Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
સાસનપટ્ઠાનવારવણ્ણના
Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
૮૯.
89.
એવં સબ્બથા નયસમુટ્ઠાનં વિભજિત્વા ઇદાનિ સાસનપટ્ઠાનં વિભજન્તો યસ્મા સઙ્ગહવારાદીસુ મૂલપદેહેવ પટ્ઠાનં સઙ્ગહેત્વા સરૂપતો ન દસ્સિતં, તસ્મા યથા મૂલપદેહિ પટ્ઠાનં નિદ્ધારેતબ્બં, એવં પટ્ઠાનતોપિ મૂલપદાનિ નિદ્ધારેતબ્બાનીતિ દસ્સનત્થં ‘‘અટ્ઠારસ મૂલપદા કુહિં દટ્ઠબ્બા? સાસનપટ્ઠાને’’તિ આહ. મૂલપદસાસનપટ્ઠાનાનઞ્હિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ગહો પુબ્બે દસ્સિતો એવાતિ. અથ સાસનપટ્ઠાનન્તિ કો વચનત્થો? સાસનસ્સ પટ્ઠાનન્તિ સાસનપટ્ઠાનં , સાસનં દેસના, તસ્સા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં તેસં હિતસુખનિપ્ફાદનત્થં પકારેહિ ઠાનં પવત્તિ સાસનપટ્ઠાનં. ઇધ પન તસ્સ તથાભાવદીપનં ‘‘સાસનપટ્ઠાન’’ન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા સાસનં અધિસીલસિક્ખાદયો. તેસં પવત્તનુપાયભાવતો પતિટ્ઠહન્તિ એતેહીતિ પટ્ઠાનાનિ, સંકિલેસાદિધમ્મા. તેસં પવેદનતો તદુપચારેન સુત્તાનિ પટ્ઠાનાનિ. તેસં પન સમૂહભાવતો અયં પકરણપ્પદેસો પટ્ઠાનં નામ.
Evaṃ sabbathā nayasamuṭṭhānaṃ vibhajitvā idāni sāsanapaṭṭhānaṃ vibhajanto yasmā saṅgahavārādīsu mūlapadeheva paṭṭhānaṃ saṅgahetvā sarūpato na dassitaṃ, tasmā yathā mūlapadehi paṭṭhānaṃ niddhāretabbaṃ, evaṃ paṭṭhānatopi mūlapadāni niddhāretabbānīti dassanatthaṃ ‘‘aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā? Sāsanapaṭṭhāne’’ti āha. Mūlapadasāsanapaṭṭhānānañhi aññamaññasaṅgaho pubbe dassito evāti. Atha sāsanapaṭṭhānanti ko vacanattho? Sāsanassa paṭṭhānanti sāsanapaṭṭhānaṃ , sāsanaṃ desanā, tassā veneyyajjhāsayānurūpaṃ tesaṃ hitasukhanipphādanatthaṃ pakārehi ṭhānaṃ pavatti sāsanapaṭṭhānaṃ. Idha pana tassa tathābhāvadīpanaṃ ‘‘sāsanapaṭṭhāna’’nti veditabbaṃ. Atha vā sāsanaṃ adhisīlasikkhādayo. Tesaṃ pavattanupāyabhāvato patiṭṭhahanti etehīti paṭṭhānāni, saṃkilesādidhammā. Tesaṃ pavedanato tadupacārena suttāni paṭṭhānāni. Tesaṃ pana samūhabhāvato ayaṃ pakaraṇappadeso paṭṭhānaṃ nāma.
અપરો નયો – કેનટ્ઠેન પટ્ઠાનં? પટ્ઠિતટ્ઠેન ગમનટ્ઠેનાતિ અત્થો. ‘‘યે તે ગોટ્ઠા પટ્ઠિતગાવો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૬) આગતટ્ઠાનસ્મિઞ્હિ યેન પટ્ઠાનેન તે ‘‘ગોટ્ઠા પટ્ઠિતગાવો’’તિ વુત્તા, તં અત્થતો ગમનં હોતિ. ઇતિ નાતિવિત્થારિતનયેસુ હારનયેસુ અનિસ્સઙ્ગગમનસ્સ દેસનાઞાણસ્સ સંકિલેસભાગિયાદિલોકિયાદિભેદેસુ તદુભયવોમિસ્સકભેદેસુ ચ વિત્થારિતનયલાભતો નિસ્સઙ્ગવસેન પવત્તગમનત્તા તે સંકિલેસભાગિયાદયો લોકિયાદયો ચ વિસું વિસું વોમિસ્સા ચ અધિકરણવસેન પટ્ઠાનં નામ. તેસં પકાસનતો અયં પકરણપ્પદેસો પટ્ઠાનન્તિ વેદિતબ્બં.
Aparo nayo – kenaṭṭhena paṭṭhānaṃ? Paṭṭhitaṭṭhena gamanaṭṭhenāti attho. ‘‘Ye te goṭṭhā paṭṭhitagāvo’’ti (ma. ni. 1.156) āgataṭṭhānasmiñhi yena paṭṭhānena te ‘‘goṭṭhā paṭṭhitagāvo’’ti vuttā, taṃ atthato gamanaṃ hoti. Iti nātivitthāritanayesu hāranayesu anissaṅgagamanassa desanāñāṇassa saṃkilesabhāgiyādilokiyādibhedesu tadubhayavomissakabhedesu ca vitthāritanayalābhato nissaṅgavasena pavattagamanattā te saṃkilesabhāgiyādayo lokiyādayo ca visuṃ visuṃ vomissā ca adhikaraṇavasena paṭṭhānaṃ nāma. Tesaṃ pakāsanato ayaṃ pakaraṇappadeso paṭṭhānanti veditabbaṃ.
‘‘સંકિલેસભાગિય’’ન્તિઆદીસુ સંકિલિસ્સતિ એતેનાતિ સંકિલેસો. સંકિલેસભાગે સંકિલેસકોટ્ઠાસે પવત્તં સંકિલેસભાગિયં. વાસના પુઞ્ઞભાવના, વાસનાભાગે પવત્તં વાસનાભાગિયં, વાસનં ભજાપેતીતિ વા વાસનાભાગિયં. નિબ્બિજ્ઝનં લોભક્ખન્ધાદીનં પદાલનં નિબ્બેધો. નિબ્બેધભાગે પવત્તં, નિબ્બેધં ભજાપેતીતિ વા નિબ્બેધભાગિયં. પરિનિટ્ઠિતસિક્ખાધમ્મા અસેક્ખા, અસેક્ખભાવે પવત્તં, અસેક્ખે ભજાપેતીતિ વા અસેક્ખભાગિયં. તેસુ યત્થ તણ્હાદિસંકિલેસો વિભત્તો, ઇદં સંકિલેસભાગિયં. યત્થ દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ વિભત્તં, ઇદં વાસનાભાગિયં. યત્થ સેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો વિભત્તા, ઇદં નિબ્બેધભાગિયં. યત્થ પન અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો વિભત્તા, ઇદં અસેક્ખભાગિયં. ઇતરાનિ તેસં વોમિસ્સકનયવસેન વુત્તાનિ.
‘‘Saṃkilesabhāgiya’’ntiādīsu saṃkilissati etenāti saṃkileso. Saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho. Nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhādhammā asekkhā, asekkhabhāve pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni.
તાનિ પન છ દુકા ચત્તારો તિકા એકં ચતુક્કં અપરમ્પિ એકં ચતુક્કન્તિ દ્વાદસ હોન્તિ. તેસુ ચત્તારો દુકા દ્વે ચ તિકા ઉદ્ધટા, ઇતરે ન ઉદ્ધટા, અનુદ્ધરણે કારણં નત્થિ. ઇમિના નયેન તેપિ ગહેતું સક્કાતિ પાળિયં સંખિત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ વક્ખતિ – ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ સુત્તાનિ, સાધારણાનિ કતાનિ અટ્ઠ ભવન્તી’’તિઆદિ. તત્થ યસ્મા કત્થચિ સુત્તે તણ્હાસંકિલેસોવ નિદ્દિસીયતિ, કત્થચિ દિટ્ઠિસંકિલેસોવ, કત્થચિ દુચ્ચરિતસંકિલેસોવ નિદ્દિસીયતિ, તસ્મા સંકિલેસભાગિયં સુત્તં તિધા વિભજિત્વા ઉદ્દિટ્ઠં ‘‘તણ્હાસંકિલેસભાગિયં સુત્ત’’ન્તિઆદિના. તથા વોદાનં નામ સંકિલેસે સતિ હોતીતિ વોદાનભાગિયં સુત્તં સંકિલેસવિભાગેન તિધાવ ઉદ્દિટ્ઠં ‘‘તણ્હાવોદાનભાગિયં સુત્ત’’ન્તિઆદિના. તં પન અત્થતો વાસનાભાગિયાદિ એવ હોતિ. અયઞ્ચ નયો કેસુચિ પોત્થકેસુ નત્થિ.
Tāni pana cha dukā cattāro tikā ekaṃ catukkaṃ aparampi ekaṃ catukkanti dvādasa honti. Tesu cattāro dukā dve ca tikā uddhaṭā, itare na uddhaṭā, anuddharaṇe kāraṇaṃ natthi. Iminā nayena tepi gahetuṃ sakkāti pāḷiyaṃ saṃkhittāti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi vakkhati – ‘‘imāni cattāri suttāni, sādhāraṇāni katāni aṭṭha bhavantī’’tiādi. Tattha yasmā katthaci sutte taṇhāsaṃkilesova niddisīyati, katthaci diṭṭhisaṃkilesova, katthaci duccaritasaṃkilesova niddisīyati, tasmā saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ tidhā vibhajitvā uddiṭṭhaṃ ‘‘taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’ntiādinā. Tathā vodānaṃ nāma saṃkilese sati hotīti vodānabhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesavibhāgena tidhāva uddiṭṭhaṃ ‘‘taṇhāvodānabhāgiyaṃ sutta’’ntiādinā. Taṃ pana atthato vāsanābhāgiyādi eva hoti. Ayañca nayo kesuci potthakesu natthi.
‘‘તત્થ સંકિલેસો તિવિધો’’તિઆદિ સંકિલેસપટિપક્ખતો સમથાદિનિદ્ધારણવસેન વાસનાભાગિયાદિસુત્તાનં વિસયદસ્સનત્થં આરદ્ધં. તત્થ યદિ આસત્તિ ઉપ્પજ્જતિ ભવેસૂતિ ભવેસુ છન્દરાગં પજહિતું અસક્કોન્તસ્સ યદિ ભવપત્થના ઉપ્પજ્જતિ. એવં સાયન્તિ એવમસ્સ પુગ્ગલસ્સ અયં સમથવિપસ્સનાભાવનામયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ ભવતિ પુજ્જભવફલનિબ્બત્તનતો. તત્રૂપપત્તિયા સંવત્તતીતિ તત્ર તત્ર ભવે ઉપપત્તિયા સંવત્તતિ. ઇમાનિ ચત્તારિ સુત્તાનીતિ ઇમાનિ સંકિલેસભાગિયાદીનિ ચત્તારિ સુત્તાનિ. સાધારણાનિ કતાનીતિ સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ, સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ, સંકિલેસભાગિયઞ્ચ અસેક્ખભાગિયઞ્ચ, વાસનાભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચાતિ એવં પદન્તરસંયોજનવસેન મિસ્સિતાનિ કતાનિ. અટ્ઠ ભવન્તીતિ પુરિમાનિ ચત્તારિ ઇમાનિ ચત્તારીતિ એવં અટ્ઠ ભવન્તિ.
‘‘Tattha saṃkileso tividho’’tiādi saṃkilesapaṭipakkhato samathādiniddhāraṇavasena vāsanābhāgiyādisuttānaṃ visayadassanatthaṃ āraddhaṃ. Tattha yadi āsatti uppajjati bhavesūti bhavesu chandarāgaṃ pajahituṃ asakkontassa yadi bhavapatthanā uppajjati. Evaṃ sāyanti evamassa puggalassa ayaṃ samathavipassanābhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthu bhavati pujjabhavaphalanibbattanato. Tatrūpapattiyā saṃvattatīti tatra tatra bhave upapattiyā saṃvattati. Imāni cattāri suttānīti imāni saṃkilesabhāgiyādīni cattāri suttāni. Sādhāraṇāni katānīti saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañcāti evaṃ padantarasaṃyojanavasena missitāni katāni. Aṭṭha bhavantīti purimāni cattāri imāni cattārīti evaṃ aṭṭha bhavanti.
તાનિયેવ અટ્ઠ સુત્તાનિ સાધારણાનિ કતાનિ સોળસ ભવન્તીતિ તાનિયેવ યથાવુત્તાનિ અટ્ઠ સુત્તાનિ વાસનાભાગિયઞ્ચ અસેક્ખભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ, અસેક્ખભાગિયઞ્ચ સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ, નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ, અસેક્ખભાગિયઞ્ચ સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ, અસેક્ખભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ, અસેક્ખભાગિયઞ્ચ સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ, નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ અસેક્ખભાગિયઞ્ચ નેવસંકિલેસભાગિયઞ્ચ, નવાસનાભાગિયઞ્ચ નનિબ્બેધભાગિયઞ્ચ ન અસેક્ખભાગિયઞ્ચાતિ એવં સાધારણાનિ કતાનિ પુરિમાનિ અટ્ઠ ઇમાનિ અટ્ઠાતિ સોળસ ભવન્તિ. તેસુ ચત્તારો એકકા, છ દુકા, ચત્તારો તિકા, એકો ચતુક્કો, અપરોપિ એકો ચતુક્કોતિ અયમ્પિ વિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થાપિ દ્વે દુકા, દ્વે તિકા, દ્વે ચતુક્કા ચ પાળિયં અનાગતાતિ વેદિતબ્બા.
Tāniyeva aṭṭha suttāni sādhāraṇāni katāni soḷasa bhavantīti tāniyeva yathāvuttāni aṭṭha suttāni vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca, asekkhabhāgiyañca saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca, nibbedhabhāgiyañca saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca, asekkhabhāgiyañca saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca, asekkhabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca, asekkhabhāgiyañca saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca nevasaṃkilesabhāgiyañca, navāsanābhāgiyañca nanibbedhabhāgiyañca na asekkhabhāgiyañcāti evaṃ sādhāraṇāni katāni purimāni aṭṭha imāni aṭṭhāti soḷasa bhavanti. Tesu cattāro ekakā, cha dukā, cattāro tikā, eko catukko, aparopi eko catukkoti ayampi vibhāgo veditabbo. Tatthāpi dve dukā, dve tikā, dve catukkā ca pāḷiyaṃ anāgatāti veditabbā.
ઇદાનિ ઇમસ્સ પટ્ઠાનસ્સ સકલસાસનસઙ્ગહિતભાવં વિભાવેતું ‘‘ઇમેહિ સોળસહિ સુત્તેહિ ભિન્નેહિ નવવિધં સુત્તં ભિન્નં ભવતી’’તિ વુત્તં. તસ્સત્થો – ઇમેહિ સંકિલેસભાગિયાદીહિ સોળસહિ સુત્તેહિ પટ્ઠાનનયેન વિભત્તેહિ સુત્તગેય્યાદિનવવિધં પરિયત્તિસાસનસઙ્ખાતં સુત્તં ભિન્નં સોળસધા વિભત્તં હોતિ. ઇમિના સોળસવિધેન પટ્ઠાનેન અસઙ્ગહિતો પરિયત્તિસાસનસ્સ પદેસો નત્થીતિ અધિપ્પાયો. કથં પન સંકિલેસભાગિયાદિભાવો ગહેતબ્બોતિ? આહ ‘‘ગાથાય ગાથા અનુમિનિતબ્બા’’તિઆદિ. તત્થ ગાથાય ગાથા અનુમિનિતબ્બાતિ અયં ગાથા વિય ગાથા સંકિલેસભાગિયાતિ વા વાસનાભાગિયાતિ વા નિબ્બેધભાગિયાતિ વા અસેક્ખભાગિયાતિ વા અનુમિનિતબ્બા, અનુ અનુ મિનિત્વા તક્કેત્વા જાનિતબ્બાતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ ગાથાવેય્યાકરણવિનિમુત્તા સબ્બા પરિયત્તિ ‘‘સુત્તેના’’તિપદેન સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા.
Idāni imassa paṭṭhānassa sakalasāsanasaṅgahitabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘imehi soḷasahi suttehi bhinnehi navavidhaṃ suttaṃ bhinnaṃ bhavatī’’ti vuttaṃ. Tassattho – imehi saṃkilesabhāgiyādīhi soḷasahi suttehi paṭṭhānanayena vibhattehi suttageyyādinavavidhaṃ pariyattisāsanasaṅkhātaṃ suttaṃ bhinnaṃ soḷasadhā vibhattaṃ hoti. Iminā soḷasavidhena paṭṭhānena asaṅgahito pariyattisāsanassa padeso natthīti adhippāyo. Kathaṃ pana saṃkilesabhāgiyādibhāvo gahetabboti? Āha ‘‘gāthāya gāthā anuminitabbā’’tiādi. Tattha gāthāya gāthā anuminitabbāti ayaṃ gāthā viya gāthā saṃkilesabhāgiyāti vā vāsanābhāgiyāti vā nibbedhabhāgiyāti vā asekkhabhāgiyāti vā anuminitabbā, anu anu minitvā takketvā jānitabbāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca gāthāveyyākaraṇavinimuttā sabbā pariyatti ‘‘suttenā’’tipadena saṅgahitāti daṭṭhabbā.
૯૦.
90.
ઇદાનિ સંકિલેસભાગિયાદીનિ સુત્તાનિ યથાનિદ્દિટ્ઠાનિ ઉદાહરણવસેન વિભાવેતું ‘‘તત્થ કતમં સંકિલેસભાગિયં સુત્ત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ‘‘કામન્ધા જાલસઞ્છન્ના’’તિ ગાથાય અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. યથા ઇમસ્સ, એવં ઇતો પરાનમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનં ઉત્તાનપદાનઞ્ચ અત્થં ન વણ્ણયિસ્સામ.
Idāni saṃkilesabhāgiyādīni suttāni yathāniddiṭṭhāni udāharaṇavasena vibhāvetuṃ ‘‘tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha ‘‘kāmandhā jālasañchannā’’ti gāthāya attho heṭṭhā vuttoyeva. Yathā imassa, evaṃ ito parānampi heṭṭhā vuttatthānaṃ uttānapadānañca atthaṃ na vaṇṇayissāma.
અગતિગમનાનીતિ કાયાદીહિ અયુત્તગમનાનિ, અકત્તબ્બકરણાનીતિ અત્થો. છન્દાતિ છન્દહેતુ ઇચ્છાપચ્ચયા. અગતિં ગચ્છતીતિ અગન્તબ્બં ગતિં ગચ્છતિ, અકત્તબ્બં કરોતીતિ અત્થો. ધમ્મન્તિ સાધૂનં અરિયાનં ધમ્મં. અતિવત્તતીતિ અતિમદ્દિત્વા વીતિક્કમતિ. નિહીયતીતિ હાયતિ. યસોતિ કિત્તિ ચ પરિવારો ચ.
Agatigamanānīti kāyādīhi ayuttagamanāni, akattabbakaraṇānīti attho. Chandāti chandahetu icchāpaccayā. Agatiṃ gacchatīti agantabbaṃ gatiṃ gacchati, akattabbaṃ karotīti attho. Dhammanti sādhūnaṃ ariyānaṃ dhammaṃ. Ativattatīti atimadditvā vītikkamati. Nihīyatīti hāyati. Yasoti kitti ca parivāro ca.
‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ ગાથાયં મનોતિ યદિપિ કામાવચરકુસલાદિભેદં સબ્બમ્પિ ચતુભૂમકચિત્તં મનો, ઇમસ્મિં પન ઠાને ચક્ખુપાલત્થેરસ્સ (ધ॰ પ॰ ૧-૨; થેરગા॰ ૯૫) પુરિમજાતિયં વેજ્જભૂતસ્સ ઉપ્પન્નવસેન નિયમિયમાનં પટિઘસમ્પયુત્તચિત્તમેવ લબ્ભતિ. સો મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા, મનસા પઠમગામિના સમન્નાગતાતિ અત્થો. ધમ્માતિ નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન ધમ્મા, તે પન વેદનાદયો તયો અરૂપિનો ખન્ધા. એતે હિ મનોપુબ્બઙ્ગમા. કથં પનેતેહિ સદ્ધિં એકસ્મિં વત્થુસ્મિં એકસ્મિઞ્ચ આરમ્મણે એકક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનો મનો પુબ્બઙ્ગમો નામ હોતીતિ? ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન. યથા હિ બહૂસુ એકતો ગામઘાતાદિકમ્માનિ કરોન્તેસુ ‘‘કો એતેસં પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તે યો તેસં પચ્ચયો હોતિ, યં યં નિસ્સાય તે તં કમ્મં કરોન્તિ, સો દત્તો વા મિત્તો વા તેસં પુબ્બઙ્ગમોતિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. ઇતિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા. ન હિ તે મને અનુપ્પજ્જન્તે ઉપ્પજ્જિતું સક્કુણન્તિ, મનો પન એકચ્ચેસુ ચેતસિકેસુ અનુપ્પજ્જન્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિ એવ.
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā’’ti gāthāyaṃ manoti yadipi kāmāvacarakusalādibhedaṃ sabbampi catubhūmakacittaṃ mano, imasmiṃ pana ṭhāne cakkhupālattherassa (dha. pa. 1-2; theragā. 95) purimajātiyaṃ vejjabhūtassa uppannavasena niyamiyamānaṃ paṭighasampayuttacittameva labbhati. So mano pubbaṅgamo etesanti manopubbaṅgamā, manasā paṭhamagāminā samannāgatāti attho. Dhammāti nissattanijjīvaṭṭhena dhammā, te pana vedanādayo tayo arūpino khandhā. Ete hi manopubbaṅgamā. Kathaṃ panetehi saddhiṃ ekasmiṃ vatthusmiṃ ekasmiñca ārammaṇe ekakkhaṇe uppajjamāno mano pubbaṅgamo nāma hotīti? Uppādapaccayaṭṭhena. Yathā hi bahūsu ekato gāmaghātādikammāni karontesu ‘‘ko etesaṃ pubbaṅgamo’’ti vutte yo tesaṃ paccayo hoti, yaṃ yaṃ nissāya te taṃ kammaṃ karonti, so datto vā mitto vā tesaṃ pubbaṅgamoti vuccati, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Iti uppādapaccayaṭṭhena mano pubbaṅgamo etesanti manopubbaṅgamā. Na hi te mane anuppajjante uppajjituṃ sakkuṇanti, mano pana ekaccesu cetasikesu anuppajjantesupi uppajjati eva.
અધિપતિવસેન મનો સેટ્ઠો એતેસન્તિ મનોસેટ્ઠા. યથા હિ ચોરાદીનં ચોરજેટ્ઠકાદયો અધિપતિનો સેટ્ઠા, તથા તેસમ્પિ મનો સેટ્ઠો. યથા પન દારુઆદીહિ નિપ્ફન્નાનિ ભણ્ડાનિ દારુમયાદીનિ નામ હોન્તિ, તથા એતેપિ મનતો નિપ્ફન્નત્તા મનોમયા નામ. પદુટ્ઠેનાતિ અભિજ્ઝાદીહિ દોસેહિ પદુટ્ઠેન દૂસિતેન ભાસતિ વા કરોતિ વા. સો હિ ભાસન્તો ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતમેવ ભાસતિ, કરોન્તોપિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતમેવ કરોતિ, અભાસન્તો અકરોન્તો તેહિ અભિજ્ઝાદીહિ પદુટ્ઠમનતાય તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં પૂરેતિ. એવમસ્સ દસ અકુસલકમ્મપથા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. તતો નં દુક્ખમન્વેતીતિ તતો તિવિધદુચ્ચરિતતો તં પુગ્ગલં દુક્ખં અન્વેતિ દુચ્ચરિતાનુભાવેન ચતૂસુ અપાયેસુ દુક્ખં અનુગચ્છતિ. યથા કિં? ચક્કંવ વહતો પદન્તિ, યથા નામ સકટં વહતો બલીબદ્દસ્સ પદં પહરન્તં ચક્કં અનુગચ્છતિ, એવં નં પુગ્ગલં દુક્ખમનુગચ્છતીતિ.
Adhipativasena mano seṭṭho etesanti manoseṭṭhā. Yathā hi corādīnaṃ corajeṭṭhakādayo adhipatino seṭṭhā, tathā tesampi mano seṭṭho. Yathā pana dāruādīhi nipphannāni bhaṇḍāni dārumayādīni nāma honti, tathā etepi manato nipphannattā manomayā nāma. Paduṭṭhenāti abhijjhādīhi dosehi paduṭṭhena dūsitena bhāsati vā karoti vā. So hi bhāsanto catubbidhaṃ vacīduccaritameva bhāsati, karontopi tividhaṃ kāyaduccaritameva karoti, abhāsanto akaronto tehi abhijjhādīhi paduṭṭhamanatāya tividhaṃ manoduccaritaṃ pūreti. Evamassa dasa akusalakammapathā pāripūriṃ gacchanti. Tato naṃ dukkhamanvetīti tato tividhaduccaritato taṃ puggalaṃ dukkhaṃ anveti duccaritānubhāvena catūsu apāyesu dukkhaṃ anugacchati. Yathā kiṃ? Cakkaṃva vahato padanti, yathā nāma sakaṭaṃ vahato balībaddassa padaṃ paharantaṃ cakkaṃ anugacchati, evaṃ naṃ puggalaṃ dukkhamanugacchatīti.
‘‘મિદ્ધી યદા હોતી’’તિ ગાથાયં મિદ્ધીતિ થિનમિદ્ધાભિભૂતો. મહગ્ઘસોતિ મહાભોજનો આહરહત્થકઅલંસાટકતત્રવટ્ટકકાકમાસકભુત્તવમિતકાનં અઞ્ઞતરો વિય. નિદ્દાયિતાતિ સુપનસીલો. સમ્પરિવત્તસાયીતિ સેય્યસુખપસ્સસુખાનં અનુયુઞ્જનવસેન સમ્પરિવત્તકસયનસીલો . નિવાપપુટ્ઠોતિ કુણ્ડકાદિના સૂકરભત્તેન પુટ્ઠો. ઘરસૂકરો હિ બાલકાલતો પટ્ઠાય પોસિયમાનો થૂલસરીરકાલે ગેહતો બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તો હેટ્ઠામઞ્ચાદીસુ સમ્પરિવત્તિત્વા સમ્પરિવત્તિત્વા અસ્સસન્તો પસ્સસન્તો સયતેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદા પુરિસો મિદ્ધી ચ હોતિ મહગ્ઘસો ચ, નિવાપપુટ્ઠો મહાવરાહો વિય અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન યાપેતું અસક્કોન્તો નિદ્દાસીલો સંપરિવત્તસાયી, તદા સો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ તીણિ લક્ખણાનિ મનસિ કાતું ન સક્કોતિ. તેસં અમનસિકારા મન્દપઞ્ઞો પુનપ્પુનં ગબ્ભં ઉપેતિ, ગબ્ભવાસતો ન પરિમુચ્ચતીતિ.
‘‘Middhī yadā hotī’’ti gāthāyaṃ middhīti thinamiddhābhibhūto. Mahagghasoti mahābhojano āharahatthakaalaṃsāṭakatatravaṭṭakakākamāsakabhuttavamitakānaṃ aññataro viya. Niddāyitāti supanasīlo. Samparivattasāyīti seyyasukhapassasukhānaṃ anuyuñjanavasena samparivattakasayanasīlo . Nivāpapuṭṭhoti kuṇḍakādinā sūkarabhattena puṭṭho. Gharasūkaro hi bālakālato paṭṭhāya posiyamāno thūlasarīrakāle gehato bahi nikkhamituṃ alabhanto heṭṭhāmañcādīsu samparivattitvā samparivattitvā assasanto passasanto sayateva. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadā puriso middhī ca hoti mahagghaso ca, nivāpapuṭṭho mahāvarāho viya aññena iriyāpathena yāpetuṃ asakkonto niddāsīlo saṃparivattasāyī, tadā so ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti tīṇi lakkhaṇāni manasi kātuṃ na sakkoti. Tesaṃ amanasikārā mandapañño punappunaṃ gabbhaṃ upeti, gabbhavāsato na parimuccatīti.
‘‘અયસાવ મલ’’ન્તિ ગાથાયં અયસાતિ અયતો. સમુટ્ઠિતન્તિ જાતં. તતુટ્ઠાયાતિ તતો ઉટ્ઠહિત્વા. અતિધોનચારિનન્તિ ધોના વુચ્ચતિ ચત્તારો પચ્ચયે ઇદમત્થિતાય અલમેતેનાતિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનપઞ્ઞા, તં અતિક્કમિત્વા ચરન્તો અતિધોનચારી નામ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અયતો મલં સમુટ્ઠાય યતો તં સમુટ્ઠિતં, તમેવ ખાદતિ વિનાસેતિ, એવમેવં ચત્તારો પચ્ચયે અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જન્તં અતિધોનચારિનં સાનિ કમ્માનિ અત્તનો સન્તાને ઉટ્ઠિતત્તા અત્તનો સન્તકાનેવ તાનિ કમ્માનિ દુગ્ગતિં નયન્તીતિ.
‘‘Ayasāva mala’’nti gāthāyaṃ ayasāti ayato. Samuṭṭhitanti jātaṃ. Tatuṭṭhāyāti tato uṭṭhahitvā. Atidhonacārinanti dhonā vuccati cattāro paccaye idamatthitāya alametenāti paccavekkhitvā paribhuñjanapaññā, taṃ atikkamitvā caranto atidhonacārī nāma. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ayato malaṃ samuṭṭhāya yato taṃ samuṭṭhitaṃ, tameva khādati vināseti, evamevaṃ cattāro paccaye appaccavekkhitvā paribhuñjantaṃ atidhonacārinaṃ sāni kammāni attano santāne uṭṭhitattā attano santakāneva tāni kammāni duggatiṃ nayantīti.
‘‘ચોરો યથા’’તિ ગાથાયં ચોરો યથા સન્ધિમુખે ગહીતોતિ યથા ચોરો ઘરસન્ધિં છિન્દિત્વા ગેહં પવિસન્તો ઘરસન્ધિમુખે એવ રાજપુરિસેહિ ગહિતો. સકમ્મુના હઞ્ઞતિ બજ્ઝતે ચાતિ તેન અત્તના કતકમ્મેન કસાભિતાળનાદિના હઞ્ઞતિ ચેવ અદ્દુબન્ધનાદિના બજ્ઝતિ ચ. એવં અયં પેચ્ચ પજા પરત્થાતિ એવમ્પિ અયં પાપકારિની પજા ઇતો ચવિત્વા પરલોકે. સકમ્મુના હઞ્ઞતિ બજ્ઝતે ચાતિ અત્તનાવ કતેન પાપકમ્મેન નિરયાદીસુ નાનપ્પકારેહિ કમ્મકારણાદીહિ હઞ્ઞતિ ચેવ પરિબજ્ઝતિ ચાતિ.
‘‘Coro yathā’’ti gāthāyaṃ coro yathā sandhimukhe gahītoti yathā coro gharasandhiṃ chinditvā gehaṃ pavisanto gharasandhimukhe eva rājapurisehi gahito. Sakammunā haññati bajjhate cāti tena attanā katakammena kasābhitāḷanādinā haññati ceva addubandhanādinā bajjhati ca. Evaṃ ayaṃ pecca pajā paratthāti evampi ayaṃ pāpakārinī pajā ito cavitvā paraloke. Sakammunā haññati bajjhate cāti attanāva katena pāpakammena nirayādīsu nānappakārehi kammakāraṇādīhi haññati ceva paribajjhati cāti.
‘‘સુખકામાની’’તિ ગાથાયં યો દણ્ડેન વિહિંસતીતિ યો પુગ્ગલો દણ્ડેન વા લેડ્ડુઆદીહિ વા વિબાધતિ. પેચ્ચ સો ન લભે સુખન્તિ સો પુગ્ગલો પરલોકે મનુસ્સસુખં વા દિબ્બસુખં વા ન લભતિ, નિબ્બાનસુખે પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ.
‘‘Sukhakāmānī’’ti gāthāyaṃ yo daṇḍena vihiṃsatīti yo puggalo daṇḍena vā leḍḍuādīhi vā vibādhati. Pecca so na labhe sukhanti so puggalo paraloke manussasukhaṃ vā dibbasukhaṃ vā na labhati, nibbānasukhe pana vattabbameva natthi.
ગુન્નં ચે તરમાનાનન્તિ ગાવીસુ મહોઘં તરન્તીસુ. જિમ્હં ગચ્છતિ પુઙ્ગવોતિ યદિ યૂથપતિ ઉસભો કુટિલં ગચ્છતિ. સબ્બા તા જિમ્હં ગચ્છન્તીતિ સબ્બાપિ તા ગાવિયો કુટિલમેવ ગચ્છન્તિ. કસ્મા? નેત્તે જિમ્હં ગતે સતીતિ નેત્તરિ કુટિલં ગતે સતિ, નેત્તસ્સ કુટિલં ગતત્તાતિ અત્થો. સો હિ તાસં પચ્ચયિકો ઉપદ્દવહરો ચ.
Gunnaṃce taramānānanti gāvīsu mahoghaṃ tarantīsu. Jimhaṃ gacchati puṅgavoti yadi yūthapati usabho kuṭilaṃ gacchati. Sabbā tā jimhaṃ gacchantīti sabbāpi tā gāviyo kuṭilameva gacchanti. Kasmā? Nette jimhaṃ gate satīti nettari kuṭilaṃ gate sati, nettassa kuṭilaṃ gatattāti attho. So hi tāsaṃ paccayiko upaddavaharo ca.
‘‘એવમેવ’’ન્તિ ગાથાયં યથા ચેતં, એવમેવં યો મનુસ્સેસુ પધાનસમ્મતો, યદિ સો અધમ્મચારી સિયા. યે તસ્સ અનુજીવિનો, સબ્બેપિ અધમ્મિકાવ હોન્તિ. સામિસમ્પદા હિ પકતિસમ્પદં સમ્પાદેતિ. યસ્મા ચ એતદેવ, તસ્મા સબ્બં રટ્ઠં દુક્ખં સેતિ, રાજા ચે હોતિ અધમ્મિકો. સુકિચ્છરૂપા વતાતિ સુટ્ઠુ કિચ્છાપન્નરૂપા વત. ઉપધીસૂતિ કામગુણૂપધીસુ. રત્તાતિ રાગાભિભૂતા. કટુકન્તિ દુક્ખં.
‘‘Evameva’’nti gāthāyaṃ yathā cetaṃ, evamevaṃ yo manussesu padhānasammato, yadi so adhammacārī siyā. Ye tassa anujīvino, sabbepi adhammikāva honti. Sāmisampadā hi pakatisampadaṃ sampādeti. Yasmā ca etadeva, tasmā sabbaṃ raṭṭhaṃ dukkhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko. Sukiccharūpā vatāti suṭṭhu kicchāpannarūpā vata. Upadhīsūti kāmaguṇūpadhīsu. Rattāti rāgābhibhūtā. Kaṭukanti dukkhaṃ.
કુક્કુચ્ચજનકેનેવ પત્તવટ્ટિપ્પભવસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા ફલુપ્પત્તિ કદલિયા પરાભવાય હોતીતિ આહ – ‘‘ફલં વે કદલિં હન્તી’’તિ. તથા ફલપરિયોસાનત્તા ઓસધીનં ‘‘ફલં વેળું ફલં નળ’’ન્તિ વુત્તં. વળવાય કુચ્છિસ્મિં ગદ્રભસ્સ જાતા અસ્સતરી નામ, સા ગબ્ભં ગણ્હિત્વા કાલે સમ્પત્તે વિજાયિતું ન સક્કોતિ. પાદેહિ ભૂમિં પહરન્તી તિટ્ઠતિ, અથસ્સ ચત્તારો પાદે ચતૂસુ ખાણુકેસુ બન્ધિત્વા કુચ્છિં ફાલેત્વા પોતકં નીહરન્તિ, સા તત્થેવ મરતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ગબ્ભો અસ્સતરિં યથા’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અત્તનો ફલં કદલિવેળુનળેપિ વિનાસેતિ, ગબ્ભો ચ અસ્સતરિં, એવં અત્તનો કમ્મફલભૂતો સક્કારો અસપ્પુરિસં વિનાસેતીતિ.
Kukkuccajanakeneva pattavaṭṭippabhavassa upacchinnattā phaluppatti kadaliyā parābhavāya hotīti āha – ‘‘phalaṃ ve kadaliṃ hantī’’ti. Tathā phalapariyosānattā osadhīnaṃ ‘‘phalaṃ veḷuṃ phalaṃ naḷa’’nti vuttaṃ. Vaḷavāya kucchismiṃ gadrabhassa jātā assatarī nāma, sā gabbhaṃ gaṇhitvā kāle sampatte vijāyituṃ na sakkoti. Pādehi bhūmiṃ paharantī tiṭṭhati, athassa cattāro pāde catūsu khāṇukesu bandhitvā kucchiṃ phāletvā potakaṃ nīharanti, sā tattheva marati. Tena vuttaṃ – ‘‘gabbho assatariṃ yathā’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā attano phalaṃ kadaliveḷunaḷepi vināseti, gabbho ca assatariṃ, evaṃ attano kammaphalabhūto sakkāro asappurisaṃ vināsetīti.
કોધમક્ખગરૂતિ કુજ્ઝનલક્ખણં કોધં, પરગુણમક્ખનલક્ખણં મક્ખઞ્ચ ગરું કત્વા ઉદ્ધં કત્વા ઉક્ખિપિત્વા ચરન્તો. સુખેત્તેતિ સુખેત્તેપિ. પૂતિબીજંવાતિ પૂતિભાવં ગતં બીજં વિય. છકણરસાદિપરિભાવનસુક્ખાપનસુખસયાદીનિ અકરણેન બીજદોસદુટ્ઠન્તિ અત્થો.
Kodhamakkhagarūti kujjhanalakkhaṇaṃ kodhaṃ, paraguṇamakkhanalakkhaṇaṃ makkhañca garuṃ katvā uddhaṃ katvā ukkhipitvā caranto. Sukhetteti sukhettepi. Pūtibījaṃvāti pūtibhāvaṃ gataṃ bījaṃ viya. Chakaṇarasādiparibhāvanasukkhāpanasukhasayādīni akaraṇena bījadosaduṭṭhanti attho.
૯૧.
91.
ચેતસાતિ અત્તનો ચિત્તેન. ચેતોતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચિત્તં. પરિચ્ચાતિ પરિચ્છિન્દિત્વા. ઇરિયતીતિ પવત્તતિ. યથાભતન્તિ યથા કિઞ્ચિ આહરિત્વા ઠપિતં.
Cetasāti attano cittena. Cetoti tassa puggalassa cittaṃ. Pariccāti paricchinditvā. Iriyatīti pavattati. Yathābhatanti yathā kiñci āharitvā ṭhapitaṃ.
માકત્થાતિ મા અકત્થ. ન પમુત્યત્થીતિ પમોક્ખો નત્થિ. ઉપેચ્ચાપીતિ સઞ્ચિચ્ચાપિ, બુદ્ધિપુબ્બેનાપીતિ અત્થો.
Mākatthāti mā akattha. Na pamutyatthīti pamokkho natthi. Upeccāpīti sañciccāpi, buddhipubbenāpīti attho.
‘‘અધમ્મેના’’તિ વત્વાપિ ‘‘મુસાવાદેના’’તિ વચનં મુસાવાદસ્સ મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થં. તેનેવાહ – ‘‘એકં ધમ્મં અતીતસ્સા’’તિઆદિ (ધ॰ પ॰ ૧૭૬), તથા ‘‘એવં પરિત્તં ખો, રાહુલ, તેસં સામઞ્ઞં, યેસં નત્થિ સમ્પજાનમુસાવાદે લજ્જા’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૦૮). તં કથં નુ ભવિસ્સતીતિ તં ધનં કેન નુ પકારેન તેસં ભવિસ્સતિ. અધમ્મેન તેસં સમ્ભતત્તા તેસુ નચિરટ્ઠિતિકં હોતીતિ અત્થો. અન્તરાયા સુ ભવિસ્સન્તીતિ અધમ્મિયવોહારાદિતો રાજન્તરાયાદયો ભવિસ્સન્તિ. સૂતિ નિપાતમત્તં. સમ્ભતસ્સ વિનસ્સતીતિ ઇમસ્સ સમ્ભતં સજ્જિતં વિનસ્સતિ. સગ્ગન્તિ સુગતિં. સા હિ રૂપાદીહિ સોભનેહિ અગ્ગોતિ સગ્ગોતિ અધિપ્પેતા. એત્તાવતાતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં અત્થાનં હાનિયા. હતાતિ વિનટ્ઠા.
‘‘Adhammenā’’ti vatvāpi ‘‘musāvādenā’’ti vacanaṃ musāvādassa mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ. Tenevāha – ‘‘ekaṃ dhammaṃ atītassā’’tiādi (dha. pa. 176), tathā ‘‘evaṃ parittaṃ kho, rāhula, tesaṃ sāmaññaṃ, yesaṃ natthi sampajānamusāvāde lajjā’’tiādi (ma. ni. 2.108). Taṃ kathaṃ nu bhavissatīti taṃ dhanaṃ kena nu pakārena tesaṃ bhavissati. Adhammena tesaṃ sambhatattā tesu naciraṭṭhitikaṃ hotīti attho. Antarāyā su bhavissantīti adhammiyavohārādito rājantarāyādayo bhavissanti. Sūti nipātamattaṃ. Sambhatassa vinassatīti imassa sambhataṃ sajjitaṃ vinassati. Sagganti sugatiṃ. Sā hi rūpādīhi sobhanehi aggoti saggoti adhippetā. Ettāvatāti diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ atthānaṃ hāniyā. Hatāti vinaṭṭhā.
વિવટ્ટતેતિ નિવટ્ટતિ. લોભા ખણતિ અત્તાનન્તિ લોભહેતુ અપુઞ્ઞાનિ કરોન્તો કાયવિસમાદિયોગેન અત્તાનં ખણતિ નામ. મિત્તેહિ જીરતીતિ મિત્તભાવેહિ હાયતિ.
Vivaṭṭateti nivaṭṭati. Lobhā khaṇati attānanti lobhahetu apuññāni karonto kāyavisamādiyogena attānaṃ khaṇati nāma. Mittehi jīratīti mittabhāvehi hāyati.
ચરન્તીતિ ચતૂહિ ઇરિયાપથેહિ અકુસલમેવ કરોન્તા વિચરન્તિ. બાલાતિ ઇધલોકત્થં પરલોકત્થઞ્ચ અજાનન્તા ઇધ બાલા નામ. દુમ્મેધાતિ નિપ્પઞ્ઞા. ન હિ પઞ્ઞાય દુટ્ઠત્તં નામ અત્થિ. અમિત્તેનેવાતિ અમિત્તભૂતેન વિય વેરિના વિય હુત્વા. કટુકપ્ફલન્તિ તિખિણફલં, દુક્ખફલન્તિ અત્થો. ન તં કમ્મં કતં સાધુ, યં કત્વા અનુતપ્પતીતિ યં કમ્મં નિરયાદીસુ નિબ્બત્તનસમત્થં દુક્ખુદયં કત્વા અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણે અનુતપ્પતિ અનુસોચતિ, તં કતં ન સાધુ ન સુન્દરં ન ભદ્દકં. યસ્સ અસ્સુમુખોતિ યસ્સ અસ્સૂહિ તિન્તમુખો રોદન્તો વિપાકં પટિસેવતિ અનુભોતિ.
Carantīti catūhi iriyāpathehi akusalameva karontā vicaranti. Bālāti idhalokatthaṃ paralokatthañca ajānantā idha bālā nāma. Dummedhāti nippaññā. Na hi paññāya duṭṭhattaṃ nāma atthi. Amittenevāti amittabhūtena viya verinā viya hutvā. Kaṭukapphalanti tikhiṇaphalaṃ, dukkhaphalanti attho. Na taṃ kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā anutappatīti yaṃ kammaṃ nirayādīsu nibbattanasamatthaṃ dukkhudayaṃ katvā anussaritānussaritakkhaṇe anutappati anusocati, taṃ kataṃ na sādhu na sundaraṃ na bhaddakaṃ. Yassa assumukhoti yassa assūhi tintamukho rodanto vipākaṃ paṭisevati anubhoti.
દુક્કરન્તિ વત્તપટિવત્તપૂરણાદિવસેન આભિસમાચારિકસીલસ્સ કાતું અસક્કુણેય્યતાય દુક્કરં. સમાદાનતો પટ્ઠાય ખણ્ડં અકત્વા વિસેસતો આદિબ્રહ્મચરિયકસ્સ ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય દુત્તિતિક્ખં, સીલસંવરાદયો વા અપરિક્ખતે કત્વા સમ્પાદેતું અસક્કુણેય્યતાય દુક્કરં. અધિવાસેતબ્બાનં પન દુસ્સહનતો ખન્તિસંવરંવસેન દુત્તિતિક્ખં. અબ્યત્તેનાતિ મન્દપઞ્ઞેન. સામઞ્ઞન્તિ સમણભાવો. તત્થાતિ તસ્સ સામઞ્ઞસ્સ. સમ્બાધાતિ દુન્નિવત્થદુપ્પારુતમાતુગામાદિસમ્મદ્દા. યત્થાતિ સીલસંવરાદીનં પરિબન્ધભૂતેસુ સમ્બાધસઙ્ખાતેસુ વિસભાગારમ્મણાદીસુ . અથ વા દુક્કરન્તિપદસ્સ અત્થં દસ્સેતું દુત્તિતિક્ખન્તિ વુત્તં. દુત્તિતિક્ખન્તિ દુક્ખમં દુરધિવાસિયં. અબ્યત્તેનાતિ બાલેન. સામઞ્ઞન્તિ સમણધમ્મો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં પણ્ડિતા કુલપુત્તા દસપિ વસ્સાનિ વીસતિપિ…પે॰… સટ્ઠિપિ વસ્સાનિ દન્તેભિ દન્તમાધાય જિવ્હાય તાલું આહચ્ચ ચેતસા ચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હિત્વા એકાસનં એકભત્તં પટિસેવમાના આપાણકોટિકં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તા સામઞ્ઞં કરોન્તિ, તં બાલા અબ્યત્તા કાતું ન સક્કોન્તીતિ. બહૂહિ તત્થ સમ્બાધાતિ તસ્મિં સામઞ્ઞસઙ્ખાતે અરિયમગ્ગે બહૂ સમ્બાધા, મગ્ગાધિગમાય પટિપન્નસ્સ બહૂ પરિસ્સયાતિ અત્થો.
Dukkaranti vattapaṭivattapūraṇādivasena ābhisamācārikasīlassa kātuṃ asakkuṇeyyatāya dukkaraṃ. Samādānato paṭṭhāya khaṇḍaṃ akatvā visesato ādibrahmacariyakassa carimakacittaṃ pāpetabbatāya duttitikkhaṃ, sīlasaṃvarādayo vā aparikkhate katvā sampādetuṃ asakkuṇeyyatāya dukkaraṃ. Adhivāsetabbānaṃ pana dussahanato khantisaṃvaraṃvasena duttitikkhaṃ. Abyattenāti mandapaññena. Sāmaññanti samaṇabhāvo. Tatthāti tassa sāmaññassa. Sambādhāti dunnivatthaduppārutamātugāmādisammaddā. Yatthāti sīlasaṃvarādīnaṃ paribandhabhūtesu sambādhasaṅkhātesu visabhāgārammaṇādīsu . Atha vā dukkarantipadassa atthaṃ dassetuṃ duttitikkhanti vuttaṃ. Duttitikkhanti dukkhamaṃ duradhivāsiyaṃ. Abyattenāti bālena. Sāmaññanti samaṇadhammo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ paṇḍitā kulaputtā dasapi vassāni vīsatipi…pe… saṭṭhipi vassāni dantebhi dantamādhāya jivhāya tāluṃ āhacca cetasā cittaṃ abhiniggaṇhitvā ekāsanaṃ ekabhattaṃ paṭisevamānā āpāṇakoṭikaṃ brahmacariyaṃ carantā sāmaññaṃ karonti, taṃ bālā abyattā kātuṃ na sakkontīti. Bahūhi tattha sambādhāti tasmiṃ sāmaññasaṅkhāte ariyamagge bahū sambādhā, maggādhigamāya paṭipannassa bahū parissayāti attho.
અપ્પમેય્યં પમિનન્તોતિ અપ્પમેય્યં ખીણાસવપુગ્ગલં ‘‘એત્તકસીલો અયં એત્તકસમાધિ એત્તકપઞ્ઞો’’તિ એવં મિનન્તો. કોધ વિદ્વા વિકપ્પયેતિ કો ઇધ વિદ્વા મેધાવી વિકપ્પેય્ય, ખીણાસવોવ ખીણાસવં મિનન્તો વિકપ્પેય્યાતિ દીપેતિ. નિવુતં મઞ્ઞેતિ યો પન પુથુજ્જનો મિનેતું આરભતિ, તં નિવુતં અવકુજ્જપઞ્ઞં મઞ્ઞામિ. અકિસ્સવન્તિ કિસ્સવા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, નિપ્પઞ્ઞન્તિ અત્થો.
Appameyyaṃ paminantoti appameyyaṃ khīṇāsavapuggalaṃ ‘‘ettakasīlo ayaṃ ettakasamādhi ettakapañño’’ti evaṃ minanto. Kodha vidvā vikappayeti ko idha vidvā medhāvī vikappeyya, khīṇāsavova khīṇāsavaṃ minanto vikappeyyāti dīpeti. Nivutaṃ maññeti yo pana puthujjano minetuṃ ārabhati, taṃ nivutaṃ avakujjapaññaṃ maññāmi. Akissavanti kissavā vuccati paññā, nippaññanti attho.
કુઠારીતિ અત્તચ્છેદકટ્ઠેન કુઠારિસદિસી ફરુસવાચા. છિન્દતીતિ કુસલમૂલસઙ્ખાતે મૂલેયેવ નિકન્તતિ. વિસં હલાહલં ઇવાતિ હલાહલસઙ્ખાતં વિસં ઇવ. એવં વિરદ્ધં પાતેતીતિ વિરદ્ધં અપરદ્ધં ખલિતપુગ્ગલં એવં અપાયેસુ વિનિપાતેતિ. વાચા દુબ્ભાસિતા યથાતિ યથા વાચા અરિયૂપવાદનવસેન દુબ્ભાસિતા.
Kuṭhārīti attacchedakaṭṭhena kuṭhārisadisī pharusavācā. Chindatīti kusalamūlasaṅkhāte mūleyeva nikantati. Visaṃ halāhalaṃ ivāti halāhalasaṅkhātaṃ visaṃ iva. Evaṃ viraddhaṃ pātetīti viraddhaṃ aparaddhaṃ khalitapuggalaṃ evaṃ apāyesu vinipāteti. Vācā dubbhāsitā yathāti yathā vācā ariyūpavādanavasena dubbhāsitā.
૯૨.
92.
નિન્દિયન્તિ નિન્દનીયં. તં વા નિન્દતિ યો પસંસિયોતિ યો ગુણવિસિટ્ઠતાય પસંસારહો પુગ્ગલો, તં વા સો પાપિચ્છતાદીનિ આરોપેત્વા ગરહતિ. વિચિનાતીતિ ઉપચિનાતિ. કલિન્તિ અપરાધં. અયં કલીતિ અયં અપરાધો. અક્ખેસૂતિ જૂતકીળનક્ખેસુ. સબ્બસ્સાપિ સહાપિ અત્તનાતિ સબ્બેન અત્તનો ધનેનાપિ અત્તનાપિ સદ્ધિં. સુગતેસૂતિ સોભનગમનત્તા, સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા, સમ્મા ગતત્તા, સમ્મા ચ ગદત્તા સુગતસઙ્ખાતેસુ બુદ્ધાદીસુ. મનં પદોસયેતિ યો મનં પદોસેય્ય, તસ્સ અયં મનોપદોસો એવ મહત્તરો કલીતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? યસ્મા સતં સહસ્સાનં…પે॰… પાપકન્તિ. તત્થ સતં સહસ્સાનન્તિ નિરબ્બુદગણનાય સતસહસ્સં. છત્તિંસતીતિ અપરાનિ છત્તિંસતિ નિરબ્બુદાનિ. પઞ્ચ ચાતિ અબ્બુદગણનાય પઞ્ચ ચ અબ્બુદાનિ. તસ્મા વસ્સગણનાય એત્તકો સો કાલો, યં કાલં અરિયગરહિવાચં મનઞ્ચ પણિધાય પાપકં નિરયં ઉપેતિ, તત્થ પચ્ચતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ સઙ્ખેપેન પદુમનિરયે આયુપ્પમાણં, વિત્થારેન પન પરતો આગમિસ્સતિ.
Nindiyanti nindanīyaṃ. Taṃ vā nindati yo pasaṃsiyoti yo guṇavisiṭṭhatāya pasaṃsāraho puggalo, taṃ vā so pāpicchatādīni āropetvā garahati. Vicinātīti upacināti. Kalinti aparādhaṃ. Ayaṃ kalīti ayaṃ aparādho. Akkhesūti jūtakīḷanakkhesu. Sabbassāpi sahāpi attanāti sabbena attano dhanenāpi attanāpi saddhiṃ. Sugatesūti sobhanagamanattā, sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā, sammā gatattā, sammā ca gadattā sugatasaṅkhātesu buddhādīsu. Manaṃ padosayeti yo manaṃ padoseyya, tassa ayaṃ manopadoso eva mahattaro kalīti vuttaṃ hoti. Kasmā? Yasmā sataṃ sahassānaṃ…pe… pāpakanti. Tattha sataṃ sahassānanti nirabbudagaṇanāya satasahassaṃ. Chattiṃsatīti aparāni chattiṃsati nirabbudāni. Pañca cāti abbudagaṇanāya pañca ca abbudāni. Tasmā vassagaṇanāya ettako so kālo, yaṃ kālaṃ ariyagarahivācaṃ manañca paṇidhāya pāpakaṃ nirayaṃ upeti, tattha paccatīti vuttaṃ hoti. Idañca saṅkhepena padumaniraye āyuppamāṇaṃ, vitthārena pana parato āgamissati.
લોભગુણેતિ ‘‘ગુણો’’તિ બાલેહિ દિટ્ઠત્તા, અનેકક્ખત્તું પવત્તિતત્તા ચ લોભોયેવ લોભગુણો, તસ્મિં લોભગુણે, તણ્હાયાતિ અત્થો. અનુયુત્તોતિ અનુ અનુ યુત્તો. અવદઞ્ઞૂતિ અવચનઞ્ઞૂ, બુદ્ધાનમ્પિ ઓવાદસ્સ અગ્ગહણતો. મચ્છરીતિ પઞ્ચવિધમચ્છરિયેન મચ્છરી. પેસુણિયં અનુયુત્તોતિ પેસુણિયસ્મિં અનુયુત્તો અગ્ગસાવકાનં ભેદનેન. કોકાલિકઞ્હિ મીયમાનં ઓવદન્તેન આયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનેન ભાસિતા ઇમા ગાથાતિ. મુખદુગ્ગાતિ મુખવિસમ. વિભૂતાતિ વિગતભૂત અલિકવાદિ. અનરિયાતિ અસપ્પુરિસ. ભૂનહૂતિ ભૂતિહનક અત્તનો બુદ્ધિવિનાસક. પુરિસન્તાતિ પુરિસાધમ. કલીતિ અલક્ખિપુરિસ. અવજાતકપુત્તાતિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો અવજાતપુત્ત. મા બહુભાણિધ નેરયિકોસીતિ ઇદાનિ બહુભાણી મા હોહિ, નેરયિકો અસિ જાતો. રજમાકિરસીતિ કિલેસરજં અત્તનિ પક્ખિપસિ. સન્તેતિ સમિતકિલેસે ખીણાસવે. કિબ્બિસકારીતિ પાપકારિ. પપતન્તિ નરકં.
Lobhaguṇeti ‘‘guṇo’’ti bālehi diṭṭhattā, anekakkhattuṃ pavattitattā ca lobhoyeva lobhaguṇo, tasmiṃ lobhaguṇe, taṇhāyāti attho. Anuyuttoti anu anu yutto. Avadaññūti avacanaññū, buddhānampi ovādassa aggahaṇato. Maccharīti pañcavidhamacchariyena maccharī. Pesuṇiyaṃ anuyuttoti pesuṇiyasmiṃ anuyutto aggasāvakānaṃ bhedanena. Kokālikañhi mīyamānaṃ ovadantena āyasmatā mahāmoggallānena bhāsitā imā gāthāti. Mukhaduggāti mukhavisama. Vibhūtāti vigatabhūta alikavādi. Anariyāti asappurisa. Bhūnahūti bhūtihanaka attano buddhivināsaka. Purisantāti purisādhama. Kalīti alakkhipurisa. Avajātakaputtāti buddhassa bhagavato avajātaputta. Mā bahubhāṇidha nerayikosīti idāni bahubhāṇī mā hohi, nerayiko asi jāto. Rajamākirasīti kilesarajaṃ attani pakkhipasi. Santeti samitakilese khīṇāsave. Kibbisakārīti pāpakāri. Papatanti narakaṃ.
ઇદં સંકિલેસભાગિયન્તિ ઇદં તણ્હાદીનં સભાવભેદતો અવત્થાભેદતો ચ અનેકભેદકં દસ્સેતું અનેકેહિ સુત્તપદેહિ ઉદાહરણવસેન દસ્સિતં સંકિલેસભાગિયં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
Idaṃ saṃkilesabhāgiyanti idaṃ taṇhādīnaṃ sabhāvabhedato avatthābhedato ca anekabhedakaṃ dassetuṃ anekehi suttapadehi udāharaṇavasena dassitaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttanti veditabbaṃ.
પસન્નેનાતિ કમ્મકમ્મફલાદીનિ સદ્દહન્તેન.
Pasannenāti kammakammaphalādīni saddahantena.
૯૩.
93.
ઇદ્ધન્તિ હત્થૂપગસીસૂપગાદિઅલઙ્કારેહિ મણિકનકાદીહિ ચ સમિદ્ધં. ફીતન્તિ તેલમધુફાણિતાદીહિ ચ ધનધઞ્ઞાદીહિ ચ વિપુલં. આકિણ્ણમનુસ્સન્તિ નિરન્તરમનુસ્સં. સમ્બાધબ્યૂહન્તિ બ્યૂહા વુચ્ચન્તિ અનિબ્બિદ્ધરચ્છાયો. યેસુ પવિટ્ઠમગ્ગેનેવ નિગ્ગચ્છન્તિ, તે સમ્બાધા બ્યૂહકા એત્થાતિ સમ્બાધબ્યૂહં. ઇમિનાપિ તસ્સ નગરસ્સ ઘનવાસમેવ દીપેતિ. ભન્તેનાતિ દમથં અનુપગતેન, ઇતો ચિતો ચ પરિબ્ભમન્તેન વા. અપાપકન્તિ અલામકં. અવેચ્ચપ્પસાદેનાતિ અચલપ્પસાદેન, સચ્ચપ્પટિવેધતો આગતેન પસાદેન.
Iddhanti hatthūpagasīsūpagādialaṅkārehi maṇikanakādīhi ca samiddhaṃ. Phītanti telamadhuphāṇitādīhi ca dhanadhaññādīhi ca vipulaṃ. Ākiṇṇamanussanti nirantaramanussaṃ. Sambādhabyūhanti byūhā vuccanti anibbiddharacchāyo. Yesu paviṭṭhamaggeneva niggacchanti, te sambādhā byūhakā etthāti sambādhabyūhaṃ. Imināpi tassa nagarassa ghanavāsameva dīpeti. Bhantenāti damathaṃ anupagatena, ito cito ca paribbhamantena vā. Apāpakanti alāmakaṃ. Aveccappasādenāti acalappasādena, saccappaṭivedhato āgatena pasādena.
પેચ્ચ સો લભતેતિ યો ભૂતે દણ્ડેન ન હિંસતિ, સો પુગ્ગલો પરલોકે મનુસ્સભૂતો મનુસ્સસુખં દેવભૂતો દિબ્બસુખં ઉભયં અતિક્કન્તો નિબ્બાનસુખં લભતીતિ અત્થો.
Peccaso labhateti yo bhūte daṇḍena na hiṃsati, so puggalo paraloke manussabhūto manussasukhaṃ devabhūto dibbasukhaṃ ubhayaṃ atikkanto nibbānasukhaṃ labhatīti attho.
૯૪.
94.
ચારિકં પક્કમિસ્સતીતિ જનપદચારિકં ગમિસ્સતિ. કસ્મા પન ભગવા જનપદચારિકં ચરતીતિ? સત્તહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો જનપદચારિકં ચરન્તિ – દેસન્તરગતાનં વેનેય્યાનં વિનયનત્તં, તત્ર ઠિતાનં ઉસ્સુક્કસમુપ્પાદનં, ભાવકાનં એકસ્મિં ઠાને નિબદ્ધવાસપરિહરણં અત્તનો ચ તત્થ અનાસઙ્ગદસ્સનં, સમ્બુદ્ધવસિતટ્ઠાનતાય દેસાનં ચેતિયભાવસમ્પાદનં, બહૂનં સત્તાનં દસ્સનૂપસઙ્કમનાદીહિ પુઞ્ઞોઘપ્પસવનં, અવુટ્ઠિઆદિઉપદ્દવૂપસમનઞ્ચાતિ ઇમેહિ સત્તહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો જનપદચારિકં ચરન્તીતિ વેદિતબ્બં.
Cārikaṃ pakkamissatīti janapadacārikaṃ gamissati. Kasmā pana bhagavā janapadacārikaṃ caratīti? Sattahi kāraṇehi buddhā bhagavanto janapadacārikaṃ caranti – desantaragatānaṃ veneyyānaṃ vinayanattaṃ, tatra ṭhitānaṃ ussukkasamuppādanaṃ, bhāvakānaṃ ekasmiṃ ṭhāne nibaddhavāsapariharaṇaṃ attano ca tattha anāsaṅgadassanaṃ, sambuddhavasitaṭṭhānatāya desānaṃ cetiyabhāvasampādanaṃ, bahūnaṃ sattānaṃ dassanūpasaṅkamanādīhi puññoghappasavanaṃ, avuṭṭhiādiupaddavūpasamanañcāti imehi sattahi kāraṇehi buddhā bhagavanto janapadacārikaṃ carantīti veditabbaṃ.
ઇસિદત્તપુરાણાતિ ઇસિદત્તો ચ પુરાણો ચ, તેસુ ઇસિદત્તો સકદાગામી. પુરાણો સોતાપન્નો. સાકેતેતિ ‘‘સાકેતો’’તિ લદ્ધનામે અત્તનો ભોગગામકે. મગ્ગે પુરિસં ઠપેસુન્તિ તેસં કિર ગામદ્વારેન ભગવતો ગમનમગ્ગો, તસ્મા ‘‘સચે ભગવા અમ્હાકં સુત્તાનં વા પમત્તાનં વા ગચ્છેય્ય, અથ પસ્સિતું ન લભેય્યામા’’તિ મગ્ગમજ્ઝે પુરિસં ઠપેસું. અનુબન્ધિંસૂતિ ન દૂરતોવ, પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધિંસુ. ભગવા હિ સકટમગ્ગસ્સ મજ્ઝે જઙ્ઘમગ્ગેન અગમાસિ, ઇતરે ઉભોસુ પસ્સેસુ અનુગચ્છન્તા અગમંસુ. મગ્ગા ઓક્કમ્માતિ બુદ્ધા હિ કેનચિ સદ્ધિં ગચ્છન્તાવ પટિસન્થારં કરોન્તિ કેનચિ સદ્ધિં ઠિતા કેનચિ સદ્ધિં દિવસભાગમ્પિ નિસિન્ના, તસ્મા ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મય્હં સાસને વલ્લભા આગતફલા, ઇમેહિ સદ્ધિં નિસીદિત્વા દિવસભાગં પટિસન્થારં કરિસ્સામી’’તિ. મગ્ગતો ઓક્કમિત્વા યેનઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં તેનુપસઙ્કમિ. પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદીતિ તે કિર છત્તુપાહનકત્તરદણ્ડપાદબ્ભઞ્જનતેલાનિ ચેવ અટ્ઠવિધઞ્ચ પાનકં સરભપાદપલ્લઙ્કઞ્ચ ગાહાપેત્વા આગમંસુ. અથ નં પલ્લઙ્કં પઞ્ઞપેત્વા અદંસુ. સત્થા તત્થ નિસીદિ. એકમન્તં નિસીદિંસૂતિ ‘‘છત્તુપાહનાદીનિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દેથા’’તિ વત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.
Isidattapurāṇāti isidatto ca purāṇo ca, tesu isidatto sakadāgāmī. Purāṇo sotāpanno. Sāketeti ‘‘sāketo’’ti laddhanāme attano bhogagāmake. Magge purisaṃ ṭhapesunti tesaṃ kira gāmadvārena bhagavato gamanamaggo, tasmā ‘‘sace bhagavā amhākaṃ suttānaṃ vā pamattānaṃ vā gaccheyya, atha passituṃ na labheyyāmā’’ti maggamajjhe purisaṃ ṭhapesuṃ. Anubandhiṃsūti na dūratova, piṭṭhito piṭṭhito anubandhiṃsu. Bhagavā hi sakaṭamaggassa majjhe jaṅghamaggena agamāsi, itare ubhosu passesu anugacchantā agamaṃsu. Maggā okkammāti buddhā hi kenaci saddhiṃ gacchantāva paṭisanthāraṃ karonti kenaci saddhiṃ ṭhitā kenaci saddhiṃ divasabhāgampi nisinnā, tasmā bhagavā cintesi – ‘‘ime mayhaṃ sāsane vallabhā āgataphalā, imehi saddhiṃ nisīditvā divasabhāgaṃ paṭisanthāraṃ karissāmī’’ti. Maggato okkamitvā yenaññataraṃ rukkhamūlaṃ tenupasaṅkami. Paññatte āsane nisīdīti te kira chattupāhanakattaradaṇḍapādabbhañjanatelāni ceva aṭṭhavidhañca pānakaṃ sarabhapādapallaṅkañca gāhāpetvā āgamaṃsu. Atha naṃ pallaṅkaṃ paññapetvā adaṃsu. Satthā tattha nisīdi. Ekamantaṃ nisīdiṃsūti ‘‘chattupāhanādīni bhikkhusaṅghassa dethā’’ti vatvā bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu.
સાવત્થિયા કોસલેસુ ચારિકં પક્કમિસ્સતીતિઆદિ સબ્બં મજ્ઝિમદેસવસેનેવ વુત્તં. કસ્મા? નિયતાચિણ્ણત્તા. ભગવતો હિ ચારિકચરણં મજ્ઝિમદેસેયેવ. સચેપિ પચ્ચન્તદેસે ગચ્છતિ, મજ્ઝિમદેસેયેવ અરુણં ઉટ્ઠાપેતીતિ નિયતાચિણ્ણં, તસ્મા મજ્ઝિમદેસવસેનેવ વુત્તં. કાસીસૂતિ કાસિરટ્ઠતો. તથા મગધેસૂતિ મગધરટ્ઠતો. આસન્ને નો ભગવા ભવિસ્સતીતિ એત્થ ન કેવલં આસન્નત્તા એવ તેસં સોમનસ્સં હોતિ, અથ ખો ‘‘ઇદાનિ દાનં દાતું ગન્ધમાલાદિપૂજં કાતું ધમ્મં સોતું પઞ્હં પુચ્છિતું લભિસ્સામા’’તિ નેસં સોમનસ્સં હોતિ.
Sāvatthiyākosalesu cārikaṃ pakkamissatītiādi sabbaṃ majjhimadesavaseneva vuttaṃ. Kasmā? Niyatāciṇṇattā. Bhagavato hi cārikacaraṇaṃ majjhimadeseyeva. Sacepi paccantadese gacchati, majjhimadeseyeva aruṇaṃ uṭṭhāpetīti niyatāciṇṇaṃ, tasmā majjhimadesavaseneva vuttaṃ. Kāsīsūti kāsiraṭṭhato. Tathā magadhesūti magadharaṭṭhato. Āsanne no bhagavā bhavissatīti ettha na kevalaṃ āsannattā eva tesaṃ somanassaṃ hoti, atha kho ‘‘idāni dānaṃ dātuṃ gandhamālādipūjaṃ kātuṃ dhammaṃ sotuṃ pañhaṃ pucchituṃ labhissāmā’’ti nesaṃ somanassaṃ hoti.
તસ્માતિહ થપતયો સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ થપતયો યસ્મા તુમ્હાકં મયિ દૂરીભૂતે અનપ્પકં દોમનસ્સં આસન્ને અનપ્પકં સોમનસ્સં હોતિ, તસ્માપિ વેદિતબ્બમેતં ‘‘સમ્બાધો ઘરાવાસો’’તિ. ઘરાવાસસ્સ હિ દોસેન તુમ્હાકં એવં હોતિ. સચે પન ઘરાવાસં પહાય પબ્બજિતા અસ્સથ, એવં વો મયા સદ્ધિંયેવ ગચ્છન્તાનઞ્ચ આગચ્છન્તાનઞ્ચ તં ન ભવેય્યાતિ ઇમમત્થં દીપેન્તો એવમાહ. તત્થ સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન સમ્બાધતા વેદિતબ્બા. મહાઘરે વસન્તસ્સાપિ હિ સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોવ. રજોપથોતિ રાગાદિરજાનં આગમનપથો, આગમનટ્ઠાનન્તિ અત્થો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જાતિ પબ્બજ્જા પન અકિઞ્ચનઅપલિબોધટ્ઠેન અબ્ભોકાસો. ચતુરતનિકેપિ હિ ગબ્ભે દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં પલ્લઙ્કેન પલ્લઙ્કં ઘટ્ટેત્વા નિસિન્નાનમ્પિ અકિઞ્ચનાપલિબોધટ્ઠેન પબ્બજ્જા અબ્ભોકાસો નામ હોતિ. અલઞ્ચ પન વો થપતયો અપ્પમાદાયાતિ એવં સમ્બાધઘરાવાસે વસન્તાનં તુમ્હાકં અપ્પમાદમેવ કાતું યુત્તન્તિ અત્થો.
Tasmātiha thapatayo sambādho gharāvāsoti thapatayo yasmā tumhākaṃ mayi dūrībhūte anappakaṃ domanassaṃ āsanne anappakaṃ somanassaṃ hoti, tasmāpi veditabbametaṃ ‘‘sambādho gharāvāso’’ti. Gharāvāsassa hi dosena tumhākaṃ evaṃ hoti. Sace pana gharāvāsaṃ pahāya pabbajitā assatha, evaṃ vo mayā saddhiṃyeva gacchantānañca āgacchantānañca taṃ na bhaveyyāti imamatthaṃ dīpento evamāha. Tattha sakiñcanasapalibodhaṭṭhena sambādhatā veditabbā. Mahāghare vasantassāpi hi sakiñcanasapalibodhaṭṭhena gharāvāso sambādhova. Rajopathoti rāgādirajānaṃ āgamanapatho, āgamanaṭṭhānanti attho. Abbhokāso pabbajjāti pabbajjā pana akiñcanaapalibodhaṭṭhena abbhokāso. Caturatanikepi hi gabbhe dvinnaṃ bhikkhūnaṃ pallaṅkena pallaṅkaṃ ghaṭṭetvā nisinnānampi akiñcanāpalibodhaṭṭhena pabbajjā abbhokāso nāma hoti. Alañca pana vo thapatayo appamādāyāti evaṃ sambādhagharāvāse vasantānaṃ tumhākaṃ appamādameva kātuṃ yuttanti attho.
નાગાતિ હત્થિનો. ઓપવય્હાતિ રઞ્ઞો આરોહનયોગ્ગા. એકં પુરતો એકં પચ્છતો નિસીદાપેમાતિ તે કિર દ્વેપિ જના સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા દ્વીસુ નાગેસુ તા ઇત્થિયો એવં નિસીદાપેત્વા રઞ્ઞો નાગં મજ્ઝે કત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ ગચ્છન્તિ, તસ્મા એવમાહંસુ. નાગોપિ રક્ખિતબ્બોતિ યથા કિઞ્ચિ વિસેસિતં ન કરોતિ, એવં રક્ખિતબ્બો હોતિ. તાપિ ભગિનિયોતિ યથા પમાદં નાપજ્જન્તિ, એવં રક્ખિતબ્બા હોન્તિ. અત્તાપીતિ સિતકથિતવિક્ખેપિતાદીનિ અકરોન્તેહિ અત્તાપિ રક્ખિતબ્બો હોતિ . એવં કરોન્તો હિ ‘‘સામિદુબ્ભકો એસો’’તિ નિગ્ગહેતબ્બો હોતિ.
Nāgāti hatthino. Opavayhāti rañño ārohanayoggā. Ekaṃ purato ekaṃ pacchato nisīdāpemāti te kira dvepi janā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā dvīsu nāgesu tā itthiyo evaṃ nisīdāpetvā rañño nāgaṃ majjhe katvā ubhosu passesu gacchanti, tasmā evamāhaṃsu. Nāgopi rakkhitabboti yathā kiñci visesitaṃ na karoti, evaṃ rakkhitabbo hoti. Tāpi bhaginiyoti yathā pamādaṃ nāpajjanti, evaṃ rakkhitabbā honti. Attāpīti sitakathitavikkhepitādīni akarontehi attāpi rakkhitabbo hoti . Evaṃ karonto hi ‘‘sāmidubbhako eso’’ti niggahetabbo hoti.
તસ્માતિહ થપતયોતિ યસ્મા તુમ્હે રાજા નિચ્ચં રાજભણ્ડં પટિચ્છાપેતિ, તસ્માપિ સમ્બાધો ઘરાવાસો રજોપથો. યસ્મા પન પંસુકૂલિકં ભિક્ખું એવં પટિચ્છાપેન્તો નત્થિ, તસ્મા અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા, એવં સબ્બત્થાપિ. અલઞ્ચ ખો થપતયો અપ્પમાદાય, અપ્પમાદમેવ કરોથાતિ દસ્સેતિ.
Tasmātiha thapatayoti yasmā tumhe rājā niccaṃ rājabhaṇḍaṃ paṭicchāpeti, tasmāpi sambādho gharāvāso rajopatho. Yasmā pana paṃsukūlikaṃ bhikkhuṃ evaṃ paṭicchāpento natthi, tasmā abbhokāso pabbajjā, evaṃ sabbatthāpi. Alañca kho thapatayo appamādāya, appamādameva karothāti dasseti.
મુત્તચાગોતિ વિસ્સટ્ઠચાગો. પયતપાણીતિ આગતાગતાનં દાનત્થાય ધોતહત્થો. વોસગ્ગરતોતિ વોસગ્ગસઙ્ખાતે ચાગે રતો. યાચયોગોતિ યાચિતબ્બયુત્તો. ‘‘યાજયોગો’’તિપિ પાઠો, દાનયુત્તોતિ અત્થો. દાનસંવિભાગરતોતિ એતેન અપ્પમત્તકમ્પિ કિઞ્ચિ લભિત્વા તતોપિ સંવિભાગે રતો. અપ્પટિવિભત્તન્તિ ‘‘ઇદં અમ્હાકં ભવિસ્સતિ, ઇદં અય્યાન’’ન્તિ એવં અકતવિભાગં, સબ્બં દાતબ્બમેવ હુત્વા ઠિતન્તિ અત્થો. ઇમેહિ ખો થપતયો ચતૂહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો અરિયસાવકો સોતાપન્નો હોતીતિ સોતાપન્નો ઇમેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો હોતીતિ અત્થો. એતેન સોતાપન્નેન ઇમેસં ચતુન્નં ધમ્માનં એકન્તતો લબ્ભમાનતં દસ્સેતિ.
Muttacāgoti vissaṭṭhacāgo. Payatapāṇīti āgatāgatānaṃ dānatthāya dhotahattho. Vosaggaratoti vosaggasaṅkhāte cāge rato. Yācayogoti yācitabbayutto. ‘‘Yājayogo’’tipi pāṭho, dānayuttoti attho. Dānasaṃvibhāgaratoti etena appamattakampi kiñci labhitvā tatopi saṃvibhāge rato. Appaṭivibhattanti ‘‘idaṃ amhākaṃ bhavissati, idaṃ ayyāna’’nti evaṃ akatavibhāgaṃ, sabbaṃ dātabbameva hutvā ṭhitanti attho. Imehi kho thapatayo catūhi dhammehi samannāgato ariyasāvako sotāpanno hotīti sotāpanno imehi dhammehi samannāgato hotīti attho. Etena sotāpannena imesaṃ catunnaṃ dhammānaṃ ekantato labbhamānataṃ dasseti.
એવં તેસં થપતીનં ઇમેહિ ચતૂહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતં પરિયાયેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિપ્પરિયાયેન તં દસ્સેતું ‘‘તુમ્હે ખો થપતયો’’તિઆદિ વુત્તં.
Evaṃ tesaṃ thapatīnaṃ imehi catūhi dhammehi samannāgataṃ pariyāyena dassetvā idāni nippariyāyena taṃ dassetuṃ ‘‘tumhe kho thapatayo’’tiādi vuttaṃ.
૯૫.
95.
સહસ્સં કપ્પકોટિયોતિ સહસ્સં અત્તભાવા અહેસુન્તિ અત્થો. ‘‘અસીતિ કપ્પકોટિયો’’તિપિ પાઠો, અસીતિઆયુકપ્પકોટિયો અહેસુન્તિ અત્થો. કત્થ પન તે અહેસુન્તિ? આહ ‘‘દેવે ચેવ મનુસ્સે ચા’’તિ, દેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચાતિ અત્થો. સંવિરુળ્હમ્હીતિ સમન્તતો પલ્લવગ્ગહણેન વિરુળ્હે. અલભિંહન્તિ અલભિં અહં. અજ્જ તિંસં તતો કપ્પાતિ તતો કપ્પતો અજ્જ સમ્પતિ અયં કપ્પો તિંસતિમો. તસ્સા સઞ્ઞાય વાસનાતિ તસ્સ બુદ્ધગતાય સઞ્ઞાય વાસનતો.
Sahassaṃ kappakoṭiyoti sahassaṃ attabhāvā ahesunti attho. ‘‘Asīti kappakoṭiyo’’tipi pāṭho, asītiāyukappakoṭiyo ahesunti attho. Kattha pana te ahesunti? Āha ‘‘deve ceva manusse cā’’ti, devesu ceva manussesu cāti attho. Saṃviruḷhamhīti samantato pallavaggahaṇena viruḷhe. Alabhiṃhanti alabhiṃ ahaṃ. Ajja tiṃsaṃ tato kappāti tato kappato ajja sampati ayaṃ kappo tiṃsatimo. Tassā saññāya vāsanāti tassa buddhagatāya saññāya vāsanato.
તણ્હાનિઘાતકોતિ તણ્હાય સમુચ્છેદકો. વટંસકોતિ પુપ્ફમયકણ્ણિકો. સબ્બપુપ્ફેહિલઙ્કતોતિ નાનાપુપ્ફેહિ અલઙ્કતો. લપનન્તરાતિ ઉત્તરાધરોટ્ઠાનં અન્તરતો. ઓક્કાતિ પભા. મુદ્ધનન્તરધાયથાતિ મુદ્ધનિ અન્તરધાયથ. કઙ્ખં વિતરાતિ વિમતિં વિનોદેહિ. યસ્સ તં સબ્બધમ્મેસુ , સદા ઞાણં પવત્તતીતિ તન્તિ નિપાતમત્તં. યસ્સ સબ્બધમ્મેસુ આકઙ્ખપ્પટિબદ્ધત્તા સદા ઞાણં પવત્તતિ. સો સબ્બઞ્ઞૂ ભગવા થેરં આનન્દં એતદબ્રવીતિ સમ્બન્ધો. રાજા રટ્ઠે ભવિસ્સતીતિ સબ્બસ્મિં રટ્ઠે રાજા ભવિસ્સતિ. ચરિમન્તિ ચરિમભવં. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. ધમ્મતન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મં, પચ્ચેકબોધિં વા.
Taṇhānighātakoti taṇhāya samucchedako. Vaṭaṃsakoti pupphamayakaṇṇiko. Sabbapupphehilaṅkatoti nānāpupphehi alaṅkato. Lapanantarāti uttarādharoṭṭhānaṃ antarato. Okkāti pabhā. Muddhanantaradhāyathāti muddhani antaradhāyatha. Kaṅkhaṃ vitarāti vimatiṃ vinodehi. Yassa taṃ sabbadhammesu, sadā ñāṇaṃ pavattatīti tanti nipātamattaṃ. Yassa sabbadhammesu ākaṅkhappaṭibaddhattā sadā ñāṇaṃ pavattati. So sabbaññū bhagavā theraṃ ānandaṃ etadabravīti sambandho. Rājā raṭṭhe bhavissatīti sabbasmiṃ raṭṭhe rājā bhavissati. Carimanti carimabhavaṃ. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Dhammatanti catusaccadhammaṃ, paccekabodhiṃ vā.
૯૬.
96.
સુવણ્ણચ્છદનં નાવન્તિ ઉભોસુ પસ્સેસુ સુવણ્ણાલઙ્કારેહિ પટિમણ્ડિતવસેન છાદિતં સુવણ્ણનાવં. પઞ્હં પુટ્ઠા વિયાકાસિ, સક્કસ્સ ઇતિ મે સુતન્તિ યથા સા દેવતા પઞ્હં પુટ્ઠા સક્કસ્સ બ્યાકાસિ, એવં મયાપિ સુતન્તિ આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો અત્તના યથાસુતં તં ભગવતો વદતિ.
Suvaṇṇacchadanaṃ nāvanti ubhosu passesu suvaṇṇālaṅkārehi paṭimaṇḍitavasena chāditaṃ suvaṇṇanāvaṃ. Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, sakkassa iti me sutanti yathā sā devatā pañhaṃ puṭṭhā sakkassa byākāsi, evaṃ mayāpi sutanti āyasmā mahāmoggallāno attanā yathāsutaṃ taṃ bhagavato vadati.
પંસુથૂપેસૂતિ સરીરધાતું અબ્ભન્તરે ઠપેત્વા પંસૂહિ કતથૂપેસુ. એવઞ્હિ તે ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સકતા નામ હોન્તિ, તેનેવાહ – ‘‘ઉદ્દિસ્સકતેસુ દસબલધરાન’’ન્તિ.
Paṃsuthūpesūti sarīradhātuṃ abbhantare ṭhapetvā paṃsūhi katathūpesu. Evañhi te bhagavantaṃ uddissakatā nāma honti, tenevāha – ‘‘uddissakatesu dasabaladharāna’’nti.
૯૭.
97.
દેવપુત્તસરીરવણ્ણાતિ દેવપુત્તસરીરસદિસવણ્ણા. સુભગસણ્ઠિતીતિ સોભગ્ગયુત્તસણ્ઠાના. ઉળારં વત તં આસીતિ તં મયા કતં પુઞ્ઞં ઉળારં વત અહોસિ. યાહન્તિ યા અહં. સતસહસ્સં કપ્પે, મુદિતો થૂપં અપૂજેસીતિ થૂપં પૂજેત્વા સતસહસ્સં આયુકપ્પે અહં મુદિતોતિ અત્થો. અનાગન્તુન વિનિપાતન્તિ અપાયુપપત્તિં અનુપગન્ત્વા. યં ચક્ખુન્તિ યં પઞ્ઞાચક્ખું. પણિહિતન્તિ ઠપિતં. વિમુત્તચિત્તમ્હીતિ વિમુત્તચિત્તો અમ્હિ. વિધૂતલતોતિ વિધૂતતણ્હાલતો, સમુચ્છિન્નતણ્હોતિ અત્થો.
Devaputtasarīravaṇṇāti devaputtasarīrasadisavaṇṇā. Subhagasaṇṭhitīti sobhaggayuttasaṇṭhānā. Uḷāraṃ vata taṃ āsīti taṃ mayā kataṃ puññaṃ uḷāraṃ vata ahosi. Yāhanti yā ahaṃ. Satasahassaṃ kappe, mudito thūpaṃ apūjesīti thūpaṃ pūjetvā satasahassaṃ āyukappe ahaṃ muditoti attho. Anāgantuna vinipātanti apāyupapattiṃ anupagantvā. Yaṃ cakkhunti yaṃ paññācakkhuṃ. Paṇihitanti ṭhapitaṃ. Vimuttacittamhīti vimuttacitto amhi. Vidhūtalatoti vidhūtataṇhālato, samucchinnataṇhoti attho.
૯૮.
98.
સામાકપત્થોદનમત્તન્તિ સામાકતિણાનં નાળિકોદનમત્તં. અખિલેતિ પઞ્ચન્નં ચેતોખિલાનં અભાવેન અખિલે. તસ્મિઞ્ચ ઓકપ્પયિ ધમ્મમુત્તમન્તિ તસ્મિં પચ્ચેકબુદ્ધે ઉત્તમધમ્મં પચ્ચેકબોધિં ‘‘ઉત્તમધમ્મેન નામ ઇમસ્મિં ભવિતબ્બ’’ન્તિ સદ્દહિં. ‘‘તસ્મિઞ્ચ ધમ્મે પણિધેસિં માનસ’’ન્તિ ઇમિના પટિલદ્ધધમ્મં અહમ્પિ સચ્છિકરેય્યન્તિ ચિત્તં પણિદહિં. ભવે કુદાસુપિ ચ મા અપેક્ખવાતિ કત્થચિ ભવે અપેક્ખવા મા ભવેય્યન્તિ ચ પણિધેસિં માનસન્તિ સમ્બન્ધો.
Sāmākapatthodanamattanti sāmākatiṇānaṃ nāḷikodanamattaṃ. Akhileti pañcannaṃ cetokhilānaṃ abhāvena akhile. Tasmiñca okappayi dhammamuttamanti tasmiṃ paccekabuddhe uttamadhammaṃ paccekabodhiṃ ‘‘uttamadhammena nāma imasmiṃ bhavitabba’’nti saddahiṃ. ‘‘Tasmiñca dhamme paṇidhesiṃ mānasa’’nti iminā paṭiladdhadhammaṃ ahampi sacchikareyyanti cittaṃ paṇidahiṃ. Bhave kudāsupi ca mā apekkhavāti katthaci bhave apekkhavā mā bhaveyyanti ca paṇidhesiṃ mānasanti sambandho.
કુરૂસૂતિ ઉત્તરકુરૂસુ. દીઘાયુકેસૂતિ તેસં વસ્સસહસ્સાયુકતાય વુત્તં. અમમેસૂતિ અપરિગ્ગહેસુ. પાણીસૂતિ સત્તેસુ. અહીનગામીસૂતિ યથાલદ્ધસમ્પત્તીહિ યાવતાયુકં અપરિહીનસભાવેસુ . તિદસોપપજ્જથાતિ તાવતિંસો હુત્વા ઉપપજ્જિં, તિદસે વા તાવતિંસભવને ઉપપજ્જિં. વિસિટ્ઠકાયૂપગતોતિ વિસિટ્ઠકાયેસુ નાનાવણ્ણકાયેસુ ઉપગતો. યસસ્સિસૂતિ પરિવારવન્તેસુ. હિતાહિતાસિહીતિ કુસલાકુસલે વીતિવત્તીહિ. પચ્ચક્ખં ખ્વિમન્તિ પચ્ચક્ખં ખો ઇમં વચનન્તિ અધિપ્પાયો.
Kurūsūti uttarakurūsu. Dīghāyukesūti tesaṃ vassasahassāyukatāya vuttaṃ. Amamesūti apariggahesu. Pāṇīsūti sattesu. Ahīnagāmīsūti yathāladdhasampattīhi yāvatāyukaṃ aparihīnasabhāvesu . Tidasopapajjathāti tāvatiṃso hutvā upapajjiṃ, tidase vā tāvatiṃsabhavane upapajjiṃ. Visiṭṭhakāyūpagatoti visiṭṭhakāyesu nānāvaṇṇakāyesu upagato. Yasassisūti parivāravantesu. Hitāhitāsihīti kusalākusale vītivattīhi. Paccakkhaṃ khvimanti paccakkhaṃ kho imaṃ vacananti adhippāyo.
સકાસીતિ સો અકાસિ. બલિમાભિહારીતિ પૂજાબલિં અભિહરિ. પતિતસ્સ એકન્તિ તસ્સ હત્થતો એકપુપ્ફં પતિતં.
Sakāsīti so akāsi. Balimābhihārīti pūjābaliṃ abhihari. Patitassa ekanti tassa hatthato ekapupphaṃ patitaṃ.
ઉપરિટ્ઠન્તિ ઉપરિ વેહાસે ઠિતં. અરિટ્ઠન્તિ અરિટ્ઠં નામ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધં. અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચાતિ અજ્ઝત્તવિસયા ચ બહિદ્ધવિસયા ચ. યે મે વિજ્જિંસૂતિ યે મે પુબ્બે વિજ્જમાના અહેસું. જાતિમરણસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવોતિ પુનપ્પુનં જાયનમીયનભૂતો સંસારો પુનબ્ભવોતિ ચ વુચ્ચતિ, સો ચ દાનિ નત્થીતિ અત્થો.
Upariṭṭhanti upari vehāse ṭhitaṃ. Ariṭṭhanti ariṭṭhaṃ nāma paccekasambuddhaṃ. Ajjhattañca bahiddhā cāti ajjhattavisayā ca bahiddhavisayā ca. Ye me vijjiṃsūti ye me pubbe vijjamānā ahesuṃ. Jātimaraṇasaṃsāro, natthi dāni punabbhavoti punappunaṃ jāyanamīyanabhūto saṃsāro punabbhavoti ca vuccati, so ca dāni natthīti attho.
ઇદં વાસનાભાગિયં સુત્તન્તિ ઇદં વાસનાભાગપુઞ્ઞવિભાવનાનં નાનાસુત્તપદાનં ઉદાહરણવસેન દસ્સિતં વાસનાભાગિયં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttanti idaṃ vāsanābhāgapuññavibhāvanānaṃ nānāsuttapadānaṃ udāharaṇavasena dassitaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttanti veditabbaṃ.
૯૯.
99.
‘‘ઉદ્ધં અધો…પે॰… અપુનબ્ભવાયા’’તિ ઇદં નિબ્બેધભાગિયં સુત્તન્તિ વુત્તં ઓઘતરણસ્સ અરિયમગ્ગકિચ્ચત્તા. ન ચેતના કરણીયાતિ ન ચિત્તં ઉપ્પાદેતબ્બં. ધમ્મતાતિ ધમ્મસભાવો.
‘‘Uddhaṃ adho…pe… apunabbhavāyā’’ti idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttanti vuttaṃ oghataraṇassa ariyamaggakiccattā. Na cetanā karaṇīyāti na cittaṃ uppādetabbaṃ. Dhammatāti dhammasabhāvo.
૧૦૦.
100.
યદા હવેતિ યસ્મિં હવે કાલે. પાતુભવન્તીતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ધમ્માતિ અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસાધકા બોધિપક્ખિયધમ્મા. પાતુભવન્તીતિ વા પકાસેન્તિ, અભિસમયવસેન પાકટા હોન્તિ. ધમ્માતિ ચતુઅરિયસચ્ચધમ્મા. આતાપો વુચ્ચતિ કિલેસસન્તાપનટ્ઠેન વીરિયં. આતાપિનોતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયવતો. ઝાયતોતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન ચ ઝાનેન ઝાયન્તસ્સ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ બાહિતપાપસ્સ ખીણાસવસ્સ. અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ સબ્બાતિ અથસ્સ એવં પાતુભૂતધમ્મસ્સ યા તા ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, ફુસતીતિ? નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૨.૧૨) નયેન ‘‘કતમં નુ ખો, ભન્તે, જરામરણં, કસ્સ પનિદં જરામરણન્તિ? નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૨.૩૫) ચ નયેન પચ્ચયાકારકઙ્ખા વુત્તા. યા ચ પચ્ચયાકારસ્સેવ અપ્પટિવિદ્ધત્તા ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિકા (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સં॰ નિ॰ ૨.૨૦) સોળસકઙ્ખા ‘‘બુદ્ધે કઙ્ખતિ ધમ્મે કઙ્ખતી’’તિઆદિકા (ધ॰ સ॰ ૧૦૦૮) અટ્ઠ ચ કઙ્ખા આગતા, તા સબ્બા વપયન્તિ અપગચ્છન્તિ નિરુજ્ઝન્તિ, કસ્મા? યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મં, યસ્મા અવિજ્જાદિકેન હેતુના સહેતુકં ઇમં સઙ્ખારાદિં કેવલં દુક્ખક્ખન્ધધમ્મં પજાનાતિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝતિ.
Yadā haveti yasmiṃ have kāle. Pātubhavantīti uppajjanti. Dhammāti anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā. Pātubhavantīti vā pakāsenti, abhisamayavasena pākaṭā honti. Dhammāti catuariyasaccadhammā. Ātāpo vuccati kilesasantāpanaṭṭhena vīriyaṃ. Ātāpinoti sammappadhānavīriyavato. Jhāyatoti ārammaṇūpanijjhānalakkhaṇena lakkhaṇūpanijjhānalakkhaṇena ca jhānena jhāyantassa. Brāhmaṇassāti bāhitapāpassa khīṇāsavassa. Athassa kaṅkhā vapayanti sabbāti athassa evaṃ pātubhūtadhammassa yā tā ‘‘ko nu kho, bhante, phusatīti? No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.12) nayena ‘‘katamaṃ nu kho, bhante, jarāmaraṇaṃ, kassa panidaṃ jarāmaraṇanti? No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.35) ca nayena paccayākārakaṅkhā vuttā. Yā ca paccayākārasseva appaṭividdhattā ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’ntiādikā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) soḷasakaṅkhā ‘‘buddhe kaṅkhati dhamme kaṅkhatī’’tiādikā (dha. sa. 1008) aṭṭha ca kaṅkhā āgatā, tā sabbā vapayanti apagacchanti nirujjhanti, kasmā? Yato pajānāti sahetudhammaṃ, yasmā avijjādikena hetunā sahetukaṃ imaṃ saṅkhārādiṃ kevalaṃ dukkhakkhandhadhammaṃ pajānāti aññāsi paṭivijjhati.
યતો ખયં પચ્ચયાનં અવેદીહિ યસ્મા પચ્ચયાનં ખયસઙ્ખાતં નિબ્બાનં અવેદિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ, તસ્મા યદાસ્સ આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ વુત્તપ્પકારા ધમ્મા પાતુભવન્તિ. અથસ્સ યા નિબ્બાનસ્સ અવિદિતત્તા કઙ્ખા ઉપ્પજ્જેય્યું, સબ્બાપિ તા કઙ્ખા વપયન્તીતિ.
Yato khayaṃ paccayānaṃ avedīhi yasmā paccayānaṃ khayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi, tasmā yadāssa ātāpino jhāyato brāhmaṇassa vuttappakārā dhammā pātubhavanti. Athassa yā nibbānassa aviditattā kaṅkhā uppajjeyyuṃ, sabbāpi tā kaṅkhā vapayantīti.
આરઞ્ઞન્તિ આરઞ્ઞકં. અઞ્ઞાતુઞ્છેન યાપેન્તન્તિ કુલેસુ અઞ્ઞાતો નિચ્ચનવોયેવ હુત્વા ઉઞ્છેન પિણ્ડચરિયાય યાપેન્તં. અથ વા અભિલક્ખિતેસુ ઇસ્સરજનગેહેસુ કટુકભણ્ડસમ્ભારં સુગન્ધભોજનં પરિયેસન્તસ્સ ઉઞ્છનં ઞાતુઞ્છનં નામ, ઘરપટિપાટિયા પન દ્વારે ઠિતેન લદ્ધમિસ્સકભોજનં અઞ્ઞાતુઞ્છનં નામ. ઇદં ઇધ અધિપ્પેતં. તેન યાપેન્તં. કામેસુ અનપેક્ખિનન્તિ વત્થુકામકિલેસકામેસુ નિરપેક્ખં.
Āraññanti āraññakaṃ. Aññātuñchena yāpentanti kulesu aññāto niccanavoyeva hutvā uñchena piṇḍacariyāya yāpentaṃ. Atha vā abhilakkhitesu issarajanagehesu kaṭukabhaṇḍasambhāraṃ sugandhabhojanaṃ pariyesantassa uñchanaṃ ñātuñchanaṃ nāma, gharapaṭipāṭiyā pana dvāre ṭhitena laddhamissakabhojanaṃ aññātuñchanaṃ nāma. Idaṃ idha adhippetaṃ. Tena yāpentaṃ. Kāmesu anapekkhinanti vatthukāmakilesakāmesu nirapekkhaṃ.
છેત્વાતિ વધિત્વા. સુખં સેતીતિ કોધપરિળાહેન અપરિદય્હમાનત્તા સુખં સયતિ. ન સોચતીતિ કોધવિનાસેન વિનટ્ઠદોમનસ્સત્તા ન સોચતિ. વિસમૂલસ્સાતિ દુક્ખવિપાકસ્સ. મધુરગ્ગસ્સાતિ યં અક્કુટ્ઠસ્સ પચ્ચક્કોસિત્વા પહટસ્સ પટિપ્પહરિત્વા સુખં ઉપ્પજ્જતિ, તં સન્ધાય સો ‘‘મધુરગ્ગો’’તિ વુત્તો. ઇમસ્મિઞ્હિ ઠાને પરિયોસાનં ‘‘અગ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. અરિયાતિ બુદ્ધાદયો.
Chetvāti vadhitvā. Sukhaṃ setīti kodhapariḷāhena aparidayhamānattā sukhaṃ sayati. Na socatīti kodhavināsena vinaṭṭhadomanassattā na socati. Visamūlassāti dukkhavipākassa. Madhuraggassāti yaṃ akkuṭṭhassa paccakkositvā pahaṭassa paṭippaharitvā sukhaṃ uppajjati, taṃ sandhāya so ‘‘madhuraggo’’ti vutto. Imasmiñhi ṭhāne pariyosānaṃ ‘‘agga’’nti vuttaṃ. Ariyāti buddhādayo.
હનેતિ હનેય્ય. ઉપ્પતિતન્તિ અસમુગ્ઘાટિતં અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નવસેન સમુદાચારુપ્પન્નવસેન સમુદાચરન્તં. વિનોદયેતિ અત્તનો સન્તાનતો નીહરેય્ય.
Haneti haneyya. Uppatitanti asamugghāṭitaṃ avikkhambhituppannavasena samudācāruppannavasena samudācarantaṃ. Vinodayeti attano santānato nīhareyya.
૧૦૧.
101.
સત્તિયાતિ દેસનાસીસમેતં, એકતોધારાદિના સત્થેનાતિ અત્થો. ઓમટ્ઠોતિ પહટો. ચત્તારો હિ પહારા ઓમટ્ઠો ઉમ્મટ્ઠો મટ્ઠો વિમટ્ઠોતિ. તત્થ ઉપરિ ઠત્વા અધોમુખં દિન્નપ્પહારો ઓમટ્ઠો નામ, અધો ઠત્વા ઉદ્ધં મુખં દિન્નપ્પહારો ઉમ્મટ્ઠો નામ, અગ્ગળસૂચિ વિય વિનિવિજ્ઝિત્વા કતો મટ્ઠો નામ, સેસો સબ્બોપિ વિમટ્ઠો નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઓમટ્ઠો ગહિતો. સો હિ સબ્બદારુણો દુરુદ્ધરણસલ્લો દુત્તિકિચ્છો અન્તોદોસો અન્તોપુબ્બલોહિતો ચ હોતિ. પુબ્બલોહિતં અનિક્ખમિત્વા વણમુખં પરિયોનન્ધિત્વા તિટ્ઠતિ. પુબ્બલોહિતં નીહરિતુકામેહિ મઞ્ચેન સદ્ધિં બન્ધિત્વા અધોસિરો કાતબ્બો હોતિ, મરણં વા મરણમત્તં વા દુક્ખં પાપુણાતિ. પરિબ્બજેતિ વિહરેય્ય.
Sattiyāti desanāsīsametaṃ, ekatodhārādinā satthenāti attho. Omaṭṭhoti pahaṭo. Cattāro hi pahārā omaṭṭho ummaṭṭho maṭṭho vimaṭṭhoti. Tattha upari ṭhatvā adhomukhaṃ dinnappahāro omaṭṭho nāma, adho ṭhatvā uddhaṃ mukhaṃ dinnappahāro ummaṭṭho nāma, aggaḷasūci viya vinivijjhitvā kato maṭṭho nāma, seso sabbopi vimaṭṭho nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne omaṭṭho gahito. So hi sabbadāruṇo duruddharaṇasallo duttikiccho antodoso antopubbalohito ca hoti. Pubbalohitaṃ anikkhamitvā vaṇamukhaṃ pariyonandhitvā tiṭṭhati. Pubbalohitaṃ nīharitukāmehi mañcena saddhiṃ bandhitvā adhosiro kātabbo hoti, maraṇaṃ vā maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ pāpuṇāti. Paribbajeti vihareyya.
ઇમાય ગાથાય કિં કથિતં? યથા સત્તિયા ઓમટ્ઠપુરિસો સલ્લુબ્બાહનવણતિકિચ્છનાનં અત્થાય વીરિયં આરભતિ પયોગં કરોતિ પરક્કમતિ. યથા ચ દય્હમાને મત્થકે આદિત્તસિરો તસ્સ નિબ્બાપનત્થાય વીરિયં આરભતિ પયોગં કરોતિ પરક્કમતિ, એવમેવં ભિક્ખુ કામરાગપ્પહાનાય સતો અપ્પમત્તો હુત્વા વિહરેય્ય ભગવાતિ કથેસિ.
Imāya gāthāya kiṃ kathitaṃ? Yathā sattiyā omaṭṭhapuriso sallubbāhanavaṇatikicchanānaṃ atthāya vīriyaṃ ārabhati payogaṃ karoti parakkamati. Yathā ca dayhamāne matthake ādittasiro tassa nibbāpanatthāya vīriyaṃ ārabhati payogaṃ karoti parakkamati, evamevaṃ bhikkhu kāmarāgappahānāya sato appamatto hutvā vihareyya bhagavāti kathesi.
એવં દેવતાય કથિતે અથ ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમાય દેવતાય ઉપમા દળ્હં કત્વા આનીતા, અત્થં પન પરિત્તકં ગહેત્વા ઠિતા. પુનપ્પુનં કથેન્તીપિ હિ એસા કામરાગસ્સ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનમેવ કથેય્ય, યાવ ચ કામરાગો મગ્ગેન ન સમુગ્ઘાટિય્યતિ, તાવ અનુબન્ધોવ હોતી’’તિ તમેવ ઉપમં ગહેત્વા પઠમમગ્ગવસેન દેવતાય વિનિવટ્ટેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો’’તિ દુતિયગાથમાહ. તસ્સત્થો પુરિમનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.
Evaṃ devatāya kathite atha bhagavā cintesi – ‘‘imāya devatāya upamā daḷhaṃ katvā ānītā, atthaṃ pana parittakaṃ gahetvā ṭhitā. Punappunaṃ kathentīpi hi esā kāmarāgassa vikkhambhanappahānameva katheyya, yāva ca kāmarāgo maggena na samugghāṭiyyati, tāva anubandhova hotī’’ti tameva upamaṃ gahetvā paṭhamamaggavasena devatāya vinivaṭṭetvā dassento ‘‘sattiyā viya omaṭṭho’’ti dutiyagāthamāha. Tassattho purimanayānusārena veditabbo.
લોકામિસન્તિ કામગુણો. સન્તિપેક્ખોતિ સબ્બસઙ્ખારૂપસમં નિબ્બાનં અપેક્ખમાનો. પઞ્ઞવાતિ પઞ્ઞવન્તો. પહિતત્તોતિ નિબ્બાનં પતિપેસિતચિત્તો. વિરતો કામસઞ્ઞાયાતિ યાય કાયચિ સબ્બતો કામસઞ્ઞાય ચતુત્થમગ્ગસમ્પયુત્તાય સમુચ્છેદવિરતિયા વિરતો. ‘‘વિરત્તો’’તિપિ પાઠો. કામસઞ્ઞાયાતિ પન ભુમ્મવચનં હોતિ. સગાથાવગ્ગે (સં॰ નિ॰ ૧.૯૬) ‘‘કામસઞ્ઞાસૂ’’તિ પાઠો. ચતૂહિ મગ્ગેહિ દસન્નમ્પિ સંયોજનાનં અતીતત્તા સબ્બસંયોજનાતીતો. ચતુત્થમગ્ગેનેવ વા ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાતીતો તત્ર તત્રાભિનન્દનતો નન્દિસઙ્ખાતાય તણ્હાય તિણ્ણઞ્ચ ભવાનં પરિક્ખીણત્તા નન્દિભવપરિક્ખીણો. સો તાદિસો ખીણાસવો ભિક્ખુ ગમ્ભીરે સંસારણ્ણવે ન સીદતિ.
Lokāmisanti kāmaguṇo. Santipekkhoti sabbasaṅkhārūpasamaṃ nibbānaṃ apekkhamāno. Paññavāti paññavanto. Pahitattoti nibbānaṃ patipesitacitto. Virato kāmasaññāyāti yāya kāyaci sabbato kāmasaññāya catutthamaggasampayuttāya samucchedaviratiyā virato. ‘‘Viratto’’tipi pāṭho. Kāmasaññāyāti pana bhummavacanaṃ hoti. Sagāthāvagge (saṃ. ni. 1.96) ‘‘kāmasaññāsū’’ti pāṭho. Catūhi maggehi dasannampi saṃyojanānaṃ atītattā sabbasaṃyojanātīto. Catutthamaggeneva vā uddhambhāgiyasaṃyojanātīto tatra tatrābhinandanato nandisaṅkhātāya taṇhāya tiṇṇañca bhavānaṃ parikkhīṇattā nandibhavaparikkhīṇo. So tādiso khīṇāsavo bhikkhu gambhīre saṃsāraṇṇave na sīdati.
સદ્દહાનોતિ યેન પુબ્બભાગે કાયસુચરિતાદિભેદેન, અપરભાગે ચ સત્તત્તિંસબોધિપક્ખિયભેદેન ધમ્મેન અરહન્તો બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકા નિબ્બાનં પત્તા. તં સદ્દહાનો અરહતં ધમ્મં નિબ્બાનપ્પત્તિયા લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞં લભતિ, તઞ્ચ ખો ન સદ્ધામત્તકેનેવ. યસ્મા પન સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતિ, પયિરુપાસન્તો સોતં ઓદહતિ, ઓદહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, તસ્મા ઉપસઙ્કમનતો પટ્ઠાય યાવ ધમ્મસ્સવનેન સુસ્સૂસં લભતે પઞ્ઞં.
Saddahānoti yena pubbabhāge kāyasucaritādibhedena, aparabhāge ca sattattiṃsabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto buddhapaccekabuddhabuddhasāvakā nibbānaṃ pattā. Taṃ saddahāno arahataṃ dhammaṃ nibbānappattiyā lokiyalokuttarapaññaṃ labhati, tañca kho na saddhāmattakeneva. Yasmā pana saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, odahitasoto dhammaṃ suṇāti, tasmā upasaṅkamanato paṭṭhāya yāva dhammassavanena sussūsaṃ labhate paññaṃ.
કિં વુત્તં હોતિ? તં ધમ્મં સદ્દહિત્વાપિ આચરિયુપજ્ઝાયે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વાપિ વત્તકરણેન પયિરુપાસિત્વા યદા પયિરુપાસનાય આરાધિતચિત્તા કિઞ્ચિ વત્તુકામા હોન્તિ. અથ અધિગતાય સોતુકામતાય સોતં ઓદહિત્વા સુણન્તો લભતીતિ એવં સુસ્સૂસમ્પિ ચ સતિઅવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તો સુભાસિતદુબ્ભાસિતઞ્ઞુતાય વિચક્ખણો એવ લભતિ, ન ઇતરો. તેનાહ – ‘‘અપ્પમત્તો વિચક્ખણો’’તિ.
Kiṃ vuttaṃ hoti? Taṃ dhammaṃ saddahitvāpi ācariyupajjhāye kālena kālaṃ upasaṅkamitvāpi vattakaraṇena payirupāsitvā yadā payirupāsanāya ārādhitacittā kiñci vattukāmā honti. Atha adhigatāya sotukāmatāya sotaṃ odahitvā suṇanto labhatīti evaṃ sussūsampi ca satiavippavāsena appamatto subhāsitadubbhāsitaññutāya vicakkhaṇo eva labhati, na itaro. Tenāha – ‘‘appamatto vicakkhaṇo’’ti.
પતિરૂપકારીતિ દેસકાલાદીનિ અહાપેત્વા લોકિયસ્સ લોકુત્તરસ્સ ધમ્મસ્સ પતિરૂપં અધિગમૂપાયં કરોતીતિ પતિરૂપકારી. ધુરવાતિ ચેતસિકવીરિયવસેન અનિક્ખિત્તધુરો. ઉટ્ઠાતાતિ કાયિકવીરિયવસેન ઉટ્ઠાનસમ્પન્નો અસિથિલપરક્કમો. વિન્દતે ધનન્તિ લોકિયલોકુત્તરધનં અધિગચ્છતિ. સચ્ચેનાતિ વચીસચ્ચેન પરમત્થસચ્ચેન ચ. બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકા નિબ્બુતિં પાપુણન્તા કિત્તિમ્પિ પાપુણન્તિયેવ. દદન્તિ પરેસં યં કિઞ્ચિ ઇચ્છિતં પત્થિતં દેન્તો મિત્તાનિ ગન્થતિ સમ્પાદેતિ કરોતીતિ અત્થો. દુદ્દદં વા દદન્તો ગન્થતિ, દાનમુખેન ચત્તારિપિ સઙ્ગહવત્થૂનિ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેહિ મિત્તાનિ કરોન્તિ. અસ્મા લોકા પરં લોકં, સ વે પેચ્ચ ન સોચતીતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઇમે સદ્ધાદયો ધમ્મા વિજ્જન્તિ, સો ઇમસ્મા લોકા પરં લોકં ગન્ત્વા ન સોચતિ, સોકકારણં તસ્સ નત્થીતિ અત્થો.
Patirūpakārīti desakālādīni ahāpetvā lokiyassa lokuttarassa dhammassa patirūpaṃ adhigamūpāyaṃ karotīti patirūpakārī. Dhuravāti cetasikavīriyavasena anikkhittadhuro. Uṭṭhātāti kāyikavīriyavasena uṭṭhānasampanno asithilaparakkamo. Vindate dhananti lokiyalokuttaradhanaṃ adhigacchati. Saccenāti vacīsaccena paramatthasaccena ca. Buddhapaccekabuddhaariyasāvakā nibbutiṃ pāpuṇantā kittimpi pāpuṇantiyeva. Dadanti paresaṃ yaṃ kiñci icchitaṃ patthitaṃ dento mittāni ganthati sampādeti karotīti attho. Duddadaṃ vā dadanto ganthati, dānamukhena cattāripi saṅgahavatthūni gahitānīti veditabbāni. Tehi mittāni karonti. Asmā lokā paraṃ lokaṃ, sa ve pecca na socatīti yassa puggalassa ime saddhādayo dhammā vijjanti, so imasmā lokā paraṃ lokaṃ gantvā na socati, sokakāraṇaṃ tassa natthīti attho.
‘‘યસ્સેતે ચતુરો ધમ્મા, સદ્ધસ્સ ઘરમેસિનો;
‘‘Yassete caturo dhammā, saddhassa gharamesino;
સચ્ચં ધમ્મો ધિતિ ચાગો, સ વે પેચ્ચ ન સોચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૯૦) –
Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, sa ve pecca na socatī’’ti. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 190) –
ગાથં અવસેસં કત્વા ઉદાહટં. આળવકસુત્તે હિ ઇમા ગાથા આળવકેન ‘‘કથં સુ લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૮૭) પુટ્ઠેન ભગવતા ભાસિતાતિ.
Gāthaṃ avasesaṃ katvā udāhaṭaṃ. Āḷavakasutte hi imā gāthā āḷavakena ‘‘kathaṃ su labhate pañña’’ntiādinā (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 187) puṭṭhena bhagavatā bhāsitāti.
યેન કેનચિ વણ્ણેનાતિ યેન કેનચિ કારણેન, પકારેન વા. સંવાસોતિ એકસ્મિં ઠાને સહવાસો સમાગમો. તન્તિ તથા સમાગતં અનુકમ્પિતબ્બં પુરિસં. મનસા ચે પસન્નેનાતિ કરુણાસમુસ્સાહિતેન પસાદેન પસન્નેન મનસા. ન તેન હોતિ સંયુત્તોતિ તેન યથાવુત્તેન અનુસાસનેન કામચ્છન્દાદીનં સંયોજનવસેન સંયુત્તો નામ ન હોતિ. યાનુકમ્પા અનુદ્દયાતિ યા અરિયમગ્ગસમ્પાપનવસેન કરુણાયના, મેત્તાયના ચાતિ અત્થો.
Yena kenaci vaṇṇenāti yena kenaci kāraṇena, pakārena vā. Saṃvāsoti ekasmiṃ ṭhāne sahavāso samāgamo. Tanti tathā samāgataṃ anukampitabbaṃ purisaṃ. Manasā ce pasannenāti karuṇāsamussāhitena pasādena pasannena manasā. Na tena hoti saṃyuttoti tena yathāvuttena anusāsanena kāmacchandādīnaṃ saṃyojanavasena saṃyutto nāma na hoti. Yānukampā anuddayāti yā ariyamaggasampāpanavasena karuṇāyanā, mettāyanā cāti attho.
૧૦૨.
102.
રાગો ચ દોસો ચાતિ રાગદોસા હેટ્ઠા વુત્તનયાવ. કુતોનિદાનાતિ કિંનિદાના કિંહેતુકા. પચ્ચત્તવચનસ્સ હિ અયં તો-આદેસો, સમાસે ચસ્સ લોપાભાવો વેદિતબ્બો. અરતી રતી લોમહંસો કુતોજાતિ યાયં પન્તેસુ સેનાસનેસુ, અધિકુસલેસુ ચ ધમ્મેસુ અરતિ ઉક્કણ્ઠિતા, યા ચ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રતિ અભિરતિ આસત્તિ કીળનાદિ, યો ચ લોમહંસસમુટ્ઠાનતો લોમહંસસઙ્ખાતો ચિત્તુત્રાસો, ઇમે તયો ધમ્મા કુતો જાતા કુતો નિબ્બત્તાતિ પુચ્છા. કુતો સમુટ્ઠાયાતિ કુતો ઉપ્પજ્જિત્વા. મનોતિ કુસલચિત્તં. વિતક્કાતિ કામવિતક્કાદયો. કુમારકા ધઙ્કમિવોસજન્તીતિ યથા કુમારકા કીળન્તા કાકં સુત્તેન પાદે બન્ધિત્વા ઓસજન્તિ ખિપન્તિ, એવં કુસલમનં અકુસલવિતક્કા કુતો સમુટ્ઠાય ઓસજન્તીતિ પુચ્છા.
Rāgo ca doso cāti rāgadosā heṭṭhā vuttanayāva. Kutonidānāti kiṃnidānā kiṃhetukā. Paccattavacanassa hi ayaṃ to-ādeso, samāse cassa lopābhāvo veditabbo. Aratī ratī lomahaṃso kutojāti yāyaṃ pantesu senāsanesu, adhikusalesu ca dhammesu arati ukkaṇṭhitā, yā ca pañcasu kāmaguṇesu rati abhirati āsatti kīḷanādi, yo ca lomahaṃsasamuṭṭhānato lomahaṃsasaṅkhāto cittutrāso, ime tayo dhammā kuto jātā kuto nibbattāti pucchā. Kuto samuṭṭhāyāti kuto uppajjitvā. Manoti kusalacittaṃ. Vitakkāti kāmavitakkādayo. Kumārakā dhaṅkamivosajantīti yathā kumārakā kīḷantā kākaṃ suttena pāde bandhitvā osajanti khipanti, evaṃ kusalamanaṃ akusalavitakkā kuto samuṭṭhāya osajantīti pucchā.
રાગો ચાતિ દુતિયગાથા તસ્સા વિસ્સજ્જનં. તત્થ ઇતોતિ અત્તભાવં સન્ધાયાહ. અત્તભાવનિદાના હિ રાગદોસા, અરતિ રતિ લોમહંસા ચ અત્તભાવતો જાતા. કામવિતક્કાદયો અત્તભાવતો એવ સમુટ્ઠાય કુસલમનં ઓસજન્તિ. તેન તદઞ્ઞં પકતિઆદિકારણં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘ઇતોનિદાના ઇતો સમુટ્ઠાયા’’તિ. પુરિમગાથાય વુત્તનયેનેત્થ સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.
Rāgocāti dutiyagāthā tassā vissajjanaṃ. Tattha itoti attabhāvaṃ sandhāyāha. Attabhāvanidānā hi rāgadosā, arati rati lomahaṃsā ca attabhāvato jātā. Kāmavitakkādayo attabhāvato eva samuṭṭhāya kusalamanaṃ osajanti. Tena tadaññaṃ pakatiādikāraṇaṃ paṭikkhipanto āha – ‘‘itonidānā ito samuṭṭhāyā’’ti. Purimagāthāya vuttanayenettha saddasiddhi veditabbā.
ઇદાનિ ય્વાયં ‘‘ઇતોનિદાના’’તિઆદીસુ અત્તભાવનિદાના અત્તભાવતો જાતા અત્તભાવતો સમુટ્ઠાયાતિ અત્થો વુત્તો, તં સાધેન્તો આહ – ‘‘સ્નેહજા અત્તસમ્ભૂતા’’તિ. એતે હિ રાગાદયો વિતક્કપરિયોસાના તણ્હાસ્નેહેન જાતા. તથા જાયન્તા ચ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધભેદે અત્તભાવસઙ્ખાતે અત્તનિ સમ્ભૂતા. તેનાહ – ‘‘સ્નેહજા અત્તસમ્ભૂતા’’તિ. ઇદાનિ તદત્થજોતિકં ઉપમં દસ્સેતિ ‘‘નિગ્રોધસ્સેવ ખન્ધજા’’તિ. તત્થ ખન્ધજાતિ ખન્ધેસુ જાતા પારોહા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નિગ્રોધસ્સ ખન્ધજસઙ્ખાતા પારોહા આપોરસસઙ્ખાતે સ્નેહે સતિ જાયન્તિ, જાયન્તા ચ તસ્મિંયેવ નિગ્રોધે તેસુ તેસુ સાખપ્પદેસેસુ સમ્ભવન્તિ, એવં એતે રાગાદયો અજ્ઝત્તં તણ્હાસ્નેહે સતિ જાયન્તિ, જાયન્તા ચ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે તેસુ તેસુ ચક્ખાદિપ્પદેસેસુ ઇટ્ઠારમ્મણેસુ સમ્ભવન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘સ્નેહજા અત્તસમ્ભૂતા’’તિ. પુથુ વિસત્તા કામેસૂતિ યસ્મા રાગોપિ પઞ્ચકામગુણિકાદિવસેન, દોસોપિ આઘાતવત્થુઆદિવસેન અરતિઆદયોપિ તસ્સ તસ્સ ભેદસ્સ વસેનાતિ સબ્બથા સબ્બેપિમે કિલેસા પુથુ અનેકપ્પકારા હુત્વા વત્થુદ્વારારમ્મણાદિવસેન તેસુ તેસુ કામેસુ તથા તથા વિસત્તા લગ્ગા સંસિબ્બિત્વા ઠિતા. કિમિવ? માલુવાવ વિતતા વને યથા વને વિતતા માલુવા તેસુ તેસુ રુક્ખસાખપ્પસાખાદિભેદેસુ વિસત્તા હોતિ લગ્ગા સંસિબ્બિત્વા ઠિતા, એવં એતે કિલેસા ધમ્મા, તસ્મા એત્થ પુથુપભેદેસુ વત્થુકામેસુ વિસત્તં કિલેસગહનં.
Idāni yvāyaṃ ‘‘itonidānā’’tiādīsu attabhāvanidānā attabhāvato jātā attabhāvato samuṭṭhāyāti attho vutto, taṃ sādhento āha – ‘‘snehajā attasambhūtā’’ti. Ete hi rāgādayo vitakkapariyosānā taṇhāsnehena jātā. Tathā jāyantā ca pañcupādānakkhandhabhede attabhāvasaṅkhāte attani sambhūtā. Tenāha – ‘‘snehajā attasambhūtā’’ti. Idāni tadatthajotikaṃ upamaṃ dasseti ‘‘nigrodhasseva khandhajā’’ti. Tattha khandhajāti khandhesu jātā pārohā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā nigrodhassa khandhajasaṅkhātā pārohā āporasasaṅkhāte snehe sati jāyanti, jāyantā ca tasmiṃyeva nigrodhe tesu tesu sākhappadesesu sambhavanti, evaṃ ete rāgādayo ajjhattaṃ taṇhāsnehe sati jāyanti, jāyantā ca tasmiṃyeva attabhāve tesu tesu cakkhādippadesesu iṭṭhārammaṇesu sambhavanti. Tena vuttaṃ – ‘‘snehajā attasambhūtā’’ti. Puthu visattā kāmesūti yasmā rāgopi pañcakāmaguṇikādivasena, dosopi āghātavatthuādivasena aratiādayopi tassa tassa bhedassa vasenāti sabbathā sabbepime kilesā puthu anekappakārā hutvā vatthudvārārammaṇādivasena tesu tesu kāmesu tathā tathā visattā laggā saṃsibbitvā ṭhitā. Kimiva? Māluvāva vitatā vane yathā vane vitatā māluvā tesu tesu rukkhasākhappasākhādibhedesu visattā hoti laggā saṃsibbitvā ṭhitā, evaṃ ete kilesā dhammā, tasmā ettha puthupabhedesu vatthukāmesu visattaṃ kilesagahanaṃ.
યે નં પજાનન્તિ યતોનિદાનં, તે નં વિનોદેન્તિ સુણોહિ યક્ખ. તસ્સત્થો – યે સત્તા નં કિલેસગહનં ‘‘ઇતોનિદાનં એસ ઉપ્પજ્જતી’’તિ જાનન્તિ, તે નં તણ્હાસિનેહસિનેહિતે અત્તભાવે ઉપ્પજ્જતીતિ ઞત્વા તં તણ્હાસિનેહં આદીનવાનુપસ્સનાદિભાવનાઞાણગ્ગિના વિસોસેન્તા વિનોદેન્તિ પજહન્તિ, એવં અમ્હાકં ભાસિતં સુણોહિ યક્ખાતિ. તે દુત્તરં ઓઘમિમં તરન્તિ, અતિણ્ણપુબ્બં અપુનબ્ભવાયાતિ યે હિ સંકિલેસગહનં વિનોદેન્તિ, તે એકન્તેન મગ્ગં ભાવેન્તિ. ન હિ મગ્ગભાવનં વિના કિલેસવિનોદનં અત્થિ. એવં મગ્ગં ભાવેન્તા તે પકતિઞાણેન દુત્તરં કામોઘાદિં ચતુબ્બિધં ઓઘં ઇમિના દીઘેન અદ્ધુના સુપિનન્તેનપિ અતિણ્ણપુબ્બં અનતિક્કન્તપુબ્બં અપુનબ્ભવાય નિબ્બાનાય તરન્તિ.
Ye naṃ pajānanti yatonidānaṃ, te naṃ vinodenti suṇohi yakkha. Tassattho – ye sattā naṃ kilesagahanaṃ ‘‘itonidānaṃ esa uppajjatī’’ti jānanti, te naṃ taṇhāsinehasinehite attabhāve uppajjatīti ñatvā taṃ taṇhāsinehaṃ ādīnavānupassanādibhāvanāñāṇagginā visosentā vinodenti pajahanti, evaṃ amhākaṃ bhāsitaṃ suṇohi yakkhāti. Te duttaraṃ oghamimaṃ taranti, atiṇṇapubbaṃ apunabbhavāyāti ye hi saṃkilesagahanaṃ vinodenti, te ekantena maggaṃ bhāventi. Na hi maggabhāvanaṃ vinā kilesavinodanaṃ atthi. Evaṃ maggaṃ bhāventā te pakatiñāṇena duttaraṃ kāmoghādiṃ catubbidhaṃ oghaṃ iminā dīghena addhunā supinantenapi atiṇṇapubbaṃ anatikkantapubbaṃ apunabbhavāya nibbānāya taranti.
દુક્કરં ભગવાતિ એકો કિર દેવપુત્તો પુબ્બયોગાવચરો બહલકિલેસતાય સપ્પયોગેન કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો સમણધમ્મં કત્વા પુબ્બહેતુમન્દતાય અરિયભૂમિં અપ્પત્વાવ કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તો, સો તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા દુક્કરભાવં આરોચેન્તો એવમાહ. તત્થ દુક્કરન્તિ દસપિ વસ્સાનિ…પે॰… સટ્ઠિપિ વસ્સાનિ એકન્તપરિસુદ્ધસ્સ સમણધમ્મસ્સ કરણં નામેતં દુક્કરં. સેક્ખાતિ સત્ત સેક્ખા. સીલસમાહિતાતિ સીલેન સમાહિતા સમુપેતા. ઠિતત્તાતિ પતિટ્ઠિતસભાવા. એવં પુચ્છિતપઞ્હં વિસ્સજ્જિત્વા ઉપરિપઞ્હં સમુટ્ઠાપનત્થં ‘‘અનગારિયુપેતસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનગારિયુપેતસ્સાતિ અનગારિયં નિગ્ગેહભાવં ઉપગતસ્સ, પબ્બજિતસ્સાતિ અત્થો. તુટ્ઠીતિ ચતુપચ્ચયસન્તોસો.
Dukkaraṃ bhagavāti eko kira devaputto pubbayogāvacaro bahalakilesatāya sappayogena kilese vikkhambhento samaṇadhammaṃ katvā pubbahetumandatāya ariyabhūmiṃ appatvāva kālaṃ katvā devaloke nibbatto, so tathāgataṃ upasaṅkamitvā dukkarabhāvaṃ ārocento evamāha. Tattha dukkaranti dasapi vassāni…pe… saṭṭhipi vassāni ekantaparisuddhassa samaṇadhammassa karaṇaṃ nāmetaṃ dukkaraṃ. Sekkhāti satta sekkhā. Sīlasamāhitāti sīlena samāhitā samupetā. Ṭhitattāti patiṭṭhitasabhāvā. Evaṃ pucchitapañhaṃ vissajjitvā uparipañhaṃ samuṭṭhāpanatthaṃ ‘‘anagāriyupetassā’’tiādimāha. Tattha anagāriyupetassāti anagāriyaṃ niggehabhāvaṃ upagatassa, pabbajitassāti attho. Tuṭṭhīti catupaccayasantoso.
ભાવનાયાતિ ચિત્તવૂપસમભાવનાય. તે છેત્વા મચ્ચુનો જાલન્તિ યે રત્તિન્દિવં ઇન્દ્રિયૂપસમે રતા, તે દુસ્સમાદહં ચિત્તં સમાદહન્તિ. યે સમાહિતચિત્તા, તે ચતુપચ્ચયસન્તોસં પૂરેન્તા ન કિલમન્તિ. યે સન્તુટ્ઠા, તે સીલં પૂરેન્તા ન કિલમન્તિ. યે સીલે પતિટ્ઠિતા સત્ત સેક્ખા, તે અરિયા મચ્ચુનો જાલસઙ્ખાતં કિલેસજાલં છિન્દિત્વા ગચ્છન્તિ.
Bhāvanāyāti cittavūpasamabhāvanāya. Te chetvā maccuno jālanti ye rattindivaṃ indriyūpasame ratā, te dussamādahaṃ cittaṃ samādahanti. Ye samāhitacittā, te catupaccayasantosaṃ pūrentā na kilamanti. Ye santuṭṭhā, te sīlaṃ pūrentā na kilamanti. Ye sīle patiṭṭhitā satta sekkhā, te ariyā maccuno jālasaṅkhātaṃ kilesajālaṃ chinditvā gacchanti.
દુગ્ગમોતિ સચ્ચમેતં, ભન્તે, યે ઇન્દ્રિયૂપસમે રતા, તે દુસ્સમાદહં ચિત્તં સમાદહન્તિ. યે સમાહિતચિત્તા, તે ચતુપચ્ચયસન્તોસં પૂરેન્તા ન કિલમન્તિ. યે સન્તુટ્ઠા, તે સીલં પૂરેન્તા ન કિલમન્તિ. યે સીલે પરમગ્ગાહિનો સત્ત સેક્ખા, તે અરિયા મચ્ચુનો જાલસઙ્ખાતં કિલેસજાલં છિન્દિત્વા ગચ્છન્તિ. કિં ન ગમિસ્સન્તિ, અયં પન દુગ્ગમો ‘‘ભગવા વિસમો મગ્ગો’’તિ આહ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અરિયમગ્ગો નેવ દુગ્ગમો ન વિસમો, પુબ્બભાગપટિપદાય પનસ્સ બહૂ પરિસ્સયા હોન્તિ, તસ્મા એવં વુત્તો. અવંસિરાતિ ઞાણસિરેન અધોસિરા હુત્વા પપતન્તિ. અરિયમગ્ગં આરોહિતું અસમત્થતાય એવ તે મગ્ગે પપતન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. અરિયાનં સમો મગ્ગોતિ સ્વેવ મગ્ગો અરિયાનં સમો હોતિ. વિસમે સમાતિ વિસમેપિ સત્તકાયે સમા એવ.
Duggamoti saccametaṃ, bhante, ye indriyūpasame ratā, te dussamādahaṃ cittaṃ samādahanti. Ye samāhitacittā, te catupaccayasantosaṃ pūrentā na kilamanti. Ye santuṭṭhā, te sīlaṃ pūrentā na kilamanti. Ye sīle paramaggāhino satta sekkhā, te ariyā maccuno jālasaṅkhātaṃ kilesajālaṃ chinditvā gacchanti. Kiṃ na gamissanti, ayaṃ pana duggamo ‘‘bhagavāvisamo maggo’’ti āha. Tattha kiñcāpi ariyamaggo neva duggamo na visamo, pubbabhāgapaṭipadāya panassa bahū parissayā honti, tasmā evaṃ vutto. Avaṃsirāti ñāṇasirena adhosirā hutvā papatanti. Ariyamaggaṃ ārohituṃ asamatthatāya eva te magge papatantīti vuccanti. Ariyānaṃ samo maggoti sveva maggo ariyānaṃ samo hoti. Visame samāti visamepi sattakāye samā eva.
૧૦૩.
103.
ઇદઞ્હિ તં જેતવનન્તિ અનાથપિણ્ડિકો દેવપુત્તો જેતવનસ્સ ચેવ બુદ્ધાદીનઞ્ચ વણ્ણભણનત્થં આગન્ત્વા એવમાહ. ઇસિસઙ્ઘનિસેવિતન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘનિવેસિતં. એવં પઠમગાથાય જેતવનસ્સ વણ્ણં કથેત્વા ઇદાનિ અરિયમગ્ગસ્સ વણ્ણં કથેન્તો ‘‘કમ્મં વિજ્જા’’તિઆદિમાહ. તત્થ કમ્મન્તિ મગ્ગચેતના. વિજ્જાતિ મગ્ગપઞ્ઞા. ધમ્મોતિ સમાધિ, સમાધિપક્ખિકા વા ધમ્મા. સીલં જીવિતમુત્તમન્તિ સીલે પતિટ્ઠિતસ્સ જીવિતઞ્ચ ઉત્તમન્તિ દસ્સેતિ. અથ વા વિજ્જાતિ દિટ્ઠિસઙ્કપ્પા. ધમ્મોતિ વાયામસતિસમાધયો. સીલન્તિ વાચાકમ્મન્તાજીવા. જીવિતમુત્તમન્તિ એતસ્મિં સીલે પતિટ્ઠિતસ્સ જીવિતં નામ ઉત્તમન્તિ. ‘‘એતેન મચ્ચા સુજ્ઝન્તી’’તિ એતેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સત્તા વિસુજ્ઝન્તિ.
Idañhi taṃ jetavananti anāthapiṇḍiko devaputto jetavanassa ceva buddhādīnañca vaṇṇabhaṇanatthaṃ āgantvā evamāha. Isisaṅghanisevitanti bhikkhusaṅghanivesitaṃ. Evaṃ paṭhamagāthāya jetavanassa vaṇṇaṃ kathetvā idāni ariyamaggassa vaṇṇaṃ kathento ‘‘kammaṃ vijjā’’tiādimāha. Tattha kammanti maggacetanā. Vijjāti maggapaññā. Dhammoti samādhi, samādhipakkhikā vā dhammā. Sīlaṃ jīvitamuttamanti sīle patiṭṭhitassa jīvitañca uttamanti dasseti. Atha vā vijjāti diṭṭhisaṅkappā. Dhammoti vāyāmasatisamādhayo. Sīlanti vācākammantājīvā. Jīvitamuttamanti etasmiṃ sīle patiṭṭhitassa jīvitaṃ nāma uttamanti. ‘‘Etena maccā sujjhantī’’ti etena aṭṭhaṅgikena maggena sattā visujjhanti.
તસ્માતિ યસ્મા મગ્ગેન સુજ્ઝન્તિ, ન ગોત્તધનેહિ, તસ્મા. યોનિસો વિચિને ધમ્મન્તિ ઉપાયેન બોધિપક્ખિયધમ્મં વિચિનેય્ય. એવં તત્થ વિસુજ્ઝતીતિ એવં તસ્મિં અરિયમગ્ગે વિસુજ્ઝતિ. અથ વા યોનિસો વિચિને ધમ્મન્તિ ઉપાયેન અરિયસચ્ચધમ્મં વિચિનેય્ય. એવં તત્થ વિસુજ્ઝતીતિ એવં તેસુ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ વિસુજ્ઝતિ. ઇદાનિ સારિપુત્તત્થેરસ્સ વણ્ણં કથેન્તો ‘‘સારિપુત્તોવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સારિપુત્તોવાતિ અવધારણવચનં, એતેહિ પઞ્ઞાદીહિ સારિપુત્તોવ સેય્યોતિ વદતિ. ઉપસમેનાતિ કિલેસવૂપસમેન. પારઙ્ગતોતિ નિબ્બાનં ગતો, યો કોચિ નિબ્બાનપત્તો ભિક્ખુ, ન તાદિસો. એતાવપરમો સિયા, ન થેરા ઉત્તરિતરો નામ સાવકો અત્થીતિ વદતિ.
Tasmāti yasmā maggena sujjhanti, na gottadhanehi, tasmā. Yoniso vicine dhammanti upāyena bodhipakkhiyadhammaṃ vicineyya. Evaṃ tattha visujjhatīti evaṃ tasmiṃ ariyamagge visujjhati. Atha vā yoniso vicine dhammanti upāyena ariyasaccadhammaṃ vicineyya. Evaṃ tattha visujjhatīti evaṃ tesu catūsu ariyasaccesu visujjhati. Idāni sāriputtattherassa vaṇṇaṃ kathento ‘‘sāriputtovā’’tiādimāha. Tattha sāriputtovāti avadhāraṇavacanaṃ, etehi paññādīhi sāriputtova seyyoti vadati. Upasamenāti kilesavūpasamena. Pāraṅgatoti nibbānaṃ gato, yo koci nibbānapatto bhikkhu, na tādiso. Etāvaparamo siyā, na therā uttaritaro nāma sāvako atthīti vadati.
અતીતન્તિ અતીતે પઞ્ચક્ખન્ધે. નાન્વાગમેય્યાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ નાનુગચ્છેય્ય. નપ્પટિકઙ્ખેતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ ન પત્થેય્ય. યદતીતન્તિ ઇદમેત્થ કારણવચનં. યસ્મા યં અતીતં, તં પહીનં નિરુદ્ધં અત્થઙ્ગતં, તસ્મા તં નાનુગચ્છેય્ય. યસ્મા ચ યં તત્થ અનાગતં, તં અપ્પત્તં અજાતં અનિબ્બત્તં, તસ્મા તમ્પિ ન પત્થેય્ય. તત્થ તત્થાતિ પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ ધમ્મં યત્થ યત્થેવ સો ઉપ્પન્નો, તત્થ તત્થેવ નં અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ સત્તહિ અનુપસ્સનાહિ વિપસ્સતિ, અરઞ્ઞાદીસુ વા તત્થ તત્થ વિપસ્સતિ. અસંહીરં અસંકુપ્પન્તિ ઇદં વિપસ્સનાપટિવિપસ્સનાદસ્સનત્થં વુત્તં. વિપસ્સના હિ રાગાદીહિ ન સંહિરતિ ન કુપ્પતીતિ અસંહીરા અસંકુપ્પા, તં અનુબ્રૂહયે વડ્ઢેય્ય પટિવિપસ્સેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા નિબ્બાનં રાગાદીહિ ન સંહિરતિ ન કુપ્પતીતિ અસંહીરં અસંકુપ્પં, તં વિદ્વા પણ્ડિતો ભિક્ખુ અનુબ્રૂહયે, પુનપ્પુનં તદારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેન્તો વડ્ઢેય્યાતિ અત્થો.
Atītanti atīte pañcakkhandhe. Nānvāgameyyāti taṇhādiṭṭhīhi nānugaccheyya. Nappaṭikaṅkheti taṇhādiṭṭhīhi na pattheyya. Yadatītanti idamettha kāraṇavacanaṃ. Yasmā yaṃ atītaṃ, taṃpahīnaṃ niruddhaṃ atthaṅgataṃ, tasmā taṃ nānugaccheyya. Yasmā ca yaṃ tattha anāgataṃ, taṃ appattaṃ ajātaṃ anibbattaṃ, tasmā tampi na pattheyya. Tattha tatthāti paccuppannampi dhammaṃ yattha yattheva so uppanno, tattha tattheva naṃ aniccānupassanādīhi sattahi anupassanāhi vipassati, araññādīsu vā tattha tattha vipassati. Asaṃhīraṃ asaṃkuppanti idaṃ vipassanāpaṭivipassanādassanatthaṃ vuttaṃ. Vipassanā hi rāgādīhi na saṃhirati na kuppatīti asaṃhīrā asaṃkuppā, taṃ anubrūhaye vaḍḍheyya paṭivipasseyyāti vuttaṃ hoti. Atha vā nibbānaṃ rāgādīhi na saṃhirati na kuppatīti asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ, taṃ vidvā paṇḍito bhikkhu anubrūhaye, punappunaṃ tadārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appento vaḍḍheyyāti attho.
તસ્સ પન અનુબ્રૂહનસ્સ અત્થાય અજ્જેવ કિચ્ચમાતપ્પન્તિ કિલેસાનં આતાપનપરિતાપનેન ‘‘આતપ્પ’’ન્તિ લદ્ધનામં વીરિયં અજ્જેવ કાતબ્બં. કો જઞ્ઞા મરણં સુવેતિ સ્વે જીવિતં વા મરણં વા કો જાનાતિ. અજ્જેવ દાનં દસ્સામિ, સીલં વા રક્ખિસ્સામિ, અઞ્ઞતરં વા પન કુસલં કરિસ્સામિ, ‘‘અજ્જ તાવ પપઞ્ચો અત્થિ, સ્વે વા પુનદિવસે વા જાનિસ્સામી’’તિ ચિત્તં અનુપ્પાદેત્વા ‘‘અજ્જેવ કરિસ્સામી’’તિ એવં વીરિયં કાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. મહાસેનેનાતિ અહિવિચ્છિકવિસસત્થાદીનિ હિ અનેકાનિ મરણકારણાનિ તસ્સ સેનાતિ તાય મહતિયા સેનાય વસેન મહાસેનેન એવરૂપેન મચ્ચુના સદ્ધિં ‘‘કતિપાહં તાવ આગમેહિ, યાવાહં બુદ્ધપૂજાદિં અત્તનો અવસ્સયં કમ્મં કરોમી’’તિ એવં મિત્તસન્થવાકારસઙ્ખાતો વા ‘‘ઇદં સતં વા સહસ્સં વા ગહેત્વા કતિપાહં આગમેહી’’તિ એવં લઞ્જાનુપ્પદાનસઙ્ખાતો વા ‘‘ઇમિના બલરાસિના પટિબાહિસ્સામી’’તિ એવં બલરાસિસઙ્ખાતો વા સઙ્ગરો નત્થિ. સઙ્ગરોતિ હિ મિત્તકરણલઞ્જદાનબલરાસિસઙ્કડ્ઢનાનં નામં, તસ્મા અયમત્થો વુત્તો. અતન્દિતન્તિ અનલસં ઉટ્ઠાહકં. એવં પટિપન્નત્તા ભદ્દો એકરત્તો અસ્સાતિ ભદ્દેકરત્તો. ઇતીતિ એવં પટિપન્નં પુગ્ગલં ‘‘ભદ્દેકરત્તો અય’’ન્તિ રાગાદિસન્તતાય સન્તો બુદ્ધમુનિ આચિક્ખતિ.
Tassa pana anubrūhanassa atthāya ajjeva kiccamātappanti kilesānaṃ ātāpanaparitāpanena ‘‘ātappa’’nti laddhanāmaṃ vīriyaṃ ajjeva kātabbaṃ. Ko jaññā maraṇaṃ suveti sve jīvitaṃ vā maraṇaṃ vā ko jānāti. Ajjeva dānaṃ dassāmi, sīlaṃ vā rakkhissāmi, aññataraṃ vā pana kusalaṃ karissāmi, ‘‘ajja tāva papañco atthi, sve vā punadivase vā jānissāmī’’ti cittaṃ anuppādetvā ‘‘ajjeva karissāmī’’ti evaṃ vīriyaṃ kātabbanti dasseti. Mahāsenenāti ahivicchikavisasatthādīni hi anekāni maraṇakāraṇāni tassa senāti tāya mahatiyā senāya vasena mahāsenena evarūpena maccunā saddhiṃ ‘‘katipāhaṃ tāva āgamehi, yāvāhaṃ buddhapūjādiṃ attano avassayaṃ kammaṃ karomī’’ti evaṃ mittasanthavākārasaṅkhāto vā ‘‘idaṃ sataṃ vā sahassaṃ vā gahetvā katipāhaṃ āgamehī’’ti evaṃ lañjānuppadānasaṅkhāto vā ‘‘iminā balarāsinā paṭibāhissāmī’’ti evaṃ balarāsisaṅkhāto vā saṅgaro natthi. Saṅgaroti hi mittakaraṇalañjadānabalarāsisaṅkaḍḍhanānaṃ nāmaṃ, tasmā ayamattho vutto. Atanditanti analasaṃ uṭṭhāhakaṃ. Evaṃ paṭipannattā bhaddo ekaratto assāti bhaddekaratto. Itīti evaṃ paṭipannaṃ puggalaṃ ‘‘bhaddekaratto aya’’nti rāgādisantatāya santo buddhamuni ācikkhati.
ચક્ખુના પઞ્ઞાય ચાતિ ચક્ખુના ચ પઞ્ઞાય ચ. ચક્ખુભૂતાય વા પઞ્ઞાય. સતિયા પઞ્ઞાય ચાતિ સતિયા ચ પઞ્ઞાય ચ, સતિવિસિટ્ઠાય વા પઞ્ઞાય. કાયેનાતિ નામકાયેન.
Cakkhunā paññāya cāti cakkhunā ca paññāya ca. Cakkhubhūtāya vā paññāya. Satiyā paññāya cāti satiyā ca paññāya ca, sativisiṭṭhāya vā paññāya. Kāyenāti nāmakāyena.
દિબ્બચક્ખુ સુવિસુદ્ધન્તિ દિબ્બં ચક્ખુ સુવિસુદ્ધં, યં સચ્છિકરોતીતિ અધિપ્પાયો. પુબ્બેનિવાસાતિ પુરિમાસુ જાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધા. ઇદ્ધિવિધાતિ ઇદ્ધિકોટ્ઠાસા. નિરોધોતિ નિબ્બાનં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Dibbacakkhusuvisuddhanti dibbaṃ cakkhu suvisuddhaṃ, yaṃ sacchikarotīti adhippāyo. Pubbenivāsāti purimāsu jātīsu nivutthakkhandhā. Iddhividhāti iddhikoṭṭhāsā. Nirodhoti nibbānaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
૧૦૪.
104.
યસ્સ સેલૂપમં ચિત્તન્તિ એકઘનં સેલં વિય પકતિવાતેહિ લોકધમ્મવાતેહિ અકમ્પનીયતો યસ્સ ચિત્તં સેલૂપમં. તેનાહ – ‘‘ઠિતં નાનુપકમ્પતી’’તિ. રજનીયેસૂતિ લાભાદીસુ. કોપનેય્યેતિ અલાભાદિકે. કુતો નં દુક્ખમેસ્સતીતિ તં એવં ભાવિતચિત્તં વીતિક્કન્તલોકધમ્મં ઉત્તમપુરિસં લોકધમ્મહેતુકં દુક્ખં નાનુગમિસ્સતિ.
Yassaselūpamaṃ cittanti ekaghanaṃ selaṃ viya pakativātehi lokadhammavātehi akampanīyato yassa cittaṃ selūpamaṃ. Tenāha – ‘‘ṭhitaṃ nānupakampatī’’ti. Rajanīyesūti lābhādīsu. Kopaneyyeti alābhādike. Kuto naṃ dukkhamessatīti taṃ evaṃ bhāvitacittaṃ vītikkantalokadhammaṃ uttamapurisaṃ lokadhammahetukaṃ dukkhaṃ nānugamissati.
યો બ્રાહ્મણોતિ બાહિતપાપધમ્મતાય બ્રાહ્મણો, ન દિટ્ઠમઙ્ગલિકતાય હુંહુઙ્કારકસાવાદિપાપધમ્મયુત્તો હુત્વા કેવલં જાતિમત્તેન બ્રાહ્મણોતિ પટિજાનાતિ. સો બ્રાહ્મણો બાહિતપાપધમ્મત્તા હુંહુઙ્કારપ્પહાનેન નિહુંહુઙ્કો. રાગાદિકસાવાભાવેન નિક્કભાવો. સીલસંવરેન સંયતચિત્તતાય યતત્તો. ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેહિ વેદેહિ અન્તં નિબ્બાનં, વેદાનં વા અન્તં ગતત્તા વેદન્તગૂ. મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વુસિતત્તા વૂસિતબ્રહ્મચરિયો. ધમ્મેન સો બ્રહ્મવાદં વદેય્યાતિ સો ‘‘બ્રાહ્મણો અહ’’ન્તિ એતં વાદં વદેય્ય. યસ્સ સકલલોકસન્નિવાસે કુહિઞ્ચિ એકારમ્મણેપિ રાગુસ્સદો દોસુસ્સદો મોહુસ્સદો માનુસ્સદો દિટ્ઠુસ્સદોતિ ઇમે ઉસ્સદા નત્થીતિ અત્થો.
Yo brāhmaṇoti bāhitapāpadhammatāya brāhmaṇo, na diṭṭhamaṅgalikatāya huṃhuṅkārakasāvādipāpadhammayutto hutvā kevalaṃ jātimattena brāhmaṇoti paṭijānāti. So brāhmaṇo bāhitapāpadhammattā huṃhuṅkārappahānena nihuṃhuṅko. Rāgādikasāvābhāvena nikkabhāvo. Sīlasaṃvarena saṃyatacittatāya yatatto. Catumaggañāṇasaṅkhātehi vedehi antaṃ nibbānaṃ, vedānaṃ vā antaṃ gatattā vedantagū. Maggabrahmacariyassa vusitattā vūsitabrahmacariyo. Dhammena so brahmavādaṃ vadeyyāti so ‘‘brāhmaṇo aha’’nti etaṃ vādaṃ vadeyya. Yassa sakalalokasannivāse kuhiñci ekārammaṇepi rāgussado dosussado mohussado mānussado diṭṭhussadoti ime ussadā natthīti attho.
ન ગાધતીતિ ન પતિટ્ઠહતિ. સુક્કાતિ સુક્કસઙ્ખાતા ગહા. યદિ ચન્દિમસૂરિયાદીનં પભા તત્થ નત્થિ, તમો એવ ચ સિયાતિ આસઙ્કમાને સન્ધાયાહ ‘‘તમો તત્થ ન વિજ્જતી’’તિ. યદા ચ અત્તનાવેદીતિઆદીસુ એવંવિધં નિબ્બાનં અત્તપચ્ચક્ખેન ઞાણેન યદા વિન્દતિ, અથ રૂપારૂપધમ્મતો સુખદુક્ખતો ચ વિપ્પમુત્તો હોતીતિ.
Na gādhatīti na patiṭṭhahati. Sukkāti sukkasaṅkhātā gahā. Yadi candimasūriyādīnaṃ pabhā tattha natthi, tamo eva ca siyāti āsaṅkamāne sandhāyāha ‘‘tamo tattha na vijjatī’’ti. Yadā ca attanāvedītiādīsu evaṃvidhaṃ nibbānaṃ attapaccakkhena ñāṇena yadā vindati, atha rūpārūpadhammato sukhadukkhato ca vippamutto hotīti.
સકેસુ ધમ્મેસૂતિ સકઅત્તભાવસઙ્ખાતેસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ. યેભુય્યેન હિ અજ્ઝત્તં વિપસ્સનાભિનિવેસો હોતીતિ. એતં પિસાચન્તિ અજકલાપક, એતં તયા વુત્તં પિસાચં કિલેસપિસાચઞ્ચ. પક્કુલન્તિ તયા કતં અક્કુલં પક્કુલકરણઞ્ચ. અતિવત્તતીતિ અતિક્કમતિ.
Sakesu dhammesūti sakaattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Yebhuyyena hi ajjhattaṃ vipassanābhiniveso hotīti. Etaṃ pisācanti ajakalāpaka, etaṃ tayā vuttaṃ pisācaṃ kilesapisācañca. Pakkulanti tayā kataṃ akkulaṃ pakkulakaraṇañca. Ativattatīti atikkamati.
નાભિનન્દતિ આયન્તિન્તિ પુરાણદુતિયિકં આગચ્છન્તિં અઞ્ઞં વા ન અભિનન્દતિ ચિત્તેન ન સમ્પટિચ્છતિ. તમેવ પક્કમન્તિં ન સોચતિ. સઙ્ગા સઙ્ગામજિં મુત્તન્તિ પઞ્ચવિધાપિ સઙ્ગતો મુત્તં સઙ્ગામજિં ભિક્ખું.
Nābhinandatiāyantinti purāṇadutiyikaṃ āgacchantiṃ aññaṃ vā na abhinandati cittena na sampaṭicchati. Tameva pakkamantiṃ na socati. Saṅgā saṅgāmajiṃ muttanti pañcavidhāpi saṅgato muttaṃ saṅgāmajiṃ bhikkhuṃ.
બહ્વેત્થાતિ બહુ એત્થ ન્હાયતિ જનો, ન તેન સો સુદ્ધો નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો.
Bahvetthāti bahu ettha nhāyati jano, na tena so suddho nāma hotīti adhippāyo.
જાતિબલં નિસેધન્તિ જાતિબલસ્સ નિસેધકં. સહાયા વતાતિ સમથવિપસ્સનાભાવનાય સહ અયનવસેન સહાયા વત. કાલેન કાલં સપ્પાયધમ્મસ્સ સવનવસેન ચિરરત્તં સમેતિ સમાગમો એતેસન્તિ ચિરરત્તસમેતિકા. સિથિલમારબ્ભાતિ સિથિલં વીરિયં કત્વા.
Jātibalaṃnisedhanti jātibalassa nisedhakaṃ. Sahāyā vatāti samathavipassanābhāvanāya saha ayanavasena sahāyā vata. Kālena kālaṃ sappāyadhammassa savanavasena cirarattaṃ sameti samāgamo etesanti cirarattasametikā. Sithilamārabbhāti sithilaṃ vīriyaṃ katvā.
૧૦૫.
105.
તત્ર ખો, ભિક્ખવે, કો વિસેસોતિ સત્થુ સાવકસ્સ ચ પઞ્ચસ્વેવ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ નિબ્બિદાદયોતિ પુબ્બભાગપટિપત્તિયં અનુપાદાવિમુત્તિયઞ્ચ હેટ્ઠા ઉપરિ ચ વિસેસાભાવં દસ્સેતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘નત્થિ વિમુત્તિયા નાનત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૧; કથા॰ ૩૫૫ અત્થતો સમાનં). તત્થ વિસેસાભાવં પચ્ચામસતિ ‘‘તત્ર કો વિસેસો’’તિ. અધિપ્પયાસોતિ અધિકપયોગો. નાનાકરણન્તિ ચ વિસેસોયેવ વુત્તો.
Tatra kho, bhikkhave, ko visesoti satthu sāvakassa ca pañcasveva upādānakkhandhesu nibbidādayoti pubbabhāgapaṭipattiyaṃ anupādāvimuttiyañca heṭṭhā upari ca visesābhāvaṃ dasseti. Vuttañhetaṃ – ‘‘natthi vimuttiyā nānatta’’nti (a. ni. 5.31; kathā. 355 atthato samānaṃ). Tattha visesābhāvaṃ paccāmasati ‘‘tatra ko viseso’’ti. Adhippayāsoti adhikapayogo. Nānākaraṇanti ca visesoyeva vutto.
અયં ખો, ભિક્ખવે, વિસેસોતિ ભિક્ખવે, યદિપિ સાવકસ્સ સત્થુ ચ વિમુત્તિયં વિસેસો નત્થિ, સયમ્ભુઞાણેન પન સવાસનસબ્બકિલેસે ખેપેત્વા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા અનુપ્પન્નસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ પરસન્તાને ઉપ્પાદનાદિસકલસબ્બઞ્ઞુગુણસમાયોગો. અયં સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પઞ્ઞાવિમુત્તતો વિસેસોતિ. તત્થ અનુપ્પન્નસ્સાતિ અવત્તમાનસ્સ. અરિયમગ્ગઞ્હિ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધો ઉપ્પાદેસિ. અન્તરા અઞ્ઞો સત્થા ઉપ્પાદેતા નામ નાહોસિ, તસ્મા અયં ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા નામ. અસઞ્જાતસ્સાતિ તસ્સેવ વેવચનં. અનક્ખાતસ્સાતિ અકથિતસ્સ. મગ્ગં જાનાતીતિ મગ્ગઞ્ઞૂ. મગ્ગં વિદિતં પાકટં અકાસીતિ મગ્ગવિદૂ. મગ્ગે ચ અમગ્ગે ચ કોવિદોતિ મગ્ગકોવિદો. મગ્ગાનુગાતિ મગ્ગં અનુગચ્છન્તા. પચ્છાસમન્નાગતાતિ અહં પઠમં સમન્નાગતો, સાવકા પચ્છા સમન્નાગતા.
Ayaṃ kho, bhikkhave, visesoti bhikkhave, yadipi sāvakassa satthu ca vimuttiyaṃ viseso natthi, sayambhuñāṇena pana savāsanasabbakilese khepetvā sammāsambodhiṃ abhisambujjhitvā anuppannassa ariyamaggassa parasantāne uppādanādisakalasabbaññuguṇasamāyogo. Ayaṃ sammāsambuddhassa paññāvimuttato visesoti. Tattha anuppannassāti avattamānassa. Ariyamaggañhi kassapasammāsambuddho uppādesi. Antarā añño satthā uppādetā nāma nāhosi, tasmā ayaṃ bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā nāma. Asañjātassāti tasseva vevacanaṃ. Anakkhātassāti akathitassa. Maggaṃ jānātīti maggaññū. Maggaṃ viditaṃ pākaṭaṃ akāsīti maggavidū. Magge ca amagge ca kovidoti maggakovido. Maggānugāti maggaṃ anugacchantā. Pacchāsamannāgatāti ahaṃ paṭhamaṃ samannāgato, sāvakā pacchā samannāgatā.
૧૦૬.
106.
‘‘નીચે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૪.૮૫; પુ॰ પ॰ ૧૬૮) તમેન યુત્તોતિ તમો. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ પુન નિરયતમુપગમનતો તમપરાયણો. ઇતિ ઉભયેનપિ ખન્ધતમોવ કથિતો હોતિ. ‘‘અડ્ઢે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૪.૮૫; પુ॰ પ॰ ૧૬૮) જોતિના યુત્તોતિ જોતિ, આલોકભૂતોતિ વુત્તં હોતિ. કાયસુચરિતાદીહિ પુન સગ્ગૂપપત્તિભવૂપગમનતો જોતિપરાયણો. ઇમિના નયેન ઇતરેપિ દ્વે વેદિતબ્બા.
‘‘Nīce kule paccājāto’’tiādinā (a. ni. 4.85; pu. pa. 168) tamena yuttoti tamo. Kāyaduccaritādīhi puna nirayatamupagamanato tamaparāyaṇo. Iti ubhayenapi khandhatamova kathito hoti. ‘‘Aḍḍhe kule paccājāto’’tiādinā (a. ni. 4.85; pu. pa. 168) jotinā yuttoti joti, ālokabhūtoti vuttaṃ hoti. Kāyasucaritādīhi puna saggūpapattibhavūpagamanato jotiparāyaṇo. Iminā nayena itarepi dve veditabbā.
ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરાતિ એત્થ ધીરાતિ બુદ્ધાદયો પણ્ડિતપુરિસા. યં સઙ્ખલિકસઙ્ખાતં અયેન નિબ્બત્તં આયસં અદ્દુબન્ધનસઙ્ખાતં દારુમયઞ્ચ પબ્બજતિણેહિ રજ્જું કત્વા કતરજ્જુબન્ધનઞ્ચ, તં અસિઆદીહિ છિન્દિતું સક્કુણેય્યતાય ‘‘થિર’’ન્તિ ન વદન્તીતિ અત્થો. સારત્તરત્તાતિ રત્તા હુત્વા રત્તા. બલવરાગરત્તાતિ અત્થો. મણિકુણ્ડલેસૂતિ મણીસુ ચ કુણ્ડલેસુ ચ, મણિચિત્તેસુ વા કુણ્ડલેસુ. એતં દળ્હન્તિ યે મણિકુણ્ડલેસુ સારત્તરત્તા, તેસુ યો રાગો, યા ચ પુત્તદારેસુ અપેક્ખા તણ્હા, એતં કિલેસમયં બન્ધનં પણ્ડિતપુરિસા ‘‘દળ્હ’’ન્તિ વદન્તિ.
Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrāti ettha dhīrāti buddhādayo paṇḍitapurisā. Yaṃ saṅkhalikasaṅkhātaṃ ayena nibbattaṃ āyasaṃ addubandhanasaṅkhātaṃ dārumayañca pabbajatiṇehi rajjuṃ katvā katarajjubandhanañca, taṃ asiādīhi chindituṃ sakkuṇeyyatāya ‘‘thira’’nti na vadantīti attho. Sārattarattāti rattā hutvā rattā. Balavarāgarattāti attho. Maṇikuṇḍalesūti maṇīsu ca kuṇḍalesu ca, maṇicittesu vā kuṇḍalesu. Etaṃ daḷhanti ye maṇikuṇḍalesu sārattarattā, tesu yo rāgo, yā ca puttadāresu apekkhā taṇhā, etaṃ kilesamayaṃ bandhanaṃ paṇḍitapurisā ‘‘daḷha’’nti vadanti.
ઓહારિનન્તિ આકડ્ઢિત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ પાતનતો અવહરતિ હેટ્ઠા હરતીતિ ઓહારિનં. સિથિલન્તિ બન્ધનટ્ઠાને છવિઆદીનિ અકોપેત્વા બન્ધનભાવમ્પિ અજાનાપેત્વા જલપથથલપથાદીસુ કમ્મં કાતું દેતીતિ સિથિલં. દુપ્પમુઞ્ચન્તિ લોભવસેન હિ એકવારમ્પિ ઉપ્પન્નં કિલેસબન્ધનં દટ્ઠટ્ઠાનતો કચ્છપો વિય દુમ્મોચયં હોતીતિ દુપ્પમુઞ્ચં. એતમ્પિ છેત્વાનાતિ એતં દળ્હમ્પિ કિલેસબન્ધનં ઞાણખગ્ગેન છિન્દિત્વા અનપેક્ખિનો હુત્વા કામસુખં પહાય પરિબ્બજન્તિ પક્કમન્તિ પબ્બજન્તિ ચાતિ અત્થો.
Ohārinanti ākaḍḍhitvā catūsu apāyesu pātanato avaharati heṭṭhā haratīti ohārinaṃ. Sithilanti bandhanaṭṭhāne chaviādīni akopetvā bandhanabhāvampi ajānāpetvā jalapathathalapathādīsu kammaṃ kātuṃ detīti sithilaṃ. Duppamuñcanti lobhavasena hi ekavārampi uppannaṃ kilesabandhanaṃ daṭṭhaṭṭhānato kacchapo viya dummocayaṃ hotīti duppamuñcaṃ. Etampi chetvānāti etaṃ daḷhampi kilesabandhanaṃ ñāṇakhaggena chinditvā anapekkhino hutvā kāmasukhaṃ pahāya paribbajanti pakkamanti pabbajanti cāti attho.
૧૦૭.
107.
ચેતેતીતિ અકુસલચેતનાવસેન ચેતેતિ. પકપ્પેતીતિ તમેવ અકુસલચેતનં કાયવચીકમ્મભાવં પાપનવસેન કપ્પેતિ. અનુસેતીતિ રાગાદિઅનુસયોવ સન્તાને અપ્પહીનભાવેન અનુસેતિ. આરમ્મણમેતં હોતિ વિઞ્ઞાણસ્સ ઠિતિયાતિ યદેતં ચેતનં પકપ્પનં અનુસયનઞ્ચ, એતં અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ ઠિતિયા પવત્તિયા પચ્ચયો હોતીતિ અત્થો. આરમ્મણે સતિ પતિટ્ઠા વિઞ્ઞાણસ્સ હોતીતિ યથાવુત્તપચ્ચયે સતિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ કમ્મં જવાપેત્વા પટિસન્ધિઆકડ્ઢનસમત્થતાસમ્પાદનતો પતિટ્ઠા હોતિ. આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ હોતીતિ આયતિં પુનબ્ભવસઙ્ખાતા વિઞ્ઞાણાદીનં અભિનિબ્બત્તિ હોતિ.
Cetetīti akusalacetanāvasena ceteti. Pakappetīti tameva akusalacetanaṃ kāyavacīkammabhāvaṃ pāpanavasena kappeti. Anusetīti rāgādianusayova santāne appahīnabhāvena anuseti. Ārammaṇametaṃ hoti viññāṇassa ṭhitiyāti yadetaṃ cetanaṃ pakappanaṃ anusayanañca, etaṃ abhisaṅkhāraviññāṇassa ṭhitiyā pavattiyā paccayo hotīti attho. Ārammaṇe sati patiṭṭhā viññāṇassa hotīti yathāvuttapaccaye sati abhisaṅkhāraviññāṇassa kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāsampādanato patiṭṭhā hoti. Āyatiṃ punabbhavābhinibbatti hotīti āyatiṃ punabbhavasaṅkhātā viññāṇādīnaṃ abhinibbatti hoti.
‘‘નો ચે, ભિક્ખવે, ચેતેતી’’તિઆદિના અકુસલકમ્મમેવ પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો, યદિપિ કદાચિ યોનિસોમનસિકારા અકુસલચેતના નપ્પવત્તતિ, અનુસયા પન અપ્પહીનાતિ, તે કુસલસ્સ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ પતિટ્ઠા હોન્તિ યેવાતિ. સતિ ચ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણે આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ હોતીતિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. તતિયવારો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો.
‘‘No ce, bhikkhave, cetetī’’tiādinā akusalakammameva paṭikkhipati. Ayañhettha saṅkhepattho, yadipi kadāci yonisomanasikārā akusalacetanā nappavattati, anusayā pana appahīnāti, te kusalassa abhisaṅkhāraviññāṇassa patiṭṭhā honti yevāti. Sati ca abhisaṅkhāraviññāṇe āyatiṃ punabbhavābhinibbatti hotīti vattuṃ vaṭṭatiyeva. Tatiyavāro vuttapaṭipakkhanayena veditabbo.
૧૦૮.
108.
‘‘નેસો, ભિક્ખવે, અરિયસ્સ વિનયે સમુદ્દો’’તિઆદિ યદિ દુપ્પૂરણટ્ઠેન સંસીદનટ્ઠેન દુરતિક્કમનટ્ઠેન સાગરો ‘‘સમુદ્દો’’તિ વુચ્ચેય્ય, તતો સતભાગેનપિ સહસ્સભાગેનપિ ચક્ખુઆદીસ્વેવ અયં નયો લબ્ભતીતિ દસ્સેતું વુત્તં. તેનાહ – ‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, પુરિસસ્સ સમુદ્દો, તસ્સ રૂપમયો વેગો’’તિ, રૂપેસુ સત્તાનં આવિઞ્છનતો રૂપાયતનમેવ વેગો ચક્ખુસ્સ વેગોતિ અત્થો.
‘‘Neso, bhikkhave, ariyassa vinaye samuddo’’tiādi yadi duppūraṇaṭṭhena saṃsīdanaṭṭhena duratikkamanaṭṭhena sāgaro ‘‘samuddo’’ti vucceyya, tato satabhāgenapi sahassabhāgenapi cakkhuādīsveva ayaṃ nayo labbhatīti dassetuṃ vuttaṃ. Tenāha – ‘‘cakkhu, bhikkhave, purisassa samuddo, tassa rūpamayo vego’’ti, rūpesu sattānaṃ āviñchanato rūpāyatanameva vego cakkhussa vegoti attho.
યો તં રૂપમયં વેગં સહતીતિ યો ભિક્ખુ સહ વિસયેન ચક્ખું અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો સમ્મસન્તો તત્થ ચ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો તપ્પટિબદ્ધતો કિલેસજાલતો વિમુચ્ચન્તો અભિભવતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, અતરિ ચક્ખુસમુદ્દન્તિ અયં ભિક્ખુ ચક્ખુસઙ્ખાતં સમુદ્દં તિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.
Yo taṃ rūpamayaṃ vegaṃ sahatīti yo bhikkhu saha visayena cakkhuṃ aniccato dukkhato anattato sammasanto tattha ca nibbindanto virajjanto tappaṭibaddhato kilesajālato vimuccanto abhibhavati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, atari cakkhusamuddanti ayaṃ bhikkhu cakkhusaṅkhātaṃ samuddaṃ tiṇṇoti vuccati.
અપરો નયો – ચક્ખુ, ભિક્ખવે, અરિયસ્સ વિનયે સમુદ્દોતિ યદિપિ દુપ્પૂરણટ્ઠેન યદિ વા સમુદનટ્ઠેન સમુદ્દો, ચક્ખુમેવ સમુદ્દો. તસ્સ હિ પથવિતો યાવ અકનિટ્ઠબ્રહ્મલોકા નીલાદિઆરમ્મણં સમોસરન્તં પરિપુણ્ણભાવં કાતું ન સક્કોતિ. એવં દુપ્પૂરણટ્ઠેનપિ સમુદ્દો. ચક્ખુ ચ તેસુ તેસુ નીલાદિઆરમ્મણેસુ સમુદેતિ અસંવુતં હુત્વા ઓસરમાનં કિલેસુપ્પત્તિયા કારણભાવેન સદોસભાવેન ગચ્છતીતિ સમુદનટ્ઠેનપિ સમુદ્દો. તથા ચક્ખું તણ્હાસોતાદીનં ઉપ્પત્તિદ્વારતાય તેહિ સન્તાનસ્સ સમુદનટ્ઠેન તેમનટ્ઠેન સમુદ્દો. તસ્સ રૂપમયો વેગોતિ સમુદ્દસ્સ અપ્પમાણો ઊમિમયો વેગો વિય તસ્સાપિ ચક્ખુસમુદ્દસ્સ સમોસરન્તસ્સ નીલાદિભેદસ્સ આરમ્મણસ્સ વસેન અપ્પમેય્યો રૂપમયો વેગો વેદિતબ્બો. યો તં રૂપમયં વેગં સહતીતિ યો તં ચક્ખુસમુદ્દે સમોસરન્તં રૂપમયં વેગં મનાપે રૂપે રાગં, અમનાપે દોસં, અસમપેક્ખને મોહન્તિ એવં રાગાદિકિલેસે અનુપ્પાદેન્તો ઉપેક્ખકભાવેન સહતિ.
Aparo nayo – cakkhu, bhikkhave, ariyassa vinaye samuddoti yadipi duppūraṇaṭṭhena yadi vā samudanaṭṭhena samuddo, cakkhumeva samuddo. Tassa hi pathavito yāva akaniṭṭhabrahmalokā nīlādiārammaṇaṃ samosarantaṃ paripuṇṇabhāvaṃ kātuṃ na sakkoti. Evaṃ duppūraṇaṭṭhenapi samuddo. Cakkhu ca tesu tesu nīlādiārammaṇesu samudeti asaṃvutaṃ hutvā osaramānaṃ kilesuppattiyā kāraṇabhāvena sadosabhāvena gacchatīti samudanaṭṭhenapi samuddo. Tathā cakkhuṃ taṇhāsotādīnaṃ uppattidvāratāya tehi santānassa samudanaṭṭhena temanaṭṭhena samuddo. Tassa rūpamayo vegoti samuddassa appamāṇo ūmimayo vego viya tassāpi cakkhusamuddassa samosarantassa nīlādibhedassa ārammaṇassa vasena appameyyo rūpamayo vego veditabbo. Yo taṃ rūpamayaṃ vegaṃ sahatīti yo taṃ cakkhusamudde samosarantaṃ rūpamayaṃ vegaṃ manāpe rūpe rāgaṃ, amanāpe dosaṃ, asamapekkhane mohanti evaṃ rāgādikilese anuppādento upekkhakabhāvena sahati.
સઊમિન્તિઆદીસુ કિલેસઊમીહિ સઊમિં. કિલેસવટ્ટેહિ સાવટ્ટં. કિલેસગહેહિ સગહં. કિલેસરક્ખસેહિ સરક્ખસં. કોધુપાયાસસ્સ વા વસેન સઊમિં. કામગુણવસેન સાવટ્ટં. માતુગામવસેન સગહં સરક્ખસં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ઊમિભયન્તિ ખો, ભિક્ખવે, કોધુપાયાસસ્સેતં અધિવચનં (ઇતિવુ॰ ૧૦૯; મ॰ નિ॰ ૨.૧૬૨; અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૨). તથા આવટ્ટન્તિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચન્નેતં કામગુણાનં અધિવચનં (ઇતિવુ॰ ૧૦૯; મ॰ નિ॰ ૨.૧૬૪; અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૨). ગહરક્ખસોતિ ખો, ભિક્ખવે, માતુગામસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (ઇતિવુ॰ ૧૦૯). સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો.
Saūmintiādīsu kilesaūmīhi saūmiṃ. Kilesavaṭṭehi sāvaṭṭaṃ. Kilesagahehi sagahaṃ. Kilesarakkhasehi sarakkhasaṃ. Kodhupāyāsassa vā vasena saūmiṃ. Kāmaguṇavasena sāvaṭṭaṃ. Mātugāmavasena sagahaṃ sarakkhasaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘ūmibhayanti kho, bhikkhave, kodhupāyāsassetaṃ adhivacanaṃ (itivu. 109; ma. ni. 2.162; a. ni. 4.122). Tathā āvaṭṭanti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ kāmaguṇānaṃ adhivacanaṃ (itivu. 109; ma. ni. 2.164; a. ni. 4.122). Gaharakkhasoti kho, bhikkhave, mātugāmassetaṃ adhivacana’’nti (itivu. 109). Sesadvāresupi eseva nayo.
સઊમિભયં દુત્તરં અચ્ચતરીતિ અનિચ્ચતાદિઊમિભયેન સભયં દુરતિક્કમં અતિક્કમિ. લોકન્તગૂતિ સંસારલોકસ્સ અન્તં ગતો. પારગતોતિ વુચ્ચતીતિ નિબ્બાનં ગતોતિ કથીયતિ.
Saūmibhayaṃduttaraṃ accatarīti aniccatādiūmibhayena sabhayaṃ duratikkamaṃ atikkami. Lokantagūti saṃsāralokassa antaṃ gato. Pāragatoti vuccatīti nibbānaṃ gatoti kathīyati.
બળિસાતિ સત્તાનં અનત્થહેતુતાય બળિસા વિય બળિસા. અનયાયાતિ અનત્થાય. બ્યાબાધાયાતિ દુક્ખાય. ઇટ્ઠાતિ પરિયિટ્ઠા વા અપરિયિટ્ઠા વા સુખારમ્મણતાય ઇટ્ઠા. કામનીયટ્ઠેન કન્તા. મનસ્સ વડ્ઢનટ્ઠેન મનાપા. પિયસભાવતાય પિયરૂપા. કિલેસકામસહિતત્તા કામૂપસંહિતા. રાગજનનટ્ઠેન ચિત્તસ્સ રઞ્જનતો રજનીયા. તઞ્ચેતિ તં રૂપારમ્મણં, નીલાદિવસેન અનેકભેદભિન્નમ્પિ હિ રૂપાયતનં રૂપારમ્મણભાવેન ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યભાવેન ચ એકવિધતં નાતિવત્તતીતિ તંસભાવસામઞ્ઞં ગહેત્વા ‘‘તઞ્ચે’’તિ વુત્તં. અભિનન્દતીતિ અભિનન્દનભૂતાય સપ્પીતિકતણ્હાય અભિમુખો નન્દતિ. અભિવદતીતિ ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ વદાપેન્તિયા તણ્હાયનવસેન અભિવદતિ. અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતીતિ ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા તિટ્ઠતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ગિલિતબળિસો મારસ્સાતિ અયં, ભિક્ખુ, કિલેસમારસ્સ બળિસભૂતં રૂપતણ્હં ગિલિત્વા ઠિતોતિ વુચ્ચતિ. સેસવારેસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અભેદીતિ ભિન્દિ. પરિભેદીતિ સબ્બભાગેન ભિન્દિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.
Baḷisāti sattānaṃ anatthahetutāya baḷisā viya baḷisā. Anayāyāti anatthāya. Byābādhāyāti dukkhāya. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā apariyiṭṭhā vā sukhārammaṇatāya iṭṭhā. Kāmanīyaṭṭhena kantā. Manassa vaḍḍhanaṭṭhena manāpā. Piyasabhāvatāya piyarūpā. Kilesakāmasahitattā kāmūpasaṃhitā. Rāgajananaṭṭhena cittassa rañjanato rajanīyā. Tañceti taṃ rūpārammaṇaṃ, nīlādivasena anekabhedabhinnampi hi rūpāyatanaṃ rūpārammaṇabhāvena cakkhuviññeyyabhāvena ca ekavidhataṃ nātivattatīti taṃsabhāvasāmaññaṃ gahetvā ‘‘tañce’’ti vuttaṃ. Abhinandatīti abhinandanabhūtāya sappītikataṇhāya abhimukho nandati. Abhivadatīti ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti vadāpentiyā taṇhāyanavasena abhivadati. Ajjhosāya tiṭṭhatīti gilitvā pariniṭṭhapetvā tiṭṭhati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu gilitabaḷiso mārassāti ayaṃ, bhikkhu, kilesamārassa baḷisabhūtaṃ rūpataṇhaṃ gilitvā ṭhitoti vuccati. Sesavāresupi iminā nayena attho veditabbo. Abhedīti bhindi. Paribhedīti sabbabhāgena bhindi. Sesaṃ uttānameva.
૧૦૯.
109.
અયં લોકો સન્તાપજાતોતિ અયં સત્તલોકો જાતસન્તાપો ઞાતિબ્યસનાદિવસેન ઉપ્પન્નસોકસન્તાપો ચ રાગાદિવસેન ઉપ્પન્નપરિળાહસન્તાપો ચાતિ અત્થો. ફસ્સપરેતોતિ અનેકેહિ દુક્ખફસ્સેહિ અભિભૂતો. રોદં વદતિ અત્તતોતિ તં તં અત્તના ફુટ્ઠં દુક્ખં અભાવિતકાયતાય અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ‘‘અહો દુક્ખં, ઈદિસં દુક્ખં મય્હં સત્તુનોપિ મા હોતૂ’’તિઆદિના વિલપન્તો વદતિ. કસ્મા? યેન યેન હિ મઞ્ઞન્તિ, તતો તં હોતિ અઞ્ઞથા, યસ્મા એતે સત્તા યેન યેન પકારેન અત્તનો દુક્ખસ્સ પટિકારં મઞ્ઞન્તિ આસીસન્તિ, તં દુક્ખં તતો અઞ્ઞેન પકારેન તિકિચ્છિતબ્બં હોતિ. યેન વા પકારેન અત્તનો વડ્ઢિં મઞ્ઞન્તિ, તતો અઞ્ઞથા અવડ્ઢિ એવ પન હોતિ. એવં અઞ્ઞથાભાવિતં ઇચ્છાવિઘાતં એવ પાપુણાતિ. અયં ભવસત્તો કામાદિભવેસુ સત્તો સત્તલોકો, તથાપિ ભવમેવાભિનન્દતિ, ન તત્થ નિબ્બિન્દતિ. યદભિનન્દતિ તં ભયન્તિ યં કામાદિભવં અભિનન્દતિ, તં જરામરણાદિઅનેકબ્યસનાનુબન્ધત્તા અતિવિય ભયાનકટ્ઠેન ભયં. યસ્સ ભાયતીતિ યતો જરામરણાદિતો ભાયતિ, તં દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો દુક્ખદુક્ખતાય ચ દુક્ખન્તિ.
Ayaṃ loko santāpajātoti ayaṃ sattaloko jātasantāpo ñātibyasanādivasena uppannasokasantāpo ca rāgādivasena uppannapariḷāhasantāpo cāti attho. Phassaparetoti anekehi dukkhaphassehi abhibhūto. Rodaṃ vadati attatoti taṃ taṃ attanā phuṭṭhaṃ dukkhaṃ abhāvitakāyatāya adhivāsetuṃ asakkonto ‘‘aho dukkhaṃ, īdisaṃ dukkhaṃ mayhaṃ sattunopi mā hotū’’tiādinā vilapanto vadati. Kasmā? Yena yena hi maññanti, tato taṃ hoti aññathā, yasmā ete sattā yena yena pakārena attano dukkhassa paṭikāraṃ maññanti āsīsanti, taṃ dukkhaṃ tato aññena pakārena tikicchitabbaṃ hoti. Yena vā pakārena attano vaḍḍhiṃ maññanti, tato aññathā avaḍḍhi eva pana hoti. Evaṃ aññathābhāvitaṃ icchāvighātaṃ eva pāpuṇāti. Ayaṃ bhavasatto kāmādibhavesu satto sattaloko, tathāpi bhavamevābhinandati, na tattha nibbindati. Yadabhinandati taṃ bhayanti yaṃ kāmādibhavaṃ abhinandati, taṃ jarāmaraṇādianekabyasanānubandhattā ativiya bhayānakaṭṭhena bhayaṃ. Yassa bhāyatīti yato jarāmaraṇādito bhāyati, taṃ dukkhassa adhiṭṭhānabhāvato dukkhadukkhatāya ca dukkhanti.
ભવવિપ્પહાનાયાતિ ભવસ્સ પજહનત્થાય. ખોતિ અવધારણત્થે નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – એકન્તેનેવ કામાદિભવસ્સ સમુદયપ્પહાનેન પહાનત્થં ઇદં મયા અધિગતં મગ્ગબ્રહ્મચરિયં વુસ્સતીતિ.
Bhavavippahānāyāti bhavassa pajahanatthāya. Khoti avadhāraṇatthe nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ekanteneva kāmādibhavassa samudayappahānena pahānatthaṃ idaṃ mayā adhigataṃ maggabrahmacariyaṃ vussatīti.
એવં અરિયસ્સ મગ્ગસ્સ એકંસેનેવ નિય્યાનિકભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞમગ્ગસ્સ નિય્યાનિકભાવં પટિક્ખિપન્તો ‘‘યે હિ કેચી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભવેનાતિ રૂપભવેન વા અરૂપભવેન વા. ભવસ્સાતિ સંસારસ્સ. વિપ્પમોક્ખન્તિ ભવતો વિમુત્તિં, સંસારસુદ્ધિન્તિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ તે સમણબ્રાહ્મણા તત્થ નિબ્બાનસઞ્ઞિનો, ભવગામિકમ્મેન પન રૂપારૂપજ્ઝાનેન , તંનિબ્બત્તેન ચ ઉપપત્તિભવેન ભવવિસુદ્ધિં વદન્તા ભવેન ભવવિપ્પમોક્ખં વદન્તિ નામ. તેનાહ – ‘‘સબ્બે તે અવિપ્પમુત્તા ભવસ્માતિ વદામી’’તિ. અથ વા ભવેનાતિ ભવદિટ્ઠિયા, ભવતિ તિટ્ઠતિ સસ્સતન્તિ હિ પવત્તનતો સસ્સતદિટ્ઠિ ‘‘ભવદિટ્ઠી’’તિ વુચ્ચતિ. ભવદિટ્ઠિ એવ ઉત્તરપદલોપેન ‘‘ભવો’’તિ વુત્તા ભવતણ્હાતિઆદીસુ વિય. ભવદિટ્ઠિવસેન હિ ઇધેકચ્ચે ભવવિસેસંયેવ ભવવિપ્પમોક્ખં મઞ્ઞન્તિ. યથા તં બકો બ્રહ્મા આહ – ‘‘ઇદં નિચ્ચં, ઇદં ધુવં, ઇદં સસ્સતં, ઇદં અવિપરિણામધમ્મ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૫૦૧; સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૫). વિભવેનાતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા. વિભવતિ વિનસ્સતિ ઉચ્છિજ્જતીતિ હિ પવત્તનતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિ વુત્તનયેન ‘‘વિભવો’’તિ વુચ્ચતિ. ભવસ્સ નિસ્સરણમાહંસૂતિ સંસારસુદ્ધિં વદિંસુ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિવસેન હિ ઇધેકચ્ચે સંસારસુદ્ધિં વદન્તિ. તથા હિ વુત્તં –
Evaṃ ariyassa maggassa ekaṃseneva niyyānikabhāvaṃ dassetvā idāni aññamaggassa niyyānikabhāvaṃ paṭikkhipanto ‘‘ye hi kecī’’tiādimāha. Tattha bhavenāti rūpabhavena vā arūpabhavena vā. Bhavassāti saṃsārassa. Vippamokkhanti bhavato vimuttiṃ, saṃsārasuddhinti attho. Kiñcāpi te samaṇabrāhmaṇā tattha nibbānasaññino, bhavagāmikammena pana rūpārūpajjhānena , taṃnibbattena ca upapattibhavena bhavavisuddhiṃ vadantā bhavena bhavavippamokkhaṃ vadanti nāma. Tenāha – ‘‘sabbe te avippamuttā bhavasmāti vadāmī’’ti. Atha vā bhavenāti bhavadiṭṭhiyā, bhavati tiṭṭhati sassatanti hi pavattanato sassatadiṭṭhi ‘‘bhavadiṭṭhī’’ti vuccati. Bhavadiṭṭhi eva uttarapadalopena ‘‘bhavo’’ti vuttā bhavataṇhātiādīsu viya. Bhavadiṭṭhivasena hi idhekacce bhavavisesaṃyeva bhavavippamokkhaṃ maññanti. Yathā taṃ bako brahmā āha – ‘‘idaṃ niccaṃ, idaṃ dhuvaṃ, idaṃ sassataṃ, idaṃ avipariṇāmadhamma’’nti (ma. ni. 1.501; saṃ. ni. 1.175). Vibhavenāti ucchedadiṭṭhiyā. Vibhavati vinassati ucchijjatīti hi pavattanato ucchedadiṭṭhi vuttanayena ‘‘vibhavo’’ti vuccati. Bhavassa nissaraṇamāhaṃsūti saṃsārasuddhiṃ vadiṃsu. Ucchedadiṭṭhivasena hi idhekacce saṃsārasuddhiṃ vadanti. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘યતો ખો, ભો, અયં અત્તા રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્તાવતા ખો, ભો, અયં અત્તા સમ્મા સમુચ્છિન્નો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૯૧).
‘‘Yato kho, bho, ayaṃ attā rūpī cātumahābhūtiko…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Ettāvatā kho, bho, ayaṃ attā sammā samucchinno hotī’’ti (dī. ni. 1.91).
અનિસ્સટાતિ અનિક્ખન્તા. તત્થ કારણમાહ – ‘‘ઉપધિઞ્હિ પટિચ્ચ દુક્ખમિદં સમ્ભોતી’’તિ. તત્થ ઉપધિન્તિ ખન્ધાદિઉપધિં. કિં વુત્તં હોતિ? યત્થ ઇમે દિટ્ઠિગતિકા નિબ્બાનસઞ્ઞિનો, તત્થ ખન્ધૂપધિકિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધયો અધિગતા ઞાતા. કુતો તસ્સ દુક્ખનિસ્સરણતાતિ. યં પન પરમત્થતો દુક્ખનિસ્સરણં, તં દસ્સેતું ‘‘સબ્બુપાદાનક્ખયા નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો’’તિ વુત્તં.
Anissaṭāti anikkhantā. Tattha kāraṇamāha – ‘‘upadhiñhi paṭicca dukkhamidaṃ sambhotī’’ti. Tattha upadhinti khandhādiupadhiṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yattha ime diṭṭhigatikā nibbānasaññino, tattha khandhūpadhikilesūpadhiabhisaṅkhārūpadhayo adhigatā ñātā. Kuto tassa dukkhanissaraṇatāti. Yaṃ pana paramatthato dukkhanissaraṇaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘sabbupādānakkhayā natthi dukkhassa sambhavo’’ti vuttaṃ.
લોકમિમં પસ્સાતિ ભગવા અત્તનો ચિત્તં આલપતિ. પુથૂતિ વિસું વિસું. અવિજ્જાય પરેતન્તિ મોહેન અભિભૂતં. ભૂતન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં. ભૂતરતન્તિ ઇત્થી પુરિસે, પુરિસો ઇત્થિયાતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં સત્તેસુ રતં, તતો એવ ભવા અપરિમુત્તા. યે હિ કેચિ ભવાતિ ઇત્તરખણા વા દીઘાયુકા વા સાતવન્તો વા અસાતવન્તો વા ભવા. સબ્બધીતિ ઉદ્ધં અધો તિરિયન્તિ સબ્બત્થ. સબ્બત્થતાયાતિ સબ્બભાવેન. સબ્બે તે ભવાતિઆદીસુ ‘‘સબ્બેપિ ભવા અનિચ્ચા’’તિઆદિના વિપસ્સનાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય અવિપરીતં પસ્સતો ભવતણ્હાપિ પહીયતિ નિરુજ્ઝતિ, વિભવં ઉચ્છેદમ્પિ નાભિનન્દતિ ન પત્થેતિ, તસ્સ સબ્બ તણ્હાનં અનવસેસતો મગ્ગેન નિરુજ્ઝનતો નિબ્બાનં નિબ્બુતિ હોતિ. તસ્સ એવં નિબ્બુતસ્સ ભિક્ખુનો અનુપાદા કિલેસાભિસઙ્ખારાનં અનુપાદાનતો અગ્ગહણતો પુનબ્ભવો ન હોતિ. એવંભૂતેન ચ અભિભૂતો પઞ્ચવિધોપિ મારો વિજિતો અસ્સ અનેન મારેન સઙ્ગામો, સબ્બેપિ ભવે સમતિક્કન્તો ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તોતિ.
Lokamimaṃ passāti bhagavā attano cittaṃ ālapati. Puthūti visuṃ visuṃ. Avijjāya paretanti mohena abhibhūtaṃ. Bhūtanti khandhapañcakaṃ. Bhūtaratanti itthī purise, puriso itthiyāti evaṃ aññamaññaṃ sattesu rataṃ, tato eva bhavā aparimuttā. Ye hi keci bhavāti ittarakhaṇā vā dīghāyukā vā sātavanto vā asātavanto vā bhavā. Sabbadhīti uddhaṃ adho tiriyanti sabbattha. Sabbatthatāyāti sabbabhāvena. Sabbe te bhavātiādīsu ‘‘sabbepi bhavā aniccā’’tiādinā vipassanāsahitāya maggapaññāya aviparītaṃ passato bhavataṇhāpi pahīyati nirujjhati, vibhavaṃ ucchedampi nābhinandati na pattheti, tassa sabba taṇhānaṃ anavasesato maggena nirujjhanato nibbānaṃ nibbuti hoti. Tassa evaṃ nibbutassa bhikkhuno anupādā kilesābhisaṅkhārānaṃ anupādānato aggahaṇato punabbhavo na hoti. Evaṃbhūtena ca abhibhūto pañcavidhopi māro vijito assa anena mārena saṅgāmo, sabbepi bhave samatikkanto iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattoti.
અનુસોતગામી અન્ધપુથુજ્જનો પટિસોતગામી કલ્યાણપુથુજ્જનો. ઠિતત્તો સેક્ખો. ઇતરો અસેક્ખો.
Anusotagāmī andhaputhujjano paṭisotagāmī kalyāṇaputhujjano. Ṭhitatto sekkho. Itaro asekkho.
૧૧૦.
110.
અભિજાતિકોતિ જાતિયો. કણ્હાભિજાતિકોતિ કણ્હે નીચે કુલે જાતો. કણ્હં ધમ્મં અભિજાયતીતિ કાળકં દસવિધં દુસ્સીલધમ્મં પસવતિ કરોતિ, સો તં અભિજાયિત્વા નિરયે નિબ્બત્તતિ. સુક્કં ધમ્મન્તિ ‘‘અહં પુબ્બેપિ પુઞ્ઞાનં અકતત્તા નીચે કુલે નિબ્બત્તો, ઇદાનિ પુઞ્ઞં કરિસ્સામી’’તિ પુઞ્ઞસઙ્ખાતં સુક્કં પણ્ડરં ધમ્મં અભિજાયતિ, સો તેન સગ્ગે નિબ્બત્તતિ. અકણ્હં અસુક્કં નિબ્બાનન્તિ નિબ્બાનઞ્હિ સચે કણ્હં ભવેય્ય, કણ્હવિપાકં દદેય્ય. સુક્કં, સુક્કવિપાકં દદેય્ય. દ્વિન્નમ્પિ અપ્પદાનતો પન ‘‘અકણ્હં અસુક્ક’’ન્તિ વુત્તં. નિબ્બાનન્તિ ચેત્થ અરહત્તં અધિપ્પેતં. તઞ્હિ કિલેસનિબ્બાનન્તે જાતત્તા નિબ્બાનં નામ. તં એસ અભિજાયતિ પસવતિ કરોતિ. સુક્કાભિજાતિકોતિ સુક્કે ઉચ્ચે કુલે જાતો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ‘‘કણ્હં કણ્હવિપાક’’ન્તિઆદિકસ્સ કમ્મચતુક્કસ્સ અત્થો હેટ્ઠા હારસમ્પાતવારે વિભત્તો એવ.
Abhijātikoti jātiyo. Kaṇhābhijātikoti kaṇhe nīce kule jāto. Kaṇhaṃ dhammaṃ abhijāyatīti kāḷakaṃ dasavidhaṃ dussīladhammaṃ pasavati karoti, so taṃ abhijāyitvā niraye nibbattati. Sukkaṃ dhammanti ‘‘ahaṃ pubbepi puññānaṃ akatattā nīce kule nibbatto, idāni puññaṃ karissāmī’’ti puññasaṅkhātaṃ sukkaṃ paṇḍaraṃ dhammaṃ abhijāyati, so tena sagge nibbattati. Akaṇhaṃ asukkaṃ nibbānanti nibbānañhi sace kaṇhaṃ bhaveyya, kaṇhavipākaṃ dadeyya. Sukkaṃ, sukkavipākaṃ dadeyya. Dvinnampi appadānato pana ‘‘akaṇhaṃ asukka’’nti vuttaṃ. Nibbānanti cettha arahattaṃ adhippetaṃ. Tañhi kilesanibbānante jātattā nibbānaṃ nāma. Taṃ esa abhijāyati pasavati karoti. Sukkābhijātikoti sukke ucce kule jāto. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. ‘‘Kaṇhaṃ kaṇhavipāka’’ntiādikassa kammacatukkassa attho heṭṭhā hārasampātavāre vibhatto eva.
૧૧૧.
111.
માનુસત્તન્તિ મનુસ્સભાવં, મનુસ્સયોનિન્તિ અત્થો. દ્વેતિ કિચ્ચં અકિચ્ચમેવ ચાતિ દ્વે. કિચ્ચાનિ ત્વેવ કત્તબ્બાનિ, ન ચાકિચ્ચં કિઞ્ચિ કત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ. સુકિચ્ચન્તિઆદિ ‘‘કિચ્ચ’’ન્તિ વુત્તાનં તેસં સરૂપદસ્સનં.
Mānusattanti manussabhāvaṃ, manussayoninti attho. Dveti kiccaṃ akiccameva cāti dve. Kiccāni tveva kattabbāni, na cākiccaṃ kiñci kattabbanti dasseti. Sukiccantiādi ‘‘kicca’’nti vuttānaṃ tesaṃ sarūpadassanaṃ.
પધાનાનીતિ ઉત્તમાનિ વિસિટ્ઠાનિ. પુરિમસ્મિં પબ્બજિતેસૂતિ વિસયે ભુમ્મં. દુતિયે અધિકરણે. તત્થ નિબ્બાનન્તિ અરહત્તં અધિપ્પેતં. કસ્મા પનેત્થ આમિસપરિચ્ચાગો અરહત્તેન સમધુરો નિદ્દિટ્ઠોતિ? દક્ખિણેય્યેસુ દક્ખિણાય મહપ્ફલભાવદસ્સનત્થં. યેન યેન વા પન વત્થુનાતિ ઉચ્છેદાદિવત્થુના. અજ્ઝોસિતાતિ ભવતણ્હાદિવસેન અજ્ઝોસિતા. દુતિયે યેન યેન વા પન વત્થુનાતિ અમરાવિક્ખેપવત્થુઆદિના.
Padhānānīti uttamāni visiṭṭhāni. Purimasmiṃ pabbajitesūti visaye bhummaṃ. Dutiye adhikaraṇe. Tattha nibbānanti arahattaṃ adhippetaṃ. Kasmā panettha āmisapariccāgo arahattena samadhuro niddiṭṭhoti? Dakkhiṇeyyesu dakkhiṇāya mahapphalabhāvadassanatthaṃ. Yena yena vā pana vatthunāti ucchedādivatthunā. Ajjhositāti bhavataṇhādivasena ajjhositā. Dutiye yena yena vā pana vatthunāti amarāvikkhepavatthuādinā.
ઇમિના અસુભેન કમ્મવિપાકેનાતિ અસુભસ્સ કાયદુચ્ચરિતાદિકમ્મસ્સ વિપાકત્તા અસુભેન અસિવેન કમ્મવિપાકેન. ઇદં બાલલક્ખણં નિબ્બત્તતીતિ પુરિમસ્મિં ભવે દુચ્ચરિતસમઙ્ગિતાય બાલો અયં ભવતીતિ ઉપલક્ખણં જાયતિ. ઇદં સંકિલેસભાગિયં સુત્તન્તિ ઇદં એવં પવત્તં સંકિલેસભાગિયં નામ સુત્તં.
Imināasubhena kammavipākenāti asubhassa kāyaduccaritādikammassa vipākattā asubhena asivena kammavipākena. Idaṃ bālalakkhaṇaṃ nibbattatīti purimasmiṃ bhave duccaritasamaṅgitāya bālo ayaṃ bhavatīti upalakkhaṇaṃ jāyati. Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttanti idaṃ evaṃ pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ nāma suttaṃ.
ઇમિના સુભેનાતિ એત્થ વુત્તનયાનુસારેન અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ મહાપુરિસલક્ખણન્તિ પણ્ડિતલક્ખણં. કિલેસભૂમીહીતિ કિલેસટ્ઠાનેહિ કિલેસાવત્થાહિ વા. સાનુસયસ્સ પરિયુટ્ઠાનં જાયતીતિ અપ્પહીનાનુસયસ્સ પચ્ચયસમાયોગે રાગાદયો પરિયુટ્ઠાનવસેન પવત્તન્તિ. પરિયુટ્ઠિતો સંયુજ્જતીતિ યો રાગાદીહિ પરિયુટ્ઠિતચિત્તો, સો કામરાગાદીહિ સંયુજ્જતિ નામ. સંયુજ્જન્તો ઉપાદિયતીતિ યો કામરાગસંયોજનાદીહિ સંયુત્તો, સો કામુપાદાનાદીનિ અકુસલકમ્માનિ ચ ઉપાદિયતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.
Iminā subhenāti ettha vuttanayānusārena attho veditabbo. Tattha mahāpurisalakkhaṇanti paṇḍitalakkhaṇaṃ. Kilesabhūmīhīti kilesaṭṭhānehi kilesāvatthāhi vā. Sānusayassa pariyuṭṭhānaṃ jāyatīti appahīnānusayassa paccayasamāyoge rāgādayo pariyuṭṭhānavasena pavattanti. Pariyuṭṭhito saṃyujjatīti yo rāgādīhi pariyuṭṭhitacitto, so kāmarāgādīhi saṃyujjati nāma. Saṃyujjanto upādiyatīti yo kāmarāgasaṃyojanādīhi saṃyutto, so kāmupādānādīni akusalakammāni ca upādiyati. Sesaṃ sabbattha uttānameva.
૧૧૨.
112.
એવં સોળસવિધેન સાસનપટ્ઠાનં નાનાસુત્તેહિ ઉદાહરણવસેન વિભજિત્વા ઇદાનિ અટ્ઠવીસતિવિધેન સાસનપટ્ઠાનં દસ્સેન્તેન યસ્મા અયમ્પિ પટ્ઠાનવિભાગો મૂલપદેહિ સઙ્ગહિતો, ન ઇમસ્સાપિ તેહિ અસઙ્ગહિતો પદેસો અત્થિ, તસ્મા મૂલપદં વિભજિતબ્બતઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘તત્થ કતમે અટ્ઠારસ મૂલપદા’’તિ પુચ્છાય વસેન મૂલપદાનિ ઉદ્ધરિત્વા ‘‘લોકિયં લોકુત્તર’’ન્તિઆદિના નવતિકા, થવો ચાતિ અટ્ઠવીસતિવિધં સાસનપટ્ઠાનં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ લોકિયન્તિ લોકે નિયુત્તો, લોકે વા વિદિતો લોકિયો. ઇધ પન લોકિયો અત્થો યસ્મિં સુત્તે વુત્તો, તં સુત્તં લોકિયં. તથા લોકુત્તરં. યસ્મિં પન સુત્તે પદેસેન લોકિયો, પદેસેન લોકુત્તરો વુત્તો, તં લોકિયઞ્ચ લોકુત્તરઞ્ચ. યઞ્ચ સત્તે અધિટ્ઠાય સત્તપઞ્ઞત્તિમુખેન દેસિતં, તં સત્તાધિટ્ઠાનં. ધમ્મવસેનેવ દેસિતં ધમ્માધિટ્ઠાનં. ઉભયવસેન દેસિતં સત્તાધિટ્ઠાનઞ્ચ ધમ્માધિટ્ઠાનઞ્ચ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. બુદ્ધાદીનં પન ગુણાભિત્થવનવસેન પવત્તં સુત્તં થવો નામ.
Evaṃ soḷasavidhena sāsanapaṭṭhānaṃ nānāsuttehi udāharaṇavasena vibhajitvā idāni aṭṭhavīsatividhena sāsanapaṭṭhānaṃ dassentena yasmā ayampi paṭṭhānavibhāgo mūlapadehi saṅgahito, na imassāpi tehi asaṅgahito padeso atthi, tasmā mūlapadaṃ vibhajitabbatañca dassetuṃ ‘‘tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā’’ti pucchāya vasena mūlapadāni uddharitvā ‘‘lokiyaṃ lokuttara’’ntiādinā navatikā, thavo cāti aṭṭhavīsatividhaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyo, padesena lokuttaro vutto, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Yañca satte adhiṭṭhāya sattapaññattimukhena desitaṃ, taṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavaseneva desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma.
તત્થ સજ્જુખીરન્તિ તઙ્ખણંયેવ ધેનુયા થનેહિ નિક્ખન્તં અબ્ભુણ્હખીરં. મુચ્ચતીતિ પરિણમતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ધેનુયા થનતો નિક્ખન્તં ખીરં તઙ્ખણંયેવ ન મુચ્ચતિ ન પરિણમતિ ન દધિભાવં ગચ્છતિ, તક્કાદિઅમ્બિલસમાયોગતો પન પરતો કાલન્તરેન પકતિં જહતિ દધિભાવં પાપુણાતિ, એવમેવં પાપકમ્મમ્પિ કિરિયક્ખણેયેવ ન વિપચ્ચતિ. યદિ વિપચ્ચેય્ય, નાનાગતીનં સભાવટ્ઠાનં સિયા, ન કોચિ પાપકમ્મં કાતું વિસહેય્ય. યાવ પન કુસલાભિનિબ્બત્તક્ખન્ધા ચરન્તિ, તાવ તં તે રક્ખન્તિ, તેસં ભેદા અપાયેસુ નિબ્બત્તાપનવસેન વિપચ્ચતિ. વિપચ્ચમાનઞ્ચ ડહન્તં બાલમન્વેતિ, કિં વિય? ભસ્મચ્છન્નોવ પાવકો. યથા હિ છારિકાય પટિચ્છન્નો વીતચ્ચિતઙ્ગારો અક્કન્તોપિ છારિકાય પટિચ્છન્નત્તા ન તાવ ડહતિ, છારિકં પન તાપેત્વા ચમ્માદીનિ ડહનવસેન યાવ મત્થલુઙ્ગા ડહન્તો ગચ્છતિ, એવમેવં પાપકમ્મમ્પિ યેન કતં, તં બાલં દુતિયે વા તતિયે વા અત્તભાવે નિરયાદીસુ નિબ્બત્તં ડહન્તં અનુગચ્છતીતિ.
Tattha sajjukhīranti taṅkhaṇaṃyeva dhenuyā thanehi nikkhantaṃ abbhuṇhakhīraṃ. Muccatīti pariṇamati. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā dhenuyā thanato nikkhantaṃ khīraṃ taṅkhaṇaṃyeva na muccati na pariṇamati na dadhibhāvaṃ gacchati, takkādiambilasamāyogato pana parato kālantarena pakatiṃ jahati dadhibhāvaṃ pāpuṇāti, evamevaṃ pāpakammampi kiriyakkhaṇeyeva na vipaccati. Yadi vipacceyya, nānāgatīnaṃ sabhāvaṭṭhānaṃ siyā, na koci pāpakammaṃ kātuṃ visaheyya. Yāva pana kusalābhinibbattakkhandhā caranti, tāva taṃ te rakkhanti, tesaṃ bhedā apāyesu nibbattāpanavasena vipaccati. Vipaccamānañca ḍahantaṃ bālamanveti, kiṃ viya? Bhasmacchannova pāvako. Yathā hi chārikāya paṭicchanno vītaccitaṅgāro akkantopi chārikāya paṭicchannattā na tāva ḍahati, chārikaṃ pana tāpetvā cammādīni ḍahanavasena yāva matthaluṅgā ḍahanto gacchati, evamevaṃ pāpakammampi yena kataṃ, taṃ bālaṃ dutiye vā tatiye vā attabhāve nirayādīsu nibbattaṃ ḍahantaṃ anugacchatīti.
યસ્સિન્દ્રિયાનીતિ તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – યસ્સ ભિક્ખુનો છેકેન સારથિના સુદન્તા અસ્સા વિય છ ઇન્દ્રિયાનિ સમથં દન્તભાવં નિબ્બિસેવનભાવં ગતાનિ, તસ્સ નવવિધં માનં પહાય ઠિતત્તા પહીનમાનસ્સ ચતુન્નં આસવાનં અભાવેન અનાસવસ્સ તાદિભાવે ઠિતસ્સ તથારૂપસ્સ દેવાપિ પિહયન્તિ, મનુસ્સાપિ દસ્સનઞ્ચ આગમનઞ્ચ પત્થેન્તિયેવાતિ. આહારે સતીતિ આહારપટિબદ્ધે છન્દરાગે અપ્પહીને સતિ.
Yassindriyānīti tatthāyaṃ saṅkhepattho – yassa bhikkhuno chekena sārathinā sudantā assā viya cha indriyāni samathaṃ dantabhāvaṃ nibbisevanabhāvaṃ gatāni, tassa navavidhaṃ mānaṃ pahāya ṭhitattā pahīnamānassa catunnaṃ āsavānaṃ abhāvena anāsavassa tādibhāve ṭhitassa tathārūpassa devāpi pihayanti, manussāpi dassanañca āgamanañca patthentiyevāti. Āhāre satīti āhārapaṭibaddhe chandarāge appahīne sati.
૧૧૩.
113.
સબ્બા દિસા અનુપરિગમ્મ ચેતસાતિ પરિતો દસપિ દિસા ચિત્તેન અનુગન્ત્વા. નેવજ્ઝગાતિ નેવ અધિગચ્છેય્ય. પિયતરન્તિ અતિસયેન પિયં. અત્તનાતિ અત્તતો. એવં પિયો પુથુ અત્તા પરેસન્તિ એવં કસ્સચિપિ અત્તના પિયતરસ્સ અનુપલબ્ભનવસેન વિસું વિસું પરેસં સત્તાનં અત્તા પિયો. યસ્મા ચ એતદેવ, તસ્મા ન હિંસે પરં અત્તકામો અત્તનો સુખકામોતિ.
Sabbā disā anuparigamma cetasāti parito dasapi disā cittena anugantvā. Nevajjhagāti neva adhigaccheyya. Piyataranti atisayena piyaṃ. Attanāti attato. Evaṃ piyo puthu attā paresanti evaṃ kassacipi attanā piyatarassa anupalabbhanavasena visuṃ visuṃ paresaṃ sattānaṃ attā piyo. Yasmā ca etadeva, tasmā na hiṃse paraṃ attakāmo attano sukhakāmoti.
ભૂતાતિ જાતા નિબ્બત્તા. ભવિસ્સન્તીતિ નિબ્બત્તિસ્સન્તિ. ભૂતાતિ વા ખીણાસવા. તે હિ પહીનભવત્તા ભૂતા એવ. ગમિસ્સન્તીતિ પરલોકં ગમિસ્સન્તિ. ખીણાસવા પન અનુપાદિસેસં નિબ્બાનં.
Bhūtāti jātā nibbattā. Bhavissantīti nibbattissanti. Bhūtāti vā khīṇāsavā. Te hi pahīnabhavattā bhūtā eva. Gamissantīti paralokaṃ gamissanti. Khīṇāsavā pana anupādisesaṃ nibbānaṃ.
પિયો ચ હોતીતિ સુપરિસુદ્ધાય સીલસમ્પત્તિયા, સુપરિસુદ્ધાય ચ દિટ્ઠિસમ્પત્તિયા સમન્નાગતો પિયો પિયાયિતબ્બો હોતિ. વુત્તઞ્હેતં –
Piyoca hotīti suparisuddhāya sīlasampattiyā, suparisuddhāya ca diṭṭhisampattiyā samannāgato piyo piyāyitabbo hoti. Vuttañhetaṃ –
‘‘સીલદસ્સનસમ્પન્નં , ધમ્મટ્ઠં સચ્ચવાદિનં;
‘‘Sīladassanasampannaṃ , dhammaṭṭhaṃ saccavādinaṃ;
અત્તનો કમ્મકુબ્બાનં, તં જનો કુરુતે પિય’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૧૭);
Attano kammakubbānaṃ, taṃ jano kurute piya’’nti. (dha. pa. 217);
પાસાણચ્છત્તં વિય ગરુકાતબ્બતાય ગરુ. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવસેન સમ્ભાવેતબ્બતાય ભાવનીયો. સીલગુણેન વા પિયગરુઆદિભાવા વેદિતબ્બા. તથા હિ વુત્તં – ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચ અસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચા’તિ, સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૫).
Pāsāṇacchattaṃ viya garukātabbatāya garu. Uttarimanussadhammavasena sambhāvetabbatāya bhāvanīyo. Sīlaguṇena vā piyagaruādibhāvā veditabbā. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘ākaṅkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu ‘sabrahmacārīnaṃ piyo ca assaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cā’ti, sīlesvevassa paripūrakārī’’ti (ma. ni. 1.65).
વત્તાતિ ‘‘કાલેન વક્ખામી’’તિઆદિપઞ્ચધમ્મે અત્તનિ ઉપટ્ઠાપેત્વા સબ્રહ્મચારીનં ઉલ્લુમ્પનભાવે ઠત્વા વત્તા. વચનક્ખમોતિ સબ્રહ્મચારીહિ યેન કેનચિ વુચ્ચમાનો સુબ્બચો હુત્વા પદક્ખિણગ્ગાહિતાય તેસં વચનં ખમતીતિ વચનક્ખમો. વત્તાતિ વા ધમ્મકથાવસેન વચનસીલો. વચનક્ખમોતિ ધમ્મં સંવણ્ણેન્તો પરેહિ અસંહીરો હુત્વા તેસં પુચ્છાવચનક્ખમતાય વચનક્ખમો. ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તાતિ સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિં, અઞ્ઞં વા ગમ્ભીરકથં કત્તા. ન ચટ્ઠાને નિયોજકોતિ ધમ્મવિનયાદિં અધમ્માવિનયાદિવસેન અવત્વા ધમ્મવિનયાદિવસેનેવ દીપનતો ન ચ અટ્ઠાને નિયોજકો.
Vattāti ‘‘kālena vakkhāmī’’tiādipañcadhamme attani upaṭṭhāpetvā sabrahmacārīnaṃ ullumpanabhāve ṭhatvā vattā. Vacanakkhamoti sabrahmacārīhi yena kenaci vuccamāno subbaco hutvā padakkhiṇaggāhitāya tesaṃ vacanaṃ khamatīti vacanakkhamo. Vattāti vā dhammakathāvasena vacanasīlo. Vacanakkhamoti dhammaṃ saṃvaṇṇento parehi asaṃhīro hutvā tesaṃ pucchāvacanakkhamatāya vacanakkhamo. Gambhīrañca kathaṃ kattāti saccapaṭiccasamuppādādiṃ, aññaṃ vā gambhīrakathaṃ kattā. Na caṭṭhāne niyojakoti dhammavinayādiṃ adhammāvinayādivasena avatvā dhammavinayādivaseneva dīpanato na ca aṭṭhāne niyojako.
માતરં પિતરં હન્ત્વાતિ એત્થ ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૫૫-૫૭) વચનતો તીસુ ભવેસુ સત્તાનં જનનતો તણ્હા માતા નામ. ‘‘અહં અસુકસ્સ નામ રઞ્ઞો, રાજમહામત્તસ્સ વા પુત્તો’’તિ પિતરં નિસ્સાય અસ્મિમાનસ્સ ઉપ્પજ્જનતો અસ્મિમાનો પિતા નામ. લોકો વિય રાજાનં યસ્મા સબ્બદિટ્ઠિગતાનિ દ્વે સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો ભજન્તિ, તસ્મા સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો દ્વે ખત્તિયા રાજાનો નામ. દ્વાદસાયતનાનિ વિત્થતટ્ઠેન રટ્ઠસદિસત્તા રટ્ઠં નામ. આયસાધકો આયુત્તકપુરિસો વિય તંનિસ્સિતો નન્દિરાગો અનુચરો નામ.
Mātaraṃ pitaraṃ hantvāti ettha ‘‘taṇhā janeti purisa’’nti (saṃ. ni. 1.55-57) vacanato tīsu bhavesu sattānaṃ jananato taṇhā mātā nāma. ‘‘Ahaṃ asukassa nāma rañño, rājamahāmattassa vā putto’’ti pitaraṃ nissāya asmimānassa uppajjanato asmimāno pitā nāma. Loko viya rājānaṃ yasmā sabbadiṭṭhigatāni dve sassatucchedadiṭṭhiyo bhajanti, tasmā sassatucchedadiṭṭhiyo dve khattiyā rājāno nāma. Dvādasāyatanāni vitthataṭṭhena raṭṭhasadisattā raṭṭhaṃ nāma. Āyasādhako āyuttakapuriso viya taṃnissito nandirāgo anucaro nāma.
અનીઘોતિ નિદ્દુક્ખો. બ્રાહ્મણોતિ ખીણાસવો. એતેન હિ તણ્હાદયો અરહત્તમગ્ગઞાણાસિના હતા બાહિતા. યાતીતિ સો બ્રાહ્મણો નિદ્દુક્ખો હુત્વા યાતીતિ.
Anīghoti niddukkho. Brāhmaṇoti khīṇāsavo. Etena hi taṇhādayo arahattamaggañāṇāsinā hatā bāhitā. Yātīti so brāhmaṇo niddukkho hutvā yātīti.
કાયેતિ કરજકાયે. ચિત્તન્તિ પાદકજ્ઝાનચિત્તં. સમોદહતીતિ પક્ખિપતિ. યદા દિસ્સમાનેન કાયેન ગન્તુકામો હોતિ, તદા કાયગતિકં પાદકજ્ઝાનચિત્તં અધિટ્ઠહતીતિ અત્થો. ચિત્તેપિ કાયં સમોદહતીતિ યદા સીઘં ગન્તુકામો હોતિ, તદા પાદકજ્ઝાનચિત્તે કાયં પક્ખિપતિ, ચિત્તગતિકં કાયં અધિટ્ઠહતીતિ અત્થો. કાયે સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ ઓક્કમિત્વાતિ ‘‘સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્યા’’તિ વુત્તનયેન (મહાવ॰ ૮, ૧૩૭; દી॰ નિ॰ ૨.૬૬; મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૨; ૨.૩૩૮; સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૨) ઇદ્ધિમા કાયે સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ ઓક્કમિત્વા પરેસં દિસ્સમાનેન કાયેન આરામરામણેય્યકાદીનિ પેક્ખમાનો ચિત્તક્ખણેનેવ ઇચ્છિતટ્ઠાનં ગચ્છતિ.
Kāyeti karajakāye. Cittanti pādakajjhānacittaṃ. Samodahatīti pakkhipati. Yadā dissamānena kāyena gantukāmo hoti, tadā kāyagatikaṃ pādakajjhānacittaṃ adhiṭṭhahatīti attho. Cittepi kāyaṃ samodahatīti yadā sīghaṃ gantukāmo hoti, tadā pādakajjhānacitte kāyaṃ pakkhipati, cittagatikaṃ kāyaṃ adhiṭṭhahatīti attho. Kāye sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvāti ‘‘seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya, pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyyā’’ti vuttanayena (mahāva. 8, 137; dī. ni. 2.66; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172) iddhimā kāye sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvā paresaṃ dissamānena kāyena ārāmarāmaṇeyyakādīni pekkhamāno cittakkhaṇeneva icchitaṭṭhānaṃ gacchati.
૧૧૪.
114.
યં તં લોકુત્તરં ઞાણન્તિ સબ્બં લોકં ઉત્તરિત્વા અભિભવિત્વા ઠિતત્તા વુત્તં, ન પન લોકુત્તરભૂમિકત્તા. સબ્બકાલે પવત્તતીતિ આવજ્જનપટિબદ્ધવુત્તિત્તા વુત્તં, ન સતતં સમિતં પવત્તતીતિ. ન હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ભગવતો સબ્બસ્મિંયેવ કાલે ઉપ્પજ્જતીતિ સક્કા વત્તુન્તિ.
Yaṃ taṃ lokuttaraṃ ñāṇanti sabbaṃ lokaṃ uttaritvā abhibhavitvā ṭhitattā vuttaṃ, na pana lokuttarabhūmikattā. Sabbakāle pavattatīti āvajjanapaṭibaddhavuttittā vuttaṃ, na satataṃ samitaṃ pavattatīti. Na hi sabbaññutaññāṇaṃ bhagavato sabbasmiṃyeva kāle uppajjatīti sakkā vattunti.
કિત્તયિસ્સામિ તે સન્તિન્તિ સબ્બકિલેસવૂપસમહેતુતાય સન્તિં નિબ્બાનં દસ્સેસ્સામિ. દિટ્ઠે ધમ્મેતિ દિટ્ઠે દુક્ખાદિધમ્મે, ઇમસ્મિં એવ વા અત્તભાવે. અનીતિહન્તિ ઇતિહાસાતિ એવં ન ઇતિકિરાય પવત્તં, અત્તપચ્ચક્ખન્તિ અત્થો. યં વિદિત્વા સતો ચરન્તિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના (ધ॰ પ॰ ૨૭૭; થેરગા॰ ૬૭૬; નેત્તિ॰ ૫) નયેન સતો હુત્વા ચરન્તો અરિયમગ્ગેન યં સન્તિં વિદિત્વા. તરે લોકે વિસત્તિકન્તિ સઙ્ખારલોકે વિસપ્પનતો વિસત્તિકસઙ્ખાતં તણ્હં તરે તરેય્ય સમતિક્કમેય્યાતિ અત્થો.
Kittayissāmi te santinti sabbakilesavūpasamahetutāya santiṃ nibbānaṃ dassessāmi. Diṭṭhe dhammeti diṭṭhe dukkhādidhamme, imasmiṃ eva vā attabhāve. Anītihanti itihāsāti evaṃ na itikirāya pavattaṃ, attapaccakkhanti attho. Yaṃ viditvā sato caranti ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinā (dha. pa. 277; theragā. 676; netti. 5) nayena sato hutvā caranto ariyamaggena yaṃ santiṃ viditvā. Tare loke visattikanti saṅkhāraloke visappanato visattikasaṅkhātaṃ taṇhaṃ tare tareyya samatikkameyyāti attho.
તઞ્ચાહં અભિનન્દામીતિ તં વુત્તપ્પકારં સન્તિજોતકં તુમ્હાકં વચનં અહં પત્થયામિ, તં એવ વા સન્તિં ઉત્તમં અભિનન્દામીતિ ધોતકો વદતિ. ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ એત્થ ઉદ્ધન્તિ અનાગતં ઉપરિ ચ. અધોતિ અતીતં હેટ્ઠા ચ. તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નં પરિતો ચ. એતં વિદિત્વા સઙ્ગોતીતિ એતં અનાગતાદિં સઙ્ગજનનટ્ઠાનન્તિ ઞત્વા. ભવાભવાયાતિ ખુદ્દકાનઞ્ચેવ મહન્તાનઞ્ચ ભવાનં અત્થાય, સસ્સતુચ્છેદાય વા.
Tañcāhaṃ abhinandāmīti taṃ vuttappakāraṃ santijotakaṃ tumhākaṃ vacanaṃ ahaṃ patthayāmi, taṃ eva vā santiṃ uttamaṃ abhinandāmīti dhotako vadati. Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjheti ettha uddhanti anāgataṃ upari ca. Adhoti atītaṃ heṭṭhā ca. Tiriyañcāpi majjheti paccuppannaṃ parito ca. Etaṃ viditvā saṅgotīti etaṃ anāgatādiṃ saṅgajananaṭṭhānanti ñatvā. Bhavābhavāyāti khuddakānañceva mahantānañca bhavānaṃ atthāya, sassatucchedāya vā.
અરિયસચ્ચાનન્તિ અરિયભાવકરાનં સચ્ચાનં. અનનુબોધાતિ અબુજ્ઝનેન અજાનનેન. અપ્પટિવેધાતિ અપ્પટિવિજ્ઝનેન. સન્ધાવિતન્તિ ભવતો ભવસ્સ ગમનેન સન્ધાવિતં. સંસરિતન્તિ પુનપ્પુનં ગમનવસેન સંસરિતં. મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચાતિ મયા ચેવ તુમ્હેહિ ચ. અથ વા સન્ધાવિતં સંસરિતન્તિ સન્ધાવનં સંસરણં મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ અહોસીતિ અત્થો. ભવનેત્તીતિ ભવાભવં નયનસમત્થા તણ્હારજ્જુ. સંસિતન્તિ સંસરિતં. સમૂહતાતિ સુટ્ઠુ હતા છિન્ના અપ્પવત્તિકતા.
Ariyasaccānanti ariyabhāvakarānaṃ saccānaṃ. Ananubodhāti abujjhanena ajānanena. Appaṭivedhāti appaṭivijjhanena. Sandhāvitanti bhavato bhavassa gamanena sandhāvitaṃ. Saṃsaritanti punappunaṃ gamanavasena saṃsaritaṃ. Mamañceva tumhākañcāti mayā ceva tumhehi ca. Atha vā sandhāvitaṃ saṃsaritanti sandhāvanaṃ saṃsaraṇaṃ mamañceva tumhākañca ahosīti attho. Bhavanettīti bhavābhavaṃ nayanasamatthā taṇhārajju. Saṃsitanti saṃsaritaṃ. Samūhatāti suṭṭhu hatā chinnā appavattikatā.
સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ પચ્ચયેહિ સઙ્ખરીયન્તીતિ ‘‘સઙ્ખારા’’તિ લદ્ધનામા પઞ્ચક્ખન્ધા. આદિઅન્તવન્તતો અનિચ્ચન્તિકતો તાવકાલિકતો ખણપરિત્તતો ચ ન નિચ્ચાતિ અનિચ્ચા. યદા પઞ્ઞાય પસ્સતીતિ યદા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય પસ્સતિ. અથ ઇમસ્મિં વટ્ટદુક્ખે નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દન્તો દુક્ખપરિજાનનાદિવસેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયાતિ ય્વાયં વુત્તનયેન સચ્ચપ્પટિવેધો, એસ વિસુદ્ધત્થાય મગ્ગો. સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખાતિ સબ્બે સઙ્ખારા અભિણ્હસમ્પટિપીળનટ્ઠેન ખયટ્ઠેન ચ દુક્ખાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ સબ્બેપિ તેભૂમકધમ્મા પરતો તુચ્છતો સુઞ્ઞતો અસારતો અવસવત્તનતો ચ અનત્તાતિ. સેસં પુરિમસદિસમેવ.
Sabbe saṅkhārā aniccāti paccayehi saṅkharīyantīti ‘‘saṅkhārā’’ti laddhanāmā pañcakkhandhā. Ādiantavantato aniccantikato tāvakālikato khaṇaparittato ca na niccāti aniccā. Yadā paññāya passatīti yadā vipassanāpaññāya passati. Atha imasmiṃ vaṭṭadukkhe nibbindati, nibbindanto dukkhaparijānanādivasena saccāni paṭivijjhati. Esa maggo visuddhiyāti yvāyaṃ vuttanayena saccappaṭivedho, esa visuddhatthāya maggo. Sabbe saṅkhārā dukkhāti sabbe saṅkhārā abhiṇhasampaṭipīḷanaṭṭhena khayaṭṭhena ca dukkhāti. Sesaṃ vuttanayameva. Sabbe dhammā anattāti sabbepi tebhūmakadhammā parato tucchato suññato asārato avasavattanato ca anattāti. Sesaṃ purimasadisameva.
સેય્યોતિ વિસિટ્ઠો ઉત્તમો. સદિસોતિ સમાનો. હીનોતિ લામકો. ઓમાનોપિ હિ અત્તનો અવઙ્કરણમુખેનપિ સંપગ્ગણ્હનવસેનેવ પવત્તતિ. તેન વુત્તં ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ. કિમઞ્ઞત્ર યથાભૂતસ્સ અદસ્સનાતિ સરસપભઙ્ગુતાય એકન્તેનેવ અનવટ્ઠિતસભાવેહિ રૂપધમ્મેહિ સેય્યાદિવસેન અત્તનો ઉક્ખિપનસ્સ તેસં યથાભૂતં અદસ્સનં અઞ્ઞાણં વિના કિં અઞ્ઞં કારણં સિયા, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કારણં તસ્સ નત્થીતિ અત્થો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.
Seyyoti visiṭṭho uttamo. Sadisoti samāno. Hīnoti lāmako. Omānopi hi attano avaṅkaraṇamukhenapi saṃpaggaṇhanavaseneva pavattati. Tena vuttaṃ ‘‘hīnohamasmī’’ti. Kimaññatra yathābhūtassa adassanāti sarasapabhaṅgutāya ekanteneva anavaṭṭhitasabhāvehi rūpadhammehi seyyādivasena attano ukkhipanassa tesaṃ yathābhūtaṃ adassanaṃ aññāṇaṃ vinā kiṃ aññaṃ kāraṇaṃ siyā, aññaṃ kiñci kāraṇaṃ tassa natthīti attho. Vedanādīsupi eseva nayo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
૧૧૫.
115.
યે અરિયસચ્ચાનિ વિભાવયન્તીતિ દુક્ખાદીનિ અરિયસચ્ચાનિ પઞ્ઞાઓભાસેન સચ્ચપ્પટિચ્છાદકકિલેસન્ધકારં વિધમેત્વા અત્તનો પકાસાનિ પાકટાનિ કરોન્તિ. ગમ્ભીરપઞ્ઞેનાતિ અપ્પમેય્યપઞ્ઞતાય સદેવકસ્સપિ લોકસ્સ ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠપઞ્ઞેન સબ્બઞ્ઞુનાતિ વુત્તં હોતિ. સુદેસિતાનીતિ સઙ્ખેપવિત્થારાદીહિ તેહિ તેહિ નયેહિ સુટ્ઠુ દેસિતાનિ. કિઞ્ચાપિ તે હોન્તિ ભુસં પમત્તાતિ તે વિભાવિતઅરિયસચ્ચા પુગ્ગલા કામં દેવરજ્જચક્કવત્તિરજ્જાદિપમાદટ્ઠાનં આગમ્મ ભુસં પમત્તા હોન્તિ, તથાપિ સોતાપત્તિમગ્ગઞાણેન અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન ઠપેત્વા સત્ત ભવે અનમતગ્ગે સંસારે યે ઉપ્પજ્જેય્યું નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, તેસં નિરુદ્ધત્તા ન અટ્ઠમં ભવં આદિયન્તિ, સત્તમભવેયેવ પન વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પાપુણન્તીતિ અત્થો.
Ye ariyasaccāni vibhāvayantīti dukkhādīni ariyasaccāni paññāobhāsena saccappaṭicchādakakilesandhakāraṃ vidhametvā attano pakāsāni pākaṭāni karonti. Gambhīrapaññenāti appameyyapaññatāya sadevakassapi lokassa ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭhapaññena sabbaññunāti vuttaṃ hoti. Sudesitānīti saṅkhepavitthārādīhi tehi tehi nayehi suṭṭhu desitāni. Kiñcāpi te honti bhusaṃ pamattāti te vibhāvitaariyasaccā puggalā kāmaṃ devarajjacakkavattirajjādipamādaṭṭhānaṃ āgamma bhusaṃ pamattā honti, tathāpi sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena ṭhapetvā satta bhave anamatagge saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, tesaṃ niruddhattā na aṭṭhamaṃ bhavaṃ ādiyanti, sattamabhaveyeva pana vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ pāpuṇantīti attho.
યથિન્દખીલોતિ એત્થ યથાતિ ઉપમાવચનં. ઇન્દખીલોતિ નગરદ્વારથિરકરણત્થં ઉમ્મારબ્ભન્તરે અટ્ઠ વા દસ વા હત્થે પથવિં ખણિત્વા આકોટિતસ્સ સારદારુમયસ્સ થમ્ભસ્સેતં અધિવચનં. પથવિસ્સિતો સિયાતિ ગમ્ભીરનેમિતાય અન્તો પવિસિત્વા ભૂમિનિસ્સિતો સિયા ભવેય્ય. ચતુબ્ભિ વાતેહીતિ ચતૂહિ દિસાહિ આગતવાતેહિ. અસમ્પકમ્પિયોતિ કમ્પેતું વા ચાલેતું વા અસક્કુણેય્યો. તથૂપમં…પે॰… પસ્સતીતિ યો ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ પઞ્ઞાય અજ્ઝોગાહેત્વા પસ્સતિ, તં સપ્પુરિસં ઉત્તમપુરિસં તથા દસ્સનતો સબ્બતિત્થિયવાદવાતેહિ અસમ્પકમ્પિયતાય તથૂપમં યથાવુત્તઇન્દખીલૂપમં વદામીતિ અત્થો.
Yathindakhīloti ettha yathāti upamāvacanaṃ. Indakhīloti nagaradvārathirakaraṇatthaṃ ummārabbhantare aṭṭha vā dasa vā hatthe pathaviṃ khaṇitvā ākoṭitassa sāradārumayassa thambhassetaṃ adhivacanaṃ. Pathavissito siyāti gambhīranemitāya anto pavisitvā bhūminissito siyā bhaveyya. Catubbhi vātehīti catūhi disāhi āgatavātehi. Asampakampiyoti kampetuṃ vā cāletuṃ vā asakkuṇeyyo. Tathūpamaṃ…pe… passatīti yo cattāri ariyasaccāni paññāya ajjhogāhetvā passati, taṃ sappurisaṃ uttamapurisaṃ tathā dassanato sabbatitthiyavādavātehi asampakampiyatāya tathūpamaṃ yathāvuttaindakhīlūpamaṃ vadāmīti attho.
સોતાપત્તિયઙ્ગેહીતિ અરિયસોતાપજ્જનસ્સ અઙ્ગભૂતેહિ. અરિયસાવકોતિ અરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સદ્ધમ્મસ્સવનન્તે જાતત્તા અરિયસાવકો. ખીણનિરયોમ્હીતિ ખીણનિરયો અમ્હિ. ખીણાપાયદુગ્ગતિવિનિપાતોતિ ઇદં નિરયાદીનંયેવ વેવચનવસેન વુત્તં. નિરયાદયો હિ વડ્ઢિસઙ્ખાતતો અયતો અપેતત્તા અપાયા. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિયો. દુક્કટકારિનો વિવસા એત્થ નિપતન્તીતિ વિનિપાતા. સોતં અરિયમગ્ગં આદિતો પત્તો અધિગતોતિ સોતાપન્નો. અકુપ્પધમ્મતાય મગ્ગફલાનં પુથુજ્જનભાવસઙ્ખાતે વિરૂપે ન નિપતનસભાવોતિ અવિનિપાતધમ્મો. તતો એવ ધમ્મનિયામેન નિયતતાય નિયતો. ઉપરિમગ્ગત્તયસઙ્ખાતા સમ્બોધિ અવસ્સં પત્તબ્બતાય અસ્સ પરં અયનં ગતિ પટિસરણન્તિ સમ્બોધિપરાયણો.
Sotāpattiyaṅgehīti ariyasotāpajjanassa aṅgabhūtehi. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa bhagavato saddhammassavanante jātattā ariyasāvako. Khīṇanirayomhīti khīṇanirayo amhi. Khīṇāpāyaduggativinipātoti idaṃ nirayādīnaṃyeva vevacanavasena vuttaṃ. Nirayādayo hi vaḍḍhisaṅkhātato ayato apetattā apāyā. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggatiyo. Dukkaṭakārino vivasā ettha nipatantīti vinipātā. Sotaṃ ariyamaggaṃ ādito patto adhigatoti sotāpanno. Akuppadhammatāya maggaphalānaṃ puthujjanabhāvasaṅkhāte virūpe na nipatanasabhāvoti avinipātadhammo. Tato eva dhammaniyāmena niyatatāya niyato. Uparimaggattayasaṅkhātā sambodhi avassaṃ pattabbatāya assa paraṃ ayanaṃ gati paṭisaraṇanti sambodhiparāyaṇo.
નિવિટ્ઠાતિઆદીનિ પદાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનેવ. સહધમ્મિયાતિ સબ્રહ્મચારિનો. અરિયકન્તેહીતિ અરિયાનં કન્તેહિ પિયેહિ મનાપેહિ. પઞ્ચ સીલાનિ હિ અરિયસાવકાનં કન્તાનિ હોન્તિ, ભવન્તરેપિ અવિજહનતો. તાનિ સન્ધાયેતં વુત્તં. સબ્બોપિ પનેત્થ સંવરો લબ્ભતિયેવ. સોતાપન્નોહમસ્મીતિ ઇદં દેસનાસીસમેવ. સકદાગામિઆદયોપિ ‘‘સકદાગામીહમસ્મી’’તિઆદિના નયેન બ્યાકરોન્તિયેવ. યતો સબ્બેસમ્પિ સિક્ખાપદાવિરોધેન યુત્તટ્ઠાને બ્યાકરણં અનુઞ્ઞાતમેવાતિ.
Niviṭṭhātiādīni padāni aññamaññavevacanāneva. Sahadhammiyāti sabrahmacārino. Ariyakantehīti ariyānaṃ kantehi piyehi manāpehi. Pañca sīlāni hi ariyasāvakānaṃ kantāni honti, bhavantarepi avijahanato. Tāni sandhāyetaṃ vuttaṃ. Sabbopi panettha saṃvaro labbhatiyeva. Sotāpannohamasmīti idaṃ desanāsīsameva. Sakadāgāmiādayopi ‘‘sakadāgāmīhamasmī’’tiādinā nayena byākarontiyeva. Yato sabbesampi sikkhāpadāvirodhena yuttaṭṭhāne byākaraṇaṃ anuññātamevāti.
યસ્સિન્દ્રિયાનીતિ યસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ. સુભાવિતાનીતિ અરિયમગ્ગભાવનાવસેન સુટ્ઠુ ભાવિતાનિ. અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચાતિ ઓરમ્ભાગિયાનં ઉદ્ધમ્ભાગિયાનઞ્ચ સંયોજનાનં પજહનવસેન. તેનાહ ‘‘સબ્બલોકે’’તિ. નિબ્બિજ્ઝાતિ નિબ્બિજ્ઝિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા.
Yassindriyānīti yassa ariyapuggalassa saddhādīni indriyāni. Subhāvitānīti ariyamaggabhāvanāvasena suṭṭhu bhāvitāni. Ajjhattaṃ bahiddhā cāti orambhāgiyānaṃ uddhambhāgiyānañca saṃyojanānaṃ pajahanavasena. Tenāha ‘‘sabbaloke’’ti. Nibbijjhāti nibbijjhitvā paṭivijjhitvā.
ધમ્મપદાનીતિ ધમ્મકોટ્ઠાસાનિ. અનભિજ્ઝા ધમ્મપદં નામ અલોભો વા અલોભસીસેન અધિગતઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનાનિ વા દસઅસુભવસેન વા અધિગતઝાનાદીનિ અનભિજ્ઝા ધમ્મપદં. ચતુબ્રહ્મવિહારવસેન અધિગતાનિ અબ્યાપાદો ધમ્મપદં. દસાનુસ્સતિઆહારેપટિક્કૂલસઞ્ઞાવસેન અધિગતાનિ સમ્માસતિ ધમ્મપદં. દસકસિણઆનાપાનવસેન અધિગતાનિ સમ્માસમાધિ ધમ્મપદં.
Dhammapadānīti dhammakoṭṭhāsāni. Anabhijjhā dhammapadaṃ nāma alobho vā alobhasīsena adhigatajhānavipassanāmaggaphalanibbānāni vā dasaasubhavasena vā adhigatajhānādīni anabhijjhā dhammapadaṃ. Catubrahmavihāravasena adhigatāni abyāpādo dhammapadaṃ. Dasānussatiāhārepaṭikkūlasaññāvasena adhigatāni sammāsati dhammapadaṃ. Dasakasiṇaānāpānavasena adhigatāni sammāsamādhi dhammapadaṃ.
પઞ્ચ છિન્દેતિ હેટ્ઠા અપાયુપપત્તિસંવત્તનિકાનિ પઞ્ચ ઓરમ્ભાગિયસંયોજનાનિ પાદે બદ્ધરજ્જું વિય પુરિસો સત્થેન હેટ્ઠા મગ્ગત્તયેન છિન્દેય્ય. પઞ્ચ જહેતિ ઉપરિદેવલોકસમ્પાપકાનિ પઞ્ચ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ પુરિસો ગીવાય બદ્ધરજ્જું વિય અરહત્તમગ્ગેન જહેય્ય છિન્દેય્યેવાતિ અત્થો. પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયેતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં પહાનત્થાય સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ઉત્તરિ ભાવેય્ય. પઞ્ચ સઙ્ગાતિગોતિ એવં સન્તે પઞ્ચન્નં રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગાનં અતિક્કમનેન પઞ્ચસઙ્ગાતિગો હુત્વા ભિક્ખુ ‘‘ઓઘતિણ્ણો’’તિ વુચ્ચતિ, નિત્તિણ્ણચતુરોઘોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.
Pañca chindeti heṭṭhā apāyupapattisaṃvattanikāni pañca orambhāgiyasaṃyojanāni pāde baddharajjuṃ viya puriso satthena heṭṭhā maggattayena chindeyya. Pañca jaheti uparidevalokasampāpakāni pañca uddhambhāgiyasaṃyojanāni puriso gīvāya baddharajjuṃ viya arahattamaggena jaheyya chindeyyevāti attho. Pañca cuttari bhāvayeti uddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ pahānatthāya saddhādīni pañcindriyāni uttari bhāveyya. Pañca saṅgātigoti evaṃ sante pañcannaṃ rāgadosamohamānadiṭṭhisaṅgānaṃ atikkamanena pañcasaṅgātigo hutvā bhikkhu ‘‘oghatiṇṇo’’ti vuccati, nittiṇṇacaturoghoti vuccatīti attho.
અનઞ્ઞાતં અપ્પટિવિદ્ધં ચતુસચ્ચધમ્મં, અમતપદંયેવ વા ઞસ્સામિ જાનિસ્સામીતિ પટિપન્નસ્સ પઠમમગ્ગટ્ઠસ્સ ઇન્દ્રિયન્તિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં. પઠમમગ્ગઞાણઞ્હિ તંપુબ્બભાગવસેન એવં વુત્તં. આજાનાતિ પઠમમગ્ગેન ઞાતમરિયાદં અનતિક્કમિત્વા જાનાતીતિ અઞ્ઞો, તસ્સ ઇન્દ્રિયન્તિ અઞ્ઞિન્દ્રિયં, હેટ્ઠા તીસુ ફલેસુ, ઉપરિ તીસુ મગ્ગેસુ ચ ઞાણસ્સેતં અધિવચનં. અઞ્ઞાતાવિનો ચતૂસુ સચ્ચેસુ નિટ્ઠિતકિચ્ચસ્સ અરહતો ઇન્દ્રિયન્તિ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, અગ્ગફલઞાણસ્સેતં અધિવચનં. અનભિસમેતસ્સાતિ અપ્પટિવિદ્ધસ્સ. અભિસમયાયાતિ પટિવેધાય.
Anaññātaṃ appaṭividdhaṃ catusaccadhammaṃ, amatapadaṃyeva vā ñassāmi jānissāmīti paṭipannassa paṭhamamaggaṭṭhassa indriyanti anaññātaññassāmītindriyaṃ. Paṭhamamaggañāṇañhi taṃpubbabhāgavasena evaṃ vuttaṃ. Ājānāti paṭhamamaggena ñātamariyādaṃ anatikkamitvā jānātīti añño, tassa indriyanti aññindriyaṃ, heṭṭhā tīsu phalesu, upari tīsu maggesu ca ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitakiccassa arahato indriyanti aññātāvindriyaṃ, aggaphalañāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Anabhisametassāti appaṭividdhassa. Abhisamayāyāti paṭivedhāya.
૧૧૬.
116.
બાલલક્ખણાનીતિ બાલસ્સ ઉપલક્ખણકારણાનિ. બાલનિમિત્તાનીતિ ‘‘બાલો અય’’ન્તિ ગહેતું નિમિત્તાનિ કારણાનિ. બાલાપદાનાનીતિ બાલસ્સ પોરાણાનિ વિરુળ્હાનિ કમ્માનિ. ‘‘દુચ્ચિન્તિતચિન્તી’’તિઆદીસુ દુચ્ચિન્તિતં અભિજ્ઝં બ્યાપાદં મિચ્છાદસ્સનઞ્ચ ચિન્તેતીતિ દુચ્ચિન્તિતચિન્તી. દુબ્ભાસિતં મુસાવાદાદિં ભાસતીતિ દુબ્ભાસિતભાસી. દુક્કટં પાણાતિપાતાદિકમ્મં કરોતીતિ દુક્કટકમ્મકારી. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.
Bālalakkhaṇānīti bālassa upalakkhaṇakāraṇāni. Bālanimittānīti ‘‘bālo aya’’nti gahetuṃ nimittāni kāraṇāni. Bālāpadānānīti bālassa porāṇāni viruḷhāni kammāni. ‘‘Duccintitacintī’’tiādīsu duccintitaṃ abhijjhaṃ byāpādaṃ micchādassanañca cintetīti duccintitacintī. Dubbhāsitaṃ musāvādādiṃ bhāsatīti dubbhāsitabhāsī. Dukkaṭaṃ pāṇātipātādikammaṃ karotīti dukkaṭakammakārī. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
ભિય્યોતિ ઉપરૂપરિ. પકુજ્ઝેય્યુન્તિ વિરુજ્ઝેય્યું. ‘‘પકુપ્પેય્યુ’’ન્તિપિ પાઠો. ભુસેનાતિ દળ્હેન. દણ્ડેનાતિ દણ્ડદાનેન. ધીરોતિ પણ્ડિતો સપ્પઞ્ઞજાતિકો. નિસેધયેતિ પટિબાહેય્ય. પુન કિઞ્ચિ કાતું વત્તું વા અસમત્થં કરેય્યાતિ અત્થો.
Bhiyyoti uparūpari. Pakujjheyyunti virujjheyyuṃ. ‘‘Pakuppeyyu’’ntipi pāṭho. Bhusenāti daḷhena. Daṇḍenāti daṇḍadānena. Dhīroti paṇḍito sappaññajātiko. Nisedhayeti paṭibāheyya. Puna kiñci kātuṃ vattuṃ vā asamatthaṃ kareyyāti attho.
પરન્તિ પચ્ચત્થિકં. યો સતો ઉપસમ્મતીતિ યો સતિમા હુત્વા ઉપસમ્મતિ, તસ્સ ઉપસમંયેવાહં બાલસ્સ પટિસેધનં મઞ્ઞામીતિ અત્થો.
Paranti paccatthikaṃ. Yo sato upasammatīti yo satimā hutvā upasammati, tassa upasamaṃyevāhaṃ bālassa paṭisedhanaṃ maññāmīti attho.
વજ્જન્તિ દોસં. યદા નં મઞ્ઞતીતિ યસ્મા નં મઞ્ઞતિ. અજ્ઝારુહતીતિ અજ્ઝોત્થરતિ. ગોવ ભિય્યો પલાયિનન્તિ યથા ગોયૂથે તાવદેવ દ્વે ગાવો યુજ્ઝન્તે ગોગણો ઓલોકેન્તો તિટ્ઠતિ યાવ ન એકો પલાયતિ, યદા પન પલાયતિ, અથ તં પલાયીનં સબ્બો ગોગણો ભિય્યો અજ્ઝોત્થરતિ, એવં દુમ્મેધો ખમન્તં ભિય્યો અજ્ઝોત્થરતીતિ અત્થો.
Vajjanti dosaṃ. Yadā naṃ maññatīti yasmā naṃ maññati. Ajjhāruhatīti ajjhottharati. Gova bhiyyo palāyinanti yathā goyūthe tāvadeva dve gāvo yujjhante gogaṇo olokento tiṭṭhati yāva na eko palāyati, yadā pana palāyati, atha taṃ palāyīnaṃ sabbo gogaṇo bhiyyo ajjhottharati, evaṃ dummedho khamantaṃ bhiyyo ajjhottharatīti attho.
સદત્થપરમાતિ સકત્થપરમા. ખન્ત્યા ભિય્યો ન વિજ્જતીતિ તેસુ સકત્થપરમેસુ અત્થેસુ ખન્તિતો ઉત્તરિતરો અઞ્ઞો અત્થો ન વિજ્જતિ. તમાહુ પરમં ખન્તિન્તિ યો બલવા તિતિક્ખતિ, તસ્સ તં ખન્તિં પરમં આહુ. બાલબલં નામ અઞ્ઞાણબલં. તં યસ્સ બલં, અબલમેવ તં, ન તં બલન્તિ આહુ કથેન્તિ દીપેન્તિ. ધમ્મગુત્તસ્સાતિ ધમ્મેન રક્ખિતસ્સ ધમ્મં વા રક્ખન્તસ્સ. પટિવત્તાતિ પટિપ્ફરિત્વા વત્તા, પટિપ્પરિત્વા વા યં વા તં વા વદેય્યાસિ. ધમ્મટ્ઠં પન ચાલેતું સમત્થો નામ નત્થિ. તસ્સેવ તેન પાપિયોતિ તેન કોધેન તસ્સેવ પુગ્ગલસ્સ પાપં હોતિ. કતરસ્સાતિ ? યો કુદ્ધં પટિકુજ્ઝતિ, તસ્સ. તત્થ કુદ્ધન્તિ સમ્પદાને ઉપયોગવચનં, કુદ્ધસ્સાતિ અત્થો. તિકિચ્છન્તાનન્તિ એકવચને બહુવચનં, તિકિચ્છન્તન્તિ અત્થો. જના મઞ્ઞન્તીતિ એવરૂપં અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ ઉભિન્નં અત્થં તિકિચ્છન્તં નિપ્ફાદેન્તં પુગ્ગલં ‘‘બાલો અય’’ન્તિ અન્ધબાલપુથુજ્જના એવં મઞ્ઞન્તિ. યે ધમ્મસ્સ અકોવિદાતિ યે ચતુસચ્ચધમ્મે અકોવિદા અચ્છેકા, તે એવં મઞ્ઞન્તીતિ અત્થો.
Sadatthaparamāti sakatthaparamā. Khantyā bhiyyo na vijjatīti tesu sakatthaparamesu atthesu khantito uttaritaro añño attho na vijjati. Tamāhu paramaṃ khantinti yo balavā titikkhati, tassa taṃ khantiṃ paramaṃ āhu. Bālabalaṃ nāma aññāṇabalaṃ. Taṃ yassa balaṃ, abalameva taṃ, na taṃ balanti āhu kathenti dīpenti. Dhammaguttassāti dhammena rakkhitassa dhammaṃ vā rakkhantassa. Paṭivattāti paṭippharitvā vattā, paṭipparitvā vā yaṃ vā taṃ vā vadeyyāsi. Dhammaṭṭhaṃ pana cāletuṃ samattho nāma natthi. Tasseva tena pāpiyoti tena kodhena tasseva puggalassa pāpaṃ hoti. Katarassāti ? Yo kuddhaṃ paṭikujjhati, tassa. Tattha kuddhanti sampadāne upayogavacanaṃ, kuddhassāti attho. Tikicchantānanti ekavacane bahuvacanaṃ, tikicchantanti attho. Janā maññantīti evarūpaṃ attano ca parassa cāti ubhinnaṃ atthaṃ tikicchantaṃ nipphādentaṃ puggalaṃ ‘‘bālo aya’’nti andhabālaputhujjanā evaṃ maññanti. Ye dhammassa akovidāti ye catusaccadhamme akovidā acchekā, te evaṃ maññantīti attho.
૧૧૭.
117.
પત્તન્તિ અધિગતં એતરહિ અનુભુય્યમાનં કામૂપકરણં પત્તબ્બન્તિ તદેવ અનાગતે અધિગન્તબ્બં અનુભવિતબ્બં, ઉભયમેતં રજાનુકિણ્ણન્તિ તદુભયમ્પિ રાગરજાદીહિ અવકિણ્ણં . આતુરસ્સાતિ રાગાદિકિલેસાતુરસ્સ. અનુસિક્ખતોતિ કિલેસબહુલપુગ્ગલે અનુસિક્ખતો. યે ચ સિક્ખાસારાતિ યે યથાસમાદિન્નં સીલવતાદિસઙ્ખાતં સિક્ખં સારતો ગહેત્વા ઠિતા. તેનાહ – ‘‘સીલં વતં જીવિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ. તત્થ યં ‘‘ન કરોમી’’તિ ઓરમતિ, તં સીલં. યં વેસભોજનકિચ્ચચરણાદિ, તં વતં. જીવિતન્તિ આજીવો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મેથુનવિરતિ. ઉપટ્ઠાનસારાતિ એતેસં સીલાદીનં અનુટ્ઠાનસારા. એતેહિ એવ સંસારસુદ્ધીતિ તાનિ સારતો ગહેત્વા ઠિતાતિ અત્થો.
Pattanti adhigataṃ etarahi anubhuyyamānaṃ kāmūpakaraṇaṃ pattabbanti tadeva anāgate adhigantabbaṃ anubhavitabbaṃ, ubhayametaṃ rajānukiṇṇanti tadubhayampi rāgarajādīhi avakiṇṇaṃ . Āturassāti rāgādikilesāturassa. Anusikkhatoti kilesabahulapuggale anusikkhato. Ye ca sikkhāsārāti ye yathāsamādinnaṃ sīlavatādisaṅkhātaṃ sikkhaṃ sārato gahetvā ṭhitā. Tenāha – ‘‘sīlaṃ vataṃ jīvitaṃ brahmacariya’’nti. Tattha yaṃ ‘‘na karomī’’ti oramati, taṃ sīlaṃ. Yaṃ vesabhojanakiccacaraṇādi, taṃ vataṃ. Jīvitanti ājīvo. Brahmacariyanti methunavirati. Upaṭṭhānasārāti etesaṃ sīlādīnaṃ anuṭṭhānasārā. Etehi eva saṃsārasuddhīti tāni sārato gahetvā ṭhitāti attho.
ઇચ્ચેતે ઉભો અન્તાતિ ઇતિ સીલબ્બતપરામાસમુખેન અત્તકિલમથાનુયોગો, કામેસુ અનવજ્જસઞ્ઞિતામુખેન કામસુખલ્લિકાનુયોગો ચાતિ એતે ઉભો અન્તા. તે ચ ખો યથાક્કમં આયતિં પત્તબ્બે, એતરહિ પત્તે ચ રાગરજાદિઓકિણ્ણે કામગુણે અલ્લીનેહિ કિલેસાતુરાનં અનુસિક્ખન્તેહિ, સયઞ્ચ કિલેસાતુરેહેવ પટિપજ્જિતબ્બા, તતો એવ ચ તે કટસિવડ્ઢના અપરાપરં જરામરણેહિ સિવથિકાય વડ્ઢનસીલા એકન્તેનેવ કટસિં વડ્ઢેન્તિ, સયં વડ્ઢન્તા પરે ચ અન્તદ્વયે સમાદપેન્તા વડ્ઢાપેન્તિ ચાતિ અત્થો.
Iccete ubho antāti iti sīlabbataparāmāsamukhena attakilamathānuyogo, kāmesu anavajjasaññitāmukhena kāmasukhallikānuyogo cāti ete ubho antā. Te ca kho yathākkamaṃ āyatiṃ pattabbe, etarahi patte ca rāgarajādiokiṇṇe kāmaguṇe allīnehi kilesāturānaṃ anusikkhantehi, sayañca kilesātureheva paṭipajjitabbā, tato eva ca te kaṭasivaḍḍhanā aparāparaṃ jarāmaraṇehi sivathikāya vaḍḍhanasīlā ekanteneva kaṭasiṃ vaḍḍhenti, sayaṃ vaḍḍhantā pare ca antadvaye samādapentā vaḍḍhāpenti cāti attho.
ઉભો અન્તે અનભિઞ્ઞાયાતિ યથાવુત્તે ઉભો અન્તે અજાનિત્વા. ઓલીયન્તિ એકેતિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ ઓલીયનતણ્હાભિનિવેસવસેન અવલીયન્તિ એકચ્ચે. અતિધાવન્તિ એકેતિ એકચ્ચે – ‘‘ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ અતિધાવનાભિનિવેસવસેન અતિક્કમન્તિ.
Ubho ante anabhiññāyāti yathāvutte ubho ante ajānitvā. Olīyanti eketi ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti olīyanataṇhābhinivesavasena avalīyanti ekacce. Atidhāvanti eketi ekacce – ‘‘ucchijjati vinassati attā ca loko cā’’ti atidhāvanābhinivesavasena atikkamanti.
ન અમઞ્ઞિંસુ તેસઞ્ચ તણ્હાદિમઞ્ઞનાનં પહીનત્તા. તતો એવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનતો તિવિધમ્પિ વટ્ટં તેસં પઞ્ઞાપનાય નત્થીતિ.
Naamaññiṃsu tesañca taṇhādimaññanānaṃ pahīnattā. Tato eva anupādāparinibbānato tividhampi vaṭṭaṃ tesaṃ paññāpanāya natthīti.
જઞ્ઞાતિ જાનેય્ય. સંયુજેતિ સંયોજેય્ય. માનુસન્તિ મનુસ્સાનં ઇદન્તિ માનુસં, મનુસ્સભવપરિયાપન્નં. કિઞ્હિ તસ્સ સકં હોતીતિ તસ્સ મચ્ચુમુખં પવિસન્તસ્સ સત્તસ્સ કિં અઞ્ઞં સકં નામ અઞ્ઞત્ર કલ્યાણકમ્મતો. કમ્મસ્સકા હિ સત્તા. તેનાહ – ‘‘તસ્મા કરેય્ય કલ્યાણ’’ન્તિઆદિ. તત્થ સમ્પરાયિકન્તિ સમ્પરાયફલનિબ્બત્તકં.
Jaññāti jāneyya. Saṃyujeti saṃyojeyya. Mānusanti manussānaṃ idanti mānusaṃ, manussabhavapariyāpannaṃ. Kiñhi tassa sakaṃ hotīti tassa maccumukhaṃ pavisantassa sattassa kiṃ aññaṃ sakaṃ nāma aññatra kalyāṇakammato. Kammassakā hi sattā. Tenāha – ‘‘tasmā kareyya kalyāṇa’’ntiādi. Tattha samparāyikanti samparāyaphalanibbattakaṃ.
૧૧૮.
118.
ઇમે ધમ્માતિ ઇમે કુસલા વા અકુસલા વા ધમ્મા. એવંગહિતાતિ એવં સમાદિન્ના ઉપ્પાદિતા. ઇદં ફલન્તિ ઇદં ઇટ્ઠવિપાકં અનિટ્ઠવિપાકઞ્ચ ફલં. અયમત્થોતિ અયં વુડ્ઢિ, અયં હાનીતિ અત્થો. અઞ્ઞમ્પિ એવંજાતિયન્તિ એકંસબ્યાકરણીયં વદતિ.
Ime dhammāti ime kusalā vā akusalā vā dhammā. Evaṃgahitāti evaṃ samādinnā uppāditā. Idaṃ phalanti idaṃ iṭṭhavipākaṃ aniṭṭhavipākañca phalaṃ. Ayamatthoti ayaṃ vuḍḍhi, ayaṃ hānīti attho. Aññampi evaṃjātiyanti ekaṃsabyākaraṇīyaṃ vadati.
આકઙ્ખતો ન જાનેય્યુન્તિ તત્થ યેન હેતુના ભગવતો યા આકઙ્ખા, સા અઞ્ઞેસં અવિસયોતિ આહ – ‘‘કિન્તં ભગવા આકઙ્ખતીતિ. ઇદં અવિસજ્જનીય’’ન્તિ.
Ākaṅkhato na jāneyyunti tattha yena hetunā bhagavato yā ākaṅkhā, sā aññesaṃ avisayoti āha – ‘‘kintaṃ bhagavā ākaṅkhatīti. Idaṃ avisajjanīya’’nti.
એત્તકોતિ એતપરિમાણો. સીલક્ખન્ધેતિ સીલક્ખન્ધહેતુ. ‘‘સીલક્ખન્ધેના’’તિપિ પાઠો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇરિયાયન્તિ કાયવચીસમાચારે. પભાવેતિ આનુભાવે. હિતેસિતાયન્તિ મેત્તાય. ઇદ્ધિયન્તિ ઇદ્ધિવિધાય. એત્તકા બુદ્ધગુણા, તે ચ પચ્ચેકં એવંપભાવા. તથા મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ એવમાનુભાવાનિ. અરિયસઙ્ઘો એવંવિધગુણેહિ યુત્તોતિ.
Ettakoti etaparimāṇo. Sīlakkhandheti sīlakkhandhahetu. ‘‘Sīlakkhandhenā’’tipi pāṭho. Sesapadesupi eseva nayo. Iriyāyanti kāyavacīsamācāre. Pabhāveti ānubhāve. Hitesitāyanti mettāya. Iddhiyanti iddhividhāya. Ettakā buddhaguṇā, te ca paccekaṃ evaṃpabhāvā. Tathā maggaphalanibbānāni evamānubhāvāni. Ariyasaṅgho evaṃvidhaguṇehi yuttoti.
તિણ્ણં રતનાનં મહાનુભાવતા ન સબ્બથા અઞ્ઞેસં વિસયો, ભગવતો એવ વિસયોતિ આહ – ‘‘બુદ્ધવિસયો અવિસજ્જનીયો’’તિ. તેન યો અઞ્ઞોપિ અત્થો બુદ્ધવિસયો, સો અવિસજ્જનીયોતિ દસ્સેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો, યં ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૭૭). કતમા પુબ્બા કોટીતિ અવિસજ્જનીયન્તિ ‘‘કતમા પુબ્બા કોટી’’તિ કેનચિ કતં પુચ્છનં અવિસજ્જનીયં. કસ્મા? સંસારસ્સ પુરિમાય કોટિયા અભાવતો. તેનેવાહ – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૧). તત્થ ન પઞ્ઞાયતીતિ ન દિસ્સતિ, ન ઉપલબ્ભતીતિ અત્થો. ન પઞ્ઞાયતીતિ અઞ્ઞસ્સ ઞાણવિસયો ન હોતીતિ પન અત્થં સન્ધાય ‘‘ન પઞ્ઞાયતીતિ સાવકાનં ઞાણવેકલ્લેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અત્તૂપનાયિકાતિ અત્તા ઉપનેતબ્બો એતિસ્સાતિ અત્તૂપનાયિકા. નત્થિ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં અવિજાનનાતિ એતેન પુરિમાય કોટિયા અભાવતો એવ ન પઞ્ઞાયતિ, ન તત્થ ઞાણસ્સ પટિઘાતોતિ દસ્સેતિ.
Tiṇṇaṃ ratanānaṃ mahānubhāvatā na sabbathā aññesaṃ visayo, bhagavato eva visayoti āha – ‘‘buddhavisayo avisajjanīyo’’ti. Tena yo aññopi attho buddhavisayo, so avisajjanīyoti dasseti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘buddhavisayo acinteyyo na cintetabbo, yaṃ cintento ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Katamā pubbā koṭīti avisajjanīyanti ‘‘katamā pubbā koṭī’’ti kenaci kataṃ pucchanaṃ avisajjanīyaṃ. Kasmā? Saṃsārassa purimāya koṭiyā abhāvato. Tenevāha – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyatī’’ti (a. ni. 10.61). Tattha na paññāyatīti na dissati, na upalabbhatīti attho. Na paññāyatīti aññassa ñāṇavisayo na hotīti pana atthaṃ sandhāya ‘‘na paññāyatīti sāvakānaṃ ñāṇavekallenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha attūpanāyikāti attā upanetabbo etissāti attūpanāyikā. Natthi buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanāti etena purimāya koṭiyā abhāvato eva na paññāyati, na tattha ñāṇassa paṭighātoti dasseti.
યં પન અત્થિ, તં અઞ્ઞેસં અપ્પમેય્યમ્પિ ભગવતો ન અપ્પમેય્યન્તિ ભગવતો સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞ્ઞાણતં દસ્સેતું ‘‘યથા ભગવા કોકાલિકં ભિક્ખું આરબ્ભા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અઞ્ઞતરં ભિક્ખુન્તિ નામગોત્તેન અપાકટં. ‘‘કીવ દીઘં નુ ખો, ભન્તે, પદુમે નિરયે આયુપ્પમાણ’’ન્તિ પઞ્હં પુચ્છિત્વા નિસિન્નં એકં ભિક્ખું એવમાહાતિ. એત્થાયં પાઠસેસો – દીઘં ખો, ભિક્ખુ, પદુમે નિરયે આયુપ્પમાણં, તં ન સુકરં સઙ્ખાતું ‘‘એત્તકાનિ વસ્સાની’’તિ વા ‘‘એત્તકાનિ વસ્સસતાની’’તિ વા ‘‘એત્તકાનિ વસ્સસહસ્સાની’’તિ વા ‘‘એત્તકાનિ વસ્સસતસહસ્સાની’’તિ વાતિ. સક્કા પન, ભન્તે, ઉપમા કાતુન્તિ. ‘‘સક્કા ભિક્ખૂ’’તિ ભગવા અવોચ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખુ, વીસતિખારિકો કોસલકો તિલવાહો. તતો પુરિસો વસ્સસતસ્સ વસ્સસતસ્સ અચ્ચયેન એકમેકં તિલં ઉદ્ધરેય્ય. ખિપ્પતરં ખો સો, ભિક્ખુ, વીસતિખારિકો કોસલકો તિલવાહો ઇમિના ઉપક્કમેન પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છેય્ય, ન ત્વેવ એકો અબ્બુદો નિરયો. સેય્યથાપિ, ભિક્ખુ, વીસતિ અબ્બુદા નિરયા, એવમેકો નિરબ્બુદો નિરયોતિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૧; અ॰ નિ॰ ૧૦.૮૯; સુ॰ નિ॰ કોકાલિકસુત્ત).
Yaṃ pana atthi, taṃ aññesaṃ appameyyampi bhagavato na appameyyanti bhagavato sabbattha appaṭihataññāṇataṃ dassetuṃ ‘‘yathā bhagavā kokālikaṃ bhikkhuṃ ārabbhā’’tiādimāha. Tattha aññataraṃ bhikkhunti nāmagottena apākaṭaṃ. ‘‘Kīva dīghaṃ nu kho, bhante, padume niraye āyuppamāṇa’’nti pañhaṃ pucchitvā nisinnaṃ ekaṃ bhikkhuṃ evamāhāti. Etthāyaṃ pāṭhaseso – dīghaṃ kho, bhikkhu, padume niraye āyuppamāṇaṃ, taṃ na sukaraṃ saṅkhātuṃ ‘‘ettakāni vassānī’’ti vā ‘‘ettakāni vassasatānī’’ti vā ‘‘ettakāni vassasahassānī’’ti vā ‘‘ettakāni vassasatasahassānī’’ti vāti. Sakkā pana, bhante, upamā kātunti. ‘‘Sakkā bhikkhū’’ti bhagavā avoca. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsatikhāriko kosalako tilavāho. Tato puriso vassasatassa vassasatassa accayena ekamekaṃ tilaṃ uddhareyya. Khippataraṃ kho so, bhikkhu, vīsatikhāriko kosalako tilavāho iminā upakkamena parikkhayaṃ pariyādānaṃ gaccheyya, na tveva eko abbudo nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati abbudā nirayā, evameko nirabbudo nirayotiādi (saṃ. ni. 1.181; a. ni. 10.89; su. ni. kokālikasutta).
તત્થ વીસતિખારિકોતિ માગધકેન પત્થેન ચત્તારો પત્થા કોસલરટ્ઠે એકો પત્થો હોતિ. તેન પત્થેન ચત્તારો પત્થા આળ્હકં, ચત્તારિ આળ્હકાનિ દોણં, ચતુદોણા માનિકા, ચતુમાનિકા ખારી. તાય ખારિયા વીસતિખારિકો તિલવાહો. તિલવાહોતિ તિલસકટં. અબ્બુદો નિરયોતિ અબ્બુદો નામ એકો પચ્ચેકનિરયો નત્થિ, અવીચિમ્હિ એવ પન અબ્બુદગણનાય પચ્ચનોકાસો ‘‘અબ્બુદો નિરયો’’તિ વુત્તો. એસ નયો નિરબ્બુદાદીસુપિ.
Tattha vīsatikhārikoti māgadhakena patthena cattāro patthā kosalaraṭṭhe eko pattho hoti. Tena patthena cattāro patthā āḷhakaṃ, cattāri āḷhakāni doṇaṃ, catudoṇā mānikā, catumānikā khārī. Tāya khāriyā vīsatikhāriko tilavāho. Tilavāhoti tilasakaṭaṃ. Abbudo nirayoti abbudo nāma eko paccekanirayo natthi, avīcimhi eva pana abbudagaṇanāya paccanokāso ‘‘abbudo nirayo’’ti vutto. Esa nayo nirabbudādīsupi.
તત્થ વસ્સગણનાપિ એવં વેદિતબ્બા – યથા હિ સતંસતસહસ્સાનિ કોટિ હોતિ. એવં સતંસતસહસ્સકોટિયો પકોટિ નામ. સતંસતસહસ્સપકોટિયો કોટિપકોટિ નામ. સતંસતસહસ્સકોટિપકોટિયો નહુતં. સતંસતસહસ્સનહુતાનિ નિન્નહુતં. સતંસતસહસ્સાનિ નિન્નહુતાનિ એકો અબ્બુદો. તતો વીસતિગુણો નિરબ્બુદો. એસ નયો સબ્બત્થ. અયઞ્ચ ગણના અપરિચિતાનં દુક્કરાતિ વુત્તં – ‘‘તં ન સુકરં સઙ્ખાતુ’’ન્તિ. કેચિ પન ‘‘તત્થ તત્થ પરિદેવનાનત્તેન કમ્મકારણનાનત્તેનપિ ઇમાનિ નામાનિ લદ્ધાની’’તિ વદન્તિ. અપરે ‘‘સીતનરકા એતે’’તિ. ચિત્તં આઘાતેત્વાતિ ચિત્તં પદૂસેત્વા.
Tattha vassagaṇanāpi evaṃ veditabbā – yathā hi sataṃsatasahassāni koṭi hoti. Evaṃ sataṃsatasahassakoṭiyo pakoṭi nāma. Sataṃsatasahassapakoṭiyo koṭipakoṭi nāma. Sataṃsatasahassakoṭipakoṭiyo nahutaṃ. Sataṃsatasahassanahutāni ninnahutaṃ. Sataṃsatasahassāni ninnahutāni eko abbudo. Tato vīsatiguṇo nirabbudo. Esa nayo sabbattha. Ayañca gaṇanā aparicitānaṃ dukkarāti vuttaṃ – ‘‘taṃ na sukaraṃ saṅkhātu’’nti. Keci pana ‘‘tattha tattha paridevanānattena kammakāraṇanānattenapi imāni nāmāni laddhānī’’ti vadanti. Apare ‘‘sītanarakā ete’’ti. Cittaṃ āghātetvāti cittaṃ padūsetvā.
૧૧૯.
119.
કથં જિનોતિ પકારપુચ્છા. કેન જિનોતિ કારણપુચ્છા. કેન કારણેન કેન હેતુના કાય પટિપત્તિયા જિનોતિ પુચ્છતિ. કથન્તિ પન કેન પકારેન કિં અતીતાનં, ઉદાહુ અનાગતાનં પચ્ચુપ્પન્નાનં કિલેસાનં પહાનેન જિનોતિ પુચ્છતિ, તસ્મા તં ‘‘વિસજ્જનીય’’ન્તિ વુત્તં. કતમો જિનોતિ કિં રૂપં જિનો, ઉદાહુ વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં જિનો. રૂપાદિવિનિમુત્તો વા અઞ્ઞો જિનો, યો ‘‘અત્તા’’તિ વુચ્ચતીતિ ઇમમત્થં સન્ધાયાહ ‘‘અવિસજ્જનીય’’ન્તિ. કિત્તકોતિ પમાણતો કિંપરિમાણો.
Kathaṃ jinoti pakārapucchā. Kena jinoti kāraṇapucchā. Kena kāraṇena kena hetunā kāya paṭipattiyā jinoti pucchati. Kathanti pana kena pakārena kiṃ atītānaṃ, udāhu anāgatānaṃ paccuppannānaṃ kilesānaṃ pahānena jinoti pucchati, tasmā taṃ ‘‘visajjanīya’’nti vuttaṃ. Katamo jinoti kiṃ rūpaṃ jino, udāhu vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ jino. Rūpādivinimutto vā añño jino, yo ‘‘attā’’ti vuccatīti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘avisajjanīya’’nti. Kittakoti pamāṇato kiṃparimāṇo.
અત્થિ તથાગતોતિ અત્થિ સત્તો. ય્વાયમાયસ્મા ‘‘એવંનામો એવંગોત્તો’’તિ પઞ્ચક્ખન્ધે ઉપાદાય પઞ્ઞપીયતિ, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અધિપ્પેતત્તા વુત્તં ‘‘વિસજ્જનીય’’ન્તિ. રૂપં તથાગતોતિ રૂપં અત્તાતિ સક્કાયદિટ્ઠિવસેન પુચ્છતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અવિસજ્જનીય’’ન્તિ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
Atthitathāgatoti atthi satto. Yvāyamāyasmā ‘‘evaṃnāmo evaṃgotto’’ti pañcakkhandhe upādāya paññapīyati, tassa puggalassa adhippetattā vuttaṃ ‘‘visajjanīya’’nti. Rūpaṃ tathāgatoti rūpaṃ attāti sakkāyadiṭṭhivasena pucchatīti katvā vuttaṃ ‘‘avisajjanīya’’nti. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo.
૧૨૦.
120.
બાલં પીઠસમારુળ્હન્તિઆદીનિ સામિઅત્થે ઉપયોગવચનાનિ. કાયેન દુચ્ચરિતાનીતિ કાયેન દુટ્ઠુ કતાનિ. ઓલબ્ભન્તીતિ અવલમ્બન્તિ અવત્થરિયન્તિ. સેસપદદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. ઓલમ્બનાદિઆકારેન હિ તાનિ ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા એવં વુત્તં. મહતન્તિ મહન્તાનં. પથવિયં ઓલમ્બન્તીતિ પથવિતલે પત્થરન્તિ. સેસપદદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. પત્થરણાકારોયેવ હેસ. તત્ર, ભિક્ખવે, બાલસ્સાતિ તસ્મિં ઉપટ્ઠહનાકારે બાલસ્સ એવં હોતિ.
Bālaṃ pīṭhasamāruḷhantiādīni sāmiatthe upayogavacanāni. Kāyena duccaritānīti kāyena duṭṭhu katāni. Olabbhantīti avalambanti avatthariyanti. Sesapadadvayaṃ tasseva vevacanaṃ. Olambanādiākārena hi tāni upaṭṭhahanti, tasmā evaṃ vuttaṃ. Mahatanti mahantānaṃ. Pathaviyaṃ olambantīti pathavitale pattharanti. Sesapadadvayaṃ tasseva vevacanaṃ. Pattharaṇākāroyeva hesa. Tatra, bhikkhave, bālassāti tasmiṃ upaṭṭhahanākāre bālassa evaṃ hoti.
લાભા વો, ભિક્ખવેતિ ભિક્ખવે, યે ઇમે તુમ્હેહિ પટિલદ્ધા મનુસ્સત્તસદ્ધાપટિલાભાદયો, લાભા વો તુમ્હાકં લાભા એવ. સુલદ્ધન્તિ યમ્પિદં પબ્બજિત્વા ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિસમ્પાદનં લદ્ધં, તમ્પિ સુલદ્ધં. ખણો વો પટિલદ્ધોતિ અટ્ઠઅક્ખણવજ્જિતો નવમોયં ખણો પટિલદ્ધો મગ્ગબ્રહ્મચરિયવાસાય. ‘‘દિટ્ઠા મયા’’તિઆદિના એકદેસનિદસ્સનેન અટ્ઠ અક્ખણે વિભાવેતિ.
Lābhāvo, bhikkhaveti bhikkhave, ye ime tumhehi paṭiladdhā manussattasaddhāpaṭilābhādayo, lābhā vo tumhākaṃ lābhā eva. Suladdhanti yampidaṃ pabbajitvā catupārisuddhisīlādisampādanaṃ laddhaṃ, tampi suladdhaṃ. Khaṇo vo paṭiladdhoti aṭṭhaakkhaṇavajjito navamoyaṃ khaṇo paṭiladdho maggabrahmacariyavāsāya. ‘‘Diṭṭhā mayā’’tiādinā ekadesanidassanena aṭṭha akkhaṇe vibhāveti.
૧૨૧.
121.
યહિં યહિન્તિ યં યં દુગ્ગતિં યો ગચ્છતિ. સો નં અધમ્મોતિ યો અધમ્મો તેન ચરિતો, સો નં અધમ્મચારિં પુગ્ગલં. હનાતીતિ બાધતિ.
Yahiṃ yahinti yaṃ yaṃ duggatiṃ yo gacchati. So naṃ adhammoti yo adhammo tena carito, so naṃ adhammacāriṃ puggalaṃ. Hanātīti bādhati.
અપ્પેસક્ખતાતિ અપ્પાનુભાવતા. દુબ્બણ્ણતાતિ વિરૂપતા બીભચ્છતા. દુપ્પઞ્ઞતાતિ નિપ્પઞ્ઞતા અહેતુકપટિસન્ધિવસેન એળમૂગતા.
Appesakkhatāti appānubhāvatā. Dubbaṇṇatāti virūpatā bībhacchatā. Duppaññatāti nippaññatā ahetukapaṭisandhivasena eḷamūgatā.
૧૨૨.
122.
વાચાનુરક્ખીતિ ચતુન્નં વચીદુચ્ચરિતાનં પરિવજ્જનેન વાચાનુરક્ખી. અભિજ્ઝાદીનં અનુપ્પાદનેન મનસા સુટ્ઠુ સંવુતો. પાણાતિપાતાદયો પજહન્તો કાયેન ચ અકુસલં ન કયિરા, એતે તયો કમ્મપથે વિસોધયે. એવં વિસોધેન્તો હિ સીલક્ખન્ધાદીનં એસકેહિ બુદ્ધાદીહિ ઇસીહિ પવેદિતં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં આરાધેય્યાતિ. દુક્કટન્તિ કાયેન વાચાય મનસા ચ દુક્કટં સાવજ્જં દુક્ખુદ્રયં દુગ્ગતિસંવત્તનિયં કમ્મં યસ્સ નત્થિ. સંવુતં તીહિ ઠાનેહીતિ એતેહિ તીહિ કારણેહિ કાયદુચ્ચરિતાદીનં પવેસનિવારણતો પિહિતં, તં અહં ‘‘બ્રાહ્મણ’’ન્તિ વદામીતિ.
Vācānurakkhīti catunnaṃ vacīduccaritānaṃ parivajjanena vācānurakkhī. Abhijjhādīnaṃ anuppādanena manasā suṭṭhu saṃvuto. Pāṇātipātādayo pajahanto kāyena ca akusalaṃ na kayirā, ete tayo kammapathe visodhaye. Evaṃ visodhento hi sīlakkhandhādīnaṃ esakehi buddhādīhi isīhi paveditaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ ārādheyyāti. Dukkaṭanti kāyena vācāya manasā ca dukkaṭaṃ sāvajjaṃ dukkhudrayaṃ duggatisaṃvattaniyaṃ kammaṃ yassa natthi. Saṃvutaṃ tīhiṭhānehīti etehi tīhi kāraṇehi kāyaduccaritādīnaṃ pavesanivāraṇato pihitaṃ, taṃ ahaṃ ‘‘brāhmaṇa’’nti vadāmīti.
અચ્ચન્તદુસ્સીલ્યન્તિ એકન્તદુસ્સીલભાવો. ગિહી વાપિ જાતિતો પટ્ઠાય દસ અકુસલકમ્મપથે કરોન્તો, પબ્બજિતો વાપિ ઉપસમ્પન્નદિવસતો પટ્ઠાય ગરુકાપત્તિં આપજ્જમાનો અચ્ચન્તદુસ્સીલો નામ. ઇધ પન યો દ્વીસુ તીસુ અત્તભાવેસુ દુસ્સીલો, તસ્સ ગતિયા આગતં દુસ્સીલભાવં સન્ધાયેતં વુત્તં. દુસ્સીલભાવોતિ ચેત્થ દુસ્સીલસ્સ છ દ્વારાનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્ના તણ્હા વેદિતબ્બા. માલુવા સાલમિવોત્થતન્તિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ તં તણ્હાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં. યથા નામ માલુવા સાલં ઓત્થતં દેવે વસ્સન્તે પત્તેહિ ઉદકં પટિચ્છિત્વા સંભઞ્જનવસેન સબ્બત્થકમેવ પરિયોનન્ધતિ, એવં અત્તભાવં ઓત્થતં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં સો માલુવાય સંભઞ્જિત્વા ભૂમિયં પાતિયમાનો રુક્ખો વિય તાય દુસ્સીલ્યસઙ્ખાતાય તણ્હાય સંભઞ્જિત્વા અપાયેસુ પાતિયમાનો, યથા નં અનત્થકામો દિસો ઇચ્છતિ, તથા અત્તાનં કરોતિ નામાતિ અત્થો.
Accantadussīlyanti ekantadussīlabhāvo. Gihī vāpi jātito paṭṭhāya dasa akusalakammapathe karonto, pabbajito vāpi upasampannadivasato paṭṭhāya garukāpattiṃ āpajjamāno accantadussīlo nāma. Idha pana yo dvīsu tīsu attabhāvesu dussīlo, tassa gatiyā āgataṃ dussīlabhāvaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Dussīlabhāvoti cettha dussīlassa cha dvārāni nissāya uppannā taṇhā veditabbā. Māluvā sālamivotthatanti yassa puggalassa taṃ taṇhāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ. Yathā nāma māluvā sālaṃ otthataṃ deve vassante pattehi udakaṃ paṭicchitvā saṃbhañjanavasena sabbatthakameva pariyonandhati, evaṃ attabhāvaṃ otthataṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ so māluvāya saṃbhañjitvā bhūmiyaṃ pātiyamāno rukkho viya tāya dussīlyasaṅkhātāya taṇhāya saṃbhañjitvā apāyesu pātiyamāno, yathā naṃ anatthakāmo diso icchati, tathā attānaṃ karoti nāmāti attho.
‘‘અત્તના હિ કત’’ન્તિ ગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – યથા પાસાણમયં પાસાણસમ્ભવં વજિરં તમેવ અસ્મમયં મણિં અત્તનો ઉટ્ઠાનટ્ઠાનસઙ્ખાતં પાસાણમણિં ખાયિત્વા છિદ્દાછિદ્દં ખણ્ડાખણ્ડં કત્વા અપરિભોગં કરોતિ, એવમેવં અત્તના કતં અત્તનિ જાતં અત્તસમ્ભવં પાપં દુમ્મેધં નિપ્પઞ્ઞં પુગ્ગલં ચતૂસુ અપાયેસુ અભિમત્થતિ કન્તતિ વિદ્ધંસેતીતિ.
‘‘Attanā hi kata’’nti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – yathā pāsāṇamayaṃ pāsāṇasambhavaṃ vajiraṃ tameva asmamayaṃ maṇiṃ attano uṭṭhānaṭṭhānasaṅkhātaṃ pāsāṇamaṇiṃ khāyitvā chiddāchiddaṃ khaṇḍākhaṇḍaṃ katvā aparibhogaṃ karoti, evamevaṃ attanā kataṃ attani jātaṃ attasambhavaṃ pāpaṃ dummedhaṃ nippaññaṃ puggalaṃ catūsu apāyesu abhimatthati kantati viddhaṃsetīti.
નિસેવિયાતિ કત્વા. ગરહાતિ ગારય્હા. બાલમતીતિ મન્દબુદ્ધિનો. ખયા ચ કમ્મસ્સાતિ કમ્મક્ખયકરઞાણેન કમ્મસ્સ ખેપનતો. વિમુત્તચેતસોતિ સમુચ્છેદવિમુત્તિયા પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા ચ વિમુત્તચિત્તો. નિબ્બન્તિ તે જોતિરિવિન્ધનક્ખયાતિ યથા નામ અનુપાદાનો જાતવેદો નિબ્બાયતિ, એવમેવં અભિસઙ્ખારસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ અનવસેસક્ખયા નિબ્બાયતિ.
Niseviyāti katvā. Garahāti gārayhā. Bālamatīti mandabuddhino. Khayā ca kammassāti kammakkhayakarañāṇena kammassa khepanato. Vimuttacetasoti samucchedavimuttiyā paṭippassaddhivimuttiyā ca vimuttacitto. Nibbanti te jotirivindhanakkhayāti yathā nāma anupādāno jātavedo nibbāyati, evamevaṃ abhisaṅkhārassa viññāṇassa anavasesakkhayā nibbāyati.
૧૨૩.
123.
‘‘યથાપિ ભમરો’’તિ ગાથાયં ભમરોતિ યા કાચિ મધુકરજાતિ. પુપ્ફન્તિ પુપ્ફારામે ચરન્તો પુપ્ફઞ્ચ તસ્સ વણ્ણઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ અહેઠયં અહેઠયન્તો અવિનાસેન્તો ચરતીતિ અત્થો. એવં ચરિત્વા ચ પલેતિ રસમાદાયાતિ યાવદત્થં રસં પિવિત્વા અપરમ્પિ મધુકરણત્થાય રસં ગહેત્વા ડેતિ. સો એકં વનગહનં અજ્ઝોગાહેત્વા રુક્ખસુસિરાદીસુ તં રજમિસ્સકં રસં ઠપેત્વા અનુપુબ્બેન મધુરરસં મધું કરોતિ, ન તસ્સ પુપ્ફારામે ચરિતપચ્ચયા પુપ્ફં વા તસ્સ વણ્ણો વા ગન્ધો વા વિનસ્સતિ, અથ ખો પુપ્ફં પાકતિકમેવ હોતિ. એવં ગામે મુની ચરેતિ એવં સેક્ખો અસેક્ખો વા અનગારિયમુનિ કુલપટિપાટિયા ગામે ભિક્ખં ગણ્હન્તો ચરેય્યાતિ અત્થો. ન હિ તસ્સ ગામે ચરણપચ્ચયા સદ્ધાહાનિ વા ભોગહાનિ વા હોતિ, સદ્ધાપિ ભોગાપિ પાકતિકાવ હોન્તિ. એવં ચરિત્વા ચ પન ગામતો નિક્ખમિત્વા બહિગામે ઉદકફાસુકટ્ઠાને સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞપેત્વા નિસિન્નો અક્ખભઞ્જન- (મિ॰ પ॰ ૬.૧.૨) વણલેપનપુત્તમંસૂપમવસેન (મિ॰ પ॰ ૬.૧.૨; સં॰ નિ॰ ૨.૬૩) પચ્ચવેક્ખન્તો પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથારૂપં વનસણ્ડં અનુપવિસિત્વા અજ્ઝત્તિકકમ્મટ્ઠાનં સમ્મસન્તો મગ્ગફલાનિ હત્થગતાનેવ કરોતિ. અસેક્ખમુનિ પન દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુઞ્જતિ. અયમસ્સ ભમરેન મધુકરેન સરિક્ખતા. ખીણાસવો પનેત્થ અધિપ્પેતોતિ.
‘‘Yathāpi bhamaro’’ti gāthāyaṃ bhamaroti yā kāci madhukarajāti. Pupphanti pupphārāme caranto pupphañca tassa vaṇṇañca gandhañca aheṭhayaṃ aheṭhayanto avināsento caratīti attho. Evaṃ caritvā ca paleti rasamādāyāti yāvadatthaṃ rasaṃ pivitvā aparampi madhukaraṇatthāya rasaṃ gahetvā ḍeti. So ekaṃ vanagahanaṃ ajjhogāhetvā rukkhasusirādīsu taṃ rajamissakaṃ rasaṃ ṭhapetvā anupubbena madhurarasaṃ madhuṃ karoti, na tassa pupphārāme caritapaccayā pupphaṃ vā tassa vaṇṇo vā gandho vā vinassati, atha kho pupphaṃ pākatikameva hoti. Evaṃ gāme munī careti evaṃ sekkho asekkho vā anagāriyamuni kulapaṭipāṭiyā gāme bhikkhaṃ gaṇhanto careyyāti attho. Na hi tassa gāme caraṇapaccayā saddhāhāni vā bhogahāni vā hoti, saddhāpi bhogāpi pākatikāva honti. Evaṃ caritvā ca pana gāmato nikkhamitvā bahigāme udakaphāsukaṭṭhāne saṅghāṭiṃ paññapetvā nisinno akkhabhañjana- (mi. pa. 6.1.2) vaṇalepanaputtamaṃsūpamavasena (mi. pa. 6.1.2; saṃ. ni. 2.63) paccavekkhanto piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā tathārūpaṃ vanasaṇḍaṃ anupavisitvā ajjhattikakammaṭṭhānaṃ sammasanto maggaphalāni hatthagatāneva karoti. Asekkhamuni pana diṭṭhadhammasukhavihāramanuyuñjati. Ayamassa bhamarena madhukarena sarikkhatā. Khīṇāsavo panettha adhippetoti.
પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતીતિ યો નં પાતિ રક્ખતિ, તં મોક્ખેતિ મોચેતિ આપાયિકાદીહિ દુક્ખેહીતિ પાતિમોક્ખો. સો એવ કાયિકવાચસિકસ્સ વીતિક્કમસ્સ સંવરણતો પિદહનતો સંવરો. તેન પાતિમોક્ખસંવરેન સંવુતો સમન્નાગતો હુત્વા સબ્બિરિયાપથેસુ ચરતિ. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ આચારેન ચ ગોચરેન ચ સમ્પન્નો. અણુમત્તેસૂતિ અપ્પમત્તકેસુ. વજ્જેસૂતિ અકુસલધમ્મેસુ. ભયદસ્સાવીતિ ભયં દસ્સી. સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખાપદેસુ યં કિઞ્ચિ સિક્ખિતબ્બં, તં સબ્બં સમ્મા આદિયિત્વા સિક્ખતિ.
Pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharatīti yo naṃ pāti rakkhati, taṃ mokkheti moceti āpāyikādīhi dukkhehīti pātimokkho. So eva kāyikavācasikassa vītikkamassa saṃvaraṇato pidahanato saṃvaro. Tena pātimokkhasaṃvarena saṃvuto samannāgato hutvā sabbiriyāpathesu carati. Ācāragocarasampannoti ācārena ca gocarena ca sampanno. Aṇumattesūti appamattakesu. Vajjesūti akusaladhammesu. Bhayadassāvīti bhayaṃ dassī. Samādāya sikkhati sikkhāpadesūti sikkhāpadesu yaṃ kiñci sikkhitabbaṃ, taṃ sabbaṃ sammā ādiyitvā sikkhati.
કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતો, કુસલેન પરિસુદ્ધાજીવોતિ એત્થ આચારગોચરગ્ગહણેનેવ કુસલે કાયકમ્મે વચીકમ્મે ચ ગહિતેપિ યસ્મા ઇદં આજીવપારિસુદ્ધિસીલં ન આકાસાદીસુ ઉપ્પજ્જતિ, કાયવચીદ્વારેસુ એવ પન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તસ્સ ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનત્થં ‘‘કાયવચીકમ્મેન સમન્નાગતો, કુસલેના’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તેન સમન્નાગતો, તસ્મા પરિસુદ્ધાજીવો, આજીવપારિસુદ્ધિપિ સીલમેવાતિ દસ્સનત્થં એતં વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કતમે ચ થપતિ કુસલા સીલા? કુસલં કાયકમ્મં કુસલં વચીકમ્મં, પરિસુદ્ધં આજીવમ્પિ ખો અહં થપતિ સીલસ્મિં વદામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૫). આરદ્ધવીરિયોતિ યસ્સ કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ વીરિયં આરદ્ધં હોતિ, સો ‘‘આરદ્ધવીરિયો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ યો ગણસઙ્ગણિકં વિનોદેત્વા ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ અટ્ઠઆરમ્ભવત્થુવસેન એકકો હોતિ, તસ્સ કાયિકં વીરિયં આરદ્ધં નામ હોતિ. યો ચિત્તસઙ્ગણિકં વિનોદેત્વા અટ્ઠસમાપત્તિવસેન એકકો હોતિ, ગમનાદીસુ ઉપ્પન્નકિલેસં ઉપ્પન્નટ્ઠાનેયેવ નિગ્ગણ્હિત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેતિ, તસ્સ ચેતસિકં વીરિયં આરદ્ધં નામ હોતિ. એવં આરદ્ધવીરિયો. થામવાતિ ઠિતિમા. દળ્હપરક્કમોતિ થિરપરક્કમો. અનિક્ખિત્તધુરો…પે॰… સચ્છિકિરિયાયાતિ સંકિલેસધમ્માનં પહાનત્થં વોદાનધમ્માનં સમ્પાદનત્થં , પચ્ચક્ખકરણત્થઞ્ચ ધુરં અનિક્ખિપિત્વા વીરિયં ઉસ્સુક્કાપેન્તો વિહરતિ. પઞ્ઞવાતિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયબ્બયપરિગ્ગાહિકાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. તેનાહ ‘‘ઉદયત્થગામિનિયા’’તિ.
Kāyakammavacīkammena samannāgato, kusalena parisuddhājīvoti ettha ācāragocaraggahaṇeneva kusale kāyakamme vacīkamme ca gahitepi yasmā idaṃ ājīvapārisuddhisīlaṃ na ākāsādīsu uppajjati, kāyavacīdvāresu eva pana uppajjati, tasmā tassa uppattidvāradassanatthaṃ ‘‘kāyavacīkammena samannāgato, kusalenā’’ti vuttaṃ. Yasmā pana tena samannāgato, tasmā parisuddhājīvo, ājīvapārisuddhipi sīlamevāti dassanatthaṃ etaṃ vuttaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘katame ca thapati kusalā sīlā? Kusalaṃ kāyakammaṃ kusalaṃ vacīkammaṃ, parisuddhaṃ ājīvampi kho ahaṃ thapati sīlasmiṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 2.265). Āraddhavīriyoti yassa kāyikaṃ cetasikañca vīriyaṃ āraddhaṃ hoti, so ‘‘āraddhavīriyo’’ti vuccati. Tattha yo gaṇasaṅgaṇikaṃ vinodetvā catūsu iriyāpathesu aṭṭhaārambhavatthuvasena ekako hoti, tassa kāyikaṃ vīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti. Yo cittasaṅgaṇikaṃ vinodetvā aṭṭhasamāpattivasena ekako hoti, gamanādīsu uppannakilesaṃ uppannaṭṭhāneyeva niggaṇhitvā jhānaṃ nibbatteti, tassa cetasikaṃ vīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti. Evaṃ āraddhavīriyo. Thāmavāti ṭhitimā. Daḷhaparakkamoti thiraparakkamo. Anikkhittadhuro…pe… sacchikiriyāyāti saṃkilesadhammānaṃ pahānatthaṃ vodānadhammānaṃ sampādanatthaṃ , paccakkhakaraṇatthañca dhuraṃ anikkhipitvā vīriyaṃ ussukkāpento viharati. Paññavāti pañcannaṃ khandhānaṃ udayabbayapariggāhikāya paññāya samannāgato. Tenāha ‘‘udayatthagāminiyā’’ti.
નત્થિ પુત્તસમં પેમન્તિ માતાપિતરો વિરૂપેપિ અત્તનો પુત્તકે સુવણ્ણબિમ્બકં વિય મઞ્ઞન્તિ માલાગુળે વિય સીસાદીસુ કત્વા પરિહરમાના. તેહિ ઉહદિતાપિ ઓમુત્તિતાપિ ગન્ધવિલેપનં પટિચ્છન્તા વિય સોમનસ્સં આપજ્જન્તિ. તેનાહ – ‘‘નત્થિ પુત્તસમં પેમ’’ન્તિ. પુત્તપેમેન સમં પેમં નામ નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. ગોસમિતન્તિ ગોહિ સમં ગોધનસદિસં અઞ્ઞં ધનં નામ નત્થિ. સૂરિયસમા આભાતિ સૂરિયાભાય સમા અઞ્ઞા આભા નામ નત્થિ. સમુદ્દપરમાતિ યે કેચિ અઞ્ઞે સરા નામ, સબ્બે તે સમુદ્દપરમા. સમુદ્દો તેસં ઉત્તમો, સમુદ્દસદિસં અઞ્ઞં ઉદકં નિદાનં નામ નત્થિ ભગવાતિ વદતિ.
Natthi puttasamaṃ pemanti mātāpitaro virūpepi attano puttake suvaṇṇabimbakaṃ viya maññanti mālāguḷe viya sīsādīsu katvā pariharamānā. Tehi uhaditāpi omuttitāpi gandhavilepanaṃ paṭicchantā viya somanassaṃ āpajjanti. Tenāha – ‘‘natthi puttasamaṃ pema’’nti. Puttapemena samaṃ pemaṃ nāma natthīti vuttaṃ hoti. Gosamitanti gohi samaṃ godhanasadisaṃ aññaṃ dhanaṃ nāma natthi. Sūriyasamā ābhāti sūriyābhāya samā aññā ābhā nāma natthi. Samuddaparamāti ye keci aññe sarā nāma, sabbe te samuddaparamā. Samuddo tesaṃ uttamo, samuddasadisaṃ aññaṃ udakaṃ nidānaṃ nāma natthi bhagavāti vadati.
યસ્મા પન અત્તપેમેન સમં પેમં નત્થિ. માતાપિતરો હિ છડ્ડેત્વાપિ પુત્તધીતરો અપોસેત્વા અત્તાનમેવ પોસેન્તિ. ધઞ્ઞેન ચ સમં ધનં નામ નત્થિ. તથારૂપે હિ કાલે હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનિપિ ગોમહિંસાદીનિપિ ધઞ્ઞગ્ગહણત્થં ધઞ્ઞસામિકાનમેવ સન્તિકં ગહેત્વા ગચ્છન્તિ. પઞ્ઞાય ચ સમા આભા નામ નત્થિ. સૂરિયાદયો હિ એકદેસંયેવ ઓભાસેન્તિ, પચ્ચુપ્પન્નમેવ ચ તમં વિનોદેન્તિ, પઞ્ઞા પન દસસહસ્સિમ્પિ લોકધાતું એકપજ્જોતં કાતું સક્કોતિ, અતીતંસાદિપટિચ્છાદકઞ્ચ તમં વિધમતિ. મેઘવુટ્ઠિયા ચ સમો સરો નામ નત્થિ. નદી વા હિ હોતુ તળાકાદીનિ વા, વુટ્ઠિસમો સરો નામ નત્થિ. મેઘવુટ્ઠિયા હિ પચ્છિન્નાય મહાસમુદ્દે અઙ્ગુલિપબ્બતેમનમત્તમ્પિ ઉદકં ન હોતિ, વુટ્ઠિયા પન પવત્તમાનાય યાવ આભસ્સરભવનાપિ એકોદકં હોતિ. તસ્મા ભગવા દેવતાવચનં પટિક્ખિપનવસેન પટિગાથં વદન્તો ‘‘નત્થિ અત્તસમં પેમ’’ન્તિઆદિમાહ.
Yasmā pana attapemena samaṃ pemaṃ natthi. Mātāpitaro hi chaḍḍetvāpi puttadhītaro aposetvā attānameva posenti. Dhaññena ca samaṃ dhanaṃ nāma natthi. Tathārūpe hi kāle hiraññasuvaṇṇādīnipi gomahiṃsādīnipi dhaññaggahaṇatthaṃ dhaññasāmikānameva santikaṃ gahetvā gacchanti. Paññāya ca samā ābhā nāma natthi. Sūriyādayo hi ekadesaṃyeva obhāsenti, paccuppannameva ca tamaṃ vinodenti, paññā pana dasasahassimpi lokadhātuṃ ekapajjotaṃ kātuṃ sakkoti, atītaṃsādipaṭicchādakañca tamaṃ vidhamati. Meghavuṭṭhiyā ca samo saro nāma natthi. Nadī vā hi hotu taḷākādīni vā, vuṭṭhisamo saro nāma natthi. Meghavuṭṭhiyā hi pacchinnāya mahāsamudde aṅgulipabbatemanamattampi udakaṃ na hoti, vuṭṭhiyā pana pavattamānāya yāva ābhassarabhavanāpi ekodakaṃ hoti. Tasmā bhagavā devatāvacanaṃ paṭikkhipanavasena paṭigāthaṃ vadanto ‘‘natthi attasamaṃ pema’’ntiādimāha.
૧૨૪.
124.
કિંસૂધ ભીતાતિ કિં નુ ભીતા. મગ્ગો ચનેકાયતનો પવુત્તોતિ અટ્ઠતિંસારમ્મણવસેન અનેકેહિ કારણેહિ મગ્ગો કથિતો, એવં સન્તે કિસ્સ ભીતા હુત્વા અયં જનતા દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો અગ્ગહેસીતિ વદતિ. ભૂરિપઞ્ઞાતિ બહુપઞ્ઞ ઉસ્સન્નપઞ્ઞ. પરલોકં ન ભાયેતિ ઇમસ્મા લોકા પરલોકં ગચ્છન્તો ન ભાયેય્ય.
Kiṃsūdha bhītāti kiṃ nu bhītā. Maggo canekāyatano pavuttoti aṭṭhatiṃsārammaṇavasena anekehi kāraṇehi maggo kathito, evaṃ sante kissa bhītā hutvā ayaṃ janatā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo aggahesīti vadati. Bhūripaññāti bahupañña ussannapañña. Paralokaṃ na bhāyeti imasmā lokā paralokaṃ gacchanto na bhāyeyya.
પણિધાયાતિ ઠપેત્વા. ઘરમાવસન્તોતિ અનાથપિણ્ડિકાદયો વિય બહ્વન્નપાને ઘરે વસન્તો. સંવિભાગીતિ અચ્છરાય ગહિતમ્પિ નખેન ફાલેત્વા પરસ્સ દત્વાવ ભુઞ્જનસીલો. વદઞ્ઞૂતિ યાચકાનં યાચનવસેન વુત્તવચનઞ્ઞૂ, વચનીયો વા. એત્થ ચ વાચન્તિ ચત્તારિ વચીસુચરિતાનિ ગહિતાનિ. મનન્તિ તીણિ મનોસુચરિતાનિ. કાયેનાતિ તીણિ કાયસુચરિતાનિ. ઇમે દસ કુસલકમ્મપથા પુબ્બસુદ્ધિઅઙ્ગં નામ. ‘‘બહ્વન્નપાનં ઘરમાવસન્તો’’તિ ઇમિના યઞ્ઞઉપક્ખરો ગહિતો. સદ્ધોતિ એકં અઙ્ગં, મુદૂતિ એકં, સંવિભાગીતિ એકં, વદઞ્ઞૂતિ એકન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ સન્ધાય ‘‘એતેસુ ધમ્મેસુ ઠિતો ચતૂસૂ’’તિ આહ.
Paṇidhāyāti ṭhapetvā. Gharamāvasantoti anāthapiṇḍikādayo viya bahvannapāne ghare vasanto. Saṃvibhāgīti accharāya gahitampi nakhena phāletvā parassa datvāva bhuñjanasīlo. Vadaññūti yācakānaṃ yācanavasena vuttavacanaññū, vacanīyo vā. Ettha ca vācanti cattāri vacīsucaritāni gahitāni. Mananti tīṇi manosucaritāni. Kāyenāti tīṇi kāyasucaritāni. Ime dasa kusalakammapathā pubbasuddhiaṅgaṃ nāma. ‘‘Bahvannapānaṃ gharamāvasanto’’ti iminā yaññaupakkharo gahito. Saddhoti ekaṃ aṅgaṃ, mudūti ekaṃ, saṃvibhāgīti ekaṃ, vadaññūti ekanti imāni cattāri aṅgāni sandhāya ‘‘etesu dhammesu ṭhito catūsū’’ti āha.
અપરો નયો – ‘‘વાચ’’ન્તિઆદીનિ તીણિ અઙ્ગાનિ, ‘‘બહ્વન્નપાન’’ન્તિ ઇમિના યઞ્ઞઉપક્ખરોવ ગહિતો, ‘‘સદ્ધો મુદુ સંવિભાગી વદઞ્ઞૂ’’તિ એકં અઙ્ગં.
Aparo nayo – ‘‘vāca’’ntiādīni tīṇi aṅgāni, ‘‘bahvannapāna’’nti iminā yaññaupakkharova gahito, ‘‘saddho mudu saṃvibhāgī vadaññū’’ti ekaṃ aṅgaṃ.
અપરો દુકનયો નામ હોતિ – ‘‘વાચં મનઞ્ચા’’તિ એકં અઙ્ગં, ‘‘કાયેન પાપાનિ અકુબ્બમાનો બહ્વન્નપાનં ઘરમાવસન્તો’’તિ એકં, ‘‘સદ્ધો મુદૂ’’તિ એકં, ‘‘સંવિભાગી વદઞ્ઞૂ’’તિ એકન્તિ એતેસુ ચતૂસુ ધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મે ઠિતો નામ હોતિ. સો ઇતો પરલોકં ગચ્છન્તોન ભાયતિ.
Aparo dukanayo nāma hoti – ‘‘vācaṃ manañcā’’ti ekaṃ aṅgaṃ, ‘‘kāyena pāpāni akubbamāno bahvannapānaṃ gharamāvasanto’’ti ekaṃ, ‘‘saddho mudū’’ti ekaṃ, ‘‘saṃvibhāgī vadaññū’’ti ekanti etesu catūsu dhammesu ṭhito dhamme ṭhito nāma hoti. So ito paralokaṃ gacchantona bhāyati.
કાયસમાચારમ્પીતિઆદિ પાતિમોક્ખસંવરદસ્સનં. તત્થ દુવિધેનાતિ દ્વિવિધેન, દ્વીહિ કોટ્ઠાસેહીતિ અત્થો. જઞ્ઞાતિ જાનેય્ય. સીલકથા ચ નામેસા કમ્મપથવસેન વા પણ્ણત્તિવસેન વા કથેતબ્બા. તત્થ કમ્મપથવસેન તાવ કથેન્તેન અસેવિતબ્બકાયસમાચારો પાણાતિપાતાદિન્નાદાનમિચ્છાચારેહિ કથેતબ્બો. પણ્ણત્તિવસેન કાયદ્વારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદવીતિક્કમવસેન. સેવિતબ્બકાયસમાચારો પાણાતિપાતાદિવેરમણીહિ ચેવ કાયદ્વારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદઅવીતિક્કમેન ચ કથેતબ્બો.
Kāyasamācārampītiādi pātimokkhasaṃvaradassanaṃ. Tattha duvidhenāti dvividhena, dvīhi koṭṭhāsehīti attho. Jaññāti jāneyya. Sīlakathā ca nāmesā kammapathavasena vā paṇṇattivasena vā kathetabbā. Tattha kammapathavasena tāva kathentena asevitabbakāyasamācāro pāṇātipātādinnādānamicchācārehi kathetabbo. Paṇṇattivasena kāyadvāre paññattasikkhāpadavītikkamavasena. Sevitabbakāyasamācāro pāṇātipātādiveramaṇīhi ceva kāyadvāre paññattasikkhāpadaavītikkamena ca kathetabbo.
અસેવિતબ્બવચીસમાચારો મુસાવાદાદિવચીદુચ્ચરિતેન ચેવ વચીદ્વારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદવીતિક્કમેન ચ કથેતબ્બો. સેવિતબ્બવચીસમાચારો મુસાવાદાદિવેરમણીહિ ચેવ વચીદ્વારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદઅવીતિક્કમેન ચ કથેતબ્બો.
Asevitabbavacīsamācāro musāvādādivacīduccaritena ceva vacīdvāre paññattasikkhāpadavītikkamena ca kathetabbo. Sevitabbavacīsamācāro musāvādādiveramaṇīhi ceva vacīdvāre paññattasikkhāpadaavītikkamena ca kathetabbo.
પરિયેસના પન કાયવાચાહિ પરિયેસના એવ, સા કાયવચીસમાચારગ્ગહણેન ગહિતાપિ યસ્મા આજીવટ્ઠમકસીલં નામ એતસ્મિંયેવ દ્વારદ્વયે ઉપ્પજ્જતિ, ન આકાસે, તસ્મા આજીવટ્ઠમકસીલદસ્સનત્થં વિસું વુત્તા. તત્થ નસેવિતબ્બપરિયેસના અનરિયપરિયેસનાય કથેતબ્બા, સેવિતબ્બપરિયેસના અરિયપરિયેસનાય. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કતમા ચ, ભિક્ખવે, અનરિયપરિયેસના? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો અત્તના જાતિધમ્મો સમાનો જાતિધમ્મંયેવ પરિયેસતી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૭૪). તથા ‘‘કતમા ચ, ભિક્ખવે, અરિયપરિયેસના? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો અત્તના જાતિધમ્મો સમાનો જાતિધમ્મે આદીનવં વિદિત્વા અજાતં અનુત્તરં યોગક્ખેમં નિબ્બાનં પરિયેસતી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૭૫).
Pariyesanā pana kāyavācāhi pariyesanā eva, sā kāyavacīsamācāraggahaṇena gahitāpi yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ nāma etasmiṃyeva dvāradvaye uppajjati, na ākāse, tasmā ājīvaṭṭhamakasīladassanatthaṃ visuṃ vuttā. Tattha nasevitabbapariyesanā anariyapariyesanāya kathetabbā, sevitabbapariyesanā ariyapariyesanāya. Vuttañhetaṃ – ‘‘katamā ca, bhikkhave, anariyapariyesanā? Idha, bhikkhave, ekacco attanā jātidhammo samāno jātidhammaṃyeva pariyesatī’’tiādi (ma. ni. 1.274). Tathā ‘‘katamā ca, bhikkhave, ariyapariyesanā? Idha, bhikkhave, ekacco attanā jātidhammo samāno jātidhamme ādīnavaṃ viditvā ajātaṃ anuttaraṃ yogakkhemaṃ nibbānaṃ pariyesatī’’tiādi (ma. ni. 1.275).
૧૭૦.
170.
મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકોતિ જઙ્ઘમગ્ગાદયો વા હોન્તુ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતમગ્ગા વા, સબ્બેસમ્પિ મગ્ગાનં સમ્માદિટ્ઠિઆદીહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદીનં અટ્ઠન્નં પાપધમ્માનં પહાનકરો નિરોધં આરમ્મણં કત્વા ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ દુક્ખપરિજાનનાદિકિચ્ચં સાધયમાનો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સેટ્ઠો ઉત્તમો. સચ્ચાનં ચતુરો પદાતિ ‘‘સચ્ચં ભણે ન કુજ્ઝેય્યા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૨૪) આગતં વચીસચ્ચં વા હોતુ, ‘‘સચ્ચો બ્રાહ્મણો, સચ્ચો ખત્તિયો’’તિઆદિભેદં સમ્મુતિસચ્ચં વા, ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૩૧; ઉદા॰ ૫૪; મહાનિ॰ ૨૦) દિટ્ઠિસચ્ચં વા, ‘‘એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતિયમત્થી’’તિ (સુ॰ નિ॰ ૮૯૦; મહાનિ॰ ૧૧૯) વુત્તં પરમત્થસચ્ચં વા હોતુ. સબ્બેસમ્પિ ઇમેસં સચ્ચાનં પરિજાનિતબ્બટ્ઠેન પહાતબ્બટ્ઠેન સચ્છિકાતબ્બટ્ઠેન ભાવેતબ્બટ્ઠેન એકપટિવેધટ્ઠેન તથપટિવેધટ્ઠેન ચ ‘‘દુક્ખં અરિયસચ્ચ’’ન્તિઆદયો (મહાવ॰ ૧૪; દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૭; મ॰ નિ॰ ૧.૧૨૦) ચતુરો પદા સેટ્ઠા નામ. વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનન્તિ ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૪; ૫.૩૨; ઇતિવુ॰ ૯૦) વચનતો નિબ્બાનસઙ્ખાતો વિરાગો સબ્બધમ્માનં સેટ્ઠો. દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમાતિ સબ્બેસમ્પિ દેવમનુસ્સાદિભેદાનં દ્વિપદાનં પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા ભગવાવ સેટ્ઠોતિ.
Maggānaṭṭhaṅgikoti jaṅghamaggādayo vā hontu dvāsaṭṭhidiṭṭhigatamaggā vā, sabbesampi maggānaṃ sammādiṭṭhiādīhi aṭṭhahi aṅgehi micchādiṭṭhiādīnaṃ aṭṭhannaṃ pāpadhammānaṃ pahānakaro nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā catūsupi saccesu dukkhaparijānanādikiccaṃ sādhayamāno aṭṭhaṅgiko maggo seṭṭho uttamo. Saccānaṃ caturo padāti ‘‘saccaṃ bhaṇe na kujjheyyā’’ti (dha. pa. 224) āgataṃ vacīsaccaṃ vā hotu, ‘‘sacco brāhmaṇo, sacco khattiyo’’tiādibhedaṃ sammutisaccaṃ vā, ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti (ma. ni. 3.331; udā. 54; mahāni. 20) diṭṭhisaccaṃ vā, ‘‘ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’ti (su. ni. 890; mahāni. 119) vuttaṃ paramatthasaccaṃ vā hotu. Sabbesampi imesaṃ saccānaṃ parijānitabbaṭṭhena pahātabbaṭṭhena sacchikātabbaṭṭhena bhāvetabbaṭṭhena ekapaṭivedhaṭṭhena tathapaṭivedhaṭṭhena ca ‘‘dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādayo (mahāva. 14; dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.120) caturo padā seṭṭhā nāma. Virāgo seṭṭho dhammānanti ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī’’ti (a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90) vacanato nibbānasaṅkhāto virāgo sabbadhammānaṃ seṭṭho. Dvipadānañca cakkhumāti sabbesampi devamanussādibhedānaṃ dvipadānaṃ pañcahi cakkhūhi cakkhumā bhagavāva seṭṭhoti.
અગ્ગાનીતિ ઉત્તમાનિ. યાવતાતિ યત્તકા. અપદાતિ નિપ્પદા અહિમચ્છાદયો. દ્વિપદાતિ મનુસ્સપક્ખિજાતાદયો. ચતુપ્પદાતિ હત્થિઅસ્સાદયો . બહુપ્પદાતિ સતપદિઆદયો. રૂપિનોતિ કામાવચરરૂપાવચરસત્તા. અસઞ્ઞિનોતિ અસઞ્ઞીભવે નિબ્બત્તસત્તા. નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનોતિ ભવગ્ગે નિબ્બત્તસત્તા. અગ્ગમક્ખાયતીતિ ગુણેહિ અગ્ગો ઉત્તમો સેટ્ઠો અક્ખાયતિ.
Aggānīti uttamāni. Yāvatāti yattakā. Apadāti nippadā ahimacchādayo. Dvipadāti manussapakkhijātādayo. Catuppadāti hatthiassādayo . Bahuppadāti satapadiādayo. Rūpinoti kāmāvacararūpāvacarasattā. Asaññinoti asaññībhave nibbattasattā. Nevasaññīnāsaññinoti bhavagge nibbattasattā. Aggamakkhāyatīti guṇehi aggo uttamo seṭṭho akkhāyati.
અસઙ્ખતાનન્તિ નિબ્બાનમેવ વુત્તં. વિરાગોતિઆદીનિ ચ નિબ્બાનસ્સેવ નામાનિ. તઞ્હિ આગમ્મ સબ્બે કિલેસા વિરજ્જન્તિ, સબ્બે રાગમદાદયો મદા નિમ્મદા હોન્તિ અભાવં ગચ્છન્તિ , સબ્બા પિપાસા વિનયં ઉપેન્તિ, સબ્બે આલયા સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તિ, વટ્ટાનિ ઉપચ્છિજ્જન્તિ, તણ્હા ખીયતિ, સબ્બપરિળાહા વૂપસમ્મન્તિ, વટ્ટદુક્ખં નિરુજ્ઝતિ નિબ્બાયતિ. તસ્મા તં એતાનિ નામાનિ લભતીતિ.
Asaṅkhatānanti nibbānameva vuttaṃ. Virāgotiādīni ca nibbānasseva nāmāni. Tañhi āgamma sabbe kilesā virajjanti, sabbe rāgamadādayo madā nimmadā honti abhāvaṃ gacchanti , sabbā pipāsā vinayaṃ upenti, sabbe ālayā samugghātaṃ gacchanti, vaṭṭāni upacchijjanti, taṇhā khīyati, sabbapariḷāhā vūpasammanti, vaṭṭadukkhaṃ nirujjhati nibbāyati. Tasmā taṃ etāni nāmāni labhatīti.
ધમ્મો ચ કુસલક્ખતોતિ તસ્સ સત્થુનો ધમ્મો ચ કુસલો અનવજ્જો, અનવજ્જત્તા એવ પટિપક્ખેહિ રાગાદીહિ કિલેસેહિ સબ્બતિત્થિયવાદેહિ ચ અપરિક્ખતો. તાનિ તીણિ વિસિસ્સરેતિ એતાનિ તીણિ રતનાનિ લોકે સબ્બરતનેહિ વિસિસ્સન્તિ ગુણવસેન સબ્બલોકં અતિસેન્તીતિ અત્થો.
Dhammo ca kusalakkhatoti tassa satthuno dhammo ca kusalo anavajjo, anavajjattā eva paṭipakkhehi rāgādīhi kilesehi sabbatitthiyavādehi ca aparikkhato. Tāni tīṇi visissareti etāni tīṇi ratanāni loke sabbaratanehi visissanti guṇavasena sabbalokaṃ atisentīti attho.
સમણપદુમસઞ્ચયો ગણોતિ પદુમસદિસાનં અરિયસમણાનં સમૂહસઙ્ખાતો ગણો. પદુમન્તિ હિ પરિપુણ્ણસતપત્તસ્સ સરોરુહસ્સ નામં. અરિયપુગ્ગલા ચ સબ્બથાપિ પરિપુણ્ણગુણાતિ પદુમસદિસા વુત્તા. વિદૂનં સક્કતોતિ વિદૂહિ પણ્ડિતેહિ સક્કતો. નરવરદમકોતિ નરવરો ચ પુરિસાનં દમકો નાયકો ચાતિ અત્થો. લોકસ્સ ઉત્તરીતિ લોકસ્સ ઉપરિ ઠિતાનિ, સબ્બલોકે ઉત્તમાનીતિ અત્થો.
Samaṇapadumasañcayo gaṇoti padumasadisānaṃ ariyasamaṇānaṃ samūhasaṅkhāto gaṇo. Padumanti hi paripuṇṇasatapattassa saroruhassa nāmaṃ. Ariyapuggalā ca sabbathāpi paripuṇṇaguṇāti padumasadisā vuttā. Vidūnaṃ sakkatoti vidūhi paṇḍitehi sakkato. Naravaradamakoti naravaro ca purisānaṃ damako nāyako cāti attho. Lokassa uttarīti lokassa upari ṭhitāni, sabbaloke uttamānīti attho.
નિરુપદાહોતિ રાગપરિળાહાદીહિ અનુપદાહો. સચ્ચનામોતિ અવિતથનામો યથાભુચ્ચગુણેહિ આગતનામો. સબ્બાભિભૂતિ સબ્બલોકં અત્તનો ગુણેહિ અભિભવિત્વા ઠિતો. સચ્ચધમ્મોતિ વટ્ટતો એકન્તનિસ્સરણભાવેન અવિતથો સહ પરિયત્તિયા નવવિધોપિ લોકુત્તરધમ્મો, તતો એવ નત્થઞ્ઞો તસ્સ ઉત્તરીતિ તસ્સ ઉત્તરિ અધિકગુણો અઞ્ઞો ચ ધમ્મો નત્થીતિ અત્થો. અરિયસઙ્ઘોવ નિચ્ચં સબ્બકાલં વિદૂહિ સબ્બપણ્ડિતેહિ પૂજિતો.
Nirupadāhoti rāgapariḷāhādīhi anupadāho. Saccanāmoti avitathanāmo yathābhuccaguṇehi āgatanāmo. Sabbābhibhūti sabbalokaṃ attano guṇehi abhibhavitvā ṭhito. Saccadhammoti vaṭṭato ekantanissaraṇabhāvena avitatho saha pariyattiyā navavidhopi lokuttaradhammo, tato eva natthañño tassa uttarīti tassa uttari adhikaguṇo añño ca dhammo natthīti attho. Ariyasaṅghova niccaṃ sabbakālaṃ vidūhi sabbapaṇḍitehi pūjito.
‘‘એકાયન’’ન્તિ ગાથાય એકાયનન્તિ એકં મગ્ગં. મગ્ગસ્સ હિ –
‘‘Ekāyana’’nti gāthāya ekāyananti ekaṃ maggaṃ. Maggassa hi –
‘‘મગ્ગો પન્થો પથો પજ્જો, અઞ્જસં વટુમાયનં;
‘‘Maggo pantho patho pajjo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ;
નાવા ઉત્તરસેતુ ચ, કુલ્લો ચ ભિસિ સઙ્ગમો’’તિ. (ચૂળનિ॰ પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૧) –
Nāvā uttarasetu ca, kullo ca bhisi saṅgamo’’ti. (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 101) –
બહૂનિ નામાનિ, સ્વાયં ઇધ અયનનામેન વુત્તો. તસ્મા એકાયનન્તિ એકમગ્ગં, ન દ્વેધાપથભૂતન્તિ અત્થો. અથ વા એકેન અયિતબ્બન્તિ એકાયનં. ગણસઙ્ગણિકં પહાય વિવેકટ્ઠેન પવિવિત્તેન પટિપજ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. અયન્તિ વા એતેનાતિ અયનો, સંસારતો નિબ્બાનં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. એકસ્સ વા સબ્બસત્તસેટ્ઠસ્સ ભગવતો અયનોતિ એકાયનો. કિઞ્ચાપિ હિ તેન અઞ્ઞેપિ અયન્તિ, તથાપિ ભગવતોવ સો અયનો, તેન ઉપ્પાદિતત્તા. યથાહ – ‘‘સો હિ, બ્રાહ્મણ, ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૩.૭૯). અયતીતિ વા અયનો, ગચ્છતિ પવત્તતીતિ અત્થો. એકસ્મિં ઇમસ્મિંયેવ ધમ્મવિનયે અયનો, ન અઞ્ઞત્થાતિ એકાયનો. યથાહ – ‘‘ઇમસ્મિં ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ઉપલબ્ભતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૪). અપિ ચ પુબ્બભાગે નાનામુખભાવનાય પવત્તોપિ અપરભાગે એકં નિબ્બાનમેવ અયતિ ગચ્છતીતિ એકાયનો, તં એકાયનં.
Bahūni nāmāni, svāyaṃ idha ayananāmena vutto. Tasmā ekāyananti ekamaggaṃ, na dvedhāpathabhūtanti attho. Atha vā ekena ayitabbanti ekāyanaṃ. Gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vivekaṭṭhena pavivittena paṭipajjitabbanti attho. Ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekassa vā sabbasattaseṭṭhassa bhagavato ayanoti ekāyano. Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, tathāpi bhagavatova so ayano, tena uppāditattā. Yathāha – ‘‘so hi, brāhmaṇa, bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādi (ma. ni. 3.79). Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ imasmiṃyeva dhammavinaye ayano, na aññatthāti ekāyano. Yathāha – ‘‘imasmiṃ kho, subhadda, dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo upalabbhatī’’ti (dī. ni. 2.214). Api ca pubbabhāge nānāmukhabhāvanāya pavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva ayati gacchatīti ekāyano, taṃ ekāyanaṃ.
જાતિખયન્તદસ્સીતિ જાતિયા ખયસઙ્ખાતો અન્તો જાતિખયન્તો. જાતિયા અચ્ચન્તખયન્તો નિબ્બાનં, તં પસ્સીતિ જાતિખયન્તદસ્સી. ‘‘મગ્ગં પજાનાતિ હિતાનુકમ્પી’’તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – વુત્તપ્પકારં એકાયનસઙ્ખાતં મગ્ગં સયમ્ભુઞાણેન ભગવા પજાનાતિ, જાનન્તો ચ તેન તેન હિતેન સત્તે અનુકમ્પતીતિ. ઇદાનિ તસ્સ મગ્ગસ્સ એકાયનભાવં, તીસુપિ કાલેસુ એકન્તનિય્યાનતઞ્ચ વિભાવેતું ‘‘એતેન મગ્ગેન તરિંસુ પુબ્બે, તરિસ્સન્તિ યે ચ તરન્તિ ઓઘ’’ન્તિ આહ. તસ્સત્થો – યે અતીતમદ્ધાનં કામોઘાદિચતુબ્બિધં ઓઘં તરિંસુ, યે તં અનાગતમદ્ધાનં તરિસ્સન્તિ, એતરહિ ચ તરન્તિ, તે સબ્બે એતેનેવ મગ્ગેન, ન અઞ્ઞેનાતિ. વિસુદ્ધિપેક્ખાતિ ચતુરોઘનિત્થરણેન અચ્ચન્તવિસુદ્ધિં નિબ્બાનં અપેક્ખન્તા, પરિનિબ્બાયિતુકામાતિ અત્થો.
Jātikhayantadassīti jātiyā khayasaṅkhāto anto jātikhayanto. Jātiyā accantakhayanto nibbānaṃ, taṃ passīti jātikhayantadassī. ‘‘Maggaṃ pajānāti hitānukampī’’tipi pāṭho. Tassattho – vuttappakāraṃ ekāyanasaṅkhātaṃ maggaṃ sayambhuñāṇena bhagavā pajānāti, jānanto ca tena tena hitena satte anukampatīti. Idāni tassa maggassa ekāyanabhāvaṃ, tīsupi kālesu ekantaniyyānatañca vibhāvetuṃ ‘‘etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti āha. Tassattho – ye atītamaddhānaṃ kāmoghādicatubbidhaṃ oghaṃ tariṃsu, ye taṃ anāgatamaddhānaṃ tarissanti, etarahi ca taranti, te sabbe eteneva maggena, na aññenāti. Visuddhipekkhāti caturoghanittharaṇena accantavisuddhiṃ nibbānaṃ apekkhantā, parinibbāyitukāmāti attho.
એવં દુવિધમ્પિ સાસનપટ્ઠાનં નાનાસુત્તપદાનિ ઉદાહરન્તેન વિભજિત્વા ઇદાનિ સંકિલેસભાગિયાદીહિ સંસન્દિત્વા દસ્સેતું પુન ‘‘લોકિયં સુત્ત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ દસ્સનભાગિયેન ચ ભાવનાભાગિયેન ચાતિ નિબ્બેધભાગિયેન. નિબ્બેધભાગિયમેવ હિ દસ્સનભાગિયં ભાવનાભાગિયન્તિ દ્વિધા ભિન્દિત્વા દસ્સિતં. લોકિયઞ્ચ લોકુત્તરઞ્ચાતિ લોકિયં લોકુત્તરઞ્ચ સુત્તં, સંકિલેસભાગિયાદીહિ દસ્સનભાગિયાદીહિ ચાતિ ઉભયેહિ નિદ્દિસિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. યસ્મિં સુત્તેતિઆદિ નિદ્દિસનાકારદસ્સનં. તત્થ સંકિલેસભાગિયન્તિ સંકિલેસકોટ્ઠાસસહિતં, સંકિલેસત્થદીપનન્તિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુપિ.
Evaṃ duvidhampi sāsanapaṭṭhānaṃ nānāsuttapadāni udāharantena vibhajitvā idāni saṃkilesabhāgiyādīhi saṃsanditvā dassetuṃ puna ‘‘lokiyaṃ sutta’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha dassanabhāgiyena ca bhāvanābhāgiyena cāti nibbedhabhāgiyena. Nibbedhabhāgiyameva hi dassanabhāgiyaṃ bhāvanābhāgiyanti dvidhā bhinditvā dassitaṃ. Lokiyañca lokuttarañcāti lokiyaṃ lokuttarañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyādīhi dassanabhāgiyādīhi cāti ubhayehi niddisitabbanti adhippāyo. Yasmiṃ suttetiādi niddisanākāradassanaṃ. Tattha saṃkilesabhāgiyanti saṃkilesakoṭṭhāsasahitaṃ, saṃkilesatthadīpananti attho. Esa nayo sesesupi.
એવં લોકિયત્તિકસ્સ સંકિલેસભાગિયાદીહિ ચતૂહિ પદેહિ સંસન્દનં દસ્સેત્વા ઇમિના નયેન સેસતિકાનં સેસપદાનઞ્ચ સંસન્દનં સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ તં અનુદ્ધરિત્વા સંકિલેસભાગિયાદીનં સમતિક્કમનં દસ્સેતું ‘‘વાસનાભાગિયં સુત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યદિપિ સંકિલેસભાગિયં સુત્તં, વાસનાભાગિયઞ્ચ સુત્તં લોકિયમેવ. તથાપિ લોકુત્તરસુત્તાનિ વિય લોકિયસુત્તાનં વાસનાભાગિયં સુત્તં સંકિલેસભાગિયસ્સ સમતિક્કમાય હોતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘વાસનાભાગિયં સુત્તં સંકિલેસભાગિયસ્સ સુત્તસ્સ નિગ્ઘાતાયા’’તિ વુત્તં. તત્થ નિગ્ઘાતાયાતિ પહાનાય. સુત્તસીસેન ચેત્થ સુત્તત્થો ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા ચ વોદાનધમ્મા વિય સંકિલેસધમ્માનં દસ્સનભૂમિસમતિક્કમનેનેવ ભાવનાભૂમિ અધિગન્તબ્બા, તસ્મા ‘‘ભાવનાભાગિયં સુત્તં દસ્સનભાગિયસ્સ સુત્તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગાયા’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન અસેક્ખધમ્મેસુ ઉપ્પન્નેસુ મગ્ગભાવનાકિચ્ચં નામ નત્થિ. ઝાનભાવનાપિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થા એવ હોતિ, તસ્મા ‘‘અસેક્ખભાગિયં સુત્તં ભાવનાભાગિયસ્સ સુત્તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગાય, અસેક્ખભાગિયં સુત્તં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થ’’ન્તિ ચ વુત્તં.
Evaṃ lokiyattikassa saṃkilesabhāgiyādīhi catūhi padehi saṃsandanaṃ dassetvā iminā nayena sesatikānaṃ sesapadānañca saṃsandanaṃ suviññeyyanti taṃ anuddharitvā saṃkilesabhāgiyādīnaṃ samatikkamanaṃ dassetuṃ ‘‘vāsanābhāgiyaṃ sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yadipi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyañca suttaṃ lokiyameva. Tathāpi lokuttarasuttāni viya lokiyasuttānaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyassa samatikkamāya hotīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyassa suttassa nigghātāyā’’ti vuttaṃ. Tattha nigghātāyāti pahānāya. Suttasīsena cettha suttattho gahitoti daṭṭhabbaṃ. Yasmā ca vodānadhammā viya saṃkilesadhammānaṃ dassanabhūmisamatikkamaneneva bhāvanābhūmi adhigantabbā, tasmā ‘‘bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ dassanabhāgiyassa suttassa paṭinissaggāyā’’ti vuttaṃ. Yasmā pana asekkhadhammesu uppannesu maggabhāvanākiccaṃ nāma natthi. Jhānabhāvanāpi diṭṭhadhammasukhavihāratthā eva hoti, tasmā ‘‘asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ bhāvanābhāgiyassa suttassa paṭinissaggāya, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ diṭṭhadhammasukhavihārattha’’nti ca vuttaṃ.
ઇદાનિ તિકપદેહેવ સંસન્દિત્વા દસ્સેતું ‘‘લોકુત્તર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એકબીજિનાતિઆદીસુ યો સોતાપન્નો હુત્વા એકમેવ અત્તભાવં જનેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, અયં એકબીજી નામ. યથાહ –
Idāni tikapadeheva saṃsanditvā dassetuṃ ‘‘lokuttara’’ntiādi vuttaṃ. Ekabījinātiādīsu yo sotāpanno hutvā ekameva attabhāvaṃ janetvā arahattaṃ pāpuṇāti, ayaṃ ekabījī nāma. Yathāha –
‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો એકબીજી? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતિ અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો. સો એકંયેવ માનુસકં ભવં નિબ્બત્તેત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો એકબીજી’’તિ (પુ॰ પ॰ ૩૩).
‘‘Katamo ca puggalo ekabījī? Idhekacco puggalo tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hoti avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo. So ekaṃyeva mānusakaṃ bhavaṃ nibbattetvā dukkhassantaṃ karoti. Ayaṃ vuccati puggalo ekabījī’’ti (pu. pa. 33).
યો પન દ્વે વા તીણિ વા કુલાનિ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ, અયં કોલંકોલો નામ. યથાહ –
Yo pana dve vā tīṇi vā kulāni sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ kolaṃkolo nāma. Yathāha –
‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો કોલંકોલો? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો તિણ્ણં…પે॰… પરાયણો. સો દ્વે વા તીણિ વા કુલાનિ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો કોલંકોલો’’તિ (પુ॰ પ॰ ૩૨).
‘‘Katamo ca puggalo kolaṃkolo? Idhekacco puggalo tiṇṇaṃ…pe… parāyaṇo. So dve vā tīṇi vā kulāni sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti. Ayaṃ vuccati puggalo kolaṃkolo’’ti (pu. pa. 32).
તત્થ કુલાનીતિ ભવે. દ્વે વા તીણિ વાતિ ઇદમેત્થ દેસનામત્તમેવ. યાવ છટ્ઠભવા સંસરન્તોપિ કોલંકોલો હોતિ એવ.
Tattha kulānīti bhave. Dve vā tīṇi vāti idamettha desanāmattameva. Yāva chaṭṭhabhavā saṃsarantopi kolaṃkolo hoti eva.
યો પન સત્ત ભવે સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ, અયં સત્તક્ખત્તુપરમો નામ. યથાહ –
Yo pana satta bhave saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ sattakkhattuparamo nāma. Yathāha –
‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો સત્તક્ખત્તુપરમો? ઇધેકચ્ચો…પે॰… પરાયણો. સો સત્તક્ખત્તું દેવે ચેવ માનુસે ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો સત્તક્ખત્તુપરમો’’તિ (પુ॰ પ॰ ૩૧).
‘‘Katamo ca puggalo sattakkhattuparamo? Idhekacco…pe… parāyaṇo. So sattakkhattuṃ deve ceva mānuse ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti. Ayaṃ vuccati puggalo sattakkhattuparamo’’ti (pu. pa. 31).
કો પન તેસં એતં પભેદં નિયમેતીતિ? કેચિ તાવ ‘‘પુબ્બહેતુ નિયમેતી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘પઠમમગ્ગો’’, કેચિ ‘‘ઉપરિ તયો મગ્ગા’’. કેચિ ‘‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના’’તિ. તત્થ પુબ્બહેતુ નિયમેતીતિ વાદે પઠમમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયો કતો નામ હોતિ. ઉપરિ તયો મગ્ગા નિરુપનિસ્સયા ઉપ્પન્નાતિ આપજ્જતિ. પઠમમગ્ગો નિયમેતીતિ વાદે ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં નિરત્થકતા આપજ્જતિ. ઉપરિ તયો મગ્ગા નિયમેન્તીતિ વાદે ‘‘પઠમમગ્ગે અનુપ્પન્ને એવ ઉપરિ તયો મગ્ગા ઉપ્પન્ના’’તિ આપજ્જતિ. વિપસ્સના નિયમેતીતિ વાદો પન યુજ્જતિ. સચે હિ ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના બલવતી હોતિ, એકબીજી નામ હોતિ. તતો મન્દતરા કોલંકોલો. તતો મન્દતરા સત્તક્ખત્તુપરમોતિ. એત્થ ચ યો મનુસ્સેસુ એવ સત્તક્ખત્તું સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, યો ચ દેવેસુયેવ સત્તક્ખત્તું સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, ઇમે ન ઇધાધિપ્પેતા. યો પન કાલેન દેવેસુ, કાલેન મનુસ્સેસૂતિ વોમિસ્સકનયેન સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, સો ઇધાધિપ્પેતો. તસ્મા ‘‘સત્તક્ખત્તુપરમો’’તિ ઇદં ઇધટ્ઠકવોકિણ્ણવટ્ટજ્ઝાસયસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. વટ્ટજ્ઝાસયો હિ આદિતો પટ્ઠાય છ દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠે ઠત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ.
Ko pana tesaṃ etaṃ pabhedaṃ niyametīti? Keci tāva ‘‘pubbahetu niyametī’’ti vadanti. Keci ‘‘paṭhamamaggo’’, keci ‘‘upari tayo maggā’’. Keci ‘‘tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanā’’ti. Tattha pubbahetu niyametīti vāde paṭhamamaggassa upanissayo kato nāma hoti. Upari tayo maggā nirupanissayā uppannāti āpajjati. Paṭhamamaggo niyametīti vāde upari tiṇṇaṃ maggānaṃ niratthakatā āpajjati. Upari tayo maggā niyamentīti vāde ‘‘paṭhamamagge anuppanne eva upari tayo maggā uppannā’’ti āpajjati. Vipassanā niyametīti vādo pana yujjati. Sace hi upari tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanā balavatī hoti, ekabījī nāma hoti. Tato mandatarā kolaṃkolo. Tato mandatarā sattakkhattuparamoti. Ettha ca yo manussesu eva sattakkhattuṃ saṃsaritvā arahattaṃ pāpuṇāti, yo ca devesuyeva sattakkhattuṃ saṃsaritvā arahattaṃ pāpuṇāti, ime na idhādhippetā. Yo pana kālena devesu, kālena manussesūti vomissakanayena saṃsaritvā arahattaṃ pāpuṇāti, so idhādhippeto. Tasmā ‘‘sattakkhattuparamo’’ti idaṃ idhaṭṭhakavokiṇṇavaṭṭajjhāsayassa vasena veditabbaṃ. Vaṭṭajjhāsayo hi ādito paṭṭhāya cha devaloke sodhetvā akaniṭṭhe ṭhatvā parinibbāyissati.
તત્થ યો સદ્ધં ધુરં કત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં નિબ્બત્તેતિ, સો મગ્ગક્ખણે સદ્ધાનુસારી નામ હોતિ. ફલક્ખણે પન સદ્ધાવિમુત્તો નામ હુત્વા વુત્તનયેન એકબીજિઆદિભેદો હોતિ. યો પન પઞ્ઞં ધુરં કત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં નિબ્બત્તેતિ, સો મગ્ગક્ખણે ધમ્માનુસારી નામ. ફલક્ખણે પન દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ હુત્વા એકબીજિઆદિભેદો હોતિ. ઇદઞ્ચ અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં અલાભિનો વસેન વુત્તં. લાભી પન ફલક્ખણે કાયસક્ખી નામ હોતિ. તત્થ યે સદ્ધાવિમુત્તદિટ્ઠિપ્પત્તકાયસક્ખિનામકા તયો સોતાપન્ના, તે એકબીજિઆદીહિ તીહેવ સઙ્ગહેત્વા વુત્તં – ‘‘પઞ્ચહિ પુગ્ગલેહિ નિદ્દિસિતબ્બં એકબીજિના…પે॰… ધમ્માનુસારિના’’તિ, એવં પઞ્ચહિ.
Tattha yo saddhaṃ dhuraṃ katvā sotāpattimaggaṃ nibbatteti, so maggakkhaṇe saddhānusārī nāma hoti. Phalakkhaṇe pana saddhāvimutto nāma hutvā vuttanayena ekabījiādibhedo hoti. Yo pana paññaṃ dhuraṃ katvā sotāpattimaggaṃ nibbatteti, so maggakkhaṇe dhammānusārī nāma. Phalakkhaṇe pana diṭṭhippatto nāma hutvā ekabījiādibhedo hoti. Idañca aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ alābhino vasena vuttaṃ. Lābhī pana phalakkhaṇe kāyasakkhī nāma hoti. Tattha ye saddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhināmakā tayo sotāpannā, te ekabījiādīhi tīheva saṅgahetvā vuttaṃ – ‘‘pañcahi puggalehi niddisitabbaṃ ekabījinā…pe… dhammānusārinā’’ti, evaṃ pañcahi.
દ્વાદસહિ પુગ્ગલેહીતિ સકદાગામિમગ્ગટ્ઠો, સકદાગામી, અનાગામિમગ્ગટ્ઠો, અભેદેન અનાગામી, અન્તરાપરિનિબ્બાયિઆદયો પઞ્ચ, સદ્ધાવિમુત્તદિટ્ઠિપ્પત્તકાયસક્ખિનો તયોતિ ભેદેન અટ્ઠાતિ, એવં દ્વાદસહિ. તત્થ હિ યો અવિહાદીસુ તત્થ તત્થ આયુવેમજ્ઝં અપ્પત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં અન્તરાપરિનિબ્બાયી. યો પન આયુવેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, અયં ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી. તથા યો અવિહાદીસુ ઉપપન્નો અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન અરહત્તં અધિગચ્છતિ, અયં અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. યો પન સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન અરહત્તં અધિગચ્છતિ, અયં સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. ઉદ્ધં ઉપરૂપરિ બ્રહ્મલોકે ઉપપત્તિસોતો એતસ્સાતિ ઉદ્ધંસોતો. પટિસન્ધિવસેન અકનિટ્ઠે ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી.
Dvādasahipuggalehīti sakadāgāmimaggaṭṭho, sakadāgāmī, anāgāmimaggaṭṭho, abhedena anāgāmī, antarāparinibbāyiādayo pañca, saddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhino tayoti bhedena aṭṭhāti, evaṃ dvādasahi. Tattha hi yo avihādīsu tattha tattha āyuvemajjhaṃ appatvā parinibbāyati, ayaṃ antarāparinibbāyī. Yo pana āyuvemajjhaṃ atikkamitvā arahattaṃ pāpuṇāti, ayaṃ upahaccaparinibbāyī. Tathā yo avihādīsu upapanno asaṅkhārena appayogena arahattaṃ adhigacchati, ayaṃ asaṅkhāraparinibbāyī. Yo pana sasaṅkhārena sappayogena arahattaṃ adhigacchati, ayaṃ sasaṅkhāraparinibbāyī. Uddhaṃ uparūpari brahmaloke upapattisoto etassāti uddhaṃsoto. Paṭisandhivasena akaniṭṭhe gacchatīti akaniṭṭhagāmī.
તત્થ અત્થિ ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી અત્થિ ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી, અત્થિ ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી અત્થિ ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામીતિ. તત્થ યો ઇધ અનાગામિફલં પત્વા અવિહાદીસુ નિબ્બત્તો તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા ઉપરૂપરિ નિબ્બત્તિત્વા અકનિટ્ઠં પાપુણાતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો પન અવિહાદીસુ નિબ્બત્તો તત્થેવ અપરિનિબ્બાયિત્વા અકનિટ્ઠમ્પિ અપ્પત્વા ઉપરૂપરિ બ્રહ્મલોકે પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ. યો ઇતો ચવિત્વા અકનિટ્ઠેયેવ નિબ્બત્તતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો પન અવિહાદીસુ ચતૂસુ અઞ્ઞતરસ્મિં નિબ્બત્તિત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ. સદ્ધાવિમુત્તાદયો વુત્તવિભાગાયેવ.
Tattha atthi uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī atthi uddhaṃsoto na akaniṭṭhagāmī, atthi na uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī atthi na uddhaṃsoto na akaniṭṭhagāmīti. Tattha yo idha anāgāmiphalaṃ patvā avihādīsu nibbatto tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā uparūpari nibbattitvā akaniṭṭhaṃ pāpuṇāti, ayaṃ uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī nāma. Yo pana avihādīsu nibbatto tattheva aparinibbāyitvā akaniṭṭhampi appatvā uparūpari brahmaloke parinibbāyati, ayaṃ uddhaṃsoto na akaniṭṭhagāmī nāma. Yo ito cavitvā akaniṭṭheyeva nibbattati, ayaṃ na uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī nāma. Yo pana avihādīsu catūsu aññatarasmiṃ nibbattitvā tattheva parinibbāyati, ayaṃ na uddhaṃsoto na akaniṭṭhagāmī nāma. Saddhāvimuttādayo vuttavibhāgāyeva.
નવહિ પુગ્ગલેહીતિ એત્થ અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં અલાભી અરહા પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ. તેસં પન લાભી વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવિમોક્ખવસેન ઉભોહિ ભાગેહિ રૂપકાયનામકાયસઙ્ખાતતો ઉભતો ભાગતો વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ. સમસીસિનાતિ એત્થ તિવિધો સમસીસી – ઇરિયાપથસમસીસી, રોગસમસીસી, જીવિતસમસીસીતિ.
Navahi puggalehīti ettha aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ alābhī arahā paññāvimutto nāma. Tesaṃ pana lābhī vikkhambhanasamucchedavimokkhavasena ubhohi bhāgehi rūpakāyanāmakāyasaṅkhātato ubhato bhāgato vimuttattā ubhatobhāgavimutto nāma. Samasīsināti ettha tividho samasīsī – iriyāpathasamasīsī, rogasamasīsī, jīvitasamasīsīti.
તત્ર યો ઠાનાદીસુ ઇરિયાપથેસુ યેનેવ ઇરિયાપથેન સમન્નાગતો હુત્વા વિપસ્સનં આરભતિ, તેનેવ ઇરિયાપથેન અરહત્તં પત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઇરિયાપથસમસીસી નામ. યો પન એકં રોગં પત્વા અન્તોરોગે એવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા તેનેવ રોગેન પરિનિબ્બાયતિ, અયં રોગસમસીસી નામ. પલિબોધસીસં તણ્હા, બન્ધનસીસં માનો, પરામાસસીસં દિટ્ઠિ, વિક્ખેપસીસં ઉદ્ધચ્ચં, કિલેસસીસં અવિજ્જા, અધિમોક્ખસીસં સદ્ધા, પગ્ગહસીસં વીરિયં, ઉપટ્ઠાનસીસં સતિ, અવિક્ખેપસીસં સમાધિ, દસ્સનસીસં પઞ્ઞા, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં, ગોચરસીસં વિમોક્ખો, સઙ્ખારસીસં નિરોધોતિ તેરસસુ સીસેસુ કિલેસસીસં અવિજ્જં અરહત્તમગ્ગો પરિયાદિયતિ, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં ચુતિચિત્તં પરિયાદિયતિ. તત્થ અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં જીવિતિન્દ્રિયં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં અવિજ્જં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. અઞ્ઞં અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં, અઞ્ઞં જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં. યસ્સ ચેતં સીસદ્વયં સમં પરિયાદાનં ગચ્છતિ, સો જીવિતસમસીસી નામ.
Tatra yo ṭhānādīsu iriyāpathesu yeneva iriyāpathena samannāgato hutvā vipassanaṃ ārabhati, teneva iriyāpathena arahattaṃ patvā parinibbāyati, ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma. Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antoroge eva vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāyati, ayaṃ rogasamasīsī nāma. Palibodhasīsaṃ taṇhā, bandhanasīsaṃ māno, parāmāsasīsaṃ diṭṭhi, vikkhepasīsaṃ uddhaccaṃ, kilesasīsaṃ avijjā, adhimokkhasīsaṃ saddhā, paggahasīsaṃ vīriyaṃ, upaṭṭhānasīsaṃ sati, avikkhepasīsaṃ samādhi, dassanasīsaṃ paññā, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ, gocarasīsaṃ vimokkho, saṅkhārasīsaṃ nirodhoti terasasu sīsesu kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati. Tattha avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Jīvitindriyapariyādāyakaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Aññaṃ avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ, aññaṃ jīvitindriyapariyādāyakaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma.
કથં પનિદં સમં હોતીતિ? વારસમતાય. યસ્મિઞ્હિ વારે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ, સકદાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અનાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અરહત્તમગ્ગે ચત્તારીતિ એકૂનવીસતિમે પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા પરિનિબ્બાયતો ઇમાય વારસમતાય ઇદં ઉભયસીસપરિયાદાનમ્પિ સમં હોતિ નામ. તેનાયં પુગ્ગલો ‘‘જીવિતસમસીસી’’તિ વુચ્ચતિ, અયમેવ ઇધાધિપ્પેતો. એવં સુઞ્ઞતવિમુત્તાદયો તયો સદ્ધાવિમુત્તો પઞ્ઞાવિમુત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો સમસીસીતિ સત્ત સાવકા અરહન્તો, પચ્ચેકબુદ્ધો, સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ ઇમેહિ નવહિ પુગ્ગલેહિ અસેક્ખભાગિયં સુત્તં નિદ્દિસિતબ્બં.
Kathaṃ panidaṃ samaṃ hotīti? Vārasamatāya. Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, sotāpattimagge pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatime paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyato imāya vārasamatāya idaṃ ubhayasīsapariyādānampi samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo ‘‘jīvitasamasīsī’’ti vuccati, ayameva idhādhippeto. Evaṃ suññatavimuttādayo tayo saddhāvimutto paññāvimutto ubhatobhāgavimutto samasīsīti satta sāvakā arahanto, paccekabuddho, sammāsambuddhoti imehi navahi puggalehi asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ.
રાગચરિતોતિ રાગસહિતં ચરિતં એતસ્સાતિ રાગચરિતો. રાગેન વા ચરિતો પવત્તિતો રાગચરિતો, રાગજ્ઝાસયો રાગાધિકોતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુપિ. રાગમુખે ઠિતોતિ રાગપરિયુટ્ઠાને ઠિતો, પરિયુટ્ઠિતરાગોતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.
Rāgacaritoti rāgasahitaṃ caritaṃ etassāti rāgacarito. Rāgena vā carito pavattito rāgacarito, rāgajjhāsayo rāgādhikoti attho. Esa nayo sesesupi. Rāgamukhe ṭhitoti rāgapariyuṭṭhāne ṭhito, pariyuṭṭhitarāgoti attho. Sesapadesupi eseva nayo.
વાસનાભાગિયં સુત્તન્તિ લોકિયં સત્તાધિટ્ઠાનં વાસનાભાગિયં સુત્તં. લોકિયં સત્તાધિટ્ઠાનં સંકિલેસભાગિયઞ્હિ સુત્તં રાગચરિતેહિ પુગ્ગલેહિ નિદ્દિટ્ઠં. તત્થ ‘‘લોકિયં, સત્તાધિટ્ઠાન’’ન્તિ પદદ્વયં અનુવત્તમાનં કત્વા વુત્તં ‘‘વાસનાભાગિય’’ન્તિ. સીલવન્તેહીતિ સીલવન્તાદીહિ પુગ્ગલેહિ. પકતિસીલન્તિઆદિ યેહિ સમન્નાગતા, તે પુગ્ગલા. તેસં દસ્સનેન પુગ્ગલાનં ઉપલક્ખણં. અથ વા ધમ્માધિટ્ઠાનં પકતિસીલાદિવસેન, સત્તાધિટ્ઠાનં પકતિસીલવન્તાદિવસેન વેદિતબ્બન્તિ ઇમસ્સ નયસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘સીલવન્તેહિ નિદ્દિસિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ‘‘પકતિસીલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તં પકતિસીલાદીનં પઞ્ચન્નં એવ ગહણં નિદસ્સનમત્તં, પત્તિદાનઅબ્ભનુમોદનધમ્મસ્સવનદેસનાદિટ્ઠિજુકમ્માદીનમ્પિ ચેત્થ સમ્ભવતો. તેસમ્પિ વા એત્થેવ સઙ્ગહેત્વા દસ્સનત્થં ‘‘પઞ્ચા’’તિ વુત્તં.
Vāsanābhāgiyaṃ suttanti lokiyaṃ sattādhiṭṭhānaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ. Lokiyaṃ sattādhiṭṭhānaṃ saṃkilesabhāgiyañhi suttaṃ rāgacaritehi puggalehi niddiṭṭhaṃ. Tattha ‘‘lokiyaṃ, sattādhiṭṭhāna’’nti padadvayaṃ anuvattamānaṃ katvā vuttaṃ ‘‘vāsanābhāgiya’’nti. Sīlavantehīti sīlavantādīhi puggalehi. Pakatisīlantiādi yehi samannāgatā, te puggalā. Tesaṃ dassanena puggalānaṃ upalakkhaṇaṃ. Atha vā dhammādhiṭṭhānaṃ pakatisīlādivasena, sattādhiṭṭhānaṃ pakatisīlavantādivasena veditabbanti imassa nayassa dassanatthaṃ ‘‘sīlavantehi niddisitabba’’nti vatvā ‘‘pakatisīla’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ pakatisīlādīnaṃ pañcannaṃ eva gahaṇaṃ nidassanamattaṃ, pattidānaabbhanumodanadhammassavanadesanādiṭṭhijukammādīnampi cettha sambhavato. Tesampi vā ettheva saṅgahetvā dassanatthaṃ ‘‘pañcā’’ti vuttaṃ.
તત્થ પકતિસીલન્તિ સમ્પત્તવિરતિસીલં. ચિત્તપ્પસાદોતિ કમ્મફલસદ્ધા રતનત્તયસદ્ધા ચ. ઞાણં પઞ્ઞાય નિદ્દિસિતબ્બન્તિ યસ્મિં સુત્તે પઞ્ઞા આગતા, તં સુત્તં ઞાણન્તિ નિદ્દિસિતબ્બં. ન કેવલં પઞ્ઞાપરિયાયેનેવ, અથ ખો પઞ્ઞિન્દ્રિયાદિપરિયાયેનપિ યત્થ પઞ્ઞા આગતા, તં સુત્તં ઞાણન્તિ નિદ્દિસિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞિન્દ્રિયેના’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – હેટ્ઠા વુત્તો એવ. યં વા પનાતિઆદીસુ યં વા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ પઞ્ઞાય અધિવચનં. સબ્બં તં યત્થ કત્થચિ સુત્તે આગતં, તં સુત્તં ઞાણન્તિ નિદ્દિસિતબ્બન્તિ અત્થો.
Tattha pakatisīlanti sampattaviratisīlaṃ. Cittappasādoti kammaphalasaddhā ratanattayasaddhā ca. Ñāṇaṃ paññāya niddisitabbanti yasmiṃ sutte paññā āgatā, taṃ suttaṃ ñāṇanti niddisitabbaṃ. Na kevalaṃ paññāpariyāyeneva, atha kho paññindriyādipariyāyenapi yattha paññā āgatā, taṃ suttaṃ ñāṇanti niddisitabbanti dassetuṃ ‘‘paññindriyenā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho – heṭṭhā vutto eva. Yaṃ vā panātiādīsu yaṃ vā aññaṃ kiñci paññāya adhivacanaṃ. Sabbaṃ taṃ yattha katthaci sutte āgataṃ, taṃ suttaṃ ñāṇanti niddisitabbanti attho.
અજ્ઝત્તિકબાહિરેહીતિ યસ્મિં સુત્તે અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, બાહિરાનિ ચ આયતનાનિ આગતાનિ, તં સુત્તં તેહિ આયતનેહિ ઞાણં ઞેય્યન્તિ નિદ્દિસિતબ્બં. પઞ્ઞાપિ આરમ્મણભૂતા ઞેય્યન્તિ ઞેય્યતો વિસું કત્વા પઞ્ઞા વુત્તા. તથા હિ પઞ્ઞા ઞાણન્તરસ્સ આરમ્મણન્તિ કત્થચિ સુત્તે ઞેય્યભાવેનપિ વુચ્ચતિ. યં કિઞ્ચિ આરમ્મણભૂતન્તિ યં કિઞ્ચિ ઞાણસ્સ વિસયભૂતં રૂપાદિ. અજ્ઝત્તિકં વા બાહિરં વાતિ વા-સદ્દેન ઓળારિકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્બં તં સઙ્ખતેન અસઙ્ખતેન ચાતિ સબ્બં તં યથાસમ્ભવં સઙ્ખતભાવેન અસઙ્ખતભાવેન ચ ઞેય્યન્તિ નિદ્દિસિતબ્બં. ઞેય્યધમ્મવસેન હિ ઞેય્યસુત્તં ઞેય્યન્તિ વુચ્ચતીતિ.
Ajjhattikabāhirehīti yasmiṃ sutte ajjhattikāni āyatanāni, bāhirāni ca āyatanāni āgatāni, taṃ suttaṃ tehi āyatanehi ñāṇaṃ ñeyyanti niddisitabbaṃ. Paññāpi ārammaṇabhūtā ñeyyanti ñeyyato visuṃ katvā paññā vuttā. Tathā hi paññā ñāṇantarassa ārammaṇanti katthaci sutte ñeyyabhāvenapi vuccati. Yaṃ kiñci ārammaṇabhūtanti yaṃ kiñci ñāṇassa visayabhūtaṃ rūpādi. Ajjhattikaṃ vā bāhiraṃ vāti vā-saddena oḷārikādiṃ saṅgaṇhāti. Sabbaṃ taṃ saṅkhatena asaṅkhatena cāti sabbaṃ taṃ yathāsambhavaṃ saṅkhatabhāvena asaṅkhatabhāvena ca ñeyyanti niddisitabbaṃ. Ñeyyadhammavasena hi ñeyyasuttaṃ ñeyyanti vuccatīti.
યં વા પન કિઞ્ચિ ભગવા અઞ્ઞતરવચનં ભાસતીતિ લોકિયલોકુત્તરાદિસુત્તેસુ એકસ્મિં સુત્તે દ્વે. તેસુ યં વા પન કિઞ્ચિ અઞ્ઞતરવચનં એકસ્સેવ કથનં ભાસતિ નિદ્દિસતિ. સબ્બં તં યથાનિદ્દિટ્ઠં ધારયિતબ્બન્તિ તં યથા સબ્બં સુત્તં લોકિયાદીસુ યદિ અઞ્ઞતરવસેન, અથ ઉભયવસેન યથા યથા નિદ્દિટ્ઠં, તથા તથા ગહેતબ્બં, તં તં પધાનભાવેન નિદ્દિસિતબ્બન્તિ અત્થો.
Yaṃ vā pana kiñci bhagavā aññataravacanaṃ bhāsatīti lokiyalokuttarādisuttesu ekasmiṃ sutte dve. Tesu yaṃ vā pana kiñci aññataravacanaṃ ekasseva kathanaṃ bhāsati niddisati. Sabbaṃ taṃ yathāniddiṭṭhaṃ dhārayitabbanti taṃ yathā sabbaṃ suttaṃ lokiyādīsu yadi aññataravasena, atha ubhayavasena yathā yathā niddiṭṭhaṃ, tathā tathā gahetabbaṃ, taṃ taṃ padhānabhāvena niddisitabbanti attho.
કિલેસસહિતઞ્ઞેવ કમ્મં વિપાકસ્સ હેતુ, ન ઇતરન્તિ વુત્તં ‘‘દુવિધો હેતુ યઞ્ચ કમ્મં યે ચ કિલેસા’’તિ. સમુદયો કિલેસાતિ એત્થ ‘‘સમુદયો’’તિ એતેન સમુદયપક્ખિયા વુત્તા. ‘‘કિલેસા’’તિ ચ કિલેસવન્તો, સંકિલિટ્ઠાતિ અત્થો. યં દિસ્સતીતિ યં યં દિસ્સતિ. તાસુ તાસુ ભૂમીસૂતિ પુથુજ્જનભૂમિઆદીસુ. કપ્પિયાનુલોમેનાતિ કપ્પિયેન ચ કપ્પિયાનુલોમેન ચ. તત્થ કપ્પિયં પાળિયં સરૂપતો વુત્તં, કપ્પિયાનુલોમં મહાપદેસવસેન નયતો દસ્સિતં. પટિક્ખિત્તકારણેનાતિ યેન કારણેન ભગવતા યં પટિક્ખિત્તં, તેન કારણેન તં નિદ્દિસિતબ્બં. એકન્તેન સરાગાદિસંવત્તનમેવ હિ ભગવતા પટિક્ખિત્તં, તં સરાગાય સંવત્તનાદિકારણેન નિદ્દિસિતબ્બં . ધમ્મસ્સાતિ અસઙ્ખતધમ્મસ્સ. અરિયધમ્માનન્તિ મગ્ગફલધમ્માનં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Kilesasahitaññeva kammaṃ vipākassa hetu, na itaranti vuttaṃ ‘‘duvidho hetu yañca kammaṃ ye ca kilesā’’ti. Samudayo kilesāti ettha ‘‘samudayo’’ti etena samudayapakkhiyā vuttā. ‘‘Kilesā’’ti ca kilesavanto, saṃkiliṭṭhāti attho. Yaṃ dissatīti yaṃ yaṃ dissati. Tāsu tāsu bhūmīsūti puthujjanabhūmiādīsu. Kappiyānulomenāti kappiyena ca kappiyānulomena ca. Tattha kappiyaṃ pāḷiyaṃ sarūpato vuttaṃ, kappiyānulomaṃ mahāpadesavasena nayato dassitaṃ. Paṭikkhittakāraṇenāti yena kāraṇena bhagavatā yaṃ paṭikkhittaṃ, tena kāraṇena taṃ niddisitabbaṃ. Ekantena sarāgādisaṃvattanameva hi bhagavatā paṭikkhittaṃ, taṃ sarāgāya saṃvattanādikāraṇena niddisitabbaṃ . Dhammassāti asaṅkhatadhammassa. Ariyadhammānanti maggaphaladhammānaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
એત્થ ચ યથા સંકિલેસભાગિયાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસગ્ગતો અનેકવિધો પટ્ઠાનભેદો ઇચ્છિતો, એવં લોકિયસત્તાધિટ્ઠાનાદિસંસગ્ગતોપિ અનેકવિધો પટ્ઠાનભેદો સમ્ભવતિ. પાળિયં પન ઉભયત્થાપિ એકદેસદસ્સનવસેન આગતત્તા નયદસ્સનન્તિ વેદિતબ્બં. સક્કા હિ ઇમિના નયેન વિઞ્ઞુના તે નિદ્ધારેતુન્તિ. યથા ચ સંકિલેસભાગિયાદીનં લોકિયાદીનઞ્ચ વિસું વિસું સંસગ્ગભેદવસેન અયં પટ્ઠાનભેદો અનેકવિધો લબ્ભતિ, એવં ઉભયેસમ્પિ સંસગ્ગવસેન અયં નયો યથારહં લબ્ભતેવ. લબ્ભતિ હિ લોકિયં સુત્તં કિઞ્ચિ સંકિલેસભાગિયં, કિઞ્ચિ વાસનાભાગિયં. તથા લોકુત્તરં સુત્તં કિઞ્ચિ નિબ્બેધભાગિયં, કિઞ્ચિ અસેક્ખભાગિયન્તિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો.
Ettha ca yathā saṃkilesabhāgiyādīnaṃ aññamaññaṃ saṃsaggato anekavidho paṭṭhānabhedo icchito, evaṃ lokiyasattādhiṭṭhānādisaṃsaggatopi anekavidho paṭṭhānabhedo sambhavati. Pāḷiyaṃ pana ubhayatthāpi ekadesadassanavasena āgatattā nayadassananti veditabbaṃ. Sakkā hi iminā nayena viññunā te niddhāretunti. Yathā ca saṃkilesabhāgiyādīnaṃ lokiyādīnañca visuṃ visuṃ saṃsaggabhedavasena ayaṃ paṭṭhānabhedo anekavidho labbhati, evaṃ ubhayesampi saṃsaggavasena ayaṃ nayo yathārahaṃ labbhateva. Labbhati hi lokiyaṃ suttaṃ kiñci saṃkilesabhāgiyaṃ, kiñci vāsanābhāgiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ suttaṃ kiñci nibbedhabhāgiyaṃ, kiñci asekkhabhāgiyanti. Sesesupi eseva nayo.
એવં સોળસવિધે પટ્ઠાને અટ્ઠવીસતિવિધં પટ્ઠાનં પક્ખિપિત્વા, અટ્ઠવીસતિવિધે ચ પટ્ઠાને સોળસવિધં પક્ખિપિત્વા યથારહં દુકતિકાદિભેદેન સમ્ભવતો પટ્ઠાનવિભાગો વેદિતબ્બો, સો ચ ખો તીસુ પિટકેસુ લબ્ભમાનસ્સ સુત્તપદસ્સ વસેન. યસ્મા પન તાનિ તાનિ સુત્તપદાનિ ઉદાહરણવસેન નિદ્ધારેત્વા ઇમસ્મિં અત્થે વિત્થારિયમાને અતિપપઞ્ચો હોતિ, અતિભારિયા ચ નેત્તિસંવણ્ણના, સક્કા ચ ઇમિના નયેન વિઞ્ઞુના અયમત્થો વિઞ્ઞાતું, તસ્મા ન તં વિત્થારયિમ્હ. તેનેવ હિ પાળિયં અઞ્ઞમઞ્ઞસંસગ્ગવસેન પટ્ઠાનવિભાગો એકદેસેનેવ દસ્સિતો, ન નિપ્પદેસતોતિ.
Evaṃ soḷasavidhe paṭṭhāne aṭṭhavīsatividhaṃ paṭṭhānaṃ pakkhipitvā, aṭṭhavīsatividhe ca paṭṭhāne soḷasavidhaṃ pakkhipitvā yathārahaṃ dukatikādibhedena sambhavato paṭṭhānavibhāgo veditabbo, so ca kho tīsu piṭakesu labbhamānassa suttapadassa vasena. Yasmā pana tāni tāni suttapadāni udāharaṇavasena niddhāretvā imasmiṃ atthe vitthāriyamāne atipapañco hoti, atibhāriyā ca nettisaṃvaṇṇanā, sakkā ca iminā nayena viññunā ayamattho viññātuṃ, tasmā na taṃ vitthārayimha. Teneva hi pāḷiyaṃ aññamaññasaṃsaggavasena paṭṭhānavibhāgo ekadeseneva dassito, na nippadesatoti.
સાસનપટ્ઠાનવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / સાસનપટ્ઠાનં • Sāsanapaṭṭhānaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / સાસનપટ્ઠાનવારવણ્ણના • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / સાસનપટ્ઠાનવિભાવના • Sāsanapaṭṭhānavibhāvanā