Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / કઙ્ખાવિતરણી-અભિનવ-ટીકા • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
૯. સાસઙ્કસિક્ખાપદવણ્ણના
9. Sāsaṅkasikkhāpadavaṇṇanā
ઉપસમ્પજ્જન્તિઆદીસુ વિયાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (વિભ॰ ૫૦૮) ઇમસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘ઉપસમ્પજ્જા’’તિ ઉદ્ધરિતબ્બે ‘‘ઉપસમ્પજ્જ’’ન્તિ ઉદ્ધટં. તદિહ નિદસ્સનં કતં. આદિસદ્દેન પન ‘‘અનાપુચ્છં વા ગચ્છેય્યા’’તિઆદીનં (પાચિ॰ ૧૧૧, ૧૧૫) સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ઉપગન્ત્વાતિ ઉપસદ્દસ્સત્થમાહ. વસિત્વાતિ અક્ખણ્ડં વસિત્વા. ‘‘યેન યસ્સ હિ સમ્બન્ધો, દૂરટ્ઠમ્પિ ચ તસ્સ ત’’ન્તિ વચનતો ‘‘ઇમસ્સ…પે॰… ઇમિના સમ્બન્ધો’’તિ વુત્તં. તત્થ ઇમસ્સાતિ ‘‘ઉપવસ્સ’’ન્તિ પદસ્સ. વિનયપરિયાયેન અરઞ્ઞલક્ખણં અદિન્નાદાનપારાજિકે આગતં. તત્થ હિ ‘‘ગામા વા અરઞ્ઞા વા’’તિ અનવસેસતો અવહારટ્ઠાનપરિગ્ગહેન તદુભયં અસઙ્કરતો દસ્સેતું ‘‘ઠપેત્વા ગામઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ગામૂપચારો હિ લોકે ગામસઙ્ખમેવ ગચ્છતીતિ. ઇધ પન સુત્તન્તપરિયાયેન ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા॰ ૬૫૪) આગતં આરઞ્ઞકં ભિક્ખું સન્ધાય. ન હિ સો વિનયપરિયાયિકે અરઞ્ઞે વસન્તો ‘‘આરઞ્ઞકો પન્થસેનાસનો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૧) સુત્તે વુત્તો, તસ્મા તત્થ આગતમેવ લક્ખણં ગહેતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બપચ્છિમાનિ આરોપિતેન આચરિયધનુના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘આચરિયધનુ નામ પકતિહત્થેન નવવિદત્થિપમાણં. જિયાય પન આરોપિતાય ચતુહત્થપમાણ’’ન્તિ વદન્તિ. ગામસ્સાતિ પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ. ઇન્દખીલતોતિ ઉમ્મારતો. પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતોતિ પરિયન્તે ઠિતઘરસ્સ ઉપચારે ઠિતસ્સ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ પઠમલેડ્ડુપાતતો. કિત્તકેન મગ્ગેન મિનિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં પન ‘‘વિહારસ્સાપિ ગામસ્સેવ ઉપચારં નીહરિત્વા ઉભિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અન્તરા મિનિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ચોરાનં નિવિટ્ઠોકાસાદિદસ્સનેનાતિ આરામે, આરામૂપચારે ચ ચોરાનં નિવિટ્ઠોકાસાદિદસ્સનેન કારણેન. આદિસદ્દેન ભુત્તોકાસટ્ઠિતોકાસનિસિન્નોકાસનિપન્નોકાસાનં ગહણં. ચોરેહિ મનુસ્સાનં હતવિલુત્તાકોટિતભાવદસ્સનતોતિ આરામે, આરામૂપચારે ચ હતવિલુત્તાકોટિતભાવદસ્સનતો.
Upasampajjantiādīsu viyāti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (vibha. 508) imassa vibhaṅge ‘‘upasampajjā’’ti uddharitabbe ‘‘upasampajja’’nti uddhaṭaṃ. Tadiha nidassanaṃ kataṃ. Ādisaddena pana ‘‘anāpucchaṃ vā gaccheyyā’’tiādīnaṃ (pāci. 111, 115) saṅgaho daṭṭhabbo. Upagantvāti upasaddassatthamāha. Vasitvāti akkhaṇḍaṃ vasitvā. ‘‘Yena yassa hi sambandho, dūraṭṭhampi ca tassa ta’’nti vacanato ‘‘imassa…pe… iminā sambandho’’ti vuttaṃ. Tattha imassāti ‘‘upavassa’’nti padassa. Vinayapariyāyena araññalakkhaṇaṃ adinnādānapārājike āgataṃ. Tattha hi ‘‘gāmā vā araññā vā’’ti anavasesato avahāraṭṭhānapariggahena tadubhayaṃ asaṅkarato dassetuṃ ‘‘ṭhapetvā gāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Gāmūpacāro hi loke gāmasaṅkhameva gacchatīti. Idha pana suttantapariyāyena ‘‘pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pārā. 654) āgataṃ āraññakaṃ bhikkhuṃ sandhāya. Na hi so vinayapariyāyike araññe vasanto ‘‘āraññako panthasenāsano’’ti (ma. ni. 1.61) sutte vutto, tasmā tattha āgatameva lakkhaṇaṃ gahetabbanti dassento ‘‘sabbapacchimāni āropitena ācariyadhanunā’’tiādimāha. Tattha ‘‘ācariyadhanu nāma pakatihatthena navavidatthipamāṇaṃ. Jiyāya pana āropitāya catuhatthapamāṇa’’nti vadanti. Gāmassāti parikkhittassa gāmassa. Indakhīlatoti ummārato. Parikkhepārahaṭṭhānatoti pariyante ṭhitagharassa upacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa paṭhamaleḍḍupātato. Kittakena maggena minitabbanti āha ‘‘sace’’tiādi. Majjhimaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vihārassāpi gāmasseva upacāraṃ nīharitvā ubhinnaṃ leḍḍupātānaṃ antarā minitabba’’nti vuttaṃ. Corānaṃ niviṭṭhokāsādidassanenāti ārāme, ārāmūpacāre ca corānaṃ niviṭṭhokāsādidassanena kāraṇena. Ādisaddena bhuttokāsaṭṭhitokāsanisinnokāsanipannokāsānaṃ gahaṇaṃ. Corehi manussānaṃ hataviluttākoṭitabhāvadassanatoti ārāme, ārāmūpacāre ca hataviluttākoṭitabhāvadassanato.
અન્તરઘરે નિક્ખિપેય્યાતિ અન્તરે અન્તરે ઘરાનિ એત્થ, એતસ્સાતિ વા અન્તરઘરં, ગામો, તસ્મિં ઠપેય્યાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘આરઞ્ઞકસ્સા’’તિઆદિ. તઞ્ચાતિ નિક્ખિપનઞ્ચ. ‘‘મહાપવારણાય પવારિતો હોતી’’તિ ઇદં વસ્સચ્છેદં અકત્વા વુટ્ઠભાવં દસ્સેતું વુત્તં, ન પન પવારણાય અઙ્ગભાવં. તેનેવ હિ બ્યતિરેકં દસ્સેન્તેન સમન્તપાસાદિકાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૬૫૩-૬૫૪) વુત્તં ‘‘સચે પચ્છિમિકાય વા ઉપગતો હોતિ છિન્નવસ્સો વા, નિક્ખિપિતું ન લભતી’’તિ. કત્તિકમાસો નામ પુબ્બકત્તિકમાસસ્સ કાળપક્ખપાટિપદતો પટ્ઠાય યાવ અપરકત્તિકપુણ્ણમા, તાવ એકૂનત્તિંસ રત્તિન્દિવા. એવ-સદ્દેન કત્તિકમાસતો પરં ન લભતીતિ દસ્સેતિ. ઊનપ્પમાણે તાવ અરઞ્ઞલક્ખણાયોગતો ન લભતુ, કસ્મા ગાવુતતો અતિરેકપ્પમાણે ન લભતીતિ આહ ‘‘યત્ર હી’’તિઆદિ. નિમન્તિતો પન અદ્ધયોજનમ્પિ યોજનમ્પિ ગન્ત્વા વસિતું પચ્ચેતિ, ઇદમપ્પમાણં. સાસઙ્કસપ્પટિભયમેવ હોતીતિ સાસઙ્કઞ્ચેવ સપ્પટિભયઞ્ચ હોતિ. એવ-સદ્દેન અનાસઙ્કઅપ્પટિભયેહિ અઙ્ગયુત્તેપિ સેનાસને વસન્તો નિક્ખિપિતું ન લભતીતિ દસ્સેતિ. એત્તાવતા પુરિમિકાય ઉપગન્ત્વા અક્ખણ્ડં કત્વા વુટ્ઠવસ્સો યં ગામં ગોચરગામં કત્વા પઞ્ચધનુસતિકપચ્છિમે આરઞ્ઞકસેનાસને વિહરતિ, તસ્મિં ગામે ચીવરં ઠપેત્વા સકલકત્તિકમાસં તસ્મિંયેવ સેનાસને તેન ચીવરેન વિના વત્થું અનુજાનિત્વા ઇદાનિ વિહારતો અઞ્ઞત્થ વસન્તસ્સ છારત્તં વિપ્પવાસં અનુજાનન્તો ‘‘સિયા ચ તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિઆદિમાહ. અસમાદાનચારઞ્હિ અત્થતકથિના એવ લભન્તિ, નેતરેતિ એત્થ ઇદમ્પિ કારણં દટ્ઠબ્બં. તત્થ છારત્તપરમં તેન ભિક્ખુના તેન ચીવરેન વિપ્પવસિતબ્બન્તિ યો ભિક્ખુ વિહારે વસન્તો તતો અઞ્ઞત્થ ગમનકિચ્ચે સતિ અન્તરઘરે ચીવરં નિક્ખિપતિ, તેન ભિક્ખુના તેન ચીવરેન છારત્તપરમં વિપ્પવસિતબ્બં, છ રત્તિયો તમ્હા વિહારા અઞ્ઞત્થ વસિતબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હિ ભદન્તેન બુદ્ધદત્તાચરિયેન –
Antaraghare nikkhipeyyāti antare antare gharāni ettha, etassāti vā antaragharaṃ, gāmo, tasmiṃ ṭhapeyyāti attho. Tenāha ‘‘āraññakassā’’tiādi. Tañcāti nikkhipanañca. ‘‘Mahāpavāraṇāya pavārito hotī’’ti idaṃ vassacchedaṃ akatvā vuṭṭhabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ, na pana pavāraṇāya aṅgabhāvaṃ. Teneva hi byatirekaṃ dassentena samantapāsādikāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.653-654) vuttaṃ ‘‘sace pacchimikāya vā upagato hoti chinnavasso vā, nikkhipituṃ na labhatī’’ti. Kattikamāso nāma pubbakattikamāsassa kāḷapakkhapāṭipadato paṭṭhāya yāva aparakattikapuṇṇamā, tāva ekūnattiṃsa rattindivā. Eva-saddena kattikamāsato paraṃ na labhatīti dasseti. Ūnappamāṇe tāva araññalakkhaṇāyogato na labhatu, kasmā gāvutato atirekappamāṇe na labhatīti āha ‘‘yatrahī’’tiādi. Nimantito pana addhayojanampi yojanampi gantvā vasituṃ pacceti, idamappamāṇaṃ. Sāsaṅkasappaṭibhayameva hotīti sāsaṅkañceva sappaṭibhayañca hoti. Eva-saddena anāsaṅkaappaṭibhayehi aṅgayuttepi senāsane vasanto nikkhipituṃ na labhatīti dasseti. Ettāvatā purimikāya upagantvā akkhaṇḍaṃ katvā vuṭṭhavasso yaṃ gāmaṃ gocaragāmaṃ katvā pañcadhanusatikapacchime āraññakasenāsane viharati, tasmiṃ gāme cīvaraṃ ṭhapetvā sakalakattikamāsaṃ tasmiṃyeva senāsane tena cīvarena vinā vatthuṃ anujānitvā idāni vihārato aññattha vasantassa chārattaṃ vippavāsaṃ anujānanto ‘‘siyā ca tassa bhikkhuno’’tiādimāha. Asamādānacārañhi atthatakathinā eva labhanti, netareti ettha idampi kāraṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tattha chārattaparamaṃ tena bhikkhunā tena cīvarena vippavasitabbanti yo bhikkhu vihāre vasanto tato aññattha gamanakicce sati antaraghare cīvaraṃ nikkhipati, tena bhikkhunā tena cīvarena chārattaparamaṃ vippavasitabbaṃ, cha rattiyo tamhā vihārā aññattha vasitabbāti vuttaṃ hoti. Vuttañhi bhadantena buddhadattācariyena –
‘‘યં ગામં ગોચરં કત્વા, ભિક્ખુ આરઞ્ઞકે વસે;
‘‘Yaṃ gāmaṃ gocaraṃ katvā, bhikkhu āraññake vase;
તસ્મિં ગામે ઠપેતું તં, માસમેકં તુ વટ્ટતિ.
Tasmiṃ gāme ṭhapetuṃ taṃ, māsamekaṃ tu vaṭṭati.
‘‘અઞ્ઞત્થેવ વસન્તસ્સ, છારત્તપરમં મતં;
‘‘Aññattheva vasantassa, chārattaparamaṃ mataṃ;
અયમસ્સ અધિપ્પાયો, પટિચ્છન્નો પકાસિતો’’તિ.
Ayamassa adhippāyo, paṭicchanno pakāsito’’ti.
તેનેવાહ ‘‘તતો ચે ઉત્તરિ વિપ્પવસેય્યાતિ છારત્તતો ઉત્તરિ તસ્મિં સેનાસને સત્તમં અરુણં ઉટ્ઠાપેય્યા’’તિઆદિ. તથા અસક્કોન્તેનાતિ ગતટ્ઠાનસ્સ દૂરતાય સેનાસનં આગન્ત્વા સત્તમં અરુણં ઉટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તેન. એવમ્પિ અસક્કોન્તેન તત્રેવ ઠિતેન પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં ‘‘અતિરેકચીવરટ્ઠાને ઠસ્સતી’’તિ. વસિત્વાતિ અરુણં ઉટ્ઠાપેત્વા. ભિક્ખુસમ્મુતિ ઉદોસિતસિક્ખાપદે વુત્તાવ.
Tenevāha ‘‘tato ce uttari vippavaseyyāti chārattato uttari tasmiṃ senāsane sattamaṃ aruṇaṃ uṭṭhāpeyyā’’tiādi. Tathā asakkontenāti gataṭṭhānassa dūratāya senāsanaṃ āgantvā sattamaṃ aruṇaṃ uṭṭhāpetuṃ asakkontena. Evampi asakkontena tatreva ṭhitena paccuddharitabbaṃ ‘‘atirekacīvaraṭṭhāne ṭhassatī’’ti. Vasitvāti aruṇaṃ uṭṭhāpetvā. Bhikkhusammuti udositasikkhāpade vuttāva.
સેસન્તિ ‘‘અઞ્ઞત્ર ભિક્ખુસમ્મુતિયાતિ અયમેત્થ અનુપઞ્ઞત્તી’’તિઆદિકં. તત્થ હિ અઙ્ગેસુ યં રત્તિવિપ્પવાસો ચતુત્થમઙ્ગં, તં ઇધ છારત્તતો ઉત્તરિ વિપ્પવાસો હોતીતિ અયમેવ વિસેસો.
Sesanti ‘‘aññatra bhikkhusammutiyāti ayamettha anupaññattī’’tiādikaṃ. Tattha hi aṅgesu yaṃ rattivippavāso catutthamaṅgaṃ, taṃ idha chārattato uttari vippavāso hotīti ayameva viseso.
સાસઙ્કસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sāsaṅkasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.