| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
२. सारिपुत्तत्थेरमातुपेतिवत्थुवण्णना
2. Sāriputtattheramātupetivatthuvaṇṇanā
नग्गा दुब्बण्णरूपासीति इदं सत्थरि वेळुवने विहरन्ते आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स इतो पञ्चमाय जातिया मातुभूतं पेतिं आरब्भ वुत्तं। एकदिवसं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महामोग्गल्लानो आयस्मा च अनुरुद्धो आयस्मा च कप्पिनो राजगहस्स अविदूरे अञ्ञतरस्मिं अरञ्ञायतने विहरन्ति। तेन च समयेन बाराणसियं अञ्ञतरो ब्राह्मणो अड्ढो महद्धनो महाभोगो समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं ओपानभूतो अन्नपानवत्थसयनादीनि देति। देन्तो च आगतागतानं यथाकालं यथारहञ्च पादोदकपादब्भञ्जनादिदानानुपुब्बकं सब्बाभिदेय्यं पटिपन्नो होति, पुरेभत्तं भिक्खू अन्नपानादिना सक्कच्चं परिविसति। सो देसन्तरं गच्छन्तो भरियं आह – ‘‘भोति, यथापञ्ञत्तं इमं दानविधिं अपरिहापेन्ती सक्कच्चं अनुपतिट्ठाही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तस्मिं पक्कन्ते एव ताव भिक्खूनं पञ्ञत्तं दानविधिं पच्छिन्दि, अद्धिकानं पन निवासत्थाय उपगतानं गेहपिट्ठितो छड्डितं जरसालं दस्सेसि ‘‘एत्थ वसथा’’ति। अन्नपानादीनं अत्थाय तत्थ अद्धिकेसु आगतेसु ‘‘गूथं खादथ, मुत्तं पिवथ, लोहितं पिवथ , तुम्हाकं मातु मत्थलुङ्गं खादथा’’ति यं यं असुचि जेगुच्छं, तस्स तस्स नामं गहेत्वा निट्ठुरं वदति।
Naggā dubbaṇṇarūpāsīti idaṃ satthari veḷuvane viharante āyasmato sāriputtattherassa ito pañcamāya jātiyā mātubhūtaṃ petiṃ ārabbha vuttaṃ. Ekadivasaṃ āyasmā ca sāriputto āyasmā ca mahāmoggallāno āyasmā ca anuruddho āyasmā ca kappino rājagahassa avidūre aññatarasmiṃ araññāyatane viharanti. Tena ca samayena bārāṇasiyaṃ aññataro brāhmaṇo aḍḍho mahaddhano mahābhogo samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavanibbakayācakānaṃ opānabhūto annapānavatthasayanādīni deti. Dento ca āgatāgatānaṃ yathākālaṃ yathārahañca pādodakapādabbhañjanādidānānupubbakaṃ sabbābhideyyaṃ paṭipanno hoti, purebhattaṃ bhikkhū annapānādinā sakkaccaṃ parivisati. So desantaraṃ gacchanto bhariyaṃ āha – ‘‘bhoti, yathāpaññattaṃ imaṃ dānavidhiṃ aparihāpentī sakkaccaṃ anupatiṭṭhāhī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā tasmiṃ pakkante eva tāva bhikkhūnaṃ paññattaṃ dānavidhiṃ pacchindi, addhikānaṃ pana nivāsatthāya upagatānaṃ gehapiṭṭhito chaḍḍitaṃ jarasālaṃ dassesi ‘‘ettha vasathā’’ti. Annapānādīnaṃ atthāya tattha addhikesu āgatesu ‘‘gūthaṃ khādatha, muttaṃ pivatha, lohitaṃ pivatha , tumhākaṃ mātu matthaluṅgaṃ khādathā’’ti yaṃ yaṃ asuci jegucchaṃ, tassa tassa nāmaṃ gahetvā niṭṭhuraṃ vadati.
सा अपरेन समयेन कालं कत्वा कम्मानुभावुक्खित्ता पेतयोनियं निब्बत्तित्वा अत्तनो वचीदुच्चरितानुरूपं दुक्खं अनुभवन्ती पुरिमजातिसम्बन्धं अनुस्सरित्वा आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिकं उपसङ्कमितुकामा तस्स विहारद्वारं सम्पापुणि, तस्स विहारद्वारदेवतायो विहारप्पवेसनं निवारेसुं। सा किर इतो पञ्चमाय जातिया थेरस्स मातुभूतपुब्बा, तस्मा एवमाह – ‘‘अहं अय्यस्स सारिपुत्तत्थेरस्स इतो पञ्चमाय जातीया माता, देथ मे द्वारप्पवेसनं थेरं दट्ठु’’न्ति। तं सुत्वा देवता तस्सा पवेसनं अनुजानिंसु। सा पविसित्वा चङ्कमनकोटियं ठत्वा थेरस्स अत्तानं दस्सेसि। थेरो तं दिस्वा करुणाय सञ्चोदितमानसो हुत्वा –
Sā aparena samayena kālaṃ katvā kammānubhāvukkhittā petayoniyaṃ nibbattitvā attano vacīduccaritānurūpaṃ dukkhaṃ anubhavantī purimajātisambandhaṃ anussaritvā āyasmato sāriputtassa santikaṃ upasaṅkamitukāmā tassa vihāradvāraṃ sampāpuṇi, tassa vihāradvāradevatāyo vihārappavesanaṃ nivāresuṃ. Sā kira ito pañcamāya jātiyā therassa mātubhūtapubbā, tasmā evamāha – ‘‘ahaṃ ayyassa sāriputtattherassa ito pañcamāya jātīyā mātā, detha me dvārappavesanaṃ theraṃ daṭṭhu’’nti. Taṃ sutvā devatā tassā pavesanaṃ anujāniṃsu. Sā pavisitvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhatvā therassa attānaṃ dassesi. Thero taṃ disvā karuṇāya sañcoditamānaso hutvā –
११६.
116.
‘‘नग्गा दुब्बण्णरूपासि, किसा धमनिसन्थता।
‘‘Naggā dubbaṇṇarūpāsi, kisā dhamanisanthatā;
उप्फासुलिके किसिके, का नु त्वं इध तिट्ठसी’’ति॥ –
Upphāsulike kisike, kā nu tvaṃ idha tiṭṭhasī’’ti. –
गाथाय पुच्छि। सा थेरेन पुट्ठा पटिवचनं देन्ती –
Gāthāya pucchi. Sā therena puṭṭhā paṭivacanaṃ dentī –
११७.
117.
‘‘अहं ते सकिया माता, पुब्बे अञ्ञासु जातीसु।
‘‘Ahaṃ te sakiyā mātā, pubbe aññāsu jātīsu;
उपपन्ना पेत्तिविसयं, खुप्पिपाससमप्पिता॥
Upapannā pettivisayaṃ, khuppipāsasamappitā.
११८.
118.
‘‘छड्डितं खिपितं खेळं, सिङ्घाणिकं सिलेसुमं।
‘‘Chaḍḍitaṃ khipitaṃ kheḷaṃ, siṅghāṇikaṃ silesumaṃ;
वसञ्च डय्हमानानं, विजातानञ्च लोहितं॥
Vasañca ḍayhamānānaṃ, vijātānañca lohitaṃ.
११९.
119.
‘‘वणिकानञ्च यं घान-सीसच्छिन्नान लोहितं।
‘‘Vaṇikānañca yaṃ ghāna-sīsacchinnāna lohitaṃ;
खुदापरेता भुञ्जामि, इच्छिपुरिसनिस्सितं॥
Khudāparetā bhuñjāmi, icchipurisanissitaṃ.
१२०.
120.
‘‘पुब्बलोहितं भक्खामि, पसूनं मानुसान च।
‘‘Pubbalohitaṃ bhakkhāmi, pasūnaṃ mānusāna ca;
अलेणा अनगारा च, नीलमञ्चपरायणा॥
Aleṇā anagārā ca, nīlamañcaparāyaṇā.
१२१.
121.
‘‘देहि पुत्तक मे दानं, दत्वा अन्वादिसाहि मे।
‘‘Dehi puttaka me dānaṃ, datvā anvādisāhi me;
अप्पेव नाम मुच्चेय्यं, पुब्बलोहितभोजना’’ति॥ – पञ्चगाथा अभासि।
Appeva nāma mucceyyaṃ, pubbalohitabhojanā’’ti. – pañcagāthā abhāsi;
११७. तत्थ अहं ते सकिया माताति अहं तुय्हं जननिभावतो सकिया माता। पुब्बे अञ्ञासु जातीसूति माता होन्तीपि न इमिस्सं जातियं, अथ खो पुब्बे अञ्ञासु जातीसु, इतो पञ्चमियन्ति दट्ठब्बं। उपपन्ना पेत्तिविसयन्ति पटिसन्धिवसेन पेतलोकं उपगता। खुप्पिपाससमप्पिताति खुदाय च पिपासाय च अभिभूता, निरन्तरं जिघच्छापिपासाहि अभिभुय्यमानाति अत्थो।
117. Tattha ahaṃ te sakiyā mātāti ahaṃ tuyhaṃ jananibhāvato sakiyā mātā. Pubbe aññāsu jātīsūti mātā hontīpi na imissaṃ jātiyaṃ, atha kho pubbe aññāsu jātīsu, ito pañcamiyanti daṭṭhabbaṃ. Upapannā pettivisayanti paṭisandhivasena petalokaṃ upagatā. Khuppipāsasamappitāti khudāya ca pipāsāya ca abhibhūtā, nirantaraṃ jighacchāpipāsāhi abhibhuyyamānāti attho.
११८-११९. छड्डितन्ति उच्छिट्ठकं, वन्तन्ति अत्थो। खिपितन्ति खिपितेन सद्धिं मुखतो निक्खन्तमलं। खेळन्ति निट्ठुभं। सिङ्घाणिकन्ति मत्थलुङ्गतो विस्सन्दित्वा नासिकाय निक्खन्तमलं। सिलेसुमन्ति सेम्हं। वसञ्च डय्हमानानन्ति चितकस्मिं डय्हमानानं कळेवरानं वसातेलञ्च। विजातानञ्च लोहितन्ति पसूतानं इत्थीनं लोहितं, गब्भमलं च-सद्देन सङ्गण्हाति। वणिकानन्ति सञ्जातवणानं। यन्ति यं लोहितन्ति सम्बन्धो। घानसीसच्छिन्नानन्ति घानच्छिन्नानं सीसच्छिन्नानञ्च यं लोहितं, तं भुञ्जामीति योजना। देसनासीसमेतं ‘‘घानसीसच्छिन्नान’’न्ति, यस्मा हत्थपादादिच्छिन्नानम्पि लोहितं भुञ्जामियेव। तथा ‘‘वणिकान’’न्ति इमिना तेसम्पि लोहितं सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। खुदापरेताति जिघच्छाभिभूता हुत्वा। इत्थिपुरिसनिस्सितन्ति इत्थिपुरिससरीरनिस्सितं यथावुत्तं अञ्ञञ्च चम्ममंसन्हारुपुब्बादिकं परिभुञ्जामीति दस्सेति।
118-119.Chaḍḍitanti ucchiṭṭhakaṃ, vantanti attho. Khipitanti khipitena saddhiṃ mukhato nikkhantamalaṃ. Kheḷanti niṭṭhubhaṃ. Siṅghāṇikanti matthaluṅgato vissanditvā nāsikāya nikkhantamalaṃ. Silesumanti semhaṃ. Vasañca ḍayhamānānanti citakasmiṃ ḍayhamānānaṃ kaḷevarānaṃ vasātelañca. Vijātānañca lohitanti pasūtānaṃ itthīnaṃ lohitaṃ, gabbhamalaṃ ca-saddena saṅgaṇhāti. Vaṇikānanti sañjātavaṇānaṃ. Yanti yaṃ lohitanti sambandho. Ghānasīsacchinnānanti ghānacchinnānaṃ sīsacchinnānañca yaṃ lohitaṃ, taṃ bhuñjāmīti yojanā. Desanāsīsametaṃ ‘‘ghānasīsacchinnāna’’nti, yasmā hatthapādādicchinnānampi lohitaṃ bhuñjāmiyeva. Tathā ‘‘vaṇikāna’’nti iminā tesampi lohitaṃ saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Khudāparetāti jighacchābhibhūtā hutvā. Itthipurisanissitanti itthipurisasarīranissitaṃ yathāvuttaṃ aññañca cammamaṃsanhārupubbādikaṃ paribhuñjāmīti dasseti.
१२०-१२१. पसूनन्ति अजगोमहिंसादीनं। अलेणाति असरणा। अनगाराति अनावासा। नीलमञ्चपरायणाति सुसाने छड्डितमलमञ्चसयना। अथ वा नीलाति छारिकङ्गारबहुला सुसानभूमि अधिप्पेता, तंयेव मञ्चं विय अधिसयनाति अत्थो। अन्वादिसाहि मेति यथा दिन्नं दक्खिणं मय्हं उपकप्पति, तथा उद्दिस पत्तिदानं देहि। अप्पेव नाम मुच्चेय्यं, पुब्बलोहितभोजनाति तव उद्दिसनेन एतस्मा पुब्बलोहितभोजना पेतजीविका अपि नाम मुच्चेय्यं।
120-121.Pasūnanti ajagomahiṃsādīnaṃ. Aleṇāti asaraṇā. Anagārāti anāvāsā. Nīlamañcaparāyaṇāti susāne chaḍḍitamalamañcasayanā. Atha vā nīlāti chārikaṅgārabahulā susānabhūmi adhippetā, taṃyeva mañcaṃ viya adhisayanāti attho. Anvādisāhimeti yathā dinnaṃ dakkhiṇaṃ mayhaṃ upakappati, tathā uddisa pattidānaṃ dehi. Appeva nāma mucceyyaṃ, pubbalohitabhojanāti tava uddisanena etasmā pubbalohitabhojanā petajīvikā api nāma mucceyyaṃ.
तं सुत्वा आयस्मा सारिपुत्तत्थेरो दुतियदिवसे महामोग्गल्लानत्थेरादिके तयो थेरे आमन्तेत्वा तेहि सद्धिं राजगहे पिण्डाय चरन्तो रञ्ञो बिम्बिसारस्स निवेसनं अगमासि। राजा थेरे दिस्वा वन्दित्वा ‘‘किं, भन्ते, आगतत्था’’ति आगमनकारणं पुच्छि। आयस्मा महामोग्गल्लानो तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘अञ्ञातं, भन्ते’’ति वत्वा थेरे विस्सज्जेत्वा सब्बकम्मिकं अमच्चं पक्कोसापेत्वा आणापेसि ‘‘नगरस्स अविदूरे विवित्ते छायूदकसम्पन्ने ठाने चतस्सो कुटियो कारेही’’ति। अन्तेपुरे च पहोनकविसेसवसेन तिधा विभजित्वा चतस्सो कुटियो पटिच्छापेसि, सयञ्च तत्थ गन्त्वा कातब्बयुत्तकं अकासि। निट्ठितासु कुटिकासु सब्बं बलिकरणं सज्जापेत्वा अन्नपानवत्थादीनि बुद्धप्पमुखस्स चातुद्दिसस्स भिक्खुसङ्घस्स अनुच्छविके सब्बपरिक्खारे च उपट्ठापेत्वा आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स तं सब्बं निय्यादेसि। अथ थेरो तं पेतिं उद्दिस्स तं सब्बं बुद्धप्पमुखस्स चातुद्दिसस्स भिक्खुसङ्घस्स अदासि। सा पेती तं अनुमोदित्वा देवलोके निब्बत्तित्वा सब्बकामसमिद्धा च हुत्वा अपरदिवसे आयस्मतो महामोग्गल्लानत्थेरस्स सन्तिकं उपगन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। तं थेरो पटिपुच्छि, सा अत्तनो पेतूपपत्तिं पुन देवूपपत्तिञ्च वित्थारतो कथेसि। तेन वुत्तं –
Taṃ sutvā āyasmā sāriputtatthero dutiyadivase mahāmoggallānattherādike tayo there āmantetvā tehi saddhiṃ rājagahe piṇḍāya caranto rañño bimbisārassa nivesanaṃ agamāsi. Rājā there disvā vanditvā ‘‘kiṃ, bhante, āgatatthā’’ti āgamanakāraṇaṃ pucchi. Āyasmā mahāmoggallāno taṃ pavattiṃ rañño ārocesi. Rājā ‘‘aññātaṃ, bhante’’ti vatvā there vissajjetvā sabbakammikaṃ amaccaṃ pakkosāpetvā āṇāpesi ‘‘nagarassa avidūre vivitte chāyūdakasampanne ṭhāne catasso kuṭiyo kārehī’’ti. Antepure ca pahonakavisesavasena tidhā vibhajitvā catasso kuṭiyo paṭicchāpesi, sayañca tattha gantvā kātabbayuttakaṃ akāsi. Niṭṭhitāsu kuṭikāsu sabbaṃ balikaraṇaṃ sajjāpetvā annapānavatthādīni buddhappamukhassa cātuddisassa bhikkhusaṅghassa anucchavike sabbaparikkhāre ca upaṭṭhāpetvā āyasmato sāriputtattherassa taṃ sabbaṃ niyyādesi. Atha thero taṃ petiṃ uddissa taṃ sabbaṃ buddhappamukhassa cātuddisassa bhikkhusaṅghassa adāsi. Sā petī taṃ anumoditvā devaloke nibbattitvā sabbakāmasamiddhā ca hutvā aparadivase āyasmato mahāmoggallānattherassa santikaṃ upagantvā vanditvā aṭṭhāsi. Taṃ thero paṭipucchi, sā attano petūpapattiṃ puna devūpapattiñca vitthārato kathesi. Tena vuttaṃ –
१२२.
122.
‘‘मातुया वचनं सुत्वा, उपतिस्सोनुकम्पको।
‘‘Mātuyā vacanaṃ sutvā, upatissonukampako;
आमन्तयि मोग्गल्लानं, अनुरुद्धञ्च कप्पिनं॥
Āmantayi moggallānaṃ, anuruddhañca kappinaṃ.
१२३.
123.
‘‘चतस्सो कुटियो कत्वा, सङ्घे चातुद्दिसे अदा।
‘‘Catasso kuṭiyo katvā, saṅghe cātuddise adā;
कुटियो अन्नपानञ्च, मातु दक्खिणमादिसी॥
Kuṭiyo annapānañca, mātu dakkhiṇamādisī.
१२४.
124.
‘‘समनन्तरानुद्दिट्ठे, विपाको उदपज्जथ।
‘‘Samanantarānuddiṭṭhe, vipāko udapajjatha;
भोजनं पानीयं वत्थं, दक्खिणाय इदं फलं॥
Bhojanaṃ pānīyaṃ vatthaṃ, dakkhiṇāya idaṃ phalaṃ.
१२५.
125.
‘‘ततो सुद्धा सुचिवसना, कासिकुत्तमधारिनी।
‘‘Tato suddhā sucivasanā, kāsikuttamadhārinī;
विचित्तवत्थाभरणा, कोलिकं उपसङ्कमी’’ति॥
Vicittavatthābharaṇā, kolikaṃ upasaṅkamī’’ti.
१२३. तत्थ सङ्घे चातुद्दिसे अदाति चातुद्दिसस्स सङ्घस्स अदासि, निय्यादेसीति अत्थो। सेसं वुत्तत्थमेव।
123. Tattha saṅghe cātuddise adāti cātuddisassa saṅghassa adāsi, niyyādesīti attho. Sesaṃ vuttatthameva.
अथायस्मा महामोग्गल्लानो तं पेतिं –
Athāyasmā mahāmoggallāno taṃ petiṃ –
१२६.
126.
‘‘अभिक्कन्तेन वण्णेन, या त्वं तिट्ठसि देवते।
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ओभासेन्ती दिसा सब्बा, ओसधी विय तारका॥
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā.
१२७.
127.
‘‘केन तेतादिसो वण्णो, तेन ते इध मिज्झति।
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, tena te idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
१२८.
128.
‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे, मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve, manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा,
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā,
वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥ – पुच्छि।
Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti. – pucchi;
१२९-१३३. अथ सा ‘‘सारिपुत्तस्साहं माता’’तिआदिना विस्सज्जेसि। सेसं वुत्तत्थमेव। अथायस्मा महामोग्गल्लानो तं पवत्तिं भगवतो आरोचेसि। भगवा तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि, सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
129-133. Atha sā ‘‘sāriputtassāhaṃ mātā’’tiādinā vissajjesi. Sesaṃ vuttatthameva. Athāyasmā mahāmoggallāno taṃ pavattiṃ bhagavato ārocesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi, sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
सारिपुत्तत्थेरमातुपेतिवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Sāriputtattheramātupetivatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / २. सारिपुत्तत्थेरमातुपेतिवत्थु • 2. Sāriputtattheramātupetivatthu
