (क॰)

124. bahuliṃ karoti (ka.)

125. निधिनंव (क॰) ध॰ प॰ ७६

126. nidhinaṃva (ka.) dha. pa. 76

127. च (स्या॰)

128. ca (syā.)

129. कोकिलियाव (स्या॰)

130. kokiliyāva (syā.)

131. पटिविनोदित्वा (क॰)

132. paṭivinoditvā (ka.)

133. समाधिस्स (सी॰)

134. samādhissa (sī.)

135. अथापरे (स्या॰)

136. athāpare (syā.)

137. समथनिमित्तस्स सो (सी॰ क॰)

138. samathanimittassa so (sī. ka.)

Related texts:

अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā / १६. सारिपुत्तसुत्तनिद्देसवण्णना • 16. Sāriputtasuttaniddesavaṇṇanā

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact