Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    १०. सतिपट्ठानसुत्तवण्णना

    10. Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanā

    १०५. जानपदिनोति (दी॰ नि॰ टी॰ २.९५) जनपदवन्तो, जनपदस्स वा इस्सरा राजकुमारा। गोत्तवसेन कुरू नाम। तेसं निवासो यदि एको जनपदो, कथं बहुवचनन्ति आह ‘‘रुळ्हीसद्देना’’ति। अक्खरचिन्तका हि ईदिसेसु ठानेसु युत्ते विय सलिङ्गवचनानि (पाणिनि १.२५१) इच्छन्ति, अयमेत्थ रुळ्ही यथा अञ्‍ञत्थापि ‘‘अङ्गेसु विहरति, मल्‍लेसु विहरती’’ति च। तब्बिसेसने पन जनपद-सद्दे जाति-सद्दे एकवचनमेव। अट्ठकथाचरिया पनाति पन-सद्दो विसेसत्थजोतनो। तेन पुथुअत्थविसयताय एवं तं बहुवचनन्ति ‘‘बहुके पना’’तिआदिना वक्खमानं विसेसं दीपेति। सुत्वाति मन्धातुमहाराजस्स आनुभावदस्सनानुसारेन परम्परागतं कथं सुत्वा। अनुसंयायन्तेनाति अनुविचरन्तेन। एतेसं ठानन्ति चन्दिमसूरियमुखेन चातुमहाराजिकभवनमाह। तेनाह ‘‘तत्थ अगमासी’’तिआदि। सोति मन्धातुमहाराजा। तन्ति चातुमहाराजिकरज्‍जं। गहेत्वाति सम्पटिच्छित्वा। पुन पुच्छि परिणायकरतनं। दोवारिकभूमियं तिट्ठन्ति सुधम्माय देवसभाय देवपुरस्स च चतूसु द्वारेसु आरक्खाय अधिकतत्ता। दिब्बरुक्खसहस्सपटिमण्डितन्ति इदं ‘‘चित्तलतावन’’न्तिआदीसुपि योजेतब्बं।

    105.Jānapadinoti (dī. ni. ṭī. 2.95) janapadavanto, janapadassa vā issarā rājakumārā. Gottavasena kurū nāma. Tesaṃ nivāso yadi eko janapado, kathaṃ bahuvacananti āha ‘‘ruḷhīsaddenā’’ti. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu yutte viya saliṅgavacanāni (pāṇini 1.251) icchanti, ayamettha ruḷhī yathā aññatthāpi ‘‘aṅgesu viharati, mallesu viharatī’’ti ca. Tabbisesane pana janapada-sadde jāti-sadde ekavacanameva. Aṭṭhakathācariyā panāti pana-saddo visesatthajotano. Tena puthuatthavisayatāya evaṃ taṃ bahuvacananti ‘‘bahuke panā’’tiādinā vakkhamānaṃ visesaṃ dīpeti. Sutvāti mandhātumahārājassa ānubhāvadassanānusārena paramparāgataṃ kathaṃ sutvā. Anusaṃyāyantenāti anuvicarantena. Etesaṃ ṭhānanti candimasūriyamukhena cātumahārājikabhavanamāha. Tenāha ‘‘tattha agamāsī’’tiādi. Soti mandhātumahārājā. Tanti cātumahārājikarajjaṃ. Gahetvāti sampaṭicchitvā. Puna pucchi pariṇāyakaratanaṃ. Dovārikabhūmiyaṃ tiṭṭhanti sudhammāya devasabhāya devapurassa ca catūsu dvāresu ārakkhāya adhikatattā. Dibbarukkhasahassapaṭimaṇḍitanti idaṃ ‘‘cittalatāvana’’ntiādīsupi yojetabbaṃ.

    पथवियं पतिट्ठासीति भस्सित्वा पथविया आसन्‍ने ठाने अट्ठासि, ठत्वा च नचिरस्सेव अन्तरधायि तेनत्तभावेन रञ्‍ञो चक्‍कवत्तिस्सरियस्स अभावतो। ‘‘चिरतरं कालं ठत्वा’’ति अपरे। देवभावो पातुरहोसि देवलोके पवत्तिविपाकदायिनो अपरापरियायवेदनीयस्स कम्मस्स कतोकासत्ता। अवयवे सिद्धो विसेसो समुदायस्स विसेसको होतीति एकम्पि रट्ठं बहुवचनेन वोहरीयति।

    Pathaviyaṃ patiṭṭhāsīti bhassitvā pathaviyā āsanne ṭhāne aṭṭhāsi, ṭhatvā ca nacirasseva antaradhāyi tenattabhāvena rañño cakkavattissariyassa abhāvato. ‘‘Cirataraṃ kālaṃ ṭhatvā’’ti apare. Devabhāvo pāturahosi devaloke pavattivipākadāyino aparāpariyāyavedanīyassa kammassa katokāsattā. Avayave siddho viseso samudāyassa visesako hotīti ekampi raṭṭhaṃ bahuvacanena voharīyati.

    द-कारेन अत्थं वण्णयन्ति निरुत्तिनयेन। कम्मासोति कम्मासपादो वुच्‍चति उत्तरपदलोपेन यथा ‘‘रूपभवो रूप’’न्ति। कथं पन सो कम्मासपादोति आह ‘‘तस्स किरा’’तिआदि। दमितोति एत्थ कीदिसं दमनं अधिप्पेतन्ति आह ‘‘पोरिसादभावतो पटिसेधितो’’ति। इमे पन थेराति मज्झिमभाणके वदति, ते पन चूळकम्मासदम्मं सन्धाय तथा वदन्ति। यक्खिनिपुत्तो हि कम्मासपादो अलीनसत्तुकुमारकाले बोधिसत्तेन तत्थ दमितो, सुतसोमकाले पन बाराणसिराजा पोरिसादभावपटिसेधनेन यत्थ दमितो, तं महाकम्मासदम्मं नाम। पुत्तोति वत्वा अत्रजोति वचनं ओरसपुत्तभावदस्सनत्थं।

    Da-kārena atthaṃ vaṇṇayanti niruttinayena. Kammāsoti kammāsapādo vuccati uttarapadalopena yathā ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti. Kathaṃ pana so kammāsapādoti āha ‘‘tassa kirā’’tiādi. Damitoti ettha kīdisaṃ damanaṃ adhippetanti āha ‘‘porisādabhāvato paṭisedhito’’ti. Ime pana therāti majjhimabhāṇake vadati, te pana cūḷakammāsadammaṃ sandhāya tathā vadanti. Yakkhiniputto hi kammāsapādo alīnasattukumārakāle bodhisattena tattha damito, sutasomakāle pana bārāṇasirājā porisādabhāvapaṭisedhanena yattha damito, taṃ mahākammāsadammaṃ nāma. Puttoti vatvā atrajoti vacanaṃ orasaputtabhāvadassanatthaṃ.

    येहि आवसितपदेसो कुरुरट्ठन्ति नामं लभि, ते उत्तरकुरुतो आगता मनुस्सा तत्थ रक्खितनियामेनेव पञ्‍च सीलानि रक्खिंसु, तेसं दिट्ठानुगतिया पच्छिमा जनताति, सो देसधम्मवसेन अविच्छेदतो वत्तमानो कुरुवत्तधम्मोति पञ्‍ञायित्थ, अयञ्‍च अत्थो कुरुधम्मजातकेन (जा॰ १.३.७६-७८) दीपेतब्बो। सो अपरभागे यत्थ पठमं संकिलिट्ठो जातो, तं दस्सेतुं ‘‘कुरुरट्ठवासीन’’न्तिआदि वुत्तं। यत्थ भगवतो वसनोकासो कोचि विहारो न होति, तत्थ केवलं गोचरगामकित्तनं निदानकथाय पकति, यथा तंसक्‍केसु विहरति देवदहं नाम सक्‍कानं निगमोति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अवसनोकासतो’’तिआदिमाह।

    Yehi āvasitapadeso kururaṭṭhanti nāmaṃ labhi, te uttarakuruto āgatā manussā tattha rakkhitaniyāmeneva pañca sīlāni rakkhiṃsu, tesaṃ diṭṭhānugatiyā pacchimā janatāti, so desadhammavasena avicchedato vattamāno kuruvattadhammoti paññāyittha, ayañca attho kurudhammajātakena (jā. 1.3.76-78) dīpetabbo. So aparabhāge yattha paṭhamaṃ saṃkiliṭṭho jāto, taṃ dassetuṃ ‘‘kururaṭṭhavāsīna’’ntiādi vuttaṃ. Yattha bhagavato vasanokāso koci vihāro na hoti, tattha kevalaṃ gocaragāmakittanaṃ nidānakathāya pakati, yathā taṃsakkesu viharati devadahaṃ nāma sakkānaṃ nigamoti imamatthaṃ dassento ‘‘avasanokāsato’’tiādimāha.

    उद्देसवारकथावण्णना

    Uddesavārakathāvaṇṇanā

    १०६. कस्मा भगवा इमं सुत्तमभासीति असाधारणसमुट्ठानं पुच्छति, साधारणं पन पाकटन्ति अनामट्ठं, तेन सुत्तनिक्खेपो पुच्छितोति कत्वा इतरो ‘‘कुरुरट्ठवासीन’’न्तिआदिना अपरज्झासयोयं सुत्तनिक्खेपोति दस्सेति। एतेन बाहिरसमुट्ठानं विभावितन्ति दट्ठब्बं। अज्झत्तिकं पन असाधारणञ्‍च मूलपरियायसुत्तादिटीकायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। कुरुरट्ठं किर (दी॰ नि॰ टी॰ २.३७३) तदा तन्‍निवासीनं सत्तानं येभुय्येन योनिसोमनसिकारवन्तताय पुब्बे च कतपुञ्‍ञताबलेन उतुआदिसम्पन्‍नमेव अहोसि। तेन वुत्तं ‘‘उतुपच्‍चयादिसम्पन्‍नत्ता’’ति। आदि-सद्देन भोजनादिसम्पत्तिं सङ्गण्हाति। केचि पन ‘‘पुब्बे कुरुवत्तधम्मानुट्ठानवासनाय उत्तरकुरु विय येभुय्येन उतुआदिसम्पन्‍नमेव होन्तं भगवतो काले सातिसयं उतुसप्पायादियुत्तं तं रट्ठं अहोसी’’ति वदन्ति। चित्तसरीरकल्‍लतायाति चित्तस्स सरीरस्स च अरोगताय। अनुग्गहितपञ्‍ञाबलाति लद्धुपकारञाणानुभावा, अनु अनु वा आचिण्णपञ्‍ञातेजा। एकवीसतिया ठानेसूति कायानुपस्सनावसेन चुद्दससुठानेसु, वेदनानुपस्सनावसेन एकस्मिं ठाने, तथा चित्तानुपस्सनावसेन, धम्मानुपस्सनावसेन पञ्‍चसु ठानेसूति एवं एकवीसतिया ठानेसु। कम्मट्ठानं अरहत्ते पक्खिपित्वाति चतुसच्‍चकम्मट्ठानं यथा अरहत्तं पापेति, एवं देसनावसेन अरहत्ते पक्खिपित्वा। सुवण्णचङ्कोटकसुवण्णमञ्‍जूसासु पक्खित्तानि सुमनचम्पकादिनानापुप्फानि मणिपुत्तादिसत्तरतनानि च यथा भाजनसम्पत्तिया सविसेसं सोभन्ति, किच्‍चकरानि च होन्ति मनुञ्‍ञाभावतो, एवं सीलदस्सनादिसम्पत्तिया भाजनविसेसभूताय कुरुरट्ठवासिपरिसाय देसिता च भगवतो अयं देसना भिय्योसोमत्ताय सोभति, किच्‍चकारी च होतीति इममत्थं दस्सेति ‘‘यथा हि पुरिसो’’तिआदिना। एत्थाति कुरुरट्ठे।

    106.Kasmā bhagavā imaṃ suttamabhāsīti asādhāraṇasamuṭṭhānaṃ pucchati, sādhāraṇaṃ pana pākaṭanti anāmaṭṭhaṃ, tena suttanikkhepo pucchitoti katvā itaro ‘‘kururaṭṭhavāsīna’’ntiādinā aparajjhāsayoyaṃ suttanikkhepoti dasseti. Etena bāhirasamuṭṭhānaṃ vibhāvitanti daṭṭhabbaṃ. Ajjhattikaṃ pana asādhāraṇañca mūlapariyāyasuttādiṭīkāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Kururaṭṭhaṃ kira (dī. ni. ṭī. 2.373) tadā tannivāsīnaṃ sattānaṃ yebhuyyena yonisomanasikāravantatāya pubbe ca katapuññatābalena utuādisampannameva ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘utupaccayādisampannattā’’ti. Ādi-saddena bhojanādisampattiṃ saṅgaṇhāti. Keci pana ‘‘pubbe kuruvattadhammānuṭṭhānavāsanāya uttarakuru viya yebhuyyena utuādisampannameva hontaṃ bhagavato kāle sātisayaṃ utusappāyādiyuttaṃ taṃ raṭṭhaṃ ahosī’’ti vadanti. Cittasarīrakallatāyāti cittassa sarīrassa ca arogatāya. Anuggahitapaññābalāti laddhupakārañāṇānubhāvā, anu anu vā āciṇṇapaññātejā. Ekavīsatiyā ṭhānesūti kāyānupassanāvasena cuddasasuṭhānesu, vedanānupassanāvasena ekasmiṃ ṭhāne, tathā cittānupassanāvasena, dhammānupassanāvasena pañcasu ṭhānesūti evaṃ ekavīsatiyā ṭhānesu. Kammaṭṭhānaṃ arahatte pakkhipitvāti catusaccakammaṭṭhānaṃ yathā arahattaṃ pāpeti, evaṃ desanāvasena arahatte pakkhipitvā. Suvaṇṇacaṅkoṭakasuvaṇṇamañjūsāsu pakkhittāni sumanacampakādinānāpupphāni maṇiputtādisattaratanāni ca yathā bhājanasampattiyā savisesaṃ sobhanti, kiccakarāni ca honti manuññābhāvato, evaṃ sīladassanādisampattiyā bhājanavisesabhūtāya kururaṭṭhavāsiparisāya desitā ca bhagavato ayaṃ desanā bhiyyosomattāya sobhati, kiccakārī ca hotīti imamatthaṃ dasseti ‘‘yathā hi puriso’’tiādinā. Etthāti kururaṭṭhe.

    पकतियाति सरसतो, इमिस्सा सतिपट्ठानसुत्तदेसनाय पुब्बेपीति अधिप्पायो। अनुयुत्ता विहरन्ति सत्थु देसनानुसारतोति अधिप्पायो। विस्सट्ठअत्तभावनाति अनिच्‍चादिवसेन किस्मिञ्‍चि योनिसोमनसिकारे चित्तं अनियोजेत्वा रूपादिआरम्मणे अभिरतिवसेन विस्सट्ठचित्तेन भवितुं न वट्टति, पमादविहारं पहाय अप्पमत्तेन भवितब्बन्ति अधिप्पायो।

    Pakatiyāti sarasato, imissā satipaṭṭhānasuttadesanāya pubbepīti adhippāyo. Anuyuttā viharanti satthu desanānusāratoti adhippāyo. Vissaṭṭhaattabhāvanāti aniccādivasena kismiñci yonisomanasikāre cittaṃ aniyojetvā rūpādiārammaṇe abhirativasena vissaṭṭhacittena bhavituṃ na vaṭṭati, pamādavihāraṃ pahāya appamattena bhavitabbanti adhippāyo.

    एकायनोति एत्थ अयन-सद्दो मग्गपरियायो। न केवलमयनमेव, अथ खो अञ्‍ञेपि बहू मग्गपरियायाति पदुद्धारं करोन्तो ‘‘मग्गस्स ही’’तिआदि वत्वा यदि मग्गपरियायो अयन-सद्दो, कस्मा पुन मग्गोति वुत्तन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। तत्थ एकमग्गोति एको एव मग्गो। न हि निब्बानगामी मग्गो अञ्‍ञो अत्थीति। ननु सतिपट्ठानं इध ‘‘मग्गो’’ति अधिप्पेतं, तदञ्‍ञे च बहू मग्गधम्मा अत्थीति? सच्‍चं अत्थि, ते पन सतिपट्ठानग्गहणेनेव गहिता तदविनाभावतो। तथा हि ञाणवीरियादयो निद्देसे गहिता। उद्देसे पन सतिया एव गहणं वेनेय्यज्झासयवसेनाति दट्ठब्बं। न द्वेधापथभूतोति इमिना इमस्स मग्गस्स अनेकमग्गताभावं विय अनिब्बानगामिभावाभावञ्‍च दस्सेति। एकेनाति असहायेन। असहायता च दुविधा अत्तदुतियताभावेन वा, या ‘‘वूपकट्ठकायता’’ति वुच्‍चति, तण्हादुतियताभावेन वा, या ‘‘पविवित्तचित्तता’’ति वुच्‍चति। तेनाह ‘‘वूपकट्ठेन पविवित्तचित्तेना’’ति। सेट्ठोपि लोके ‘‘एको’’ति वुच्‍चति ‘‘याव परे एकतो करोसी’’तिआदीसूति आह ‘‘एकस्साति सेट्ठस्सा’’ति। यदि संसारतो निस्सरणट्ठो अयनट्ठो अञ्‍ञेसम्पि उपनिस्सयसम्पन्‍नानं साधारणो कथं भगवतोति आह ‘‘किञ्‍चापी’’तिआदि। इमस्मिं खोति एत्थ खो-सद्दो अवधारणे, तस्मा इमस्मिं येवाति अत्थो। देसनाभेदोयेव हेसो, यदिदं मग्गोति वा अयनोति वा। तेनाह ‘‘अत्थो पनेको’’ति।

    Ekāyanoti ettha ayana-saddo maggapariyāyo. Na kevalamayanameva, atha kho aññepi bahū maggapariyāyāti paduddhāraṃ karonto ‘‘maggassa hī’’tiādi vatvā yadi maggapariyāyo ayana-saddo, kasmā puna maggoti vuttanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tasmā’’tiādi. Tattha ekamaggoti eko eva maggo. Na hi nibbānagāmī maggo añño atthīti. Nanu satipaṭṭhānaṃ idha ‘‘maggo’’ti adhippetaṃ, tadaññe ca bahū maggadhammā atthīti? Saccaṃ atthi, te pana satipaṭṭhānaggahaṇeneva gahitā tadavinābhāvato. Tathā hi ñāṇavīriyādayo niddese gahitā. Uddese pana satiyā eva gahaṇaṃ veneyyajjhāsayavasenāti daṭṭhabbaṃ. Na dvedhāpathabhūtoti iminā imassa maggassa anekamaggatābhāvaṃ viya anibbānagāmibhāvābhāvañca dasseti. Ekenāti asahāyena. Asahāyatā ca duvidhā attadutiyatābhāvena vā, yā ‘‘vūpakaṭṭhakāyatā’’ti vuccati, taṇhādutiyatābhāvena vā, yā ‘‘pavivittacittatā’’ti vuccati. Tenāha ‘‘vūpakaṭṭhena pavivittacittenā’’ti. Seṭṭhopi loke ‘‘eko’’ti vuccati ‘‘yāva pare ekato karosī’’tiādīsūti āha ‘‘ekassāti seṭṭhassā’’ti. Yadi saṃsārato nissaraṇaṭṭho ayanaṭṭho aññesampi upanissayasampannānaṃ sādhāraṇo kathaṃ bhagavatoti āha ‘‘kiñcāpī’’tiādi. Imasmiṃ khoti ettha kho-saddo avadhāraṇe, tasmā imasmiṃ yevāti attho. Desanābhedoyeva heso, yadidaṃ maggoti vā ayanoti vā. Tenāha ‘‘attho paneko’’ti.

    नानामुखभावनानयप्पवत्तोति कायानुपस्सनादिमुखेन तत्थापि आनापानादिमुखेन भावनानयेन पवत्तो। एकायनन्ति एकगामिनं, निब्बानगामिनन्ति अत्थो। निब्बानञ्हि अदुतियत्ता सेट्ठत्ता च ‘‘एक’’न्ति वुच्‍चति। यथाह ‘‘एकञ्हि सच्‍चं न दुतीयमत्थी’’ति (सु॰ नि॰ ८९०) ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) च। खयो एव अन्तोति खयन्तो , जातिया खयन्तं दिट्ठवाति जातिखयन्तदस्सी। अविभागेन सब्बेपि सत्ते हितेन अनुकम्पतीति हितानुकम्पी। अतरिंसूति तरिंसु। पुब्बेति पुरिमका बुद्धा, पुब्बे वा अतीतकाले।

    Nānāmukhabhāvanānayappavattoti kāyānupassanādimukhena tatthāpi ānāpānādimukhena bhāvanānayena pavatto. Ekāyananti ekagāminaṃ, nibbānagāminanti attho. Nibbānañhi adutiyattā seṭṭhattā ca ‘‘eka’’nti vuccati. Yathāha ‘‘ekañhi saccaṃ na dutīyamatthī’’ti (su. ni. 890) ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) ca. Khayo eva antoti khayanto , jātiyā khayantaṃ diṭṭhavāti jātikhayantadassī. Avibhāgena sabbepi satte hitena anukampatīti hitānukampī. Atariṃsūti tariṃsu. Pubbeti purimakā buddhā, pubbe vā atītakāle.

    तन्ति तं तेसं वचनं, तं वा किरियावुत्तिवाचकत्तं न युज्‍जति। न हि सङ्खेय्यप्पधानताय सत्तवाचिनो एक-सद्दस्स किरियावुत्तिवाचकता अत्थि। ‘‘सकिम्पि उद्धं गच्छेय्या’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ७.७२) विय ‘‘सकिं अयनो’’ति इमिना ब्यञ्‍जनेन भवितब्बं। एवं अत्थं योजेत्वाति एवं पदत्थं योजेत्वा। उभयथापीति पुरिमनयेन पच्छिमनयेन च। न युज्‍जति इधाधिप्पेतमग्गस्स अनेकवारं पवत्तिसब्भावतो। तेनाह ‘‘कस्मा’’तिआदि। अनेकवारम्पि अयतीति पुरिमनयस्स, अनेकञ्‍चस्स अयनं होतीति पच्छिमनयस्स च पटिक्खेपो।

    Tanti taṃ tesaṃ vacanaṃ, taṃ vā kiriyāvuttivācakattaṃ na yujjati. Na hi saṅkheyyappadhānatāya sattavācino eka-saddassa kiriyāvuttivācakatā atthi. ‘‘Sakimpi uddhaṃ gaccheyyā’’tiādīsu (a. ni. 7.72) viya ‘‘sakiṃ ayano’’ti iminā byañjanena bhavitabbaṃ. Evaṃ atthaṃ yojetvāti evaṃ padatthaṃ yojetvā. Ubhayathāpīti purimanayena pacchimanayena ca. Na yujjati idhādhippetamaggassa anekavāraṃ pavattisabbhāvato. Tenāha ‘‘kasmā’’tiādi. Anekavārampi ayatīti purimanayassa, anekañcassa ayanaṃ hotīti pacchimanayassa ca paṭikkhepo.

    इमस्मिं पदेति ‘‘एकायनो अयं भिक्खवे मग्गो’’ति इमस्मिं वाक्ये, इमस्मिं वा ‘‘पुब्बभागमग्गो लोकुत्तरमग्गो’’ति संसयट्ठाने। मिस्सकमग्गोति लोकियेन मिस्सको लोकुत्तरमग्गो। विसुद्धिआदीनं निप्परियायहेतुं सङ्गण्हन्तो आचरियत्थेरो ‘‘मिस्सकमग्गो’’ति आह, इतरो परियायहेतु इधाधिप्पेतोति ‘‘पुब्बभागमग्गो’’ति।

    Imasmiṃ padeti ‘‘ekāyano ayaṃ bhikkhave maggo’’ti imasmiṃ vākye, imasmiṃ vā ‘‘pubbabhāgamaggo lokuttaramaggo’’ti saṃsayaṭṭhāne. Missakamaggoti lokiyena missako lokuttaramaggo. Visuddhiādīnaṃ nippariyāyahetuṃ saṅgaṇhanto ācariyatthero ‘‘missakamaggo’’ti āha, itaro pariyāyahetu idhādhippetoti ‘‘pubbabhāgamaggo’’ti.

    सद्दं सुत्वावाति ‘‘कालो, भन्ते, धम्मस्सवनाया’’ति कालारोचनसद्दं सुत्वा। एवं उक्खिपित्वाति। एवं ‘‘मधुरं इमं कुहिं छड्डेमा’’ति अछड्डेन्ता उच्छुभारं विय पग्गहेत्वा न विचरन्ति। आलुळेतीति विलुळितो आकुलो होतीति अत्थो। एकायनमग्गो वुच्‍चति पुब्बभागसतिपट्ठानमग्गोति। एत्तावता इधाधिप्पेतत्थे सिद्धे तस्सेव अलङ्कारत्थं सो पन यस्स पुब्बभागमग्गो, तं दस्सेतुं ‘‘मग्गानट्ठङ्गिको’’तिआदिका गाथापि पटिसम्भिदामग्गतोव आनेत्वा ठपिता।

    Saddaṃ sutvāvāti ‘‘kālo, bhante, dhammassavanāyā’’ti kālārocanasaddaṃ sutvā. Evaṃ ukkhipitvāti. Evaṃ ‘‘madhuraṃ imaṃ kuhiṃ chaḍḍemā’’ti achaḍḍentā ucchubhāraṃ viya paggahetvā na vicaranti. Āluḷetīti viluḷito ākulo hotīti attho. Ekāyanamaggo vuccati pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggoti. Ettāvatā idhādhippetatthe siddhe tasseva alaṅkāratthaṃ so pana yassa pubbabhāgamaggo, taṃ dassetuṃ ‘‘maggānaṭṭhaṅgiko’’tiādikā gāthāpi paṭisambhidāmaggatova ānetvā ṭhapitā.

    निब्बानगमनट्ठेनाति निब्बानं गच्छति अधिगच्छति एतेनाति निब्बानगमनं, सो एव अविपरीतसभावताय अत्थो, तेन निब्बानगमनट्ठेन, निब्बानाधिगमुपायतायाति अत्थो। मग्गनीयट्ठेनाति गवेसितब्बताय, ‘‘गमनीयट्ठेना’’ति वा पाठो, उपगन्तब्बत्ताति अत्थो। रागादीहीति। इमिना रागदोसमोहानंयेव गहणं ‘‘रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मल’’न्ति (विभ॰ ९२४) वचनतो। ‘‘अभिज्झाविसमलोभादीही’’ति पन इमिना सब्बेसम्पि उपक्‍किलेसानं सङ्गण्हनत्थं ते विसुं उद्धटा। सत्तानं विसुद्धियाति वुत्तस्स अत्थस्स एकन्तिकतं दस्सेन्तो ‘‘तथा ही’’तिआदिमाह। कामं ‘‘विसुद्धिया’’ति सामञ्‍ञजोतना, चित्तविसुद्धि एव पनेत्थ अधिप्पेताति दस्सेतुं ‘‘रूपमलवसेन पना’’तिआदि वुत्तं। न केवलं अट्ठकथावचनमेव, अथ खो इदमेत्थ आहच्‍चभासितन्ति दस्सेन्तो ‘‘तथा ही’’तिआदिमाह।

    Nibbānagamanaṭṭhenāti nibbānaṃ gacchati adhigacchati etenāti nibbānagamanaṃ, so eva aviparītasabhāvatāya attho, tena nibbānagamanaṭṭhena, nibbānādhigamupāyatāyāti attho. Magganīyaṭṭhenāti gavesitabbatāya, ‘‘gamanīyaṭṭhenā’’ti vā pāṭho, upagantabbattāti attho. Rāgādīhīti. Iminā rāgadosamohānaṃyeva gahaṇaṃ ‘‘rāgo malaṃ, doso malaṃ, moho mala’’nti (vibha. 924) vacanato. ‘‘Abhijjhāvisamalobhādīhī’’ti pana iminā sabbesampi upakkilesānaṃ saṅgaṇhanatthaṃ te visuṃ uddhaṭā. Sattānaṃ visuddhiyāti vuttassa atthassa ekantikataṃ dassento ‘‘tathā hī’’tiādimāha. Kāmaṃ ‘‘visuddhiyā’’ti sāmaññajotanā, cittavisuddhi eva panettha adhippetāti dassetuṃ ‘‘rūpamalavasena panā’’tiādi vuttaṃ. Na kevalaṃ aṭṭhakathāvacanameva, atha kho idamettha āhaccabhāsitanti dassento ‘‘tathā hī’’tiādimāha.

    सा पनायं चित्तविसुद्धि सिज्झमाना यस्मा सोकादीनं अनुप्पादाय संवत्तति, तस्मा वुत्तं ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्‍कमाया’’तिआदि। तत्थ सोचनं ञातिब्यसनादिनिमित्तं चेतसो सन्तापो अन्तोनिज्झानं सोको। ञातिब्यसनादिनिमित्तमेव सोकाधिकताय ‘‘कहं, एकपुत्तक, कहं, एकपुत्तका’’ति परिदेववसेन लपनं परिदेवो, आयतिं अनुप्पज्‍जनं इध समतिक्‍कमोति आह ‘‘पहानाया’’ति। तं पनस्स समतिक्‍कमावहतं निदस्सनवसेन दस्सेन्तो ‘‘अयं ही’’तिआदिमाह।

    Sā panāyaṃ cittavisuddhi sijjhamānā yasmā sokādīnaṃ anuppādāya saṃvattati, tasmā vuttaṃ ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamāyā’’tiādi. Tattha socanaṃ ñātibyasanādinimittaṃ cetaso santāpo antonijjhānaṃ soko. Ñātibyasanādinimittameva sokādhikatāya ‘‘kahaṃ, ekaputtaka, kahaṃ, ekaputtakā’’ti paridevavasena lapanaṃ paridevo, āyatiṃ anuppajjanaṃ idha samatikkamoti āha ‘‘pahānāyā’’ti. Taṃ panassa samatikkamāvahataṃ nidassanavasena dassento ‘‘ayaṃ hī’’tiādimāha.

    तत्थ यं पुब्बे तं विसोधेहीति अतीतेसु खन्धेसु तण्हासंकिलेसविसोधनं वुत्तं। पच्छाति परतो। तेति तुय्हं। माहूति मा अहु। किञ्‍चनन्ति रागादिकिञ्‍चनं। एतेन अनागतेसु खन्धेसु संकिलेसविसोधनं वुत्तं। मज्झेति तदुभयवेमज्झे। नो चे गहेस्ससीति न उपादियिस्ससि चे। एतेन पच्‍चुप्पन्‍ने खन्धपबन्धे उपादानप्पवत्ति वुत्ता। उपसन्तो चरिस्ससीति एवं अद्धत्तयगतसंकिलेसविसोधने सति निब्बुतसब्बपरिळाहताय उपसन्तो हुत्वा विहरिस्ससीति अरहत्तनिकूटेन गाथं निट्ठपेसि। तेनाह ‘‘इमं गाथ’’न्तिआदि।

    Tattha yaṃ pubbe taṃ visodhehīti atītesu khandhesu taṇhāsaṃkilesavisodhanaṃ vuttaṃ. Pacchāti parato. Teti tuyhaṃ. Māhūti mā ahu. Kiñcananti rāgādikiñcanaṃ. Etena anāgatesu khandhesu saṃkilesavisodhanaṃ vuttaṃ. Majjheti tadubhayavemajjhe. No ce gahessasīti na upādiyissasi ce. Etena paccuppanne khandhapabandhe upādānappavatti vuttā. Upasanto carissasīti evaṃ addhattayagatasaṃkilesavisodhane sati nibbutasabbapariḷāhatāya upasanto hutvā viharissasīti arahattanikūṭena gāthaṃ niṭṭhapesi. Tenāha ‘‘imaṃ gātha’’ntiādi.

    पुत्ताति ओरसा, अञ्‍ञेपि वा ये केचि। पिताति जनको। बन्धवाति ञातका। अयञ्हेत्थ अत्थो – पुत्ता वा पिता वा बन्धवा वा अन्तकेन मच्‍चुना अधिपन्‍नस्स अभिभूतस्स मरणतो ताणाय न होन्ति, तस्मा नत्थि ञातीसु ताणताति। न हि ञातीनं वसेन मरणतो आरक्खा अत्थि, तस्मा पटाचारे ‘‘उभो पुत्ता कालकता’’तिआदिना (अप॰ थेरी २.२.४९८) मा निरत्थकं परिदेवि, धम्मंयेव पन याथावतो पस्साति अधिप्पायो।

    Puttāti orasā, aññepi vā ye keci. Pitāti janako. Bandhavāti ñātakā. Ayañhettha attho – puttā vā pitā vā bandhavā vā antakena maccunā adhipannassa abhibhūtassa maraṇato tāṇāya na honti, tasmā natthi ñātīsu tāṇatāti. Na hi ñātīnaṃ vasena maraṇato ārakkhā atthi, tasmā paṭācāre ‘‘ubho puttā kālakatā’’tiādinā (apa. therī 2.2.498) mā niratthakaṃ paridevi, dhammaṃyeva pana yāthāvato passāti adhippāyo.

    सोतापत्तिफले पतिट्ठिताति यथानुलोमं पवत्तिताय सामुक्‍कंसिकाय धम्मदेसनाय परियोसाने सहस्सनयपटिमण्डिते सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। कथं पनायं सतिपट्ठानमग्गवसेन सोतापत्तिफले पतिट्ठासीति आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। न हि चतुसच्‍चकम्मट्ठानकथाय विना सावकानं अरियमग्गाधिगमो अत्थि। ‘‘इमं गाथं सुत्वा’’ति पन इदं सोकविनोदनवसेन पवत्तिताय गाथाय पठमं सुतत्ता वुत्तं। एस नयो इतरगाथायपि। भावनाति पञ्‍ञाभावना। सा हि इधाधिप्पेता। तस्माति यस्मा रूपादीनं अनिच्‍चादितो अनुपस्सनापि सतिपट्ठानभावना, तस्मा। तेपीति सन्ततिमहामत्तपटाचारा।

    Sotāpattiphale patiṭṭhitāti yathānulomaṃ pavattitāya sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya pariyosāne sahassanayapaṭimaṇḍite sotāpattiphale patiṭṭhahi. Kathaṃ panāyaṃ satipaṭṭhānamaggavasena sotāpattiphale patiṭṭhāsīti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Na hi catusaccakammaṭṭhānakathāya vinā sāvakānaṃ ariyamaggādhigamo atthi. ‘‘Imaṃ gāthaṃ sutvā’’ti pana idaṃ sokavinodanavasena pavattitāya gāthāya paṭhamaṃ sutattā vuttaṃ. Esa nayo itaragāthāyapi. Bhāvanāti paññābhāvanā. Sā hi idhādhippetā. Tasmāti yasmā rūpādīnaṃ aniccādito anupassanāpi satipaṭṭhānabhāvanā, tasmā. Tepīti santatimahāmattapaṭācārā.

    पञ्‍चसते चोरेति सतसतचोरपरिवारे पञ्‍च चोरे पटिपाटिया पेसेसि। ते अरञ्‍ञं पविसित्वा थेरं परियेसन्ता अनुक्‍कमेन थेरस्स समीपे समागच्छिंसु। तेनाह ‘‘ते गन्त्वा थेरं परिवारेत्वा निसीदिंसू’’ति। वेदनं विक्खम्भेत्वा पीतिपामोज्‍जं उप्पज्‍जीति सम्बन्धो। थेरस्स हि सीलं पच्‍चवेक्खतो सुपरिसुद्धं सीलं निस्साय उळारं पीतिपामोज्‍जं उप्पज्‍जमानं ऊरुट्ठिभेदजनितं दुक्खवेदनं विक्खम्भेसि। पादानीति पादे। सञ्‍ञपेस्सामीति सञ्‍ञत्तिं करिस्सामि। अड्डियामीति जिगुच्छामि। हरायामीति लज्‍जामि। विपस्सिसन्ति सम्मसिं।

    Pañcasate coreti satasatacoraparivāre pañca core paṭipāṭiyā pesesi. Te araññaṃ pavisitvā theraṃ pariyesantā anukkamena therassa samīpe samāgacchiṃsu. Tenāha ‘‘te gantvā theraṃ parivāretvā nisīdiṃsū’’ti. Vedanaṃ vikkhambhetvā pītipāmojjaṃ uppajjīti sambandho. Therassa hi sīlaṃ paccavekkhato suparisuddhaṃ sīlaṃ nissāya uḷāraṃ pītipāmojjaṃ uppajjamānaṃ ūruṭṭhibhedajanitaṃ dukkhavedanaṃ vikkhambhesi. Pādānīti pāde. Saññapessāmīti saññattiṃ karissāmi. Aḍḍiyāmīti jigucchāmi. Harāyāmīti lajjāmi. Vipassisanti sammasiṃ.

    पचलायन्तानन्ति पचलायनं निद्दं उपगतानं। वतसम्पन्‍नोति धुतचरणसम्पन्‍नो। पमादन्ति पचलायनं सन्धायाह। ओरुद्धमानसोति उपरुद्धअधिचित्तो। पञ्‍जरस्मिन्ति सरीरे। सरीरञ्हि न्हारुसम्बन्धअट्ठिसङ्घातताय इध ‘‘पञ्‍जर’’न्ति वुत्तं।

    Pacalāyantānanti pacalāyanaṃ niddaṃ upagatānaṃ. Vatasampannoti dhutacaraṇasampanno. Pamādanti pacalāyanaṃ sandhāyāha. Oruddhamānasoti uparuddhaadhicitto. Pañjarasminti sarīre. Sarīrañhi nhārusambandhaaṭṭhisaṅghātatāya idha ‘‘pañjara’’nti vuttaṃ.

    पीतवण्णाय पटाकाय परिहरणतो मल्‍लयुद्धचित्तकताय च पीतमल्‍लो। तीसु रज्‍जेसूति पण्डुचोळगोळरज्‍जेसु। मल्‍ला सीहळदीपे सक्‍कारसम्मानं लभन्तीति तम्बपण्णिदीपं आगम्म। तंयेव अङ्कुसं कत्वाति ‘‘रूपादयो ‘ममा’ति न गहेतब्बा’’ति न तुम्हाकवग्गेन (सं॰ नि॰ ३.३३-३४) पकासितमत्थं अत्तनो चित्तमत्तहत्थिनो अङ्कुसं कत्वा। जण्णुकेहि चङ्कमति ‘‘निसिन्‍ने निद्दाय अवसरो होती’’ति। ब्याकरित्वाति अत्तनो वीरियारम्भस्स सफलतापवेदनमुखेन सब्रह्मचारीनं उस्साहं जनेन्तो अञ्‍ञं ब्याकरित्वा। भासितन्ति वचनं। कस्स पन तन्ति आह ‘‘बुद्धसेट्ठस्स, सब्बलोकग्गवादिनो’’ति। न तुम्हाकन्तिआदि तस्स पवत्तिआकारदस्सनं। तयिदं मे सङ्खारानं अच्‍चन्तवूपसमकारणन्ति दस्सेन्तो ‘‘अनिच्‍चा वता’’ति गाथं आहरि। तेन इदानाहं सङ्खारानं खणे खणे भङ्गसङ्खातस्स रोगस्स अभावेन अरोगो परिनिब्बुतोति दस्सेति।

    Pītavaṇṇāya paṭākāya pariharaṇato mallayuddhacittakatāya ca pītamallo. Tīsu rajjesūti paṇḍucoḷagoḷarajjesu. Mallā sīhaḷadīpe sakkārasammānaṃ labhantīti tambapaṇṇidīpaṃ āgamma. Taṃyeva aṅkusaṃ katvāti ‘‘rūpādayo ‘mamā’ti na gahetabbā’’ti na tumhākavaggena (saṃ. ni. 3.33-34) pakāsitamatthaṃ attano cittamattahatthino aṅkusaṃ katvā. Jaṇṇukehi caṅkamati ‘‘nisinne niddāya avasaro hotī’’ti. Byākaritvāti attano vīriyārambhassa saphalatāpavedanamukhena sabrahmacārīnaṃ ussāhaṃ janento aññaṃ byākaritvā. Bhāsitanti vacanaṃ. Kassa pana tanti āha ‘‘buddhaseṭṭhassa,sabbalokaggavādino’’ti. Na tumhākantiādi tassa pavattiākāradassanaṃ. Tayidaṃ me saṅkhārānaṃ accantavūpasamakāraṇanti dassento ‘‘aniccā vatā’’ti gāthaṃ āhari. Tena idānāhaṃ saṅkhārānaṃ khaṇe khaṇe bhaṅgasaṅkhātassa rogassa abhāvena arogo parinibbutoti dasseti.

    अस्साति सक्‍कस्स। उपपत्तीति देवूपपत्ति। पुनपाकतिकाव अहोसि सक्‍कभावेनेव उपपन्‍नत्ता। सुब्रह्माति एवं नामो। अच्छरानं निरयूपपत्तिं दिस्वा ततो पभुति सततं पवत्तमानं अत्तनो चित्तुत्रासं सन्धायाह ‘‘निच्‍चं उत्रस्तमिदं चित्त’’न्तिआदि। तत्थ उत्रस्तन्ति सन्तस्तं भीतं। उब्बिग्गन्ति संविग्गं। उत्रस्तन्ति वा संविग्गं। उब्बिग्गन्ति भयवसेन सह कायेन सञ्‍चलितं। अनुप्पन्‍नेसूति अनागतेसु। किच्छेसूति दुक्खेसु। निमित्तत्थे भुम्मवचनं, भावीदुक्खपवत्तिनिमित्तन्ति अत्थो। उप्पतितेसूति उप्पन्‍नेसु किच्छेसूति योजना, तदा अत्तनो परिवारस्स उप्पन्‍नदुक्खनिमित्तन्ति अधिप्पायो।

    Assāti sakkassa. Upapattīti devūpapatti. Punapākatikāva ahosi sakkabhāveneva upapannattā. Subrahmāti evaṃ nāmo. Accharānaṃ nirayūpapattiṃ disvā tato pabhuti satataṃ pavattamānaṃ attano cittutrāsaṃ sandhāyāha ‘‘niccaṃ utrastamidaṃ citta’’ntiādi. Tattha utrastanti santastaṃ bhītaṃ. Ubbigganti saṃviggaṃ. Utrastanti vā saṃviggaṃ. Ubbigganti bhayavasena saha kāyena sañcalitaṃ. Anuppannesūti anāgatesu. Kicchesūti dukkhesu. Nimittatthe bhummavacanaṃ, bhāvīdukkhapavattinimittanti attho. Uppatitesūti uppannesu kicchesūti yojanā, tadā attano parivārassa uppannadukkhanimittanti adhippāyo.

    बोज्झाति बोधितो, अरियमग्गतोति अत्थो। अञ्‍ञत्राति च पदं अपेक्खित्वा निस्सक्‍कवचनं, तस्मा बोधिं ठपेत्वाति अत्थो। एस नयो सेसेसुपि। तपसाति तपोकम्मतो। तेन मग्गाधिगमस्स उपायभूतं धुतङ्गसेवनादिसल्‍लेखपटिपदं दस्सेति। इन्द्रियसंवराति मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं संवरणतो। एतेन सतिसंवरसीसेन सब्बम्पि संवरसीलं, लक्खणहारनयेन वा सब्बम्पि चतुपारिसुद्धिसीलं दस्सेति। सब्बनिस्सग्गाति सब्बुपधिनिस्सज्‍जनतो सब्बकिलेसप्पहानतो। किलेसेसु हि निस्सट्ठेसु कम्मवट्टं विपाकवट्टञ्‍च निस्सट्ठमेव होतीति। सोत्थिन्ति खेमं अनुपद्दवतं।

    Bojjhāti bodhito, ariyamaggatoti attho. Aññatrāti ca padaṃ apekkhitvā nissakkavacanaṃ, tasmā bodhiṃ ṭhapetvāti attho. Esa nayo sesesupi. Tapasāti tapokammato. Tena maggādhigamassa upāyabhūtaṃ dhutaṅgasevanādisallekhapaṭipadaṃ dasseti. Indriyasaṃvarāti manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ saṃvaraṇato. Etena satisaṃvarasīsena sabbampi saṃvarasīlaṃ, lakkhaṇahāranayena vā sabbampi catupārisuddhisīlaṃ dasseti. Sabbanissaggāti sabbupadhinissajjanato sabbakilesappahānato. Kilesesu hi nissaṭṭhesu kammavaṭṭaṃ vipākavaṭṭañca nissaṭṭhameva hotīti. Sotthinti khemaṃ anupaddavataṃ.

    ञायति निच्छयेन कमति निब्बानं, तं वा ञायति पटिविज्झीयति एतेनाति ञायो, अरियमग्गोति आह ‘‘ञायो वुच्‍चति अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति । तण्हावानविरहितत्ताति तण्हासङ्खातवानविवित्तत्ता। तण्हा हि खन्धेहि खन्धं, कम्मुना वा फलं, सत्तेहि वा दुक्खं विनति संसिब्बतीति वानन्ति वुच्‍चति। तयिदं नत्थि एत्थ वानं, न वा एतस्मिं अधिगते पुग्गलस्स वानन्ति निब्बानं, असङ्खता धातु। परपच्‍चयेन विना पच्‍चक्खकरणं सच्छिकिरियाति आह ‘‘अत्तपच्‍चक्खताया’’ति।

    Ñāyati nicchayena kamati nibbānaṃ, taṃ vā ñāyati paṭivijjhīyati etenāti ñāyo, ariyamaggoti āha ‘‘ñāyo vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti . Taṇhāvānavirahitattāti taṇhāsaṅkhātavānavivittattā. Taṇhā hi khandhehi khandhaṃ, kammunā vā phalaṃ, sattehi vā dukkhaṃ vinati saṃsibbatīti vānanti vuccati. Tayidaṃ natthi ettha vānaṃ, na vā etasmiṃ adhigate puggalassa vānanti nibbānaṃ, asaṅkhatā dhātu. Parapaccayena vinā paccakkhakaraṇaṃ sacchikiriyāti āha ‘‘attapaccakkhatāyā’’ti.

    ननु ‘‘विसुद्धिया’’ति चित्तविसुद्धिया अधिप्पेतत्ता विसुद्धिग्गहणेनेवेत्थ सोकसमतिक्‍कमादयोपि गहिता एव होन्ति, ते पुन कस्मा गहिताति अनुयोगं सन्धाय ‘‘तत्थ किञ्‍चापी’’तिआदि वुत्तं। सासनयुत्तिकोविदेति सच्‍चपटिच्‍चसमुप्पादादिलक्खणायं धम्मनीतियं छेके। तं तं अत्थं ञापेतीति ये ये बोधनेय्यपुग्गला सङ्खेपवित्थारादिवसेन यथा यथा बोधेतब्बा, अत्तनो देसनाविलासेन भगवा ते ते तथा तथा बोधेन्तो तं तमत्थं ञापेति। तं तं पाकटं कत्वा दस्सेन्तोति अत्थापत्तिं अगणेन्तो तं तं अत्थं पाकटं कत्वा दस्सेन्तो। न हि सम्मासम्बुद्धा अत्थापत्तिञापकादिसाधनीयवचनाति। संवत्ततीति जायति, होतीति अत्थो। यस्मा अनतिक्‍कन्तसोकपरिदेवस्स न कदाचि चित्तविसुद्धि अत्थि सोकपरिदेवसमतिक्‍कममुखेनेव चित्तविसुद्धिया इज्झनतो, तस्मा आह ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्‍कमेन होती’’ति। यस्मा पन दोमनस्सपच्‍चयेहि दुक्खधम्मेहि पुट्ठं पुथुज्‍जनं सोकादयो अभिभवन्ति, परिञ्‍ञातेसु च तेसु ते न होन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्‍कमो दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमेना’’ति। ञायस्साति अग्गमग्गस्स ततियमग्गस्स च। तदधिगमेन हि यथाक्‍कमं दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमो। सच्छिकिरियाभिसमयसहभावीपि इतराभिसमयो तदविनाभावतो सच्छिकिरियाभिसमयहेतुको विय वुत्तो ‘‘ञायस्साधिगमो निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति। फलञाणेन वा पच्‍चक्खकरणं सन्धाय वुत्तं ‘‘निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति। सम्पदानवचनञ्‍चेतं दट्ठब्बं।

    Nanu ‘‘visuddhiyā’’ti cittavisuddhiyā adhippetattā visuddhiggahaṇenevettha sokasamatikkamādayopi gahitā eva honti, te puna kasmā gahitāti anuyogaṃ sandhāya ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi vuttaṃ. Sāsanayuttikovideti saccapaṭiccasamuppādādilakkhaṇāyaṃ dhammanītiyaṃ cheke. Taṃ taṃ atthaṃ ñāpetīti ye ye bodhaneyyapuggalā saṅkhepavitthārādivasena yathā yathā bodhetabbā, attano desanāvilāsena bhagavā te te tathā tathā bodhento taṃ tamatthaṃ ñāpeti. Taṃ taṃ pākaṭaṃ katvā dassentoti atthāpattiṃ agaṇento taṃ taṃ atthaṃ pākaṭaṃ katvā dassento. Na hi sammāsambuddhā atthāpattiñāpakādisādhanīyavacanāti. Saṃvattatīti jāyati, hotīti attho. Yasmā anatikkantasokaparidevassa na kadāci cittavisuddhi atthi sokaparidevasamatikkamamukheneva cittavisuddhiyā ijjhanato, tasmā āha ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamena hotī’’ti. Yasmā pana domanassapaccayehi dukkhadhammehi puṭṭhaṃ puthujjanaṃ sokādayo abhibhavanti, pariññātesu ca tesu te na honti, tasmā vuttaṃ ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamo dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamenā’’ti. Ñāyassāti aggamaggassa tatiyamaggassa ca. Tadadhigamena hi yathākkamaṃ dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamo. Sacchikiriyābhisamayasahabhāvīpi itarābhisamayo tadavinābhāvato sacchikiriyābhisamayahetuko viya vutto ‘‘ñāyassādhigamo nibbānassa sacchikiriyāyā’’ti. Phalañāṇena vā paccakkhakaraṇaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘nibbānassa sacchikiriyāyā’’ti. Sampadānavacanañcetaṃ daṭṭhabbaṃ.

    वण्णभणनन्ति पसंसावचनं। तयिदं न इधेव, अथ खो अञ्‍ञत्थापि सत्था अकासियेवाति दस्सेन्तो ‘‘यथेव ही’’तिआदिमाह। तत्थआदिम्हि कल्याणं, आदि वा कल्याणं एतस्साति आदिकल्याणं। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। अत्थसम्पत्तिया सात्थं। ब्यञ्‍जनसम्पत्तिया सब्यञ्‍जनं। सीलादिपञ्‍चधम्मक्खन्धपारिपूरितो उपनेतब्बस्स अभावा च केवलपरिपुण्णं। निरुपक्‍किलेसतो अपनेतब्बस्स अभावा च परिसुद्धं। सेट्ठचरियभावतो सासन ब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्‍च वो पकासेस्सामीति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१४७) वुत्तनयेन वेदितब्बो। अरियवंसाति अरियानं बुद्धादीनं वंसा पवेणियो। अग्गञ्‍ञाति ‘‘अग्गा’’ति जानितब्बा सब्बवंसेहि सेट्ठभावतो। रत्तञ्‍ञाति ‘‘चिररत्ता’’ति जानितब्बा। वंसञ्‍ञाति ‘‘बुद्धादीनं वंसा’’ति जानितब्बा। पोराणाति पुरातना अनधुनातनत्ता। असंकिण्णाति अविकिण्णा अनपनीता। असंकिण्णपुब्बाति ‘‘किं इमेही’’ति अरियेहि न अपनीतपुब्बा। न संकीयन्तीति इदानिपि तेहि न अपनीयन्ति। न संकीयिस्सन्तीति अनागतेपि तेहि न अपनीयिस्सन्ति। अप्पटिकुट्ठा…पे॰… विञ्‍ञूहीति ये लोके विञ्‍ञू समणब्राह्मणा, तेहि अपच्‍चक्खता अनिन्दिता, अगरहिताति अत्थो। विसुद्धियातिआदीहीति विसुद्धिआदिदीपनेहि। पदेहीति वाक्येहि, विसुद्धिअत्थतादिभेदभिन्‍नेहि वा धम्मकोट्ठासेहि।

    Vaṇṇabhaṇananti pasaṃsāvacanaṃ. Tayidaṃ na idheva, atha kho aññatthāpi satthā akāsiyevāti dassento ‘‘yatheva hī’’tiādimāha. Tatthaādimhi kalyāṇaṃ, ādi vā kalyāṇaṃ etassāti ādikalyāṇaṃ. Sesapadadvayepi eseva nayo. Atthasampattiyā sātthaṃ. Byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Sīlādipañcadhammakkhandhapāripūrito upanetabbassa abhāvā ca kevalaparipuṇṇaṃ. Nirupakkilesato apanetabbassa abhāvā ca parisuddhaṃ. Seṭṭhacariyabhāvato sāsana brahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca vo pakāsessāmīti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.147) vuttanayena veditabbo. Ariyavaṃsāti ariyānaṃ buddhādīnaṃ vaṃsā paveṇiyo. Aggaññāti ‘‘aggā’’ti jānitabbā sabbavaṃsehi seṭṭhabhāvato. Rattaññāti ‘‘cirarattā’’ti jānitabbā. Vaṃsaññāti ‘‘buddhādīnaṃ vaṃsā’’ti jānitabbā. Porāṇāti purātanā anadhunātanattā. Asaṃkiṇṇāti avikiṇṇā anapanītā. Asaṃkiṇṇapubbāti ‘‘kiṃ imehī’’ti ariyehi na apanītapubbā. Na saṃkīyantīti idānipi tehi na apanīyanti. Na saṃkīyissantīti anāgatepi tehi na apanīyissanti. Appaṭikuṭṭhā…pe… viññūhīti ye loke viññū samaṇabrāhmaṇā, tehi apaccakkhatā aninditā, agarahitāti attho. Visuddhiyātiādīhīti visuddhiādidīpanehi. Padehīti vākyehi, visuddhiatthatādibhedabhinnehi vā dhammakoṭṭhāsehi.

    उपद्दवेति अनत्थे। विसुद्धिन्ति विसुज्झनं संकिलेसप्पहानं। वाचुग्गतकरणं उग्गहो। परियापुणनं परिचयो। अत्थस्स हदये ठपनं धारणं। परिवत्तनं वाचनं। गन्धारकोति गन्धारदेसे उप्पन्‍नो। पहोन्तीति सक्‍कोन्ति अनिय्यानमग्गाति मिच्छामग्गा, मिच्छत्तनियतानियतमग्गापि वा। सुवण्णन्ति कूटसुवण्णम्पि वुच्‍चति। पणीति काचमणिपि। मुत्ताति वेळुजापि। पवाळन्ति पल्‍लवोपि वुच्‍चतीति रत्तजम्बुनदादिपदेहि ते विसेसिता।

    Upaddaveti anatthe. Visuddhinti visujjhanaṃ saṃkilesappahānaṃ. Vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Pariyāpuṇanaṃ paricayo. Atthassa hadaye ṭhapanaṃ dhāraṇaṃ. Parivattanaṃ vācanaṃ. Gandhārakoti gandhāradese uppanno. Pahontīti sakkonti aniyyānamaggāti micchāmaggā, micchattaniyatāniyatamaggāpi vā. Suvaṇṇanti kūṭasuvaṇṇampi vuccati. Paṇīti kācamaṇipi. Muttāti veḷujāpi. Pavāḷanti pallavopi vuccatīti rattajambunadādipadehi te visesitā.

    न ततो हेट्ठाति (सं॰ नि॰ टी॰ २.५.३६७; दी॰ नि॰ टी॰ २.३७३) इधाधिप्पेतकायादीनं वेदनादिसभावत्ताभावा, कायवेदनाचित्तविमुत्तस्स तेभूमकधम्मस्स विसुं विपल्‍लासवत्थन्तरभावेन गहितत्ता च हेट्ठागहणेसु विपल्‍लासवत्थूनं अनिट्ठानं सन्धाय वुत्तं, पञ्‍चमस्स पन विपल्‍लासवत्थुनो अभावा ‘‘न उद्ध’’न्ति आह। आरम्मणविभागेन हेत्थ सतिपट्ठानविभागोति। तयो सतिपट्ठानाति सतिपट्ठानसद्दस्स अत्थुद्धारदस्सनं, न इध पाळियं वुत्तस्स सतिपट्ठानसद्दस्स अत्थदस्सनन्ति। आदीसु हि सतिगोचरोति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘फस्ससमुदया वेदनानं समुदयो, नामरूपसमुदया चित्तस्स समुदयो, मनसिकारसमुदया धम्मानं समुदयो’’ति सतिपट्ठानाति वुत्तानं सतिगोचरानं पकासके सुत्तपदेसे सङ्गण्हाति। एवं पटिसम्भिदापाळियम्पि (पटि॰ म॰ ३.३४) अवसेसपाळिप्पदेसदस्सनत्थो आदि-सद्दो दट्ठब्बो। सतिया पट्ठानन्ति सतिया पतिट्ठातब्बट्ठानं। दानादीनि सतिया करोन्तस्स रूपादीनि कसिणादीनि च सतिया ठानं होन्तीति तंनिवारणत्थमाह ‘‘पधानं ठान’’न्ति। प-सद्दो हि इध ‘‘पणीता धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १४ तिकमातिका) विय पधानत्थदीपकोति अधिप्पायो।

    Na tato heṭṭhāti (saṃ. ni. ṭī. 2.5.367; dī. ni. ṭī. 2.373) idhādhippetakāyādīnaṃ vedanādisabhāvattābhāvā, kāyavedanācittavimuttassa tebhūmakadhammassa visuṃ vipallāsavatthantarabhāvena gahitattā ca heṭṭhāgahaṇesu vipallāsavatthūnaṃ aniṭṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ, pañcamassa pana vipallāsavatthuno abhāvā ‘‘na uddha’’nti āha. Ārammaṇavibhāgena hettha satipaṭṭhānavibhāgoti. Tayo satipaṭṭhānāti satipaṭṭhānasaddassa atthuddhāradassanaṃ, na idha pāḷiyaṃ vuttassa satipaṭṭhānasaddassa atthadassananti. Ādīsu hi satigocaroti ettha ādi-saddena ‘‘phassasamudayā vedanānaṃ samudayo, nāmarūpasamudayā cittassa samudayo, manasikārasamudayā dhammānaṃ samudayo’’ti satipaṭṭhānāti vuttānaṃ satigocarānaṃ pakāsake suttapadese saṅgaṇhāti. Evaṃ paṭisambhidāpāḷiyampi (paṭi. ma. 3.34) avasesapāḷippadesadassanattho ādi-saddo daṭṭhabbo. Satiyā paṭṭhānanti satiyā patiṭṭhātabbaṭṭhānaṃ. Dānādīni satiyā karontassa rūpādīni kasiṇādīni ca satiyā ṭhānaṃ hontīti taṃnivāraṇatthamāha ‘‘padhānaṃ ṭhāna’’nti. Pa-saddo hi idha ‘‘paṇītā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 14 tikamātikā) viya padhānatthadīpakoti adhippāyo.

    अरियोति अरियं सब्बसत्तसेट्ठं सम्मासम्बुद्धमाह। एत्थाति एतस्मिं सळायतनविभङ्गसुत्ते (म॰ नि॰ ३.३११)। सुत्तेकदेसेन हि सुत्तं दस्सेति। तत्थ हि –

    Ariyoti ariyaṃ sabbasattaseṭṭhaṃ sammāsambuddhamāha. Etthāti etasmiṃ saḷāyatanavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.311). Suttekadesena hi suttaṃ dasseti. Tattha hi –

    ‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो…पे॰… मरहतीति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं। इध, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय ‘‘इदं वो हिताय इदं वो सुखाया’ति। तस्स सावका न सुस्सूसन्ति, न सोतं ओदहन्ति, न अञ्‍ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति, वोक्‍कम्म च सत्थुसासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो। इदं, भिक्खवे, पठमं सतिपट्ठानं, यदरियो…पे॰… अरहति।

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo…pe… marahatīti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ, yadariyo…pe… arahati.

    पुन चपरं, भिक्खवे, सत्था…पे॰… इदं वो सुखायाति। तस्स एकच्‍चे सावका न सुस्सूसन्ति…पे॰… वत्तन्ति। एकच्‍चे सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… न च वोक्‍कम्म सत्थुसासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, न चेव अत्तमनो होति, न च अत्तमनतं पटिसंवेदेति। अनत्तमनतञ्‍च अत्तमनतञ्‍च तदुभयं अभिनिवज्‍जेत्वा उपेक्खतो विहरति सतो सम्पजानो। इदं वुच्‍चति, भिक्खवे, दुतियं सतिपट्ठानं…पे॰… अरहति।

    Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ceva attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatañca attamanatañca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhato viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dutiyaṃ satipaṭṭhānaṃ…pe… arahati.

    पुन चपरं…पे॰… सुखायाति। तस्स सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो अत्तमनो चेव होति, अत्तमनतञ्‍च पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो । इदं वुच्‍चति, भिक्खवे, ततियं सतिपट्ठानं…पे॰… अरहती’’ति (म॰ नि॰ ३.३११) –

    Puna caparaṃ…pe… sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno . Idaṃ vuccati, bhikkhave, tatiyaṃ satipaṭṭhānaṃ…pe… arahatī’’ti (ma. ni. 3.311) –

    एवं पटिघानुनयेहि अनवस्सुतता, निच्‍चं उपट्ठितस्सतिताय तदुभयवीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्ता। बुद्धानंयेव हि निच्‍चं उपट्ठितस्सतिता होति आवेणिकधम्मभावतो, न पच्‍चेकबुद्धादीनं। प-सद्दो आरम्भं जोतेति, आरम्भो च पवत्तीति कत्वा आह ‘‘पवत्तयितब्बतोति अत्थो’’ति। सतिया करणभूताय पट्ठानं पट्ठपेतब्बं सतिपट्ठानं। अन-सद्दो हि बहुलवचनेन कम्मत्थोपि होतीति।

    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā, niccaṃ upaṭṭhitassatitāya tadubhayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānaṃyeva hi niccaṃ upaṭṭhitassatitā hoti āveṇikadhammabhāvato, na paccekabuddhādīnaṃ. Pa-saddo ārambhaṃ joteti, ārambho ca pavattīti katvā āha ‘‘pavattayitabbatoti attho’’ti. Satiyā karaṇabhūtāya paṭṭhānaṃ paṭṭhapetabbaṃ satipaṭṭhānaṃ. Ana-saddo hi bahulavacanena kammatthopi hotīti.

    तथास्स कत्तुअत्थोपि लब्भतीति ‘‘पतिट्ठातीति पट्ठान’’न्ति वुत्तं। तत्थ प-सद्दो भूसत्थविसिट्ठं पक्खन्धनं दीपेतीति ‘‘ओक्‍कन्तित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो’’ति आह। पुन भावत्थं सति-सद्दं पट्ठान-सद्दञ्‍च वण्णेन्तो ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। तेन पुरिमविकप्पे सति-सद्दो पट्ठान-सद्दो च कत्थुअत्थोति विञ्‍ञायति। सरणट्ठेनाति चिरकतस्स चिरभासितस्स च अनुस्सरणट्ठेन। इदन्ति यं ‘‘सतियेव सतिपट्ठान’’न्ति वुत्तं, इदं इध इमस्मिं सुत्तपदेसे अधिप्पेतं।

    Tathāssa kattuatthopi labbhatīti ‘‘patiṭṭhātīti paṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Tattha pa-saddo bhūsatthavisiṭṭhaṃ pakkhandhanaṃ dīpetīti ‘‘okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti attho’’ti āha. Puna bhāvatthaṃ sati-saddaṃ paṭṭhāna-saddañca vaṇṇento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tena purimavikappe sati-saddo paṭṭhāna-saddo ca katthuatthoti viññāyati. Saraṇaṭṭhenāti cirakatassa cirabhāsitassa ca anussaraṇaṭṭhena. Idanti yaṃ ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, idaṃ idha imasmiṃ suttapadese adhippetaṃ.

    यदि एवन्ति यदि सति एव सतिपट्ठानं, सति नाम एको धम्मो, एवं सन्ते कस्मा ‘‘सतिपट्ठाना’’ति बहुवचनन्ति आह ‘‘सतिबहुत्ता’’तिआदि। यदि बहुका एता सतियो, अथ कस्मा ‘‘मग्गो’’ति एकवचनन्ति योजना। मग्गट्ठेनाति निय्यानट्ठेन। निय्यानिको हि मग्गधम्मो, तेनेव निय्यानिकभावेन एकत्तुपगतो एकन्ततो निब्बानं गच्छति, अत्थिकेहि च तदत्थं मग्गीयतीति अत्तनाव पुब्बे वुत्तं पच्‍चाहरति ‘‘वुत्तञ्‍चेत’’न्ति। तत्थ चतस्सोपि चेताति कायानुपस्सनादिवसेन चतुब्बिधापि च एता सतियो। अपरभागेति अरियमग्गक्खणे। किच्‍चं साधयमानाति पुब्बभागे कायादीसु आरम्मणेसु सुभसञ्‍ञादिविधमनेन विसुं विसुं पवत्तित्वा मग्गक्खणे सकिंयेव तत्थ चतुब्बिधस्सपि विपल्‍लासस्स समुच्छेदवसेन पहानकिच्‍चं साधयमाना आरम्मणकरणवसेन निब्बानं गच्छन्ति। चतुब्बिधकिच्‍चसाधनेनेव हेत्थ बहुवचननिद्देसो। एवञ्‍च सतीति मग्गट्ठेन एकत्तं उपादाय ‘‘मग्गो’’ति एकवचनेन आरम्मणभेदेन चतुब्बिधतं उपादाय ‘‘चत्तारो’’ति च वत्तब्बताय सतिविज्‍जमानत्ता। वचनानुसन्धिना ‘‘एकायनो अय’’न्तिआदिका देसना सानुसन्धिकाव, न अननुसन्धिकाति अधिप्पायो। वुत्तमेवत्थं निदस्सनेन पटिपादेतुं ‘‘मारसेनप्पमद्दन’’न्ति सुत्तपदं (सं॰ नि॰ ५.२२४) आनेत्वा ‘‘यथा’’तिआदिना निदस्सनं संसन्देति। तस्मातिआदि निगमनं।

    Yadi evanti yadi sati eva satipaṭṭhānaṃ, sati nāma eko dhammo, evaṃ sante kasmā ‘‘satipaṭṭhānā’’ti bahuvacananti āha ‘‘satibahuttā’’tiādi. Yadi bahukā etā satiyo, atha kasmā ‘‘maggo’’ti ekavacananti yojanā. Maggaṭṭhenāti niyyānaṭṭhena. Niyyāniko hi maggadhammo, teneva niyyānikabhāvena ekattupagato ekantato nibbānaṃ gacchati, atthikehi ca tadatthaṃ maggīyatīti attanāva pubbe vuttaṃ paccāharati ‘‘vuttañceta’’nti. Tattha catassopi cetāti kāyānupassanādivasena catubbidhāpi ca etā satiyo. Aparabhāgeti ariyamaggakkhaṇe. Kiccaṃ sādhayamānāti pubbabhāge kāyādīsu ārammaṇesu subhasaññādividhamanena visuṃ visuṃ pavattitvā maggakkhaṇe sakiṃyeva tattha catubbidhassapi vipallāsassa samucchedavasena pahānakiccaṃ sādhayamānā ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ gacchanti. Catubbidhakiccasādhaneneva hettha bahuvacananiddeso. Evañca satīti maggaṭṭhena ekattaṃ upādāya ‘‘maggo’’ti ekavacanena ārammaṇabhedena catubbidhataṃ upādāya ‘‘cattāro’’ti ca vattabbatāya sativijjamānattā. Vacanānusandhinā ‘‘ekāyano aya’’ntiādikā desanā sānusandhikāva, na ananusandhikāti adhippāyo. Vuttamevatthaṃ nidassanena paṭipādetuṃ ‘‘mārasenappamaddana’’nti suttapadaṃ (saṃ. ni. 5.224) ānetvā ‘‘yathā’’tiādinā nidassanaṃ saṃsandeti. Tasmātiādi nigamanaṃ.

    विसेसतो कायो च वेदना च अस्सादस्सकारणन्ति तप्पहानत्थं तेसु तण्हावत्थूसु ओळारिकसुखुमेसु असुभदुक्खभावदस्सनानि मन्दतिक्खपञ्‍ञेहि तण्हाचरितेहि सुकरानीति तानि तेसं ‘‘विसुद्धिमग्गो’’ति वुत्तानि तथा ‘‘निच्‍चं अत्ता’’ति अभिनिवेसवत्थुताय दिट्ठिया विसेसकारणेसु चित्तधम्मेसु अनिच्‍चानत्ततादस्सनानि सरागादिवसेन सञ्‍ञाफस्सादिवसेन नीवरणादिवसेन च नातिप्पभेदअतिप्पभेदगतेसु तेसु तप्पहानत्थं मन्दतिक्खपञ्‍ञानं दिट्ठिचरितानं सुकरानीति तेसं तानि ‘‘विसुद्धिमग्गो’’ति वुत्तानि। एत्थ च यथा चित्तधम्मानम्पि तण्हाय वत्थुभावो सम्भवति, तथा कायवेदनानम्पि दिट्ठियाति सतिपि नेसं चतुन्‍नम्पि तण्हादिट्ठिया वत्थुभावे यो यस्स सातिसयपच्‍चयो, तंदस्सनत्थं विसेसग्गहणं कतन्ति दट्ठब्बं। तिक्खपञ्‍ञसमथयानिको ओळारिकारम्मणं परिग्गण्हन्तो तत्थ अट्ठत्वा झानं समापज्‍जित्वा वुट्ठाय वेदनं परिग्गण्हातीति वुत्तं। ‘‘ओळारिकारम्मणे असण्ठहनतो’’ति। विपस्सनायानिकस्स पन सुखुमे चित्ते धम्मेसु च चित्तं पक्खन्दतीति चित्तधम्मानुपस्सनानं मन्दतिक्खपञ्‍ञाविपस्सनायानिकानं विसुद्धिमग्गता वुत्ता।

    Visesato kāyo ca vedanā ca assādassakāraṇanti tappahānatthaṃ tesu taṇhāvatthūsu oḷārikasukhumesu asubhadukkhabhāvadassanāni mandatikkhapaññehi taṇhācaritehi sukarānīti tāni tesaṃ ‘‘visuddhimaggo’’ti vuttāni tathā ‘‘niccaṃ attā’’ti abhinivesavatthutāya diṭṭhiyā visesakāraṇesu cittadhammesu aniccānattatādassanāni sarāgādivasena saññāphassādivasena nīvaraṇādivasena ca nātippabhedaatippabhedagatesu tesu tappahānatthaṃ mandatikkhapaññānaṃ diṭṭhicaritānaṃ sukarānīti tesaṃ tāni ‘‘visuddhimaggo’’ti vuttāni. Ettha ca yathā cittadhammānampi taṇhāya vatthubhāvo sambhavati, tathā kāyavedanānampi diṭṭhiyāti satipi nesaṃ catunnampi taṇhādiṭṭhiyā vatthubhāve yo yassa sātisayapaccayo, taṃdassanatthaṃ visesaggahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Tikkhapaññasamathayāniko oḷārikārammaṇaṃ pariggaṇhanto tattha aṭṭhatvā jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vedanaṃ pariggaṇhātīti vuttaṃ. ‘‘Oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato’’ti. Vipassanāyānikassa pana sukhume citte dhammesu ca cittaṃ pakkhandatīti cittadhammānupassanānaṃ mandatikkhapaññāvipassanāyānikānaṃ visuddhimaggatā vuttā.

    तेसं तत्थाति एत्थ तत्थ-सद्दस्स ‘‘पहानत्थ’’न्ति एतेन योजना। परतो तेसं तत्थाति एत्थापि एसेवनयो। पञ्‍च कामगुणा सविसेसा काये लब्भन्तीति विसेसेन कायो कामोघस्स वत्थु, भवेसु सुखग्गहणवसेन भवस्सादो होति भवोघस्स वेदना वत्थु, सन्ततिघनगहणवसेन विसेसतो चित्ते अत्ताभिनिवेसो होतीति दिट्ठोघस्स चित्तं वत्थु, धम्मेसु विनिब्भोगस्स दुक्‍करत्ता धम्मानं धम्ममत्तताय दुप्पटिविज्झत्ता सम्मोहो होतीति अविज्‍जोघस्स धम्मा वत्थु, तस्मा तेसं पहानत्थं चत्तारोव वुत्ता।

    Tesaṃ tatthāti ettha tattha-saddassa ‘‘pahānattha’’nti etena yojanā. Parato tesaṃ tatthāti etthāpi esevanayo. Pañca kāmaguṇā savisesā kāye labbhantīti visesena kāyo kāmoghassa vatthu, bhavesu sukhaggahaṇavasena bhavassādo hoti bhavoghassa vedanā vatthu, santatighanagahaṇavasena visesato citte attābhiniveso hotīti diṭṭhoghassa cittaṃ vatthu, dhammesu vinibbhogassa dukkarattā dhammānaṃ dhammamattatāya duppaṭivijjhattā sammoho hotīti avijjoghassa dhammā vatthu, tasmā tesaṃ pahānatthaṃ cattārova vuttā.

    यदग्गेन च कायो कामोघस्स वत्थु, तदग्गेन अभिज्झाकायगन्थस्स वत्थु, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो अनुसेतीति दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खभूता वेदना विसेसेन ब्यापादकायगन्थस्स वत्थु, चित्ते निच्‍चग्गहणवसेन सस्सतस्स अत्तनो सीलेन सुद्धीतिआदि परामसनं होतीति सीलब्बतपरामासस्स चित्तं वत्थु, नामरूपपरिच्छेदेन भूतं भूततो अपस्सन्तस्स भवविभवदिट्ठिसङ्खातो इदंसच्‍चाभिनिवेसो होतीति तस्स धम्मा वत्थु, सुखवेदनास्सादवसेन परलोकनिरपेक्खो ‘‘नत्थि दिन्‍न’’न्तिआदिकं परामासं उप्पादेतीति दिट्ठुपादानस्स वेदना वत्थु सन्ततिघनगहणवसेन सरागादिचित्ते सम्मोहो होतीति मोहागतिया चित्तं वत्थु, धम्मसभावानवबोधेन भयं होतीति भयागतिया धम्मा वत्थु। ये पनेत्थ अवुत्ता, तेसं वुत्तनयेन वत्थुभावो योजेतब्बो। तथा हि ओघेसु वुत्तनया एव योगासवेसुपि योजना अत्थतो अभिन्‍नत्ता। तथा पठमोघततियचतुत्थगन्थयोजनाय वुत्तनया एव कायचित्तधम्मानं इतरूपादानवत्थुता योजना, तथा कामोघब्यापादकायगन्थयोजनाय वुत्तनया एव कायवेदनानं छन्ददोसागति वत्थुता योजना वा।

    Yadaggena ca kāyo kāmoghassa vatthu, tadaggena abhijjhākāyaganthassa vatthu, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo anusetīti dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhūtā vedanā visesena byāpādakāyaganthassa vatthu, citte niccaggahaṇavasena sassatassa attano sīlena suddhītiādi parāmasanaṃ hotīti sīlabbataparāmāsassa cittaṃ vatthu, nāmarūpaparicchedena bhūtaṃ bhūtato apassantassa bhavavibhavadiṭṭhisaṅkhāto idaṃsaccābhiniveso hotīti tassa dhammā vatthu, sukhavedanāssādavasena paralokanirapekkho ‘‘natthi dinna’’ntiādikaṃ parāmāsaṃ uppādetīti diṭṭhupādānassa vedanā vatthu santatighanagahaṇavasena sarāgādicitte sammoho hotīti mohāgatiyā cittaṃ vatthu, dhammasabhāvānavabodhena bhayaṃ hotīti bhayāgatiyā dhammā vatthu. Ye panettha avuttā, tesaṃ vuttanayena vatthubhāvo yojetabbo. Tathā hi oghesu vuttanayā eva yogāsavesupi yojanā atthato abhinnattā. Tathā paṭhamoghatatiyacatutthaganthayojanāya vuttanayā eva kāyacittadhammānaṃ itarūpādānavatthutā yojanā, tathā kāmoghabyāpādakāyaganthayojanāya vuttanayā eva kāyavedanānaṃ chandadosāgati vatthutā yojanā vā.

    ‘‘आहारसमुदया कायसमुदयो, फस्ससमुदया वेदनासमुदयो, (सं॰ नि॰ ५.४०८) सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं, विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूप’’न्ति (म॰ नि॰ ३.१२६; उदा॰ १; विभ॰ २२५) वचनतो कायादीनं समुदयभूता कबळीकाराहारफस्समनोसञ्‍चेतनाविञ्‍ञाणाहारा कायादिपरिजाननेन परिञ्‍ञाता होन्तीति आह ‘‘चतुब्बिधाहारपरिञ्‍ञत्थ’’न्ति पकरणनयोति नेत्तिपकरणवसेन सुत्तन्तसंवण्णनानयो।

    ‘‘Āhārasamudayā kāyasamudayo, phassasamudayā vedanāsamudayo, (saṃ. ni. 5.408) saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti (ma. ni. 3.126; udā. 1; vibha. 225) vacanato kāyādīnaṃ samudayabhūtā kabaḷīkārāhāraphassamanosañcetanāviññāṇāhārā kāyādiparijānanena pariññātā hontīti āha ‘‘catubbidhāhārapariññattha’’nti pakaraṇanayoti nettipakaraṇavasena suttantasaṃvaṇṇanānayo.

    सरणवसेनाति कायादीनं कुसलादिधम्मानञ्‍च उपधारणवसेन। सरन्ति गच्छन्ति निब्बानं एतायाति सतीति इमस्मिं अत्थे एकत्ते एकसभावे निब्बाने समोसरणं समागमो एकत्तसमोसरणं। एतदेव हि दस्सेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। एकनिब्बानपवेसहेतुभूता वा समानता एको सतिपट्ठानस्स भावो एकत्तं, तत्थ समोसरणं तंसभागता एकत्तसमोसरणं। एकनिब्बानपवेसहेतुभावं पन दस्सेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। एतस्मिं अत्थे सरणेकत्तसमोसरणानि सहेव सतिपट्ठानेकभावस्स कारणत्थेन वुत्तानीति दट्ठब्बानि, पुरिमस्मिं विसुं। सरणवसेनाति वा ‘‘गमनवसेना’’ति अत्थे सति तदेव गमनं समोसरणन्ति, समोसरणे वा सतिसद्दत्थवसेन अवुच्‍चमाने धारणताव सतीति सतिसद्दत्थन्तराभावा पुरिमं सतिभावस्स कारणं, पच्छिमं एकभावस्साति निब्बानसमोसरणेपि सहितानेव तानि सतिपट्ठानेकभावस्स कारणानि वुत्तानि होन्ति। चुद्दसविधेन, नवविधेन, सोळसविधेन, पञ्‍चविधेनाति इदं उपरि पाळियं (म॰ नि॰ १.१०७) आगतानं आनापानपब्बादीनं वसेन वुत्तं, तेसं पन अन्तरभेदवसेन तदनुगतभेदवसेन च भावनाय अनेकविधता लब्भतियेव। चतूसु दिसासु उट्ठानकभण्डसदिसता कायानुपस्सनादितंतंसतिपट्ठानभावनानुभावस्स दट्ठब्बा।

    Saraṇavasenāti kāyādīnaṃ kusalādidhammānañca upadhāraṇavasena. Saranti gacchanti nibbānaṃ etāyāti satīti imasmiṃ atthe ekatte ekasabhāve nibbāne samosaraṇaṃ samāgamo ekattasamosaraṇaṃ. Etadeva hi dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Ekanibbānapavesahetubhūtā vā samānatā eko satipaṭṭhānassa bhāvo ekattaṃ, tattha samosaraṇaṃ taṃsabhāgatā ekattasamosaraṇaṃ. Ekanibbānapavesahetubhāvaṃ pana dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Etasmiṃ atthe saraṇekattasamosaraṇāni saheva satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇatthena vuttānīti daṭṭhabbāni, purimasmiṃ visuṃ. Saraṇavasenāti vā ‘‘gamanavasenā’’ti atthe sati tadeva gamanaṃ samosaraṇanti, samosaraṇe vā satisaddatthavasena avuccamāne dhāraṇatāva satīti satisaddatthantarābhāvā purimaṃ satibhāvassa kāraṇaṃ, pacchimaṃ ekabhāvassāti nibbānasamosaraṇepi sahitāneva tāni satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇāni vuttāni honti. Cuddasavidhena,navavidhena, soḷasavidhena, pañcavidhenāti idaṃ upari pāḷiyaṃ (ma. ni. 1.107) āgatānaṃ ānāpānapabbādīnaṃ vasena vuttaṃ, tesaṃ pana antarabhedavasena tadanugatabhedavasena ca bhāvanāya anekavidhatā labbhatiyeva. Catūsu disāsu uṭṭhānakabhaṇḍasadisatā kāyānupassanāditaṃtaṃsatipaṭṭhānabhāvanānubhāvassa daṭṭhabbā.

    ‘‘गोचरे, भिक्खवे, चरथ सके पेत्तिके विसये’’तिआदिवचनतो (दी॰ नि॰ ३.८०; सं॰ नि॰ ५.३७२) भिक्खुगोचरा एते धम्मा, यदिदं कायानुपस्सनादयो। तत्थ यस्मा कायानुपस्सनादिपटिपत्तिया भिक्खु होति, तस्मा ‘‘कायानुपस्सी विहरती’’तिआदिना भिक्खुं दस्सेति, भिक्खुम्हि तं नियमतोति आह ‘‘पटिपत्तिया भिक्खुभावदस्सनतो’’ति। सत्थु चरियानुविधायकत्ता सकलसासनसम्पटिग्गाहकत्ता च सब्बप्पकाराय अनुसासनिया भाजनभावो।

    ‘‘Gocare, bhikkhave, caratha sake pettike visaye’’tiādivacanato (dī. ni. 3.80; saṃ. ni. 5.372) bhikkhugocarā ete dhammā, yadidaṃ kāyānupassanādayo. Tattha yasmā kāyānupassanādipaṭipattiyā bhikkhu hoti, tasmā ‘‘kāyānupassī viharatī’’tiādinā bhikkhuṃ dasseti, bhikkhumhi taṃ niyamatoti āha ‘‘paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanato’’ti. Satthu cariyānuvidhāyakattā sakalasāsanasampaṭiggāhakattā ca sabbappakārāya anusāsaniyā bhājanabhāvo.

    समं चरेय्याति कायादिविसमचरियं पहाय कायादीहि समं चरेय्य। रागादिवूपसमेन सन्तो। इन्द्रियदमेन दन्तो। चतुमग्गनियामेन नियतो। सेट्ठचरिताय ब्रह्मचारी। कायदण्डादिओरोपनेन निधाय दण्डं। अरियभावे ठितो सो एवरूपो बाहितपापसमितपापभिन्‍नकिलेसताहि ब्राह्मणो समणो भिक्खूति वेदितब्बो।

    Samaṃ careyyāti kāyādivisamacariyaṃ pahāya kāyādīhi samaṃ careyya. Rāgādivūpasamena santo. Indriyadamena danto. Catumagganiyāmena niyato. Seṭṭhacaritāya brahmacārī. Kāyadaṇḍādioropanena nidhāya daṇḍaṃ. Ariyabhāve ṭhito so evarūpo bāhitapāpasamitapāpabhinnakilesatāhi brāhmaṇo samaṇo bhikkhūti veditabbo.

    ‘‘अयञ्‍चेव कायो बहिद्धो च नामरूप’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ टी॰ २.३७३) खन्धपञ्‍चकं, ‘‘सुखञ्‍च कायेन पटिसंवेदेती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२७१, २८७; पारा॰ ११) नामकायो कायोति वुच्‍चतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘कायेति रूपकाये’’ति आह।

    ‘‘Ayañceva kāyo bahiddho ca nāmarūpa’’ntiādīsu (dī. ni. ṭī. 2.373) khandhapañcakaṃ, ‘‘sukhañca kāyena paṭisaṃvedetī’’tiādīsu (ma. ni. 1.271, 287; pārā. 11) nāmakāyo kāyoti vuccatīti tato visesanatthaṃ ‘‘kāyeti rūpakāye’’ti āha.

    असम्मिस्सतोति ‘‘वेदनादयोपि एत्थ सिता एत्थ पटिबद्धा’’ति काये वेदनादिअनुपस्सनापसङ्गेपि आपन्‍ने ततो असम्मिस्सतोति अत्थो। समूहविसयताय चस्स काय-सद्दस्स समुदायुपादानताय च असुभाकारस्स ‘‘काये’’ति एकवचनं, तथा आरम्मणादिविभागेन अनेकभेदभिन्‍नम्पि चित्तं चित्तभावसामञ्‍ञेन एकज्झं गहेत्वा ‘‘चित्ते’’ति एकवचनं, वेदना पन सुखादिभेदभिन्‍ना विसुं विसुं अनुपस्सितब्बाति दस्सेन्तेन ‘‘वेदनासू’’ति बहुवचनेन वुत्ता, तथेव च निद्देसो पवत्तितो, धम्मा च परोपण्णासभेदा अनुपस्सितब्बाकारेन च अनेकभेदा एवाति तेपि बहुवचनवसेनेव वुत्ता। अवयवीगाह-समञ्‍ञातिधावन-सारादानाभिनिवेसनिसेधनत्थं कायं अङ्गपच्‍चङ्गेहि, तानि च केसादीहि, केसादिके च भूतुपादायरूपेहि विनिब्भुज्‍जन्तो ‘‘तथा न काये’’तिआदिमाह। पासादादिनगरावयवसमूहे अवयवीवादिनोपि अवयवीगाहं न करोन्ति, नगरं नाम कोचि अत्थो अत्थीति पन केसञ्‍चि समञ्‍ञातिधावनं सियाति इत्थिपुरिसादिसमञ्‍ञातिधावने नगरनिदस्सनं वुत्तं। अङ्गपच्‍चङ्गसमूहो, केसलोमादिसमूहो भूतुपादायसमूहो च यथावुत्तसमूहे तब्बिनिमुत्तो कायोपि नाम कोचि नत्थि, पगेव इत्थिआदयोति आह ‘‘कायो वा…पे॰… दिस्सती’’ति। कोचि धम्मोति इमिना सत्तजीवादिं पटिक्खिपति, अवयवी पन कायपटिक्खेपेनेव पटिक्खित्तोति। यदि एवं कथं कायादिसञ्‍ञाभिधानानीतिआह ‘‘यथावुत्त…पे॰… करोन्ती’’ति।

    Asammissatoti ‘‘vedanādayopi ettha sitā ettha paṭibaddhā’’ti kāye vedanādianupassanāpasaṅgepi āpanne tato asammissatoti attho. Samūhavisayatāya cassa kāya-saddassa samudāyupādānatāya ca asubhākārassa ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ, tathā ārammaṇādivibhāgena anekabhedabhinnampi cittaṃ cittabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ, vedanā pana sukhādibhedabhinnā visuṃ visuṃ anupassitabbāti dassentena ‘‘vedanāsū’’ti bahuvacanena vuttā, tatheva ca niddeso pavattito, dhammā ca paropaṇṇāsabhedā anupassitabbākārena ca anekabhedā evāti tepi bahuvacanavaseneva vuttā. Avayavīgāha-samaññātidhāvana-sārādānābhinivesanisedhanatthaṃ kāyaṃ aṅgapaccaṅgehi, tāni ca kesādīhi, kesādike ca bhūtupādāyarūpehi vinibbhujjanto ‘‘tathā na kāye’’tiādimāha. Pāsādādinagarāvayavasamūhe avayavīvādinopi avayavīgāhaṃ na karonti, nagaraṃ nāma koci attho atthīti pana kesañci samaññātidhāvanaṃ siyāti itthipurisādisamaññātidhāvane nagaranidassanaṃ vuttaṃ. Aṅgapaccaṅgasamūho, kesalomādisamūho bhūtupādāyasamūho ca yathāvuttasamūhe tabbinimutto kāyopi nāma koci natthi, pageva itthiādayoti āha ‘‘kāyo vā…pe… dissatī’’ti. Koci dhammoti iminā sattajīvādiṃ paṭikkhipati, avayavī pana kāyapaṭikkhepeneva paṭikkhittoti. Yadi evaṃ kathaṃ kāyādisaññābhidhānānītiāha ‘‘yathāvutta…pe… karontī’’ti.

    यं पस्सति इत्थिं पुरिसं वा। ननु चक्खुना इत्थिपुरिसदस्सनं नत्थीति? सच्‍चमेतं, ‘‘इत्थिं पस्सामि, पुरिसं पस्सामी’’ति पन पवत्तसञ्‍ञाय वसेन ‘‘यं पस्सती’’ति वुत्तं। मिच्छादस्सनेन वा दिट्ठिया यं पस्सति, न तं दिट्ठं, तं रूपायतनं न होतीति अत्थो विपरीतग्गाहवसेन मिच्छापरिकप्पितरूपत्ता। अथ वा तं केसादिभूतुपादायसमूहसङ्खातं दिट्ठं न होति अचक्खुविञ्‍ञाणविञ्‍ञेय्यत्ता, दिट्ठं वा तं न होति। यं दिट्ठं तं न पस्सतीति यं रूपायतनं केसादिभूतुपादायसमूहसङ्खातं दिट्ठं, तं पञ्‍ञाचक्खुना भूततो न पस्सतीति अत्थो। अपस्सं बज्झतेति इमं अत्तभावं यथाभूतं पञ्‍ञाचक्खुना अपस्सन्तो ‘‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्तो’’ति किलेसबन्धनेन बज्झति।

    Yaṃ passati itthiṃ purisaṃ vā. Nanu cakkhunā itthipurisadassanaṃ natthīti? Saccametaṃ, ‘‘itthiṃ passāmi, purisaṃ passāmī’’ti pana pavattasaññāya vasena ‘‘yaṃ passatī’’ti vuttaṃ. Micchādassanena vā diṭṭhiyā yaṃ passati, na taṃ diṭṭhaṃ, taṃ rūpāyatanaṃ na hotīti attho viparītaggāhavasena micchāparikappitarūpattā. Atha vā taṃ kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ na hoti acakkhuviññāṇaviññeyyattā, diṭṭhaṃ vā taṃ na hoti. Yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passatīti yaṃ rūpāyatanaṃ kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ, taṃ paññācakkhunā bhūtato na passatīti attho. Apassaṃ bajjhateti imaṃ attabhāvaṃ yathābhūtaṃ paññācakkhunā apassanto ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me atto’’ti kilesabandhanena bajjhati.

    न अञ्‍ञधम्मानुपस्सीति न अञ्‍ञसभावानुपस्सी, असुभादितो अञ्‍ञाकारानुपस्सी न होतीति अत्थो। किं वुत्तं होतीतिआदिना तमेवत्थं पाकटं करोति। पथवीकायन्ति केसादिकोट्ठासपथविं धम्मसमूहत्ता ‘‘कायो’’ति वदति, लक्खणपथविमेव वा अनेकप्पभेदं सकलसरीरगतं पुब्बापरियभावेन च पवत्तमानं समूहवसेन गहेत्वा ‘‘कायो’’ति वदति। आपोकायन्तिआदीसुपि एसेव नयो।

    Naaññadhammānupassīti na aññasabhāvānupassī, asubhādito aññākārānupassī na hotīti attho. Kiṃ vuttaṃ hotītiādinā tamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Pathavīkāyanti kesādikoṭṭhāsapathaviṃ dhammasamūhattā ‘‘kāyo’’ti vadati, lakkhaṇapathavimeva vā anekappabhedaṃ sakalasarīragataṃ pubbāpariyabhāvena ca pavattamānaṃ samūhavasena gahetvā ‘‘kāyo’’ti vadati. Āpokāyantiādīsupi eseva nayo.

    एवं गहेतब्बस्साति ‘‘अहं मम’’न्ति एवं अत्तत्तनियभावेन अन्धबालेहि गहेतब्बस्स। इदानि सत्तन्‍नं अनुपस्सनाकारानम्पि वसेन कायानुपस्सनं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ अनिच्‍चतो अनुपस्सतीति चतुसमुट्ठानिककायं ‘‘अनिच्‍च’’न्ति अनुपस्सति, एवं पस्सन्तो एवं चस्स अनिच्‍चाकारम्पि अनुपस्सतीति वुच्‍चति। तथाभूतस्स चस्स निच्‍चग्गाहस्स लेसोपि न होतीति वुत्तं ‘‘नो निच्‍चतो’’ति तथाहेस ‘‘निच्‍चसञ्‍ञं पजहती’’ति (पटि॰ म॰ ३.३५) वुत्तो। एत्थ च ‘‘अनिच्‍चतो एव अनुपस्सती’’ति एव-कारो लुत्तनिद्दिट्ठोति तेन निवत्तितमत्थं दस्सेतुं ‘‘नो निच्‍चतो’’ति वुत्तं। न चेत्थ दुक्खतो अनुपस्सनादिनिवत्तनमासङ्कितब्बं पटियोगीनिवत्तनपरत्ता एव-कारस्स, उपरिदेसनारुळ्हत्ता च तासं।

    Evaṃ gahetabbassāti ‘‘ahaṃ mama’’nti evaṃ attattaniyabhāvena andhabālehi gahetabbassa. Idāni sattannaṃ anupassanākārānampi vasena kāyānupassanaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha aniccato anupassatīti catusamuṭṭhānikakāyaṃ ‘‘anicca’’nti anupassati, evaṃ passanto evaṃ cassa aniccākārampi anupassatīti vuccati. Tathābhūtassa cassa niccaggāhassa lesopi na hotīti vuttaṃ ‘‘no niccato’’ti tathāhesa ‘‘niccasaññaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 3.35) vutto. Ettha ca ‘‘aniccato eva anupassatī’’ti eva-kāro luttaniddiṭṭhoti tena nivattitamatthaṃ dassetuṃ ‘‘no niccato’’ti vuttaṃ. Na cettha dukkhato anupassanādinivattanamāsaṅkitabbaṃ paṭiyogīnivattanaparattā eva-kārassa, uparidesanāruḷhattā ca tāsaṃ.

    दुक्खतो अनुपस्सतीतिआदीसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – अनिच्‍चस्स दुक्खत्ता तमेव कायं दुक्खतो अनुपस्सति, दुक्खस्स अनत्तत्ता अनत्ततो अनुपस्सति। यस्मा पन यं अनिच्‍चं दुक्खं अनत्ता, तं अनभिनन्दितब्बं, न तत्थ रज्‍जितब्बं, तस्मा वुत्तं ‘‘निब्बिन्दति नो नन्दति, विरज्‍जति नो रज्‍जती’’ति। सो एवं अरज्‍जन्तो रागं निरोधेति नो समुदेति, समुदयं न करोतीति अत्थो। एवं पटिपन्‍नो च पटिनिस्सज्‍जति नो आदियति। अयञ्हि अनिच्‍चादिअनुपस्सना तदङ्गवसेन सद्धिं कायतन्‍निस्सयखन्धाभिसङ्खारेहि किलेसानं परिच्‍चजनतो, सङ्खतदोसदस्सनेन तब्बिपरीते निब्बाने तन्‍निन्‍नताय पक्खन्दनतो ‘‘परिच्‍चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो चा’’ति वुच्‍चति, तस्मा ताय समन्‍नागतो भिक्खु वुत्तनयेन किलेसे च परिच्‍चजति, निब्बाने च पक्खन्दति , तथाभूतो च निब्बत्तनवसेन किलेसे न आदियति, नापि अदोसदस्सितावसेन सङ्खतारम्मणं। तेन वुत्तं ‘‘पटिनिस्सज्‍जति नो आदियती’’ति। इदानिस्स ताहि अनुपस्सनाहि येसं धम्मानं पहानं होति, तं दस्सेतुं ‘‘सो तं अनिच्‍चतो अनुपस्सन्तो निच्‍चसञ्‍ञं पजहती’’ति। तत्थ निच्‍चसञ्‍ञन्ति ‘‘सङ्खारा निच्‍चा’’ति एवं पवत्तविपरीतसञ्‍ञं। दिट्ठिचित्तविपल्‍लासपहानमुखेनेव सञ्‍ञाविपल्‍लासप्पहानन्ति सञ्‍ञागहणं, सञ्‍ञासीसेन वा तेसम्पि गहणं दट्ठब्बं। नन्दिन्ति सप्पीतिकतण्हं। सेसं वुत्तनयेमेव।

    Dukkhato anupassatītiādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – aniccassa dukkhattā tameva kāyaṃ dukkhato anupassati, dukkhassa anattattā anattato anupassati. Yasmā pana yaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, taṃ anabhinanditabbaṃ, na tattha rajjitabbaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘nibbindati no nandati,virajjati no rajjatī’’ti. So evaṃ arajjanto rāgaṃ nirodheti no samudeti, samudayaṃ na karotīti attho. Evaṃ paṭipanno ca paṭinissajjati no ādiyati. Ayañhi aniccādianupassanā tadaṅgavasena saddhiṃ kāyatannissayakhandhābhisaṅkhārehi kilesānaṃ pariccajanato, saṅkhatadosadassanena tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandanato ‘‘pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cā’’ti vuccati, tasmā tāya samannāgato bhikkhu vuttanayena kilese ca pariccajati, nibbāne ca pakkhandati , tathābhūto ca nibbattanavasena kilese na ādiyati, nāpi adosadassitāvasena saṅkhatārammaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘paṭinissajjati no ādiyatī’’ti. Idānissa tāhi anupassanāhi yesaṃ dhammānaṃ pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘so taṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahatī’’ti. Tattha niccasaññanti ‘‘saṅkhārā niccā’’ti evaṃ pavattaviparītasaññaṃ. Diṭṭhicittavipallāsapahānamukheneva saññāvipallāsappahānanti saññāgahaṇaṃ, saññāsīsena vā tesampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Sesaṃ vuttanayemeva.

    विहरतीति इमिना कायानुपस्सनासमङ्गिनो इरियापथविहारो वुत्तोति आह ‘‘इरियती’’ति इरियापथं पवत्तेतीति अत्थो। आरम्मणकरणवसेन अभिब्यापनतो ‘‘तीसु भवेसू’’ति वुत्तं, उप्पज्‍जनवसेन पन किलेसा परित्तभूमका एवाति। यदिपि किलेसानं पहानं आतापनन्ति तं सम्मादिट्ठिआदीनम्पि अत्थेव, आताप-सद्दो पन वीरियेयेव निरुळ्होति वुत्तं ‘‘वीरियस्सेतं नाम’’न्ति। अथ वा पटिपक्खपहाने सम्पयुत्तधम्मानं अब्भुस्सहनवसेन पवत्तमानस्स वीरियस्स सातिसयं तदातापनन्ति वीरियमेव तथा वुच्‍चति, न अञ्‍ञे धम्मा। आतापीति चायमीकारो पसंसाय, अतिसयस्स वा दीपकोति आतापीगहणेन सम्मप्पधानसमङ्गितं दस्सेति। सम्मा, समन्ततो, सामञ्‍च पजानन्तो सम्पजानो, असम्मिस्सतो ववत्थाने अञ्‍ञधम्मानुपस्सिताभावेन सम्मा अविपरीतं, सब्बाकारपजाननेन समन्ततो, उपरूपरि विसेसावहभावेन पवत्तिया सयं पजानन्तोति अत्थो। यदि पञ्‍ञाय अनुपस्सति, कथं सतिपट्ठानताति आह ‘‘न ही’’तिआदि। सब्बत्थिकन्ति सब्बत्थ भवं सब्बत्थ लीने उद्धते च चित्ते इच्छितब्बत्ता, सब्बे वा लीने उद्धते च भावेतब्बा बोज्झङ्गा अत्थिका एतायाति सब्बत्थिका। सतिया लद्धूपकाराय एव पञ्‍ञाय एत्थ यथावुत्ते काये कम्मट्ठानिको भिक्खु कायानुपस्सी विहरति। अन्तोसङ्खेपो अन्तो ओलीयनो, कोसज्‍जन्ति अत्थो। उपायपरिग्गहेति एत्थ सीलविसोधनादि गणनादि उग्गहकोसल्‍लादि च उपायो, तब्बिपरियायतो अनुपायो वेदितब्बो। यस्मा च उपट्ठितस्सति यथावुत्तउपायं न परिच्‍चजति, अनुपायञ्‍च न उपादियति, तस्मा वुत्तं ‘‘मुट्ठस्सति…पे॰… असमत्थो होती’’ति। तेनाति उपायानुपायानं परिग्गहपरिवज्‍जनेसु अपरिच्‍चागापरिग्गहेसु च असमत्थभावेन अस्स योगिनो।

    Viharatīti iminā kāyānupassanāsamaṅgino iriyāpathavihāro vuttoti āha ‘‘iriyatī’’ti iriyāpathaṃ pavattetīti attho. Ārammaṇakaraṇavasena abhibyāpanato ‘‘tīsu bhavesū’’ti vuttaṃ, uppajjanavasena pana kilesā parittabhūmakā evāti. Yadipi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva, ātāpa-saddo pana vīriyeyeva niruḷhoti vuttaṃ ‘‘vīriyassetaṃ nāma’’nti. Atha vā paṭipakkhapahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññe dhammā. Ātāpīti cāyamīkāro pasaṃsāya, atisayassa vā dīpakoti ātāpīgahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Sammā, samantato, sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ, sabbākārapajānanena samantato, uparūpari visesāvahabhāvena pavattiyā sayaṃ pajānantoti attho. Yadi paññāya anupassati, kathaṃ satipaṭṭhānatāti āha ‘‘na hī’’tiādi. Sabbatthikanti sabbattha bhavaṃ sabbattha līne uddhate ca citte icchitabbattā, sabbe vā līne uddhate ca bhāvetabbā bojjhaṅgā atthikā etāyāti sabbatthikā. Satiyā laddhūpakārāya eva paññāya ettha yathāvutte kāye kammaṭṭhāniko bhikkhu kāyānupassī viharati. Antosaṅkhepo anto olīyano, kosajjanti attho. Upāyapariggaheti ettha sīlavisodhanādi gaṇanādi uggahakosallādi ca upāyo, tabbipariyāyato anupāyo veditabbo. Yasmā ca upaṭṭhitassati yathāvuttaupāyaṃ na pariccajati, anupāyañca na upādiyati, tasmā vuttaṃ ‘‘muṭṭhassati…pe… asamatthohotī’’ti. Tenāti upāyānupāyānaṃ pariggahaparivajjanesu apariccāgāpariggahesu ca asamatthabhāvena assa yogino.

    यस्मा सतियेवेत्थ सतिपट्ठानं वुत्ता, तस्मास्स सम्पयुत्ता धम्मा वीरियादयो अङ्गन्ति आह ‘‘सम्पयोगङ्गञ्‍चस्स दस्सेत्वा’’ति। अङ्ग-सद्दो चेत्थ कारणपरियायो दट्ठब्बो, सतिग्गहणेनेव चेत्थ समाधिस्सति गहणं दट्ठब्बं तस्सा समाधिक्खन्धे सङ्गहितत्ता। यस्मा वा सतिसीसेनायं देसना। न हि केवलाय सतिया किलेसप्पहानं होति, निब्बानाधिगमो वा, न च केवला सति पवत्तति, तस्मास्स झानदेसनायं सवितक्‍कादिवचनस्स विय सम्पयोगङ्गदस्सनताति अङ्ग-सद्दस्स अवयवपरियायता दट्ठब्बा। पहानङ्गन्ति ‘‘विविच्‍चेव कामेही’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२२६; म॰ नि॰ १.२७१, २८७; सं॰ नि॰ २.१५२; अ॰ नि॰ ४.१२३; पारा॰ ११) विय पहातब्बङ्गं दस्सेतुं। यस्मा एत्थ लोकियमग्गो अधिप्पेतो, न लोकुत्तरमग्गो, तस्मा पुब्बभागियमेव विनयं दस्सेन्तो ‘‘तदङ्गविनयेन वा विक्खम्भनविनयेन वा’’ति आह। तेसं धम्मानन्ति वेदनादिधम्मानं। तेसञ्हि तत्थ अनधिप्पेतत्ता ‘‘अत्थुद्धारनयेनेतं वुत्त’’न्ति वुत्तं।

    Yasmā satiyevettha satipaṭṭhānaṃ vuttā, tasmāssa sampayuttā dhammā vīriyādayo aṅganti āha ‘‘sampayogaṅgañcassa dassetvā’’ti. Aṅga-saddo cettha kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo, satiggahaṇeneva cettha samādhissati gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ tassā samādhikkhandhe saṅgahitattā. Yasmā vā satisīsenāyaṃ desanā. Na hi kevalāya satiyā kilesappahānaṃ hoti, nibbānādhigamo vā, na ca kevalā sati pavattati, tasmāssa jhānadesanāyaṃ savitakkādivacanassa viya sampayogaṅgadassanatāti aṅga-saddassa avayavapariyāyatā daṭṭhabbā. Pahānaṅganti ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādīsu (dī. ni. 1.226; ma. ni. 1.271, 287; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123; pārā. 11) viya pahātabbaṅgaṃ dassetuṃ. Yasmā ettha lokiyamaggo adhippeto, na lokuttaramaggo, tasmā pubbabhāgiyameva vinayaṃ dassento ‘‘tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā’’ti āha. Tesaṃ dhammānanti vedanādidhammānaṃ. Tesañhi tattha anadhippetattā ‘‘atthuddhāranayenetaṃ vutta’’nti vuttaṃ.

    अविसेसेन द्वीहिपि नीवरणप्पहानं वुत्तन्ति कत्वा पुन एकेकेन वुत्तं पहानविसेसं दस्सेतुं ‘‘विसेसेना’’ति आह। अथ वा ‘‘विनेय्य नीवरणानी’’ति अवत्वा अभिज्झादोमनस्सवचनस्स पयोजनं दस्सेन्तो ‘‘विसेसेना’’तिआदिमाह। कायानुपस्सनाभावनाय हि उजुविपच्‍चनीकानं अनुरोधादीनं पहानं दस्सनं एतस्स पयोजनन्ति। कायसम्पत्तिमूलकस्साति रूप-बल-योब्बनारोग्यादि-सरीरसम्पदा-निमित्तस्स। वुत्तविपरियायतो कायविपत्तिमूलको विरोधो वेदितब्बो। कायभावनायाति कायानुपस्सनाभावनाय। सा हि इध ‘‘कायभावना’’ति अधिप्पेता। तेनाति अनुरोधादिप्पहानवचनेन। योगानुभावो हीतिआदि वुत्तस्सेवत्थस्स पाकटकरणं।

    Avisesena dvīhipi nīvaraṇappahānaṃ vuttanti katvā puna ekekena vuttaṃ pahānavisesaṃ dassetuṃ ‘‘visesenā’’ti āha. Atha vā ‘‘vineyya nīvaraṇānī’’ti avatvā abhijjhādomanassavacanassa payojanaṃ dassento ‘‘visesenā’’tiādimāha. Kāyānupassanābhāvanāya hi ujuvipaccanīkānaṃ anurodhādīnaṃ pahānaṃ dassanaṃ etassa payojananti. Kāyasampattimūlakassāti rūpa-bala-yobbanārogyādi-sarīrasampadā-nimittassa. Vuttavipariyāyato kāyavipattimūlako virodho veditabbo. Kāyabhāvanāyāti kāyānupassanābhāvanāya. Sā hi idha ‘‘kāyabhāvanā’’ti adhippetā. Tenāti anurodhādippahānavacanena. Yogānubhāvo hītiādi vuttassevatthassa pākaṭakaraṇaṃ.

    सतिसम्पजञ्‍ञेनाति अतिसम्पजञ्‍ञग्गहणेन। सब्बत्थिककम्मट्ठानन्ति बुद्धानुस्सति मेत्ता मरणस्सति असुभभावना च। इदञ्हि चतुक्‍कं योगिना परिहरियमानं ‘‘सब्बत्थिककम्मट्ठान’’न्ति वुच्‍चति अतिसम्पजञ्‍ञबलेन अविच्छिन्‍नस्स तस्स परिहरितब्बत्ता, सतिया वा समथो वुत्तो तस्सा समाद्धिक्खन्धेन सङ्गहितत्ता।

    Satisampajaññenāti atisampajaññaggahaṇena. Sabbatthikakammaṭṭhānanti buddhānussati mettā maraṇassati asubhabhāvanā ca. Idañhi catukkaṃ yoginā parihariyamānaṃ ‘‘sabbatthikakammaṭṭhāna’’nti vuccati atisampajaññabalena avicchinnassa tassa pariharitabbattā, satiyā vā samatho vutto tassā samāddhikkhandhena saṅgahitattā.

    तेनाति सद्दत्थं अनादियित्वा भावत्थस्सेव विभजनवसेन पवत्तेन विभङ्गपाठेन सह। अट्ठकथानयोति सद्दत्थस्सपि विवरणवसेन यथारहं वुत्तो अत्थसंवण्णनानयो। यथा संसन्दतीति यथा अत्थतो अधिप्पायतो च अविलोमेन्तो अञ्‍ञदत्थु संसन्दति समेति, एवं वेदितब्बो।

    Tenāti saddatthaṃ anādiyitvā bhāvatthasseva vibhajanavasena pavattena vibhaṅgapāṭhena saha. Aṭṭhakathānayoti saddatthassapi vivaraṇavasena yathārahaṃ vutto atthasaṃvaṇṇanānayo. Yathā saṃsandatīti yathā atthato adhippāyato ca avilomento aññadatthu saṃsandati sameti, evaṃ veditabbo.

    वेदनादीनं पुन वचनेति एत्थ निस्सयपच्‍चयभाववसेन चित्तधम्मानं वेदनासन्‍निस्सितत्ता पञ्‍चवोकारभवे अरूपधम्मानं रूपपटिबद्धवुत्तितो च वेदनाय कायादिअनुपस्सनापसङ्गेपि आपन्‍ने तदसम्मिस्सतो ववत्थानदस्सनत्थं घनविनिब्भोगादिदस्सनत्थञ्‍च दुतियवेदनागहणं। तेन न वेदनायं कायानुपस्सी, चित्तधम्मानुपस्सी वा, अथ खो वेदनानुपस्सीयेवाति वेदनासङ्खाते वत्थुस्मिं वेदनानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति। तथा ‘‘यस्मिं समये सुखा वेदना, न तस्मिं समये दुक्खा अदुक्खमसुखा वा वेदना। यस्मिं वा पन समये दुक्खा अदुक्खमसुखा वा वेदना, न तस्मिं समये इतरा वेदना’’ति वेदनाभावसामञ्‍ञे अट्ठत्वा तं तं वेदनं विनिब्भुजित्वा दस्सनेन घनविनिब्भोगो धुवभावविवेको दस्सितो होति। तेन तासं खणमत्तावट्ठानदस्सनेन अनिच्‍चताय ततो एव दुक्खताय अनत्तताय च दस्सनं विभावितं होति। घनविनिब्भोगादीति आदि-सद्देन अयम्पि अत्थो वेदितब्बो। अयञ्हि वेदनायं वेदनानुपस्सीयेव, न अञ्‍ञधम्मानुपस्सी। किं वुत्तं होति – यथा नाम बालो अमणिसभावेपि उदकबुब्बुळके मणिआकारानुपस्सी होति, न एवमयं ठितिरमणीयेपि वेदयिते, पगेव इतरस्मिं मनुञ्‍ञाकारानुपस्सी, अथ खो खणभङ्गुरताय अवसवत्तिताय किलेसासुचिपग्घरणताय च अनिच्‍चअनत्तअसुभाकारानुपस्सी, विपरिणामदुक्खताय सङ्खारदुक्खताय च विसेसतो दुक्खानुपस्सीयेवाति वुत्तं होति। एवं चित्तधम्मेसुपि यथारहं पुन वचने पयोजनं वत्तब्बं। ‘‘केवलं पनिधा’’तिआदिना इध ‘एत्तकं वेदितब्ब’’न्ति वेदितब्बपरिच्छेदं दस्सेति। एस नयोति इमिना यथा चित्तं धम्मा च अनुपस्सितब्बा, तथा तानि अनुपस्सन्तो ‘‘चित्ते चित्तानुपस्सी, धम्मेसु धम्मानुपस्सी’’ति वेदितब्बोति इममत्थं अतिदिसति।

    Vedanādīnaṃpuna vacaneti ettha nissayapaccayabhāvavasena cittadhammānaṃ vedanāsannissitattā pañcavokārabhave arūpadhammānaṃ rūpapaṭibaddhavuttito ca vedanāya kāyādianupassanāpasaṅgepi āpanne tadasammissato vavatthānadassanatthaṃ ghanavinibbhogādidassanatthañca dutiyavedanāgahaṇaṃ. Tena na vedanāyaṃ kāyānupassī, cittadhammānupassī vā, atha kho vedanānupassīyevāti vedanāsaṅkhāte vatthusmiṃ vedanānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā ‘‘yasmiṃ samaye sukhā vedanā, na tasmiṃ samaye dukkhā adukkhamasukhā vā vedanā. Yasmiṃ vā pana samaye dukkhā adukkhamasukhā vā vedanā, na tasmiṃ samaye itarā vedanā’’ti vedanābhāvasāmaññe aṭṭhatvā taṃ taṃ vedanaṃ vinibbhujitvā dassanena ghanavinibbhogo dhuvabhāvaviveko dassito hoti. Tena tāsaṃ khaṇamattāvaṭṭhānadassanena aniccatāya tato eva dukkhatāya anattatāya ca dassanaṃ vibhāvitaṃ hoti. Ghanavinibbhogādīti ādi-saddena ayampi attho veditabbo. Ayañhi vedanāyaṃ vedanānupassīyeva, na aññadhammānupassī. Kiṃ vuttaṃ hoti – yathā nāma bālo amaṇisabhāvepi udakabubbuḷake maṇiākārānupassī hoti, na evamayaṃ ṭhitiramaṇīyepi vedayite, pageva itarasmiṃ manuññākārānupassī, atha kho khaṇabhaṅguratāya avasavattitāya kilesāsucipaggharaṇatāya ca aniccaanattaasubhākārānupassī, vipariṇāmadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya ca visesato dukkhānupassīyevāti vuttaṃ hoti. Evaṃ cittadhammesupi yathārahaṃ puna vacane payojanaṃ vattabbaṃ. ‘‘Kevalaṃ panidhā’’tiādinā idha ‘ettakaṃ veditabba’’nti veditabbaparicchedaṃ dasseti. Esa nayoti iminā yathā cittaṃ dhammā ca anupassitabbā, tathā tāni anupassanto ‘‘citte cittānupassī, dhammesu dhammānupassī’’ti veditabboti imamatthaṃ atidisati.

    यो सुखं दुक्खतो अद्दाति यो भिक्खु सुखवेदनं विपरिणामदुक्खताय ‘‘दुक्ख’’न्ति पञ्‍ञाचक्खुना अद्दक्खि। दुक्खमद्दक्खि सल्‍लतोति दुक्खवेदनं पीळाजननतो अन्तोतुदनतो दुन्‍नीहरणतो च सल्‍लन्ति अद्दक्खि पस्सि। अदुक्खमसुखन्ति उपेक्खावेदनं। सन्तन्ति सुखदुक्खानि विय अनोळारिकताय पच्‍चयवसेन वूपसन्तसभावताय च सन्तं। अनिच्‍चतोति हुत्वा अभावतो उदयब्बयवन्ततो तावकालिकतोनिच्‍चपटिक्खेपतो च ‘‘अनिच्‍च’’न्ति यो अद्दक्खि। स वे सम्मद्दसो भिक्खु एकंसेन परिब्यत्तं वा वेदनाय सम्मा पस्सनकोति अत्थो।

    Yosukhaṃ dukkhato addāti yo bhikkhu sukhavedanaṃ vipariṇāmadukkhatāya ‘‘dukkha’’nti paññācakkhunā addakkhi. Dukkhamaddakkhi sallatoti dukkhavedanaṃ pīḷājananato antotudanato dunnīharaṇato ca sallanti addakkhi passi. Adukkhamasukhanti upekkhāvedanaṃ. Santanti sukhadukkhāni viya anoḷārikatāya paccayavasena vūpasantasabhāvatāya ca santaṃ. Aniccatoti hutvā abhāvato udayabbayavantato tāvakālikatoniccapaṭikkhepato ca ‘‘anicca’’nti yo addakkhi. Sa ve sammaddaso bhikkhu ekaṃsena paribyattaṃ vā vedanāya sammā passanakoti attho.

    दुक्खातिपीति सङ्खारदुक्खताय दुक्खा इतिपि। सब्बं तं दुक्खस्मिन्ति सब्बं तं वेदयितं दुक्खस्मिं अन्तोगधं परियापन्‍नं वदामि सङ्खारदुक्खतानतिवत्तनतो। सुखदुक्खतोपि चाति सुखादीनं ठितिविपरिणामञ्‍ञाणसुखताय विपरिणामठितिअञ्‍ञाणदुक्खताय च वुत्तत्ता तिस्सोपि सुखतो, तिस्सोपि च दुक्खतो अनुपस्सितब्बाति अत्थो। रूपादि-आरम्मणछन्दादि-अधिपति-ञाणादि-सहजात- कामावचरादि-भूमिनानत्तभेदानं कुसलाकुसल-तंविपाककिरिया-नानत्तादिभेदानञ्‍च, आदि-सद्देन सङ्खारिकासङ्खारिकस-वत्थुकावत्थुकादि-नानत्तभेदानञ्‍च वसेनाति योजेतब्बं। सुञ्‍ञतधम्मस्साति ‘‘धम्मा होन्ती’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२१) सुञ्‍ञतवारे आगतसुञ्‍ञतसभावस्स वसेन। ‘‘कामञ्‍चेत्था’’तिआदिना पुब्बे पहीनत्ता पुन पहानं न वत्तब्बन्ति चोदनं दस्सेति, मग्गचित्तक्खणे वा एकत्थ पहीनं सब्बत्थ पहीनमेव होतीति विसुं विसुं न वत्तब्बन्ति। तत्थ पुरिमाय चोदनाय नानापुग्गलपरिहारो, पच्छिमाय नानाचित्तक्खणिकपरिहारो। लोकियभावनाय हि काये पहीनं न वेदनादीसु पहीनं होति यदिपि न पवत्तेय्य, न पटिपक्खभावनाय तत्थ सा अभिज्झादोमनस्सस्स अप्पवत्ति होतीति पुन तप्पहानं वत्तब्बमेवाति। एकत्थ पहीनं सेसेसुपि पहीनं होतीति मग्गसतिपट्ठानभावनं, लोकियभावनाय वा सब्बत्थ अप्पवत्तिमत्तं सन्धाय वुत्तं। ‘‘पञ्‍चपि खन्धा लोको’’ति हि विभङ्गे (विभ॰ ३६२, ३६४, ३६६, ३७३) चतूसुपि ठानेसु वुत्तन्ति।

    Dukkhātipīti saṅkhāradukkhatāya dukkhā itipi. Sabbaṃ taṃ dukkhasminti sabbaṃ taṃ vedayitaṃ dukkhasmiṃ antogadhaṃ pariyāpannaṃ vadāmi saṅkhāradukkhatānativattanato. Sukhadukkhatopi cāti sukhādīnaṃ ṭhitivipariṇāmaññāṇasukhatāya vipariṇāmaṭhitiaññāṇadukkhatāya ca vuttattā tissopi sukhato, tissopi ca dukkhato anupassitabbāti attho. Rūpādi-ārammaṇachandādi-adhipati-ñāṇādi-sahajāta- kāmāvacarādi-bhūminānattabhedānaṃ kusalākusala-taṃvipākakiriyā-nānattādibhedānañca, ādi-saddena saṅkhārikāsaṅkhārikasa-vatthukāvatthukādi-nānattabhedānañca vasenāti yojetabbaṃ. Suññatadhammassāti ‘‘dhammā hontī’’tiādinā (dha. sa. 121) suññatavāre āgatasuññatasabhāvassa vasena. ‘‘Kāmañcetthā’’tiādinā pubbe pahīnattā puna pahānaṃ na vattabbanti codanaṃ dasseti, maggacittakkhaṇe vā ekattha pahīnaṃ sabbattha pahīnameva hotīti visuṃ visuṃ na vattabbanti. Tattha purimāya codanāya nānāpuggalaparihāro, pacchimāya nānācittakkhaṇikaparihāro. Lokiyabhāvanāya hi kāye pahīnaṃ na vedanādīsu pahīnaṃ hoti yadipi na pavatteyya, na paṭipakkhabhāvanāya tattha sā abhijjhādomanassassa appavatti hotīti puna tappahānaṃ vattabbamevāti. Ekattha pahīnaṃ sesesupi pahīnaṃ hotīti maggasatipaṭṭhānabhāvanaṃ, lokiyabhāvanāya vā sabbattha appavattimattaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Pañcapi khandhā loko’’ti hi vibhaṅge (vibha. 362, 364, 366, 373) catūsupi ṭhānesu vuttanti.

    उद्देसवारवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।

    Uddesavāravaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.

    कायानुपस्सनावण्णना

    Kāyānupassanāvaṇṇanā

    आनापानपब्बवण्णना

    Ānāpānapabbavaṇṇanā

    १०७. बाहिरकेसुपि इतो एकदेसस्स सम्भवतो सब्बप्पकारग्गहणं कतं ‘‘सब्बप्पकारकायानुपस्सनानिब्बत्तकस्सा’’ति। तेन ये इमे आनापानपब्बादिवसेन आगता चुद्दसप्पकारा, तदन्तोगधा च अज्झत्तादिअनुपस्सना पकारा, तथा कायगतासतिसुत्ते (म॰ नि॰ ३.१५४) वुत्ता केसादिवण्णसण्ठानकसिणारम्मणचतुक्‍कज्झानप्पकारा, लोकियादिप्पकारा च, ते सब्बेपि अनवसेसतो सङ्गण्हाति। इमे च पकारा इमस्मिंयेव सासने, न इतो बहिद्धाति वुत्तं ‘‘सब्बप्पकार…पे॰… पटिसेधनो चा’’ति। तत्थ तथाभावपटिसेधनोति सब्बप्पकारकायानुपस्सनानिब्बत्तकस्स पुग्गलस्स अञ्‍ञसासनस्स निस्सयभावपटिसेधनो। एतेन ‘‘इध, भिक्खवे’’ति एत्थ इध-सद्दो अन्तोगधएवसद्दत्थोति दस्सेति । सन्ति हि एकपदानिपि सावधारणानि यथा ‘‘वायुभक्खो’’ति (दी॰ नि॰ टी॰ २.३७४)। तेनाह ‘‘इधेव समणो’’तिआदि। परिपुण्णसमणकरणधम्मो हि सो, यो सब्बप्पकारकायानुपस्सनानिब्बत्तको। परप्पवादाति परेसं अञ्‍ञतित्थियानं नानप्पकारा वादा तित्थायतनानि।

    107. Bāhirakesupi ito ekadesassa sambhavato sabbappakāraggahaṇaṃ kataṃ ‘‘sabbappakārakāyānupassanānibbattakassā’’ti. Tena ye ime ānāpānapabbādivasena āgatā cuddasappakārā, tadantogadhā ca ajjhattādianupassanā pakārā, tathā kāyagatāsatisutte (ma. ni. 3.154) vuttā kesādivaṇṇasaṇṭhānakasiṇārammaṇacatukkajjhānappakārā, lokiyādippakārā ca, te sabbepi anavasesato saṅgaṇhāti. Ime ca pakārā imasmiṃyeva sāsane, na ito bahiddhāti vuttaṃ ‘‘sabbappakāra…pe… paṭisedhano cā’’ti. Tattha tathābhāvapaṭisedhanoti sabbappakārakāyānupassanānibbattakassa puggalassa aññasāsanassa nissayabhāvapaṭisedhano. Etena ‘‘idha, bhikkhave’’ti ettha idha-saddo antogadhaevasaddatthoti dasseti . Santi hi ekapadānipi sāvadhāraṇāni yathā ‘‘vāyubhakkho’’ti (dī. ni. ṭī. 2.374). Tenāha ‘‘idheva samaṇo’’tiādi. Paripuṇṇasamaṇakaraṇadhammo hi so, yo sabbappakārakāyānupassanānibbattako. Parappavādāti paresaṃ aññatitthiyānaṃ nānappakārā vādā titthāyatanāni.

    अरञ्‍ञादिकस्सेव भावनानुरूपसेनासनतं दस्सेतुं ‘‘इमस्स ही’’तिआदि वुत्तं। दुद्दमो दमथं अनुपगतो गोणो कूटगोणो। दोहनकाले यथा थनेहि अनवसेसतो खीरं न पग्घरति, एवं दोहपटिबन्धिनी कूटधेनु। रूपसद्दादिके पटिच्‍च उप्पज्‍जनकअस्सादो रूपारम्मणादिरसो। पुब्बे आचिण्णारम्मणन्ति पब्बज्‍जातो पुब्बे, अनादिमति वा संसारे परिचितारम्मणं।

    Araññādikasseva bhāvanānurūpasenāsanataṃ dassetuṃ ‘‘imassa hī’’tiādi vuttaṃ. Duddamo damathaṃ anupagato goṇo kūṭagoṇo. Dohanakāle yathā thanehi anavasesato khīraṃ na paggharati, evaṃ dohapaṭibandhinī kūṭadhenu. Rūpasaddādike paṭicca uppajjanakaassādo rūpārammaṇādiraso. Pubbe āciṇṇārammaṇanti pabbajjāto pubbe, anādimati vā saṃsāre paricitārammaṇaṃ.

    निबन्धेय्याति बन्धेय्य। सतियाति सम्मदेव कम्मट्ठानस्स सल्‍लक्खणवसेन पवत्ताय सतिया। आरम्मणेति कम्मट्ठानारम्मणे। दळ्हन्ति थिरं, यथा सतोकारिस्स उपचारप्पनाभेदो समाधि इज्झति, तथा थामगतं कत्वाति अत्थो।

    Nibandheyyāti bandheyya. Satiyāti sammadeva kammaṭṭhānassa sallakkhaṇavasena pavattāya satiyā. Ārammaṇeti kammaṭṭhānārammaṇe. Daḷhanti thiraṃ, yathā satokārissa upacārappanābhedo samādhi ijjhati, tathā thāmagataṃ katvāti attho.

    विसेसाधिगमदिट्ठधम्मसुखविहारपदट्ठानन्ति सब्बेसं बुद्धानं, एकच्‍चानं पच्‍चेकबुद्धानं, बुद्धसावकानञ्‍च विसेसाधिगमस्स, अञ्‍ञेन कम्मट्ठानेन अधिगतविसेसानं दिट्ठधम्मसुखविहारस्स च पदट्ठानभूतं। वत्थुविज्‍जाचरियो विय भगवा योगीनं अनुरूपनिवासट्ठानुपदिसनतो। भिक्खु दीपिसदिसो अरञ्‍ञे एकाकी विहरित्वा पटिपक्खनिम्मथनेन इच्छितत्थसाधनतो। फलमुत्तमन्ति सामञ्‍ञफलं सन्धायाह। परक्‍कमजवयोग्गभूमिन्ति भावनुस्साहजवस्स योग्गकरणभूमिभूतं।

    Visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānanti sabbesaṃ buddhānaṃ, ekaccānaṃ paccekabuddhānaṃ, buddhasāvakānañca visesādhigamassa, aññena kammaṭṭhānena adhigatavisesānaṃ diṭṭhadhammasukhavihārassa ca padaṭṭhānabhūtaṃ. Vatthuvijjācariyo viya bhagavā yogīnaṃ anurūpanivāsaṭṭhānupadisanato. Bhikkhu dīpisadiso araññe ekākī viharitvā paṭipakkhanimmathanena icchitatthasādhanato. Phalamuttamanti sāmaññaphalaṃ sandhāyāha. Parakkamajavayoggabhūminti bhāvanussāhajavassa yoggakaraṇabhūmibhūtaṃ.

    अस्सासपस्सासानं वसेन सिक्खतोति अस्सासपस्सासानं दीघरस्सतापजानन-सब्बकायपटिसंवेदन-ओळारिकोळारिकपटिप्पस्सम्भनवसेन भावनानुयोगं सिक्खतो, तथाभूतो वा हुत्वा तिस्सो सिक्खा पवत्तयतो। अस्सासपस्सासनिमित्तेति अस्सासपस्साससन्‍निस्सयेन उपट्ठितपटिभागनिमित्ते। अस्सासपस्सासे परिग्गण्हाति रूपमुखेन विपस्सनं अभिनिविसन्तो, यो ‘‘अस्सासपस्सासकम्मिको’’ति वुत्तो। झानङ्गानि परिग्गण्हाति अरूपमुखेन विपस्सनं अभिनिविसन्तो। वत्थु नाम करजकायो चित्तचेतसिकानं पवत्तिट्ठानभावतो। अञ्‍ञो सत्तो वा पुग्गलो वा नत्थीति विसुद्धदिट्ठि ‘‘तयिदं धम्ममत्तं न अहेतुकं, नापि इस्सरादिविसमहेतुकं, अथ खो अविज्‍जादीहि एव सहेतुक’’न्ति अद्धत्तयेपि कङ्खावितरणेन वितिण्णकङ्खो ‘‘यं किञ्‍चि रूप’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ १.३६१; म॰ नि॰ २.११३; म॰ नि॰ ३.८६; अ॰ नि॰ ४.१८१; पटि॰ म॰ १.४८) कलापसम्मसनवसेन तिलक्खणं आरोपेत्वा उदयब्बयानुपस्सनादिवसेन विपस्सनं वड्ढेन्तो अनुक्‍कमेन मग्गपटिपाटिया।

    Assāsapassāsānaṃ vasena sikkhatoti assāsapassāsānaṃ dīgharassatāpajānana-sabbakāyapaṭisaṃvedana-oḷārikoḷārikapaṭippassambhanavasena bhāvanānuyogaṃ sikkhato, tathābhūto vā hutvā tisso sikkhā pavattayato. Assāsapassāsanimitteti assāsapassāsasannissayena upaṭṭhitapaṭibhāganimitte. Assāsapassāse pariggaṇhāti rūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto, yo ‘‘assāsapassāsakammiko’’ti vutto. Jhānaṅgāni pariggaṇhāti arūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto. Vatthu nāma karajakāyo cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato. Añño satto vā puggalo vā natthīti visuddhadiṭṭhi ‘‘tayidaṃ dhammamattaṃ na ahetukaṃ, nāpi issarādivisamahetukaṃ, atha kho avijjādīhi eva sahetuka’’nti addhattayepi kaṅkhāvitaraṇena vitiṇṇakaṅkho ‘‘yaṃ kiñci rūpa’’ntiādinā (ma. ni. 1.361; ma. ni. 2.113; ma. ni. 3.86; a. ni. 4.181; paṭi. ma. 1.48) kalāpasammasanavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā udayabbayānupassanādivasena vipassanaṃ vaḍḍhento anukkamena maggapaṭipāṭiyā.

    परस्स वा अस्सासपस्सासकायेति इदं सम्मसनचारवसेनायं पाळि पवत्ताति कत्वा वुत्तं, समथवसेन पन परस्स अस्सासपस्सासकाये अप्पनानिमित्तुप्पत्ति एव नत्थीति। इदं उभयं न लब्भतीति ‘‘अज्झत्तं, बहिद्धा’’ति च वुत्तं इदं धम्मद्वयघटितं एकतो आरम्मणभावेन न लब्भति।

    Parassa vā assāsapassāsakāyeti idaṃ sammasanacāravasenāyaṃ pāḷi pavattāti katvā vuttaṃ, samathavasena pana parassa assāsapassāsakāye appanānimittuppatti eva natthīti. Idaṃ ubhayaṃ na labbhatīti ‘‘ajjhattaṃ, bahiddhā’’ti ca vuttaṃ idaṃ dhammadvayaghaṭitaṃ ekato ārammaṇabhāvena na labbhati.

    समुदेति एतस्माति समुदयो, सो एव कारणट्ठेन धम्मोति समुदयधम्मो, अस्सासपस्सासानं पवत्तिहेतुकरजकायादि। तस्स अनुपस्सनसीलो समुदयधम्मानुपस्सी। तं पन समुदयधम्मं उपमामुखेन दस्सेन्तो ‘‘यथा नामा’’तिआदिमाह। तत्थ भस्तन्ति रुत्तिं। गग्गरनाळिन्ति उक्‍कापनाळिं। तेति करजकायादिके। यथा अस्सासपस्सासकायो करजकायादिसम्बन्धी फलभावेन, एवं तेपि अस्सासपस्सासकायसम्बन्धिनो हेतुभावेनाति ‘‘समुदयधम्मा कायस्मि’’न्ति वत्तब्बतं लभन्तीति वुत्तं ‘‘समुदय…पे॰… वुच्‍चती’’ति। पकतिवाची वा धम्म-सद्दो ‘‘जातिधम्मान’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१३१; म॰ नि॰ ३.३७३; पटि॰ म॰ १.३३) वियाति कायस्स पच्‍चयसमवाये उप्पज्‍जनपकतिकानुपस्सी ‘‘समुदयधम्मानुपस्सी’’ति वुत्तो। तेनाह – ‘‘करजकायञ्‍चा’’तिआदि। एवञ्‍च कत्वा कायस्मिन्ति भुम्मवचनञ्‍च समत्थितं होति। वयधम्मानुपस्सीति एत्थ अहेतुकत्तेपि विनासस्स येसं हेतुधम्मानं अभावे यं न होति, तदभावो तस्स अभावस्स होतु विय वोहरीयतीति उपचारतो करजकायादिअभावो अस्सासपस्सासकायस्स वयकारणं वुत्तो। तेनाह ‘‘यथा भस्ताया’’तिआदि। अयं तावेत्थ पठमविकप्पवसेन अत्थविभावना। दुतियविकप्पवसेन पन उपचारेन विनायेव अत्थो वेदितब्बो। अज्झत्तबहिद्धानुपस्सना विय भिन्‍नवत्थुविसयताय समुदयवयधम्मानुपस्सनापि एककाले न लब्भतीति आह ‘‘कालेन समुदयं कालेन वयं अनुपस्सन्तो’’ति।

    Samudeti etasmāti samudayo, so eva kāraṇaṭṭhena dhammoti samudayadhammo, assāsapassāsānaṃ pavattihetukarajakāyādi. Tassa anupassanasīlo samudayadhammānupassī. Taṃ pana samudayadhammaṃ upamāmukhena dassento ‘‘yathā nāmā’’tiādimāha. Tattha bhastanti ruttiṃ. Gaggaranāḷinti ukkāpanāḷiṃ. Teti karajakāyādike. Yathā assāsapassāsakāyo karajakāyādisambandhī phalabhāvena, evaṃ tepi assāsapassāsakāyasambandhino hetubhāvenāti ‘‘samudayadhammā kāyasmi’’nti vattabbataṃ labhantīti vuttaṃ ‘‘samudaya…pe… vuccatī’’ti. Pakativācī vā dhamma-saddo ‘‘jātidhammāna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.131; ma. ni. 3.373; paṭi. ma. 1.33) viyāti kāyassa paccayasamavāye uppajjanapakatikānupassī ‘‘samudayadhammānupassī’’ti vutto. Tenāha – ‘‘karajakāyañcā’’tiādi. Evañca katvā kāyasminti bhummavacanañca samatthitaṃ hoti. Vayadhammānupassīti ettha ahetukattepi vināsassa yesaṃ hetudhammānaṃ abhāve yaṃ na hoti, tadabhāvo tassa abhāvassa hotu viya voharīyatīti upacārato karajakāyādiabhāvo assāsapassāsakāyassa vayakāraṇaṃ vutto. Tenāha ‘‘yathā bhastāyā’’tiādi. Ayaṃ tāvettha paṭhamavikappavasena atthavibhāvanā. Dutiyavikappavasena pana upacārena vināyeva attho veditabbo. Ajjhattabahiddhānupassanā viya bhinnavatthuvisayatāya samudayavayadhammānupassanāpi ekakāle na labbhatīti āha ‘‘kālena samudayaṃ kālena vayaṃ anupassanto’’ti.

    अत्थि कायोति एव-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति ‘‘कायोव अत्थी’’ति वत्वा अवधारणेन निवत्थितं दस्सेन्तो ‘‘न सत्तो’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यो रूपादीसु सत्तविसत्तताय परेसञ्‍च सज्‍जापनट्ठेन, सत्वगुणयोगतो वा ‘‘सत्तो’’ति परेहि परिकप्पितो। तस्स सत्तनिकायस्स पूरणतो च चवनुपपज्‍जनधम्मताय गलनतो च ‘‘पुग्गलो’’ति। थीयति संहञ्‍ञति एत्थ गब्भोति ‘‘इत्थी’’ति। पुरि पुरे भागे सेति पवत्ततीति ‘‘पुरिसो’’ति। आहितो अहंमानो एत्थाति ‘‘अत्ता’’ति, अत्तनो सन्तकभावेन ‘‘अत्तनिय’’न्ति। परो न होतीति कत्वा ‘‘अह’’न्ति, मम सन्तकन्ति कत्वा ‘‘मम’’न्ति। वुत्तप्पकारविनिमुत्तो अञ्‍ञोति कत्वा ‘‘कोची’’ति, तस्स सन्तकभावेन ‘‘कस्सची’’ति परिकप्पेतब्बो कोचि नत्थि, केवलं कायो एव अत्थीति अत्तत्तनियसुञ्‍ञतमेव कायस्स विभावेति। एवन्ति ‘‘कायोव अत्थी’’तिआदिना वुत्तप्पकारेन। ञाणपमाणत्थायाति कायानुपस्सनाञाणपरं पमाणं पापनत्थाय। सतिपमाणत्थायाति कायपरिग्गाहिकसतिपवत्तं सतिपरं पमाणं पापनत्थाय। इमस्स हि वुत्तनयेन ‘‘अत्थि कायो’’ति अपरापरुप्पत्तिवसेन पच्‍चुपट्ठिता सति भिय्योसो मत्ताय तत्थ ञाणस्स सतिया च परिब्रूहनाय होति। तेनाह ‘‘सतिसम्पजञ्‍ञानं वड्ढत्थाया’’ति।

    Atthi kāyoti eva-saddo luttaniddiṭṭhoti ‘‘kāyova atthī’’ti vatvā avadhāraṇena nivatthitaṃ dassento ‘‘na satto’’tiādimāha. Tassattho – yo rūpādīsu sattavisattatāya paresañca sajjāpanaṭṭhena, satvaguṇayogato vā ‘‘satto’’ti parehi parikappito. Tassa sattanikāyassa pūraṇato ca cavanupapajjanadhammatāya galanato ca ‘‘puggalo’’ti. Thīyati saṃhaññati ettha gabbhoti ‘‘itthī’’ti. Puri pure bhāge seti pavattatīti ‘‘puriso’’ti. Āhito ahaṃmāno etthāti ‘‘attā’’ti, attano santakabhāvena ‘‘attaniya’’nti. Paro na hotīti katvā ‘‘aha’’nti, mama santakanti katvā ‘‘mama’’nti. Vuttappakāravinimutto aññoti katvā ‘‘kocī’’ti, tassa santakabhāvena ‘‘kassacī’’ti parikappetabbo koci natthi, kevalaṃ kāyo eva atthīti attattaniyasuññatameva kāyassa vibhāveti. Evanti ‘‘kāyova atthī’’tiādinā vuttappakārena. Ñāṇapamāṇatthāyāti kāyānupassanāñāṇaparaṃ pamāṇaṃ pāpanatthāya. Satipamāṇatthāyāti kāyapariggāhikasatipavattaṃ satiparaṃ pamāṇaṃ pāpanatthāya. Imassa hi vuttanayena ‘‘atthi kāyo’’ti aparāparuppattivasena paccupaṭṭhitā sati bhiyyoso mattāya tattha ñāṇassa satiyā ca paribrūhanāya hoti. Tenāha ‘‘satisampajaññānaṃ vaḍḍhatthāyā’’ti.

    इमिस्सा भावनाय तण्हादिट्ठिगाहानं उजुपटिपक्खत्ता वुत्तं ‘‘तण्हा…पे॰… विहरती’’ति। तथाभूतो च लोके किञ्‍चि ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा गहेतब्बं न पस्सति, कुतो गण्हेय्य। तेनाह ‘‘न च किञ्‍ची’’तिआदि। एवम्पीति एत्थ पि-सद्दो हेट्ठा निद्दिट्ठस्स तादिसस्स अत्थस्स अभावतो अवुत्तसमुच्‍चयत्थोति दस्सेन्तो ‘‘उपरि अत्थं उपादाया’’ति आह। ‘‘एव’’न्ति पन निद्दिट्ठाकारस्स पच्‍चामसनं निगमनवसेन कतन्ति आह ‘‘इमिना पन…पे॰… दस्सेती’’ति। पुब्बभागसतिपट्ठानस्स इधाधिप्पेतत्ता वुत्तं ‘‘सति दुक्खसच्‍च’’न्ति। सा पन सति यस्मिं अत्तभावे, तस्स समुट्ठापिका तण्हा तस्सापि समुट्ठापिका एव नाम होति तदभावे अभावतोति आह ‘‘तस्सा समुट्ठापिका पुरिमतण्हा’’ति। अप्पवत्तीति अप्पवत्तिनिमित्तं, न पवत्तति एत्थाति वा अप्पवत्ति। चतुसच्‍चवसेनाति चतुसच्‍चकम्मट्ठानवसेन। उस्सक्‍कित्वाति विसुद्धिपरम्पराय आरुहित्वा, भावनं उपरि नेत्वाति अत्थो। निय्यानमुखन्ति वट्टदुक्खतो निस्सरणूपायो।

    Imissā bhāvanāya taṇhādiṭṭhigāhānaṃ ujupaṭipakkhattā vuttaṃ ‘‘taṇhā…pe… viharatī’’ti. Tathābhūto ca loke kiñci ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā gahetabbaṃ na passati, kuto gaṇheyya. Tenāha ‘‘na ca kiñcī’’tiādi. Evampīti ettha pi-saddo heṭṭhā niddiṭṭhassa tādisassa atthassa abhāvato avuttasamuccayatthoti dassento ‘‘upari atthaṃ upādāyā’’ti āha. ‘‘Eva’’nti pana niddiṭṭhākārassa paccāmasanaṃ nigamanavasena katanti āha ‘‘iminā pana…pe… dassetī’’ti. Pubbabhāgasatipaṭṭhānassa idhādhippetattā vuttaṃ ‘‘sati dukkhasacca’’nti. Sā pana sati yasmiṃ attabhāve, tassa samuṭṭhāpikā taṇhā tassāpi samuṭṭhāpikā eva nāma hoti tadabhāve abhāvatoti āha ‘‘tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā’’ti. Appavattīti appavattinimittaṃ, na pavattati etthāti vā appavatti. Catusaccavasenāti catusaccakammaṭṭhānavasena. Ussakkitvāti visuddhiparamparāya āruhitvā, bhāvanaṃ upari netvāti attho. Niyyānamukhanti vaṭṭadukkhato nissaraṇūpāyo.

    आनापानपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Ānāpānapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    इरियापथपब्बवण्णना

    Iriyāpathapabbavaṇṇanā

    १०८. इरियापथवसेनाति इरियनं इरिया, किरिया, इध पन कायिकपयोगो वेदितब्बो। इरियानं पथो पवत्तिमग्गोति इरियापथो, गमनादिसरीरावत्था। गच्छन्तो वा हि सत्तो कायेन कत्तब्बकिरियं करेय्य ठितो वा निसिन्‍नो वा निपन्‍नो वाति। तेसं वसेन, इरियापथविभागेनाति अत्थो। पुन चपरन्ति पुन च अपरं, यथावुत्तआनापानकम्मट्ठानतो भिय्योपि अञ्‍ञं कायानुपस्सनाकम्मट्ठानं कथेमि, सुणाथाति वा अधिप्पायो। गच्छन्तो वातिआदि गमनादिमत्तजाननस्स गमनादिगतविसेसजाननस्स च साधारणवचनं। तत्थ गमनादिमत्तजाननं इध नाधिप्पेतं, गमनादिगतविसेसजाननं पन अधिप्पेतन्ति तं विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ काम’’न्तिआदि वुत्तं। सत्तूपलद्धिन्ति सत्तो अत्थीति उपलद्धिं सत्तग्गाहं न जहति न परिच्‍चजति ‘‘अहं गच्छामि, मम गमन’’न्ति गाहसब्भावतो। ततो एव अत्तसञ्‍ञं ‘‘अत्थि अत्ता कारको वेदको’’ति एवं पवत्तं विपरीतसञ्‍ञं न उग्घाटेति नापनेति अपटिपक्खभावतो, अननब्रूहनतो वा। एवं भूतस्स चस्स कुतो कम्मट्ठानादिभावोति आह ‘‘कम्मट्ठानं वा सतिपट्ठानभावना वा न होती’’ति। इमस्स पनातिआदिसुक्‍कपक्खस्स वुत्तविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो। तमेव हि अत्थं विवरितुं ‘‘इदं ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ को गच्छतीति गमनकिरियाय कत्तुपुच्छा, सा कत्तुभावविसिट्ठअत्तपटिक्खेपत्था धम्ममत्तस्सेव गमनसिद्धिदस्सनतो। कस्स गमनन्ति अकत्तुताविसिट्ठअत्तग्गाहपटिक्खेपत्था। किंकारणाति पन पटिक्खित्तकत्तुकाय गमनकिरियाय अविपरीतकारणपुच्छा ‘‘गमनन्ति अत्ता मनसा संयुज्‍जति, मनो इन्द्रियेहि, इन्द्रियानि अत्तेही’’ति एवमादिगमनकारणपटिक्खेपनतो। तेनाह ‘‘तत्था’’तिआदि।

    108.Iriyāpathavasenāti iriyanaṃ iriyā, kiriyā, idha pana kāyikapayogo veditabbo. Iriyānaṃ patho pavattimaggoti iriyāpatho, gamanādisarīrāvatthā. Gacchanto vā hi satto kāyena kattabbakiriyaṃ kareyya ṭhito vā nisinno vā nipanno vāti. Tesaṃ vasena, iriyāpathavibhāgenāti attho. Puna caparanti puna ca aparaṃ, yathāvuttaānāpānakammaṭṭhānato bhiyyopi aññaṃ kāyānupassanākammaṭṭhānaṃ kathemi, suṇāthāti vā adhippāyo. Gacchanto vātiādi gamanādimattajānanassa gamanādigatavisesajānanassa ca sādhāraṇavacanaṃ. Tattha gamanādimattajānanaṃ idha nādhippetaṃ, gamanādigatavisesajānanaṃ pana adhippetanti taṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha kāma’’ntiādi vuttaṃ. Sattūpaladdhinti satto atthīti upaladdhiṃ sattaggāhaṃ na jahati na pariccajati ‘‘ahaṃ gacchāmi, mama gamana’’nti gāhasabbhāvato. Tato eva attasaññaṃ ‘‘atthi attā kārako vedako’’ti evaṃ pavattaṃ viparītasaññaṃ na ugghāṭeti nāpaneti apaṭipakkhabhāvato, ananabrūhanato vā. Evaṃ bhūtassa cassa kuto kammaṭṭhānādibhāvoti āha ‘‘kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hotī’’ti. Imassa panātiādisukkapakkhassa vuttavipariyāyena attho veditabbo. Tameva hi atthaṃ vivarituṃ ‘‘idaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ko gacchatīti gamanakiriyāya kattupucchā, sā kattubhāvavisiṭṭhaattapaṭikkhepatthā dhammamattasseva gamanasiddhidassanato. Kassa gamananti akattutāvisiṭṭhaattaggāhapaṭikkhepatthā. Kiṃkāraṇāti pana paṭikkhittakattukāya gamanakiriyāya aviparītakāraṇapucchā ‘‘gamananti attā manasā saṃyujjati, mano indriyehi, indriyāni attehī’’ti evamādigamanakāraṇapaṭikkhepanato. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi.

    न कोचि सत्तो वा पुग्गलो वा गच्छति धम्ममत्तस्सेव गमनसिद्धितो तब्बिनिमुत्तस्स च कस्सचि अभावतो। इदानि धम्ममत्तस्सेव गमनसिद्धिं दस्सेतुं ‘‘चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ चित्तकिरिया च सा वायोधातुया विप्फारो विप्फन्दनञ्‍चाति चित्तकिरियवायोधातुविप्फारो, तेन। एत्थ च चित्तकिरियग्गहणेन अनिन्द्रियबद्धवायोधातुविप्फारं निवत्तेति, वायोधातुविप्फारग्गहणेन चेतनावचीविञ्‍ञत्तिभेदं चित्तकिरियं निवत्तेति, उभयेन पन कायविञ्‍ञत्तिं विभावेति। ‘‘गच्छती’’ति वत्वा यथा पवत्तमाने काये ‘‘गच्छती’’ति वोहारो होति, तं दस्सेतुं ‘‘तस्मा’’तिआदि वुत्तं। तन्ति गन्तुकामतावसेन पवत्तचित्तं। वायं जनेतीति वायोधातुअधिकं रूपकलापं जनेति, अधिकता चेत्थ सामत्थियतो, न पमाणतो। गमनचित्तसमुट्ठितं सहजातरूपकायस्स थम्भनसन्धारणचलनानं पच्‍चयभूतेन आकारविसेसेन पवत्तमानं वायोधातुं सन्धायाह ‘‘वायो विञ्‍ञत्तिं जनेती’’ति। अधिप्पायसहभावी हि विकारो विञ्‍ञत्ति, यथावुत्तअधिकभावेनेव च वायोगहणं, न वायोधातुया एव जनकभावतो, अञ्‍ञथा विञ्‍ञत्तिया उपादायरूपभावो दुरुपपादो सिया। पुरतो अभिनीहारो पुरतोभागेन कायस्स पवत्तनं, यो ‘‘अभिक्‍कमो’’ति वुच्‍चति।

    Na koci satto vā puggalo vā gacchati dhammamattasseva gamanasiddhito tabbinimuttassa ca kassaci abhāvato. Idāni dhammamattasseva gamanasiddhiṃ dassetuṃ ‘‘cittakiriyavāyodhātuvipphārenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha cittakiriyā ca sā vāyodhātuyā vipphāro vipphandanañcāti cittakiriyavāyodhātuvipphāro, tena. Ettha ca cittakiriyaggahaṇena anindriyabaddhavāyodhātuvipphāraṃ nivatteti, vāyodhātuvipphāraggahaṇena cetanāvacīviññattibhedaṃ cittakiriyaṃ nivatteti, ubhayena pana kāyaviññattiṃ vibhāveti. ‘‘Gacchatī’’ti vatvā yathā pavattamāne kāye ‘‘gacchatī’’ti vohāro hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘tasmā’’tiādi vuttaṃ. Tanti gantukāmatāvasena pavattacittaṃ. Vāyaṃ janetīti vāyodhātuadhikaṃ rūpakalāpaṃ janeti, adhikatā cettha sāmatthiyato, na pamāṇato. Gamanacittasamuṭṭhitaṃ sahajātarūpakāyassa thambhanasandhāraṇacalanānaṃ paccayabhūtena ākāravisesena pavattamānaṃ vāyodhātuṃ sandhāyāha ‘‘vāyo viññattiṃ janetī’’ti. Adhippāyasahabhāvī hi vikāro viññatti, yathāvuttaadhikabhāveneva ca vāyogahaṇaṃ, na vāyodhātuyā eva janakabhāvato, aññathā viññattiyā upādāyarūpabhāvo durupapādo siyā. Purato abhinīhāro puratobhāgena kāyassa pavattanaṃ, yo ‘‘abhikkamo’’ti vuccati.

    ‘‘एसेव नयो’’ति अतिदेसवसेन सङ्खेपतो वत्वा तमेवत्थं विवरितुं ‘‘तत्रापि ही’’तिआदि वुत्तं। कोटितो पट्ठायाति हेट्ठिमकोटितो पट्ठाय। उस्सितभावोति उब्बिद्धभावो।

    ‘‘Esevanayo’’ti atidesavasena saṅkhepato vatvā tamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatrāpi hī’’tiādi vuttaṃ. Koṭito paṭṭhāyāti heṭṭhimakoṭito paṭṭhāya. Ussitabhāvoti ubbiddhabhāvo.

    एवं पजानतोति एवं चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव गमनादिभावो होतीति पजानतो तस्स एवं पजाननाय निच्छयगमनत्थं ‘‘एवं होती’’ति विचारणा वुच्‍चति लोके यथाभूतं अजानन्तेहि मिच्छाभिनिवेसवसेन, लोकवोहारवसेन वा। अत्थि पनाति अत्तनो एव वीमंसनवसेन पुच्छावचनं। नत्थीति निच्छयवसेन सत्तस्स पटिक्खेपवचनं। यथा पनातिआदि तस्सेवत्थस्स उपमाय विभावनं।

    Evaṃpajānatoti evaṃ cittakiriyavāyodhātuvipphāreneva gamanādibhāvo hotīti pajānato tassa evaṃ pajānanāya nicchayagamanatthaṃ ‘‘evaṃ hotī’’ti vicāraṇā vuccati loke yathābhūtaṃ ajānantehi micchābhinivesavasena, lokavohāravasena vā. Atthi panāti attano eva vīmaṃsanavasena pucchāvacanaṃ. Natthīti nicchayavasena sattassa paṭikkhepavacanaṃ. Yathā panātiādi tassevatthassa upamāya vibhāvanaṃ.

    नावा मालुतवेगेनाति यथा अचेतना नावा वातवेगेन देसन्तरं याति, यथा च अचेतनो तेजनं कण्डो जियावेगेन देसन्तरं याति, तथा अचेतनो कायो वाताहतो यथावुत्तवायुना नीतो देसन्तरं यातीति एवं उपमासंसन्दनं वेदितब्बं। सचे पन कोचि वदेय्य ‘‘यथा नावाय तेजनस्स च पेल्‍लकस्स पुरिसस्स वसेन देसन्तरगमनं, एवं कायस्सापी’’ति, होतु, एवं इच्छितोवायमत्थो। यथा हि नावा तेजनानं संहतलक्खणस्सेव पुरिसस्स वसेन गमनं, न असंहतलक्खणस्स, एवं कायस्सापीति का नो हानि, भिय्योपि धम्ममत्तताव पतिट्ठं लभति, न पुरिसवादो। तेनाह ‘‘यन्तं सुत्तवसेना’’तिआदि।

    Nāvā mālutavegenāti yathā acetanā nāvā vātavegena desantaraṃ yāti, yathā ca acetano tejanaṃ kaṇḍo jiyāvegena desantaraṃ yāti, tathā acetano kāyo vātāhato yathāvuttavāyunā nīto desantaraṃ yātīti evaṃ upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Sace pana koci vadeyya ‘‘yathā nāvāya tejanassa ca pellakassa purisassa vasena desantaragamanaṃ, evaṃ kāyassāpī’’ti, hotu, evaṃ icchitovāyamattho. Yathā hi nāvā tejanānaṃ saṃhatalakkhaṇasseva purisassa vasena gamanaṃ, na asaṃhatalakkhaṇassa, evaṃ kāyassāpīti kā no hāni, bhiyyopi dhammamattatāva patiṭṭhaṃ labhati, na purisavādo. Tenāha ‘‘yantaṃ suttavasenā’’tiādi.

    तत्थ पयुत्तन्ति हेट्ठा वुत्तनयेन गमनादिकिरियावसेन पयोजितं। ठातीति तिट्ठति। एत्थाति इमस्मिं लोके। विना हेतुपच्‍चयेति गन्तुकामताचित्त-तंसमुट्ठान-वायोधातु-आदिहेतुपच्‍चयेहि विना। तिट्ठेति तिट्ठेय्य। वजेति वजेय्य गच्छेय्य को नामाति सम्बन्धो। पटिक्खेपत्थो चेत्थ किं-सद्दोति हेतुपच्‍चयविरहेन ठानगमनपटिक्खेपमुखेन सब्बायपि धम्मप्पवत्तिया पच्‍चयाधीनवुत्तिताविभावनेन अत्तसुञ्‍ञता विय अनिच्‍चदुक्खतापि विभाविताति दट्ठब्बा।

    Tattha payuttanti heṭṭhā vuttanayena gamanādikiriyāvasena payojitaṃ. Ṭhātīti tiṭṭhati. Etthāti imasmiṃ loke. Vinā hetupaccayeti gantukāmatācitta-taṃsamuṭṭhāna-vāyodhātu-ādihetupaccayehi vinā. Tiṭṭheti tiṭṭheyya. Vajeti vajeyya gaccheyya ko nāmāti sambandho. Paṭikkhepattho cettha kiṃ-saddoti hetupaccayavirahena ṭhānagamanapaṭikkhepamukhena sabbāyapi dhammappavattiyā paccayādhīnavuttitāvibhāvanena attasuññatā viya aniccadukkhatāpi vibhāvitāti daṭṭhabbā.

    पणिहितोति यथा यथा पच्‍चयेहि पकारतो निहितो ठपितो। सब्बसङ्गाहिकवचनन्ति सब्बेसं चतुन्‍नम्पि इरियापथानं सङ्गण्हनवचनं, पुब्बे विसुं विसुं इरियापथानं वुत्तत्ता इदं तेसं एकज्झं गहेत्वा वचनन्ति अत्थो। पुरिमनयो वा इरियापथप्पधानो वुत्तोति तत्थ कायो अप्पधानो अनुनिप्फादीति इध कायं पधानं अप्पधानञ्‍च इरियापथं अनुनिप्फादं कत्वा दस्सेतुं दुतियनयो वुत्तोति एवम्पेत्थ द्विन्‍नं नयानं विसेसो वेदितब्बो। ठितोति पवत्तो।

    Paṇihitoti yathā yathā paccayehi pakārato nihito ṭhapito. Sabbasaṅgāhikavacananti sabbesaṃ catunnampi iriyāpathānaṃ saṅgaṇhanavacanaṃ, pubbe visuṃ visuṃ iriyāpathānaṃ vuttattā idaṃ tesaṃ ekajjhaṃ gahetvā vacananti attho. Purimanayo vā iriyāpathappadhāno vuttoti tattha kāyo appadhāno anunipphādīti idha kāyaṃ padhānaṃ appadhānañca iriyāpathaṃ anunipphādaṃ katvā dassetuṃ dutiyanayo vuttoti evampettha dvinnaṃ nayānaṃ viseso veditabbo. Ṭhitoti pavatto.

    इरियापथपरिग्गण्हनम्पि इरियापथवतो कायस्सेव परिग्गण्हनं तस्स अवत्थाविसेसभावतोति वुत्तं ‘‘इरियापथपरिग्गहणेन काये कायानुपस्सी विहरती’’ति। तेनेवेत्थ रूपक्खन्धवसेनेव समुदयादयो उद्धटा। एस नयो सेसवारेसुपि। आदिनाति एत्थ आदि-सद्देन यथा ‘‘तण्हासमुदया कम्मसमुदया आहारसमुदया’’ति निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि रुपक्खन्धस्स उदयं पस्सतीति इमे चत्तारो आहारा सङ्गय्हन्ति, एवं ‘‘अविज्‍जानिरोधा रूपनिरोधा’’तिआदयोपि पञ्‍च आकारा सङ्गहिताति दट्ठब्बो। सेसं वुत्तनयमेव।

    Iriyāpathapariggaṇhanampi iriyāpathavato kāyasseva pariggaṇhanaṃ tassa avatthāvisesabhāvatoti vuttaṃ ‘‘iriyāpathapariggahaṇena kāye kāyānupassī viharatī’’ti. Tenevettha rūpakkhandhavaseneva samudayādayo uddhaṭā. Esa nayo sesavāresupi. Ādināti ettha ādi-saddena yathā ‘‘taṇhāsamudayā kammasamudayā āhārasamudayā’’ti nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rupakkhandhassa udayaṃ passatīti ime cattāro āhārā saṅgayhanti, evaṃ ‘‘avijjānirodhā rūpanirodhā’’tiādayopi pañca ākārā saṅgahitāti daṭṭhabbo. Sesaṃ vuttanayameva.

    इरियापथपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Iriyāpathapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    चतुसम्पजञ्‍ञपब्बवण्णना

    Catusampajaññapabbavaṇṇanā

    १०९. चतुसम्पजञ्‍ञवसेनाति (दी॰ नि॰ टी॰ १.२८४; सं॰ नि॰ ५.३६८; दी॰ नि॰ अभि॰ टी॰ २.२१४) समन्ततो पकारेहि, पकट्ठं वा सविसेसं जानातीति सम्पजानो, सम्पजानस्स भावो सम्पजञ्‍ञं, तथापवत्तं ञाणं। चत्तारि सम्पजञ्‍ञानि समाहटानि चतुसम्पजञ्‍ञं, तस्स वसेन। अभिक्‍कमनं अभिक्‍कन्तन्ति आह ‘‘अभिक्‍कन्तं वुच्‍चति गमन’’न्ति। तथा पटिक्‍कमनं पटिक्‍कन्तन्ति आह ‘‘पटिक्‍कन्तं वुच्‍चति निवत्तन’’न्ति। निवत्तनन्ति च निवत्तिमत्तं, निवत्तित्वा पन गमनं गमनमेव। अभिहरन्तोति गमनवसेन कायं उपनेन्तो।

    109.Catusampajaññavasenāti (dī. ni. ṭī. 1.284; saṃ. ni. 5.368; dī. ni. abhi. ṭī. 2.214) samantato pakārehi, pakaṭṭhaṃ vā savisesaṃ jānātīti sampajāno, sampajānassa bhāvo sampajaññaṃ, tathāpavattaṃ ñāṇaṃ. Cattāri sampajaññāni samāhaṭāni catusampajaññaṃ, tassa vasena. Abhikkamanaṃ abhikkantanti āha ‘‘abhikkantaṃ vuccati gamana’’nti. Tathā paṭikkamanaṃ paṭikkantanti āha ‘‘paṭikkantaṃ vuccati nivattana’’nti. Nivattananti ca nivattimattaṃ, nivattitvā pana gamanaṃ gamanameva. Abhiharantoti gamanavasena kāyaṃ upanento.

    सम्मा पजाननं सम्पजानं, तेन अत्तना कातब्बस्स करणसीलो सम्पजानकारीति आह ‘‘सम्पजञ्‍ञेन सब्बकिच्‍चकारी’’ति। सम्पजानसद्दस्स सम्पजञ्‍ञपरियायता पुब्बे वुत्तायेव। सम्पजञ्‍ञं करोतेवाति अभिक्‍कन्तादीसु असम्मोहं उप्पादेति एव। सम्पजानस्स वा कारो एतस्स अत्थीति सम्पजानकारी। धम्मतो वड्ढिसङ्खातेन सह अत्थेन पवत्ततीति सात्थकं, अभिक्‍कन्तादि। सात्थकस्स सम्पजाननं सात्थकसम्पजञ्‍ञं। सप्पायस्स अत्तनो उपकारावहस्स हितस्स सम्पजाननं सप्पायसम्पजञ्‍ञं अभिक्‍कमादीसु भिक्खाचारगोचरे, अञ्‍ञत्थापि च पवत्तेसु अविजहिते कम्मट्ठानसङ्खाते गोचरे सम्पजञ्‍ञं गोचरसम्पजञ्‍ञं। अभिक्‍कमादीसु असम्मुय्हनमेव सम्पजञ्‍ञं असम्मोहसम्पजञ्‍ञं। परिग्गण्हित्वाति पटिसङ्खाय।

    Sammā pajānanaṃ sampajānaṃ, tena attanā kātabbassa karaṇasīlo sampajānakārīti āha ‘‘sampajaññena sabbakiccakārī’’ti. Sampajānasaddassa sampajaññapariyāyatā pubbe vuttāyeva. Sampajaññaṃ karotevāti abhikkantādīsu asammohaṃ uppādeti eva. Sampajānassa vā kāro etassa atthīti sampajānakārī. Dhammato vaḍḍhisaṅkhātena saha atthena pavattatīti sātthakaṃ, abhikkantādi. Sātthakassa sampajānanaṃ sātthakasampajaññaṃ. Sappāyassa attano upakārāvahassa hitassa sampajānanaṃ sappāyasampajaññaṃ abhikkamādīsu bhikkhācāragocare, aññatthāpi ca pavattesu avijahite kammaṭṭhānasaṅkhāte gocare sampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu asammuyhanameva sampajaññaṃ asammohasampajaññaṃ. Pariggaṇhitvāti paṭisaṅkhāya.

    तस्मिन्ति सात्थकसम्पजञ्‍ञवसेन परिग्गहितअत्थे। अत्थो नाम धम्मतो वड्ढीति यं सात्थकन्ति अधिप्पेतं गमनं, तं सप्पायमेवाति सिया कस्सचि आसङ्काति तन्‍निवत्तनत्थं ‘‘चेतियदस्सनं तावा’’तिआदि आरद्धं। चित्तकम्मरूपकानि वियाति चित्तकम्मकतपटिमायो विय, यन्तपयोगेन वा विचित्तकम्मपटिमायो विय। असमपेक्खनं गेहसितअञ्‍ञाणुपेक्खावसेन आरम्मणस्स अयोनिसो गहणं। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्‍जति उपेक्खा बालस्स मूळ्हस्स पुथुज्‍जनस्सा’’तिआदि (म॰ नि॰ ३.३०८)। हत्थिआदिसम्मद्देन जीवितन्तरायो, विसभागरूपदस्सनादिना ब्रह्मचरियन्तरायो।

    Tasminti sātthakasampajaññavasena pariggahitaatthe. Attho nāma dhammato vaḍḍhīti yaṃ sātthakanti adhippetaṃ gamanaṃ, taṃ sappāyamevāti siyā kassaci āsaṅkāti tannivattanatthaṃ ‘‘cetiyadassanaṃ tāvā’’tiādi āraddhaṃ. Cittakammarūpakāni viyāti cittakammakatapaṭimāyo viya, yantapayogena vā vicittakammapaṭimāyo viya. Asamapekkhanaṃ gehasitaaññāṇupekkhāvasena ārammaṇassa ayoniso gahaṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjati upekkhā bālassa mūḷhassa puthujjanassā’’tiādi (ma. ni. 3.308). Hatthiādisammaddena jīvitantarāyo, visabhāgarūpadassanādinā brahmacariyantarāyo.

    पब्बजितदिवसतो पट्ठाय भिक्खूनं अनुवत्तनकथा आचिण्णा, अननुवत्तनकथा पन तस्सा दुतिया नाम होतीति आह ‘‘द्वे कथा नाम न कथितपुब्बा’’ति।

    Pabbajitadivasato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ anuvattanakathā āciṇṇā, ananuvattanakathā pana tassā dutiyā nāma hotīti āha ‘‘dve kathā nāma na kathitapubbā’’ti.

    एवन्ति ‘‘सचे पना’’तिआदिकं सब्बम्पि वुत्ताकारं पच्‍चामसति, न ‘‘पुरिसस्स मातुगामासुभ’’न्तिआदिकं वुच्‍चमानं। योगकम्मस्स पवत्तिट्ठानताय भावनाय आरम्मणं कम्मट्ठानन्ति वुच्‍चतीति आह ‘‘कम्मट्ठानसङ्खातं गोचर’’न्ति। उग्गहेत्वाति यथा उग्गहनिमित्तं उप्पज्‍जति, एवं उग्गहकोसल्‍लस्स सम्पादनवसेन उग्गहेत्वा। हरतीति कम्मट्ठानं पवत्तेति, याव पिण्डपातपटिक्‍कमा अनुयुञ्‍जतीति अत्थो। न पच्‍चाहरतीति आहारूपभोगतो याव दिवाट्ठानुपसङ्कमना कम्मट्ठानं न पटिनेति।

    Evanti ‘‘sace panā’’tiādikaṃ sabbampi vuttākāraṃ paccāmasati, na ‘‘purisassa mātugāmāsubha’’ntiādikaṃ vuccamānaṃ. Yogakammassa pavattiṭṭhānatāya bhāvanāya ārammaṇaṃ kammaṭṭhānanti vuccatīti āha ‘‘kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocara’’nti. Uggahetvāti yathā uggahanimittaṃ uppajjati, evaṃ uggahakosallassa sampādanavasena uggahetvā. Haratīti kammaṭṭhānaṃ pavatteti, yāva piṇḍapātapaṭikkamā anuyuñjatīti attho. Napaccāharatīti āhārūpabhogato yāva divāṭṭhānupasaṅkamanā kammaṭṭhānaṃ na paṭineti.

    सरीरपरिकम्मन्ति मुखधोवनादिसरीरपटिजग्गनं। द्वे तयो पल्‍लङ्केति द्वे तयो निसज्‍जावारे, द्वे तीणि उण्हासनानि। तेनाह ‘‘उसुमं गाहापेन्तो’’ति। कम्मट्ठानसीसेनेवाति कम्मट्ठानग्गेनेव, कम्मट्ठानं पधानं कत्वा एवाति अत्थो। तेन ‘‘पत्तोपि अचेतनो’’तिआदिना (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०९) वक्खमानं कम्मट्ठानं, यथापरिहरियमानं वा अविजहित्वाति दस्सेति। ‘‘परिभोगचेतियतो सरीरचेतियं गरुतर’’न्ति कत्वा ‘‘चेतियं वन्दित्वा’’ति पुब्बकालकिरियावसेन वुत्तं। तथा हि अट्ठकथायं (विभ॰ अट्ठ॰ ८०९; म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१२८; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२७५) ‘‘चेतियं बाधयमाना बोधिसाखा हरितब्बा’’ति वुत्ता।

    Sarīraparikammanti mukhadhovanādisarīrapaṭijagganaṃ. Dve tayo pallaṅketi dve tayo nisajjāvāre, dve tīṇi uṇhāsanāni. Tenāha ‘‘usumaṃ gāhāpento’’ti. Kammaṭṭhānasīsenevāti kammaṭṭhānaggeneva, kammaṭṭhānaṃ padhānaṃ katvā evāti attho. Tena ‘‘pattopi acetano’’tiādinā (ma. ni. aṭṭha. 1.109) vakkhamānaṃ kammaṭṭhānaṃ, yathāparihariyamānaṃ vā avijahitvāti dasseti. ‘‘Paribhogacetiyato sarīracetiyaṃ garutara’’nti katvā ‘‘cetiyaṃ vanditvā’’ti pubbakālakiriyāvasena vuttaṃ. Tathā hi aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 809; ma. ni. aṭṭha. 3.128; a. ni. aṭṭha. 1.1.275) ‘‘cetiyaṃ bādhayamānā bodhisākhā haritabbā’’ti vuttā.

    जनसङ्गहत्थन्ति ‘‘मयि अकथेन्ते एतेसं को कथेस्सती’’ति धम्मानुग्गहेन जनसङ्गहत्थं। तस्माति। यस्मा ‘‘धम्मकथा नाम कथेतब्बायेवा’’ति अट्ठकथाचरिया वदन्ति, यस्मा च धम्मकथा कम्मट्ठानविनिमुत्ता नाम नत्थि, तस्मा। अनुमोदनं कत्वाति एत्थापि ‘‘कम्मट्ठानसीसेनेवा’’ति आनेत्वा सम्बन्धो। सम्पत्तपरिच्छेदेनेवाति ‘‘परिचितो अपरिचितो’’तिआदिविभागं अकत्वा सम्पत्तकोटियाव। भयेति परचक्‍कादिभये।

    Janasaṅgahatthanti ‘‘mayi akathente etesaṃ ko kathessatī’’ti dhammānuggahena janasaṅgahatthaṃ. Tasmāti. Yasmā ‘‘dhammakathā nāma kathetabbāyevā’’ti aṭṭhakathācariyā vadanti, yasmā ca dhammakathā kammaṭṭhānavinimuttā nāma natthi, tasmā. Anumodanaṃ katvāti etthāpi ‘‘kammaṭṭhānasīsenevā’’ti ānetvā sambandho. Sampattaparicchedenevāti ‘‘paricito aparicito’’tiādivibhāgaṃ akatvā sampattakoṭiyāva. Bhayeti paracakkādibhaye.

    कम्मजतेजोति गहणिं सन्धायाह। कम्मट्ठानवीथिं नारोहति खुदापरिस्समेन किलन्तकायत्ता समाधानाभावतो। अवसेसट्ठानेति यागुया अग्गहितट्ठाने। पोङ्खानुपोङ्खन्ति कम्मट्ठानुपट्ठानस्स अविच्छेददस्सनवचनमेतं, यथा पोङ्खानुपोङ्खपवत्ताय सरपटिपाटिया अविच्छेदो, एवमेतस्सापीति।

    Kammajatejoti gahaṇiṃ sandhāyāha. Kammaṭṭhānavīthiṃ nārohati khudāparissamena kilantakāyattā samādhānābhāvato. Avasesaṭṭhāneti yāguyā aggahitaṭṭhāne. Poṅkhānupoṅkhanti kammaṭṭhānupaṭṭhānassa avicchedadassanavacanametaṃ, yathā poṅkhānupoṅkhapavattāya sarapaṭipāṭiyā avicchedo, evametassāpīti.

    निक्खित्तधुरो भावनानुयोगे। वत्तपटिपत्तिया अपूरणेन सब्बवत्थानि भिन्दित्वा। ‘‘कामे अवीतरागो होति, काये अवीतरागो, रूपे अवीतरागो, यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्‍जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति, अञ्‍ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३२०; म॰ नि॰ १.१८६) एवं वुत्त पञ्‍चविधचेतोखिलविनिबन्धचित्तो। चरित्वाति पवत्तित्वा।

    Nikkhittadhuro bhāvanānuyoge. Vattapaṭipattiyā apūraṇena sabbavatthāni bhinditvā. ‘‘Kāme avītarāgo hoti, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratī’’ti (dī. ni. 3.320; ma. ni. 1.186) evaṃ vutta pañcavidhacetokhilavinibandhacitto. Caritvāti pavattitvā.

    अत्तकामाति अत्तनो हितसुखं इच्छन्ता, धम्मच्छन्दवन्तोति अत्थो। धम्मोति हि हितं, तन्‍निमित्तकञ्‍च सुखन्ति। अथ वा विञ्‍ञूनं निब्बिसेसत्ता अत्तभावपरियापन्‍नत्ता च अत्ता नाम धम्मो, तं कामेन्ति इच्छन्तीति अत्तकामा। उसभं नाम वीसति यट्ठियो। ताय सञ्‍ञायाति ताय पासाणसञ्‍ञाय, एत्तकं ठानं आगताति जानन्ताति अधिप्पायो। सोयेव नयोति ‘‘अयं भिक्खू’’तिआदिको यो ठाने वुत्तो, सो एव निसज्‍जायपि नयो। पच्छतो आगच्छन्तानं छिन्‍नभत्तभावभयेनपि योनिसोमनसिकारं परिब्रूहेति।

    Attakāmāti attano hitasukhaṃ icchantā, dhammacchandavantoti attho. Dhammoti hi hitaṃ, tannimittakañca sukhanti. Atha vā viññūnaṃ nibbisesattā attabhāvapariyāpannattā ca attā nāma dhammo, taṃ kāmenti icchantīti attakāmā. Usabhaṃ nāma vīsati yaṭṭhiyo. Tāya saññāyāti tāya pāsāṇasaññāya, ettakaṃ ṭhānaṃ āgatāti jānantāti adhippāyo. Soyeva nayoti ‘‘ayaṃ bhikkhū’’tiādiko yo ṭhāne vutto, so eva nisajjāyapi nayo. Pacchato āgacchantānaṃ chinnabhattabhāvabhayenapi yonisomanasikāraṃ paribrūheti.

    बहापधानं पूजेस्सामीति अम्हाकं अत्थाय लोकनाथेन छ वस्सानि कतं दुक्‍करचरियं एवाहं यथासत्ति पूजेस्सामीति। पटिपत्तिपूजा हि सत्थुपूजा, न आमिसपूजा। ठानचङ्कमनमेवाति अधिट्ठातब्बइरियापथवसेन वुत्तं, न भोजनादिकालेसु अवस्सं कत्तब्बनिसज्‍जाय पटिक्खेपवसेन।

    Bahāpadhānaṃ pūjessāmīti amhākaṃ atthāya lokanāthena cha vassāni kataṃ dukkaracariyaṃ evāhaṃ yathāsatti pūjessāmīti. Paṭipattipūjā hi satthupūjā, na āmisapūjā. Ṭhānacaṅkamanamevāti adhiṭṭhātabbairiyāpathavasena vuttaṃ, na bhojanādikālesu avassaṃ kattabbanisajjāya paṭikkhepavasena.

    वीथिं ओतरित्वा इतो चितो च अनोलोकेत्वा पठममेव वीथियो सल्‍लक्खेतब्बाति आह ‘‘वीथियो सल्‍लक्खेत्वा’’ति। यं सन्धाय वुच्‍चति ‘‘पासादिकेन अभिक्‍कन्तेना’’ति, तं दस्सेतुं ‘‘तत्थ चा’’तिआदि वुत्तं।

    Vīthiṃ otaritvā ito cito ca anoloketvā paṭhamameva vīthiyo sallakkhetabbāti āha ‘‘vīthiyo sallakkhetvā’’ti. Yaṃ sandhāya vuccati ‘‘pāsādikena abhikkantenā’’ti, taṃ dassetuṃ ‘‘tattha cā’’tiādi vuttaṃ.

    पच्‍चेकबोधिं सच्छिकरोति, यदि उपनिस्सयसम्पन्‍नो होतीति सम्बन्धो। एवं सब्बत्थ इतो परेसुपि। तत्थ पच्‍चेकबोधिया उपनिस्सयसम्पदा कप्पानं द्वे असङ्ख्येय्यानि सतसहस्सञ्‍च तज्‍जं पुञ्‍ञञाणसम्भरणं, सावकबोधियं अग्गसावकानं एकं असङ्ख्येय्यं कप्पसतसहस्सञ्‍च, महासावकानं कप्पसतसहस्समेव, इतरेसं अतीतासु जातीसु विवट्टसन्‍निस्सयवसेन निब्बत्तितं निब्बेधभागियं कुसलं। बाहियो दारुचीरियोति बहि विसये सञ्‍जातसंवड्ढताय बाहियो, दारुचीरपरिहरणेन दारुचीरियोति च समञ्‍ञातो। सो हि आयस्मा –

    Paccekabodhiṃ sacchikaroti, yadi upanissayasampanno hotīti sambandho. Evaṃ sabbattha ito paresupi. Tattha paccekabodhiyā upanissayasampadā kappānaṃ dve asaṅkhyeyyāni satasahassañca tajjaṃ puññañāṇasambharaṇaṃ, sāvakabodhiyaṃ aggasāvakānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca, mahāsāvakānaṃ kappasatasahassameva, itaresaṃ atītāsu jātīsu vivaṭṭasannissayavasena nibbattitaṃ nibbedhabhāgiyaṃ kusalaṃ. Bāhiyo dārucīriyoti bahi visaye sañjātasaṃvaḍḍhatāya bāhiyo, dārucīrapariharaṇena dārucīriyoti ca samaññāto. So hi āyasmā –

    ‘‘तस्मा तिह ते, बाहिय, एवं सिक्खितब्बं ‘दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते… मुते… विञ्‍ञाते विञ्‍ञातमत्तं भविस्सती’ति। यतो खो ते, बाहिय, दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते… मुते… विञ्‍ञाते विञ्‍ञातमत्तं भविस्सति, ततो त्वं, बाहिय, न तेन। यतो त्वं, बाहिय, न तेन, ततो त्वं, बाहिय, न तत्थ। यतो त्वं, बाहिय, न तत्थ, ततो त्वं, बाहिय, नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन, एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति (उदा॰ १०) – एत्तकाय देसनाय अरहत्तं सच्छाकासि।

    ‘‘Tasmā tiha te, bāhiya, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute… mute… viññāte viññātamattaṃ bhavissatī’ti. Yato kho te, bāhiya, diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute… mute… viññāte viññātamattaṃ bhavissati, tato tvaṃ, bāhiya, na tena. Yato tvaṃ, bāhiya, na tena, tato tvaṃ, bāhiya, na tattha. Yato tvaṃ, bāhiya, na tattha, tato tvaṃ, bāhiya, nevidha na huraṃ na ubhayamantarena, esevanto dukkhassā’’ti (udā. 10) – ettakāya desanāya arahattaṃ sacchākāsi.

    तन्ति असम्मुय्हनं। एवन्ति इदानि वुच्‍चमानाकारेन वेदितब्बं। अत्ता अभिक्‍कमतीति इमिना अन्धपुथुज्‍जनस्स दिट्ठिग्गाहवसेन अभिक्‍कमे सम्मुय्हनं दस्सेति, अहं अभिक्‍कमामीति पन इमिना मानग्गाहवसेन, तदुभयं पन तण्हाय विना न होतीति तण्हाग्गाहवसेनपि सम्मुय्हनं दस्सितमेव होति। ‘‘तथा असम्मुय्हन्तो’’ति वत्वा तं असम्मुय्हनं येन घनविनिब्भोगेन होति, तं दस्सेन्तो ‘‘अभिक्‍कमामी’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मा वायोधातुया अनुगता तेजोधातु उद्धरणस्स पच्‍चयो। उद्धरणगतिका हि तेजोधातूति उद्धरणे वायोधातुया तस्सा अनुगतभावो, तस्मा इमासं द्विन्‍नमेत्थ सामत्थियतो अधिमत्तता, इतरासञ्‍च ओमत्तताति दस्सेन्तो ‘‘एकेक…पे॰… बलवतियो’’ति आह। यस्मा पन तेजोधातुया अनुगता वायोधातु अतिहरणवीतिहरणानं पच्‍चयो। तिरियगतिकाय हि वायोधातुया अतिहरणवीतिहरणेसु सातिसयो ब्यापारोति तेजोधातुया तस्सा अनुगतभावो, तस्मा इमासं द्विन्‍नमेत्थ सामत्थियतो अधिमत्तता, इतरासञ्‍च ओमत्तताति दस्सेन्तो ‘‘तथा अतिहरणवीतिहरणेसू’’ति आह। सतिपि अनुगमनानुगन्तब्बताविसेसे तेजोधातु-वायोधातु-भावमत्तं सन्धाय तथा-सद्दग्गहणं। तत्थ अक्‍कन्तट्ठानतो पादस्स उक्खिपनं उद्धरणं, ठितट्ठानं अतिक्‍कमित्वा पुरतो हरणं अतिहरणं खाणुआदिपरिहरणत्थं, पतिट्ठितपादघट्टनपरिहरणत्थं वा पस्सेन हरणं वीतिहरणं, याव पतिट्ठितपादो, ताव आहरणं अतिहरणं, ततो परं हरणं वीतिहरणन्ति अयं वा एतेसं विसेसो।

    Tanti asammuyhanaṃ. Evanti idāni vuccamānākārena veditabbaṃ. Attā abhikkamatīti iminā andhaputhujjanassa diṭṭhiggāhavasena abhikkame sammuyhanaṃ dasseti, ahaṃ abhikkamāmīti pana iminā mānaggāhavasena, tadubhayaṃ pana taṇhāya vinā na hotīti taṇhāggāhavasenapi sammuyhanaṃ dassitameva hoti. ‘‘Tathā asammuyhanto’’ti vatvā taṃ asammuyhanaṃ yena ghanavinibbhogena hoti, taṃ dassento ‘‘abhikkamāmī’’tiādimāha. Tattha yasmā vāyodhātuyā anugatā tejodhātu uddharaṇassa paccayo. Uddharaṇagatikā hi tejodhātūti uddharaṇe vāyodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘ekeka…pe… balavatiyo’’ti āha. Yasmā pana tejodhātuyā anugatā vāyodhātu atiharaṇavītiharaṇānaṃ paccayo. Tiriyagatikāya hi vāyodhātuyā atiharaṇavītiharaṇesu sātisayo byāpāroti tejodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘tathā atiharaṇavītiharaṇesū’’ti āha. Satipi anugamanānugantabbatāvisese tejodhātu-vāyodhātu-bhāvamattaṃ sandhāya tathā-saddaggahaṇaṃ. Tattha akkantaṭṭhānato pādassa ukkhipanaṃ uddharaṇaṃ, ṭhitaṭṭhānaṃ atikkamitvā purato haraṇaṃ atiharaṇaṃ khāṇuādipariharaṇatthaṃ, patiṭṭhitapādaghaṭṭanapariharaṇatthaṃ vā passena haraṇaṃ vītiharaṇaṃ, yāva patiṭṭhitapādo, tāva āharaṇaṃ atiharaṇaṃ, tato paraṃ haraṇaṃ vītiharaṇanti ayaṃ vā etesaṃ viseso.

    यस्मा पथवीधातुया अनुगता आपोधातु वोस्सज्‍जनस्स पच्‍चयो। गरुतरसभावा हि आपोधातूति वोस्सज्‍जने पथवीधातुया तस्सा अनुगतभावो, तस्मा तासं द्विन्‍नमेत्थ सामत्थियतो अधिमत्तता, इतरासञ्‍च ओमत्तताति दस्सेन्तो आह ‘‘वोस्सज्‍जने…पे॰… बलवतियो’’ति। यस्मा पन आपोधातुया अनुगता पथवीधातु सन्‍निक्खेपनस्स पच्‍चयो, पतिट्ठाभावे विय पतिट्ठापनेपि तस्सा सातिसयकिच्‍चत्ता आपोधातुया तस्सा अनुगतभावो, तथा घट्टनकिरियाय पथवीधातुया वसेन सन्‍निरुम्भनस्स सिज्झनतो तत्थापि पथवीधातुया आपोधातुअनुगतभावो, तस्मा वुत्तं ‘‘तथा सन्‍निक्खेपनसन्‍निरुम्भनेसू’’ति। तत्थाति तस्मिं अभिक्‍कमने, तेसु वा वुत्तेसु उद्धरणादीसु छसु कोट्ठासेसु। उद्धरणेति उद्धरणक्खणे। रूपारूपधम्माति उद्धरणाकारेन पवत्ता रूपधम्मा, तंसमुट्ठापका अरूपधम्मा च अतिहरणं न पापुणन्ति खणमत्तावट्ठानतो। तत्थ तत्थेवाति यत्थ यत्थ उप्पन्‍ना, तत्थ तत्थेव। न हि धम्मानं देसन्तरसङ्कमनं अत्थि। पब्बं पब्बन्तिआदि उद्धरणादिकोट्ठासे सन्धाय वुत्तं, तं सभागसन्ततिवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। अतिइत्तरो हि रूपधम्मानम्पि पवत्तिक्खणो गमनस्सादानं देवपुत्तानं हेट्ठुपरियेन पटिमुखं धावन्तानं सिरसि पादे च बद्धधुरधारासमागमतोपि सीघतरो। यथा तिलानं भज्‍जियमानानं पटपटायनेन भेदो लक्खीयति, एवं सङ्खतधम्मानं उप्पादेनाति दस्सनत्थं ‘‘पटपटायन्ता’’ति वुत्तं। उप्पन्‍ना हि एकन्ततो भिज्‍जन्तीति।

    Yasmā pathavīdhātuyā anugatā āpodhātu vossajjanassa paccayo. Garutarasabhāvā hi āpodhātūti vossajjane pathavīdhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā tāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento āha ‘‘vossajjane…pe… balavatiyo’’ti. Yasmā pana āpodhātuyā anugatā pathavīdhātu sannikkhepanassa paccayo, patiṭṭhābhāve viya patiṭṭhāpanepi tassā sātisayakiccattā āpodhātuyā tassā anugatabhāvo, tathā ghaṭṭanakiriyāya pathavīdhātuyā vasena sannirumbhanassa sijjhanato tatthāpi pathavīdhātuyā āpodhātuanugatabhāvo, tasmā vuttaṃ ‘‘tathā sannikkhepanasannirumbhanesū’’ti. Tatthāti tasmiṃ abhikkamane, tesu vā vuttesu uddharaṇādīsu chasu koṭṭhāsesu. Uddharaṇeti uddharaṇakkhaṇe. Rūpārūpadhammāti uddharaṇākārena pavattā rūpadhammā, taṃsamuṭṭhāpakā arūpadhammā ca atiharaṇaṃ na pāpuṇanti khaṇamattāvaṭṭhānato. Tattha tatthevāti yattha yattha uppannā, tattha tattheva. Na hi dhammānaṃ desantarasaṅkamanaṃ atthi. Pabbaṃ pabbantiādi uddharaṇādikoṭṭhāse sandhāya vuttaṃ, taṃ sabhāgasantativasena vuttanti veditabbaṃ. Atiittaro hi rūpadhammānampi pavattikkhaṇo gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhadhuradhārāsamāgamatopi sīghataro. Yathā tilānaṃ bhajjiyamānānaṃ paṭapaṭāyanena bhedo lakkhīyati, evaṃ saṅkhatadhammānaṃ uppādenāti dassanatthaṃ ‘‘paṭapaṭāyantā’’ti vuttaṃ. Uppannā hi ekantato bhijjantīti.

    सद्धिं रूपेनाति इदं तस्स तस्स चित्तस्स निरोधेन सद्धिं निरुज्झनकरूपधम्मानं वसेन वुत्तं, यं ततो सत्तरसमचित्तस्स उप्पादक्खणे उप्पन्‍नं। अञ्‍ञथा यदि रूपारूपधम्मा समानक्खणा सियुं, ‘‘रूपं गरुपरिणामं दन्धनिरोध’’न्तिआदिवचनेहि (विभ॰ अट्ठ॰ २६) विरोधो सिया, तथा ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्‍ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यं एवं लहुपरिवत्तं, यथयिदं चित्त’’न्ति एवमादिपाळिया (अ॰ नि॰ १.४८)। चित्तचेतसिका हि सारम्मणसभावा यथाबलं अत्तनो आरम्मणपच्‍चयभूतमत्थं विभावेन्तो एव उप्पज्‍जन्तीति तेसं तंसभावनिप्फत्तिअनन्तरं निरोधो, रूपधम्मा पन अनारम्मणा पकासेतब्बा, एवं तेसं पकासेतब्बभावनिवत्ति सोळसहि चित्तेहि होतीति तङ्खणायुकता तेसं इच्छिता, लहुविञ्‍ञाणविसयसङ्गतिमत्तपच्‍चयताय तिण्णं खन्धानं, विसयसङ्गतिमत्तताय च विञ्‍ञाणस्स लहुपरिवत्तिता, दन्धमहाभूतपच्‍चयताय रूपधम्मानं दन्धपरिवत्तिता, नानाधातुया यथाभूतञाणं खो पन तथागतस्सेव, तेन च पुरेजातपच्‍चयो रूपधम्मोव वुत्तो, पच्छाजातपच्‍चयो च तस्सेवाति रूपारूपधम्मानं समानक्खणता न युज्‍जतेव, तस्मा वुत्तनयेनेवेत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Saddhiṃ rūpenāti idaṃ tassa tassa cittassa nirodhena saddhiṃ nirujjhanakarūpadhammānaṃ vasena vuttaṃ, yaṃ tato sattarasamacittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ. Aññathā yadi rūpārūpadhammā samānakkhaṇā siyuṃ, ‘‘rūpaṃ garupariṇāmaṃ dandhanirodha’’ntiādivacanehi (vibha. aṭṭha. 26) virodho siyā, tathā ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ citta’’nti evamādipāḷiyā (a. ni. 1.48). Cittacetasikā hi sārammaṇasabhāvā yathābalaṃ attano ārammaṇapaccayabhūtamatthaṃ vibhāvento eva uppajjantīti tesaṃ taṃsabhāvanipphattianantaraṃ nirodho, rūpadhammā pana anārammaṇā pakāsetabbā, evaṃ tesaṃ pakāsetabbabhāvanivatti soḷasahi cittehi hotīti taṅkhaṇāyukatā tesaṃ icchitā, lahuviññāṇavisayasaṅgatimattapaccayatāya tiṇṇaṃ khandhānaṃ, visayasaṅgatimattatāya ca viññāṇassa lahuparivattitā, dandhamahābhūtapaccayatāya rūpadhammānaṃ dandhaparivattitā, nānādhātuyā yathābhūtañāṇaṃ kho pana tathāgatasseva, tena ca purejātapaccayo rūpadhammova vutto, pacchājātapaccayo ca tassevāti rūpārūpadhammānaṃ samānakkhaṇatā na yujjateva, tasmā vuttanayenevettha attho veditabbo.

    अञ्‍ञं उप्पज्‍जते चित्तं, अञ्‍ञं चित्तं निरुज्झतीति यं पुरिमुप्पन्‍नं चित्तं, तं अञ्‍ञं, तं पन निरुज्झन्तं अपरस्स अनन्तरादिपच्‍चयभावेनेव निरुज्झतीति ततो लद्धपच्‍चयं अञ्‍ञं उप्पज्‍जते चित्तं। यदि एवं तेसं अन्तरो लब्भेय्याति नोति आह ‘‘अवीचिमनुसम्बन्धो’’ति, यथा वीचि अन्तरो न लब्भति, तदेवेतन्ति अविसेसविदु मञ्‍ञन्ति, एवं अनु अनु सम्बन्धो चित्तसन्तानो रूपसन्तानो च नदीसोतोव नदियं उदकप्पवाहो विय वत्तति।

    Aññaṃ uppajjate cittaṃ,aññaṃ cittaṃ nirujjhatīti yaṃ purimuppannaṃ cittaṃ, taṃ aññaṃ, taṃ pana nirujjhantaṃ aparassa anantarādipaccayabhāveneva nirujjhatīti tato laddhapaccayaṃ aññaṃ uppajjate cittaṃ. Yadi evaṃ tesaṃ antaro labbheyyāti noti āha ‘‘avīcimanusambandho’’ti, yathā vīci antaro na labbhati, tadevetanti avisesavidu maññanti, evaṃ anu anu sambandho cittasantāno rūpasantāno ca nadīsotova nadiyaṃ udakappavāho viya vattati.

    अभिमुखं लोकितं आलोकितन्ति आह ‘‘पुरतोपेक्खन’’न्ति। यस्मा यंदिसाभिमुखो गच्छति तिट्ठति निसीदति वा, तदभिमुखं पेक्खनं आलोकितं, तस्मा तदनुगतं विदिसालोकनं विलोकितन्ति आह ‘‘विलोकितं नाम अनुदिसापेक्खन’’न्ति। सम्मज्‍जनपरिभण्डादिकरणे ओलोकितस्स, उल्‍लोकहरणादीसु उल्‍लोकितस्स, पच्छतो आगच्छन्तपरिस्सयस्स परिवज्‍जनादीसु अपलोकितस्स सिया सम्भवोति आह ‘‘इमिना वा मुखेन सब्बानिपि तानि गहितानेवा’’ति।

    Abhimukhaṃlokitaṃ ālokitanti āha ‘‘puratopekkhana’’nti. Yasmā yaṃdisābhimukho gacchati tiṭṭhati nisīdati vā, tadabhimukhaṃ pekkhanaṃ ālokitaṃ, tasmā tadanugataṃ vidisālokanaṃ vilokitanti āha ‘‘vilokitaṃ nāma anudisāpekkhana’’nti. Sammajjanaparibhaṇḍādikaraṇe olokitassa, ullokaharaṇādīsu ullokitassa, pacchato āgacchantaparissayassa parivajjanādīsu apalokitassa siyā sambhavoti āha ‘‘iminā vā mukhena sabbānipi tāni gahitānevā’’ti.

    कायसक्खिन्ति कायेन सच्छिकतवन्तं, पच्‍चक्खकारिनन्ति अत्थो। सो हि आयस्मा विपस्सनाकाले एव ‘‘यमेवाहं इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारतं निस्साय सासने अनभिरतिआदिविप्पकारं पत्तो, तमेव सुट्ठु निग्गण्हिस्सामी’’ति उस्साहजातो बलवहिरोत्तप्पो, तत्थ च कताधिकारत्ता इन्द्रियसंवरे उक्‍कंसपारमिप्पत्तो, तेनेव नं सत्था ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं यदिदं नन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२३५) एतदग्गे ठपेसि।

    Kāyasakkhinti kāyena sacchikatavantaṃ, paccakkhakārinanti attho. So hi āyasmā vipassanākāle eva ‘‘yamevāhaṃ indriyesu aguttadvārataṃ nissāya sāsane anabhiratiādivippakāraṃ patto, tameva suṭṭhu niggaṇhissāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo, tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṃsapāramippatto, teneva naṃ satthā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.235) etadagge ṭhapesi.

    सात्थकता च सप्पायता च आलोकितविलोकितस्स वेदितब्बा। तस्माति ‘‘कम्मट्ठानाविजहनस्सेव गोचरसम्पजञ्‍ञभावतो’’ति वुत्तमेवत्थं हेतुभावेन पच्‍चामसति। अत्तनो कम्मट्ठानवसेनेव आलोकनविलोकनं कातब्बं, खन्धादिकम्मट्ठाना अञ्‍ञो उपायो न गवेसितब्बोति अधिप्पायो। आलोकितादिसमञ्‍ञापि यस्मा धम्ममत्तस्सेव पवत्तिविसेसो, तस्मा तस्स याथावतो जाननं असम्मोहसम्पजञ्‍ञन्ति दस्सेतुं ‘‘अब्भन्तरे’’तिआदि वुत्तं।

    Sātthakatā ca sappāyatā ca ālokitavilokitassa veditabbā. Tasmāti ‘‘kammaṭṭhānāvijahanasseva gocarasampajaññabhāvato’’ti vuttamevatthaṃ hetubhāvena paccāmasati. Attano kammaṭṭhānavaseneva ālokanavilokanaṃ kātabbaṃ, khandhādikammaṭṭhānā añño upāyo na gavesitabboti adhippāyo. Ālokitādisamaññāpi yasmā dhammamattasseva pavattiviseso, tasmā tassa yāthāvato jānanaṃ asammohasampajaññanti dassetuṃ ‘‘abbhantare’’tiādi vuttaṃ.

    ‘‘पठमजवनेपि …पे॰… न होती’’ति इदं पञ्‍चद्वारविञ्‍ञाणवीथियं ‘‘इत्थी पुरिसो’’ति रज्‍जनादीनं अभावं सन्धाय वुत्तं। तत्थ हि आवज्‍जनवोट्ठब्बनानं अयोनिसो आवज्‍जनवोट्ठब्बनवसेन इट्ठे इत्थिरूपादिम्हि लोभो, अनिट्ठे च पटिघो उप्पज्‍जति, मनोद्वारे पन ‘‘इत्थी पुरिसो’’ति रज्‍जनादि होति, तस्स पञ्‍चद्वारजवनं मूलं, यथावुत्तं वा सब्बं भवङ्गादि, एवं मनोद्वारजवनस्स मूलवसेन मूलपरिञ्‍ञा वुत्ता। आगन्तुकतावकालिकता पन पञ्‍चद्वारजवनस्सेव अपुब्बभाववसेन इत्तरभाववसेन च वुत्ता। हेट्ठुपरियवसेन भिज्‍जित्वा पतितेसूति हेट्ठिमस्स उपरिमस्स च अपरापरं भङ्गप्पत्तिमाह। तन्ति जवनं। तस्स न युत्तन्ति सम्बन्धो। आगन्तुको अब्भागतो। उदयब्बयपरिच्छिन्‍नो तावतको कालो एतेसन्ति तावकालिकानि।

    ‘‘Paṭhamajavanepi…pe… na hotī’’ti idaṃ pañcadvāraviññāṇavīthiyaṃ ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādīnaṃ abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha hi āvajjanavoṭṭhabbanānaṃ ayoniso āvajjanavoṭṭhabbanavasena iṭṭhe itthirūpādimhi lobho, aniṭṭhe ca paṭigho uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādi hoti, tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, yathāvuttaṃ vā sabbaṃ bhavaṅgādi, evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena mūlapariññā vuttā. Āgantukatāvakālikatā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena ittarabhāvavasena ca vuttā. Heṭṭhupariyavasena bhijjitvā patitesūti heṭṭhimassa uparimassa ca aparāparaṃ bhaṅgappattimāha. Tanti javanaṃ. Tassa na yuttanti sambandho. Āgantuko abbhāgato. Udayabbayaparicchinno tāvatako kālo etesanti tāvakālikāni.

    एतं असम्मोहसम्पजञ्‍ञं। तत्थाति पञ्‍चक्खन्धवसेन आलोकनविलोकने पञ्‍ञायमाने तब्बिनिमुत्तो को एको आलोकेति, को विलोकेति। उपनिस्सयपच्‍चयोति इदं सुत्तन्तनयेन परियायतो वुत्तं। सहजातपच्‍चयोति निदस्सनमत्तमेतं अञ्‍ञमञ्‍ञ-सम्पयुत्त-अत्थिअविगतादिपच्‍चयानम्पि लब्भनतो।

    Etaṃ asammohasampajaññaṃ. Tatthāti pañcakkhandhavasena ālokanavilokane paññāyamāne tabbinimutto ko eko āloketi, ko viloketi. Upanissayapaccayoti idaṃ suttantanayena pariyāyato vuttaṃ. Sahajātapaccayoti nidassanamattametaṃ aññamañña-sampayutta-atthiavigatādipaccayānampi labbhanato.

    मणिसप्पो नाम एका सप्पजातीति वदन्ति। लळनन्ति कम्पनन्ति वदन्ति, लीळाकरणं वा लळनं।

    Maṇisappo nāma ekā sappajātīti vadanti. Laḷananti kampananti vadanti, līḷākaraṇaṃ vā laḷanaṃ.

    उण्हपकतिको परिळाहबहुलो। सीलस्स विदूसनेन अहितावहत्ता मिच्छाजीववसेन उप्पन्‍नं असप्पायं। चीवरम्पि अचेतनन्तिआदिना चीवरस्स विय ‘‘कायोपि अचेतनो’’ति कायस्स अत्तसुञ्‍ञताविभावनेन ‘‘अब्भन्तरे’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं विभावेन्तो इतरीतरसन्तोसस्स कारणं दस्सेति। तेनाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। चतुपञ्‍चगण्ठिकाहतोति आहतचतुपञ्‍चगण्ठिको, चतुपञ्‍चगण्ठिकाहि वा हतसोभो।

    Uṇhapakatiko pariḷāhabahulo. Sīlassa vidūsanena ahitāvahattā micchājīvavasena uppannaṃ asappāyaṃ. Cīvarampi acetanantiādinā cīvarassa viya ‘‘kāyopi acetano’’ti kāyassa attasuññatāvibhāvanena ‘‘abbhantare’’tiādinā vuttamevatthaṃ vibhāvento itarītarasantosassa kāraṇaṃ dasseti. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Catupañcagaṇṭhikāhatoti āhatacatupañcagaṇṭhiko, catupañcagaṇṭhikāhi vā hatasobho.

    अट्ठविधोपि अत्थोति अट्ठविधोपि पयोजनविसेसो। पथवीसन्धारकजलस्स तंसन्धारकवायुना विय परिभुत्तस्स आहारस्स वायोधातुनाव आसये अवट्ठानन्ति आह ‘‘वायोधातुवसेनेव तिट्ठती’’ति। अतिहरतीति याव मुखा अभिहरति। वीतिहरतीति ततो याव कुच्छि, ताव हरति। अतिहरतीति वा मुखद्वारं अतिक्‍कामेन्तो हरति। वीतिहरतीति कुच्छिगतं पस्सतो हरति। परिवत्तेतीति अपरापरं चारेति। एत्थ च आहारस्स धारणपरिवत्तनसंचुण्णनविसोसनानि पथवीधातुसहिता एव वायोधातु करोति, न केवलाति तानि पथवीधातुयापि किच्‍चभावेन वुत्तानि। अल्‍लत्तञ्‍च अनुपालेतीति वायुआदीहि अतिसोसनं यथा न होति, तथा अनुपालेति अल्‍लआदीहि अतिसोसनं यथा न होति, तथा अनुपालेति अल्‍लभावं। तेजोधातूति गहणीसङ्खाता तेजोधातु। सा हि अन्तो पविट्ठं आहारं परिपाचेति। अञ्‍जसो होतीति आहारस्स पवेसनादीनं मग्गो होति। आभुजतीति परियेसनज्झोहरणजिण्णाजिण्णतादिं आवज्‍जेति, विजानातीति अत्थो। तंतंविजानननिप्फादकोयेव हि पयोगो ‘‘सम्मापयोगो’’ति वुत्तो। येन हि पयोगेन परियेसनादि निप्फज्‍जति, सो तब्बिसयविजाननम्पि निप्फादेति नाम तदविनाभावतो। अथ वा सम्मापयोगं सम्मापटिपत्तिं अन्वाय आगम्म आभुजति समन्‍नाहरति। आभोगपुब्बको हि सब्बोपि विञ्‍ञाणब्यापारोति तथा वुत्तं।

    Aṭṭhavidhopi atthoti aṭṭhavidhopi payojanaviseso. Pathavīsandhārakajalassa taṃsandhārakavāyunā viya paribhuttassa āhārassa vāyodhātunāva āsaye avaṭṭhānanti āha ‘‘vāyodhātuvaseneva tiṭṭhatī’’ti. Atiharatīti yāva mukhā abhiharati. Vītiharatīti tato yāva kucchi, tāva harati. Atiharatīti vā mukhadvāraṃ atikkāmento harati. Vītiharatīti kucchigataṃ passato harati. Parivattetīti aparāparaṃ cāreti. Ettha ca āhārassa dhāraṇaparivattanasaṃcuṇṇanavisosanāni pathavīdhātusahitā eva vāyodhātu karoti, na kevalāti tāni pathavīdhātuyāpi kiccabhāvena vuttāni. Allattañca anupāletīti vāyuādīhi atisosanaṃ yathā na hoti, tathā anupāleti allaādīhi atisosanaṃ yathā na hoti, tathā anupāleti allabhāvaṃ. Tejodhātūti gahaṇīsaṅkhātā tejodhātu. Sā hi anto paviṭṭhaṃ āhāraṃ paripāceti. Añjaso hotīti āhārassa pavesanādīnaṃ maggo hoti. Ābhujatīti pariyesanajjhoharaṇajiṇṇājiṇṇatādiṃ āvajjeti, vijānātīti attho. Taṃtaṃvijānananipphādakoyeva hi payogo ‘‘sammāpayogo’’ti vutto. Yena hi payogena pariyesanādi nipphajjati, so tabbisayavijānanampi nipphādeti nāma tadavinābhāvato. Atha vā sammāpayogaṃ sammāpaṭipattiṃ anvāya āgamma ābhujati samannāharati. Ābhogapubbako hi sabbopi viññāṇabyāpāroti tathā vuttaṃ.

    गमनतोति भिक्खाचारवसेन गोचरगामं उद्दिस्स गमनतो। परियेसनतोति गोचरगामे भिक्खत्थं आहिण्डनतो। परिभोगतोति आहारस्स परिभुञ्‍जनतो। आसयतोति पित्तादिआसयतो। आसयति एत्थ एकज्झं पवत्तमानोपि कम्मबलवत्थितो हुत्वा मरियादवसेन अञ्‍ञमञ्‍ञं असङ्करतो सयति तिट्ठति पवत्ततीति आसयो, आमासयस्स उपरि तिट्ठनको पित्तादिको। मरियादत्थो हि अयमाकारो। निधेति यथाभुत्तो आहारो निचितो हुत्वा तिट्ठति एत्थाति निधानं, आमासयो। ततो निधानतो। अपरिपक्‍कतोति गहणीसङ्खातेन कम्मजतेजेन अविपक्‍कतो। परिपक्‍कतोति यथाभुत्तस्स आहारस्स विपक्‍कभावतो। फलतोति निप्फत्तितो। निस्सन्दतोति इतो चितो च विस्सन्दनतो। सम्मक्खनतोति सब्बसो मक्खनतो। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गसंवण्णनाय (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.२९४) गहेतब्बो।

    Gamanatoti bhikkhācāravasena gocaragāmaṃ uddissa gamanato. Pariyesanatoti gocaragāme bhikkhatthaṃ āhiṇḍanato. Paribhogatoti āhārassa paribhuñjanato. Āsayatoti pittādiāsayato. Āsayati ettha ekajjhaṃ pavattamānopi kammabalavatthito hutvā mariyādavasena aññamaññaṃ asaṅkarato sayati tiṭṭhati pavattatīti āsayo, āmāsayassa upari tiṭṭhanako pittādiko. Mariyādattho hi ayamākāro. Nidheti yathābhutto āhāro nicito hutvā tiṭṭhati etthāti nidhānaṃ, āmāsayo. Tato nidhānato. Aparipakkatoti gahaṇīsaṅkhātena kammajatejena avipakkato. Paripakkatoti yathābhuttassa āhārassa vipakkabhāvato. Phalatoti nipphattito. Nissandatoti ito cito ca vissandanato. Sammakkhanatoti sabbaso makkhanato. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāya (visuddhi. mahāṭī. 1.294) gahetabbo.

    अञ्‍ञे च रोगा कण्णसूलभगन्दरादयो। अट्ठानेति मनुस्सामनुस्सपरिग्गहिते अयुत्ते ठाने खेत्तदेवायतनादिके। निस्सट्ठत्ता नेव अत्तनो कस्सचि अनिस्सज्‍जितत्ता जिगुच्छनीयत्ता च न परस्स। उदकतुम्बतोति वेळुनाळिआदिउदकभाजनतो। तन्ति छड्डितउदकं।

    Aññe ca rogā kaṇṇasūlabhagandarādayo. Aṭṭhāneti manussāmanussapariggahite ayutte ṭhāne khettadevāyatanādike. Nissaṭṭhattā neva attano kassaci anissajjitattā jigucchanīyattā ca na parassa. Udakatumbatoti veḷunāḷiādiudakabhājanato. Tanti chaḍḍitaudakaṃ.

    अद्धानइरियापथा चिरप्पवत्तिका दीघकालिका इरियापथा। मज्झिमा भिक्खाचरणादिवसेन पवत्ता। चुण्णिकइरियापथा विहारे अञ्‍ञत्थापि इतो चितो च परिवत्तनादिवसेन पवत्ताति वदन्ति। ‘‘गतेति गमने’’ति पुब्बे अभिक्‍कमपटिक्‍कमग्गहणेन गमनेनपि पुरतो पच्छतो च कायस्स अतिहरणं वुत्तन्ति इध गमनमेव गहितन्ति केचि।

    Addhānairiyāpathā cirappavattikā dīghakālikā iriyāpathā. Majjhimā bhikkhācaraṇādivasena pavattā. Cuṇṇikairiyāpathā vihāre aññatthāpi ito cito ca parivattanādivasena pavattāti vadanti. ‘‘Gateti gamane’’ti pubbe abhikkamapaṭikkamaggahaṇena gamanenapi purato pacchato ca kāyassa atiharaṇaṃ vuttanti idha gamanameva gahitanti keci.

    यस्मा महासीवत्थेरवादे अनन्तरे अनन्तरे इरियापथे पवत्तरूपारूपधम्मानं तत्थ तत्थेव निरोधदस्सनवसेन सम्पजानकारिता गहिता, इदञ्‍चेत्थ सम्पजञ्‍ञविपस्सनाचारवसेन आगतं, तस्मा वुत्तं ‘‘तयिदं महासीवत्थेरेन वुत्तं असम्मोहधुरं इमस्मिं सतिपट्ठानभुत्ते अधिप्पेत’’न्ति। सामञ्‍ञफले (दी॰ नि॰ १.२१४; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२१४; दी॰ नि॰ टी॰ १.२१४) पन सब्बम्पि चतुब्बिधं सम्पजञ्‍ञं लब्भति यावदेव सामञ्‍ञफलविसेसदस्सनपरत्ता तस्सा देसनाय। सतिसम्पयुत्तस्सेवाति इदं यथा सम्पजञ्‍ञकिच्‍चस्स पधानता, एवं सतिकिच्‍चस्सापीति दस्सनत्थं, न सतिया सब्भावमत्तदस्सनत्थं। न हि कदाचि सतिरहिता ञाणप्पवत्ति अत्थि। एतानि पदानीति सम्पजञ्‍ञपदानि। विभत्तानेवाति विसुं विभत्तानेव। इमिनापि सम्पजञ्‍ञस्स विय सतियापि पधानतंयेव विभावेति।

    Yasmā mahāsīvattheravāde anantare anantare iriyāpathe pavattarūpārūpadhammānaṃ tattha tattheva nirodhadassanavasena sampajānakāritā gahitā, idañcettha sampajaññavipassanācāravasena āgataṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘tayidaṃ mahāsīvattherena vuttaṃ asammohadhuraṃ imasmiṃ satipaṭṭhānabhutte adhippeta’’nti. Sāmaññaphale (dī. ni. 1.214; dī. ni. aṭṭha. 1.214; dī. ni. ṭī. 1.214) pana sabbampi catubbidhaṃ sampajaññaṃ labbhati yāvadeva sāmaññaphalavisesadassanaparattā tassā desanāya. Satisampayuttassevāti idaṃ yathā sampajaññakiccassa padhānatā, evaṃ satikiccassāpīti dassanatthaṃ, na satiyā sabbhāvamattadassanatthaṃ. Na hi kadāci satirahitā ñāṇappavatti atthi. Etāni padānīti sampajaññapadāni. Vibhattānevāti visuṃ vibhattāneva. Imināpi sampajaññassa viya satiyāpi padhānataṃyeva vibhāveti.

    अपरो नयो – एको भिक्खु गच्छन्तो अञ्‍ञं चिन्तेन्तो अञ्‍ञं वितक्‍केन्तो गच्छति, एको कम्मट्ठानं अविस्सज्‍जेत्वाव गच्छति, तथा एको तिट्ठन्तो निसीदन्तो सयन्तो अञ्‍ञं चिन्तेन्तो अञ्‍ञं वितक्‍केन्तो सयति, एको कम्मट्ठानं अविस्सज्‍जेत्वाव सयति, एत्थकेन पन न पाकटं होतीति चङ्कमनेन दीपेन्ति। यो हि भिक्खु चङ्कमनं ओतरित्वा चङ्कमनकोटियं ठितो परिग्गण्हाति ‘‘पाचीनचङ्कमनकोटियं पवत्ता रूपारूपधम्मा पच्छिमचङ्कमनकोटिं अप्पत्वा एत्थेव निरुद्धा, पच्छिमचङ्कमनकोटियं पवत्तापि पाचीनचङ्कमनकोटिं अप्पत्वा एत्थेव निरुद्दा, चङ्कमनमज्झे पवत्ता उभो कोटियो अप्पत्वा एत्थेव निरुद्धा, चङ्कमे पवत्ता रूपारूपधम्मा ठानं अप्पत्वा एत्थेव निरुद्धा, ठाने पवत्ता निसज्‍जं, निसज्‍जाय पवत्ता सयनं अप्पत्वा एत्थेवनिरुद्धा’’ति, एवं परिग्गण्हन्तो परिग्गण्हन्तोयेव चित्तं भवङ्गं ओतारेति, उट्ठहन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वाव उट्ठहति, अयं भिक्खु गतादीसु सम्पजानकारी नाम होति, एवम्पि सुत्ते कम्मट्ठानं अविभूतं होति, तस्मा यो भिक्खु याव सक्‍कोति, ताव चङ्कमित्वा ठत्वा निसीदित्वा सयमानो एवं परिग्गहेत्वा सयति ‘‘कायो अचेतनो, मञ्‍चो अचेतनो, कायो न जानाति ‘‘अहं मञ्‍चे सयितो’ति, मञ्‍चो न जानाति ‘‘मयि कायो सयितो’’ति, अचेतनो कायो अचेतने मञ्‍चे सयितो’’ति, एवं परिग्गण्हन्तोयेव चित्तं भवङ्गं ओतारेति, पबुज्झन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वाव पबुज्झति, अयं सुत्ते सम्पजानकारी नाम होतीति।

    Aparo nayo – eko bhikkhu gacchanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento gacchati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva gacchati, tathā eko tiṭṭhanto nisīdanto sayanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento sayati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva sayati, etthakena pana na pākaṭaṃ hotīti caṅkamanena dīpenti. Yo hi bhikkhu caṅkamanaṃ otaritvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhito pariggaṇhāti ‘‘pācīnacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattā rūpārūpadhammā pacchimacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, pacchimacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattāpi pācīnacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddā, caṅkamanamajjhe pavattā ubho koṭiyo appatvā ettheva niruddhā, caṅkame pavattā rūpārūpadhammā ṭhānaṃ appatvā ettheva niruddhā, ṭhāne pavattā nisajjaṃ, nisajjāya pavattā sayanaṃ appatvā etthevaniruddhā’’ti, evaṃ pariggaṇhanto pariggaṇhantoyeva cittaṃ bhavaṅgaṃ otāreti, uṭṭhahanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva uṭṭhahati, ayaṃ bhikkhu gatādīsu sampajānakārī nāma hoti, evampi sutte kammaṭṭhānaṃ avibhūtaṃ hoti, tasmā yo bhikkhu yāva sakkoti, tāva caṅkamitvā ṭhatvā nisīditvā sayamāno evaṃ pariggahetvā sayati ‘‘kāyo acetano, mañco acetano, kāyo na jānāti ‘‘ahaṃ mañce sayito’ti, mañco na jānāti ‘‘mayi kāyo sayito’’ti, acetano kāyo acetane mañce sayito’’ti, evaṃ pariggaṇhantoyeva cittaṃ bhavaṅgaṃ otāreti, pabujjhanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva pabujjhati, ayaṃ sutte sampajānakārī nāma hotīti.

    कायादिकिरियानिब्बत्तनेन तम्मयत्ता आवज्‍जनकिरियासमुट्ठितत्ता च जवनं, सब्बम्पि वा छद्वारप्पवत्तं किरियामयपवत्तं नाम, तस्मिं सति जागरितं नाम होतीति परिग्गण्हन्तो जागरिते सम्पजानकारी नाम। अपिच रत्तिन्दिवं छ कोट्ठासे कत्वा पञ्‍च कोट्ठासे जग्गन्तोपि जागरिते सम्पजानकारी नाम होति। विमुत्तायतनसीसेन धम्मं देसेन्तोपि बात्तिंसतिरच्छानकथं पहाय दसकथावत्थुनिस्सितं सप्पायकथं कथेन्तोपि भासिते सम्पजानकारी नाम। अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु चित्तरुचियं मनसिकारं पवत्तेन्तोपि दुतियं झानं समापन्‍नोपि तुण्हीभावे सम्पजानकारी नाम। दुतियञ्हि झानं वचीसङ्खारविरहतो विसेसतो तुण्हीभावो नाम। रूपधम्मस्सेव पवत्तिआकारविसेसा अभिक्‍कमादयोति वुत्तं ‘‘रूपक्खन्धस्सेव समुदयो च वयो च नीहरितब्बो’’ति। सेसं वुत्तनयमेव।

    Kāyādikiriyānibbattanena tammayattā āvajjanakiriyāsamuṭṭhitattā ca javanaṃ, sabbampi vā chadvārappavattaṃ kiriyāmayapavattaṃ nāma, tasmiṃ sati jāgaritaṃ nāma hotīti pariggaṇhanto jāgarite sampajānakārī nāma. Apica rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā pañca koṭṭhāse jaggantopi jāgarite sampajānakārī nāma hoti. Vimuttāyatanasīsena dhammaṃ desentopi bāttiṃsatiracchānakathaṃ pahāya dasakathāvatthunissitaṃ sappāyakathaṃ kathentopi bhāsite sampajānakārī nāma. Aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu cittaruciyaṃ manasikāraṃ pavattentopi dutiyaṃ jhānaṃ samāpannopi tuṇhībhāve sampajānakārī nāma. Dutiyañhi jhānaṃ vacīsaṅkhāravirahato visesato tuṇhībhāvo nāma. Rūpadhammasseva pavattiākāravisesā abhikkamādayoti vuttaṃ ‘‘rūpakkhandhasseva samudayo ca vayo ca nīharitabbo’’ti. Sesaṃ vuttanayameva.

    चतुसम्पजञ्‍ञपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Catusampajaññapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    पटिकूलमनसिकारपब्बवण्णना

    Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā

    ११०. पटिकूलमनसिकारवसेनाति (दी॰ नि॰ टी॰ २.३७७) जिगुच्छनीयताय। पटिकूलमेव पटिकूलं यो पटिकूलसभावो पटिकूलाकारो, तस्स मनसिकरणवसेन। अन्तरेनपि हि भाववाचिनं सद्दं भावत्थो विञ्‍ञायति यथा ‘‘पटस्स सुक्‍क’’न्ति। यस्मा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१८२-१८३) वुत्तं, तस्मा तत्थ तंसंवण्णनायञ्‍च वुत्तनयेन वेदितब्बं। वत्थादीहि पसिब्बकाकारेन बन्धित्वा कतं आवटनं पुतोळि। विभूताकारोति पण्णत्तिं समतिक्‍कमित्वा असुभभावस्स उपट्ठिताकारो। इति-सद्दस्स आकारत्थतं दस्सेन्तो ‘‘एव’’न्ति वत्वा तं कारणं सरूपतो दस्सेन्तो ‘‘केसादिपरिग्गहणेना’’ति आह।

    110.Paṭikūlamanasikāravasenāti (dī. ni. ṭī. 2.377) jigucchanīyatāya. Paṭikūlameva paṭikūlaṃ yo paṭikūlasabhāvo paṭikūlākāro, tassa manasikaraṇavasena. Antarenapi hi bhāvavācinaṃ saddaṃ bhāvattho viññāyati yathā ‘‘paṭassa sukka’’nti. Yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.182-183) vuttaṃ, tasmā tattha taṃsaṃvaṇṇanāyañca vuttanayena veditabbaṃ. Vatthādīhi pasibbakākārena bandhitvā kataṃ āvaṭanaṃ putoḷi. Vibhūtākāroti paṇṇattiṃ samatikkamitvā asubhabhāvassa upaṭṭhitākāro. Iti-saddassa ākāratthataṃ dassento ‘‘eva’’nti vatvā taṃ kāraṇaṃ sarūpato dassento ‘‘kesādipariggahaṇenā’’ti āha.

    पटिकूलमनसिकारपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    धातुमनसिकारपब्बवण्णना

    Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā

    १११. धातुमनसिकारवसेनाति पथवीधातुआदिका चतस्सो धातुयो आरब्भ पवत्तभावनामनसिकारवसेन, चतुधातुववत्थानवसेनाति अत्थो। धातुमनसिकारो धातुकम्मट्ठानं चतुधातुववत्थानन्ति हि अत्थतो एकं। गोघातकोति जीविकत्थाय गुन्‍नं घातको। अन्तेवासिकोति कम्मकरणवसेन तस्स समीपवासी। ठित-सद्दो ‘‘ठितो वा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२६३; अ॰ नि॰ ५.२८) ठानसङ्खातइरियापथसमङ्गिताय, ठा-सद्दस्स वा गतिविनिवत्तिअत्थताय अञ्‍ञत्थ ठपेत्वा गमनं सेसइरियापथसमङ्गिताय बोधको, इध पन यथा तथा रूपकायस्स पवत्तिआकारबोधको अधिप्पेतोति आह ‘‘चतुन्‍नं इरियापथानं येन केनचि आकारेन ठितत्ता यथाठित’’न्ति। तत्थ आकारेनाति ठानादिना रूपकायस्स पवत्तिआकारेन। ठानादयो हि इरियापथसङ्खाताय कायिककिरियाय पथो पवत्तिमग्गोति ‘‘इरियापथो’’ति वुच्‍चन्ति। यथाठितन्ति यथापवत्तं। यथावुत्तट्ठानमेवेत्थ ‘‘पणिधान’’न्ति अधिप्पेतन्ति आह ‘‘यथाठितत्ता च यथापणिहित’’न्ति। ठितन्ति वा कायस्स ठानसङ्खातइरियापथसमायोगपरिदीपनं। पणिहितन्ति तदञ्‍ञइरियापथसमायोगपरिदीपनं। ठितन्ति वा कायसङ्खातानं रूपधम्मानं तस्मिं तस्मिं खणे सकिच्‍चवसेन अवट्ठानपरिदीपनं। पणिहितन्ति पच्‍चयकिच्‍चवसेन तेहि तेहि पच्‍चयेहि पकारतो निहितं पणिहितन्ति एवम्पेत्थ अत्थो वेदितब्बो। पच्‍चवेक्खतीति पति पति अवेक्खति, ञाणचक्खुना विनिब्भुजित्वा विसुं विसुं पस्सति।

    111.Dhātumanasikāravasenāti pathavīdhātuādikā catasso dhātuyo ārabbha pavattabhāvanāmanasikāravasena, catudhātuvavatthānavasenāti attho. Dhātumanasikāro dhātukammaṭṭhānaṃ catudhātuvavatthānanti hi atthato ekaṃ. Goghātakoti jīvikatthāya gunnaṃ ghātako. Antevāsikoti kammakaraṇavasena tassa samīpavāsī. Ṭhita-saddo ‘‘ṭhito vā’’tiādīsu (dī. ni. 1.263; a. ni. 5.28) ṭhānasaṅkhātairiyāpathasamaṅgitāya, ṭhā-saddassa vā gativinivattiatthatāya aññattha ṭhapetvā gamanaṃ sesairiyāpathasamaṅgitāya bodhako, idha pana yathā tathā rūpakāyassa pavattiākārabodhako adhippetoti āha ‘‘catunnaṃ iriyāpathānaṃ yena kenaci ākārena ṭhitattā yathāṭhita’’nti. Tattha ākārenāti ṭhānādinā rūpakāyassa pavattiākārena. Ṭhānādayo hi iriyāpathasaṅkhātāya kāyikakiriyāya patho pavattimaggoti ‘‘iriyāpatho’’ti vuccanti. Yathāṭhitanti yathāpavattaṃ. Yathāvuttaṭṭhānamevettha ‘‘paṇidhāna’’nti adhippetanti āha ‘‘yathāṭhitattā ca yathāpaṇihita’’nti. Ṭhitanti vā kāyassa ṭhānasaṅkhātairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ. Paṇihitanti tadaññairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ. Ṭhitanti vā kāyasaṅkhātānaṃ rūpadhammānaṃ tasmiṃ tasmiṃ khaṇe sakiccavasena avaṭṭhānaparidīpanaṃ. Paṇihitanti paccayakiccavasena tehi tehi paccayehi pakārato nihitaṃ paṇihitanti evampettha attho veditabbo. Paccavekkhatīti pati pati avekkhati, ñāṇacakkhunā vinibbhujitvā visuṃ visuṃ passati.

    इदानि वुत्तमेवत्थं भावत्थविभावनवसेन दस्सेतुं ‘‘यथा गोघातकस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पोसेन्तस्साति मंसूपचयपरिब्रूहनाय कुण्डकभत्तकप्पासट्ठिआदीहि संवड्ढेन्तस्स। वधितं मतन्ति हिंसितं हुत्वा मतं। मतन्ति च मतमत्तं। तेनेवाह ‘‘तावदेवा’’ति। गावीति सञ्‍ञा न अन्तरधायति यानि अङ्गपच्‍चङ्गानि यथासन्‍निविट्ठानि उपादाय गावीसमञ्‍ञा मतमत्तायपि गाविया, तेसं तंसन्‍निवेसस्स अविनट्ठत्ता। विलीयन्ति भिज्‍जन्ति विभुज्‍जन्तीति बीला भागा व-कारस्स ब-कारं, इ-कारस्स ई-कारं कत्वा। बीलसोति बीलं बीलं कत्वा। विभजित्वाति अट्ठिसङ्घाटतो मंसं विवेचेत्वा, ततो वा विवेचितमंसं भागसो कत्वा। तेनेवाह ‘‘मंससञ्‍ञा पवत्तती’’ति। पब्बजितस्सपि अपरिग्गहितकम्मट्ठानस्स। घनविनिब्भोगन्ति सन्ततिसमूहकिच्‍चघनानं विनिब्भुजनं विवेचनं। धातुसो पच्‍चवेक्खतोति घनविनिब्भोगकरणेन धातुं धातुं पथवीआदिधातुं विसुं विसुं कत्वा पच्‍चवेक्खन्तस्स। सत्तसञ्‍ञाति अत्तानुदिट्ठिवसेन पवत्ता सञ्‍ञाति वदन्ति, वोहारवसेन पवत्तसत्तसञ्‍ञायपि तदा अन्तरधानं युत्तमेव याथावतो घनविनिब्भोगस्स सम्पादनतो। एवञ्हि सति यथावुत्तओपम्मत्थेन उपमेय्यत्थो अञ्‍ञदत्थु संसन्दति समेति। तेनेवाह ‘‘धातुवसेनेव चित्तं सन्तिट्ठती’’ति। दक्खोति छेको तंतंसमञ्‍ञाय कुसलो, यथाजाते सूनस्मिं नङ्गुट्ठखुरविसाणादिवन्ते अट्ठिमंसादिअवयवसमुदाये अविभत्ते गावीसमञ्‍ञा, न विभत्ते, विभत्ते पन अट्टिंमंसादिअवयवसमञ्‍ञाति जाननको। चतुमहापथो विय चतुइरियापथोति गाविया ठितचतुमहापथो विय कायस्स पवत्तिमग्गभूतो चतुब्बिधो इरियापथो। यस्मा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३०६) वित्थारिता, तस्मा तत्थ तंसंवण्णनायञ्‍च (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.३०६) वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।

    Idāni vuttamevatthaṃ bhāvatthavibhāvanavasena dassetuṃ ‘‘yathā goghātakassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha posentassāti maṃsūpacayaparibrūhanāya kuṇḍakabhattakappāsaṭṭhiādīhi saṃvaḍḍhentassa. Vadhitaṃ matanti hiṃsitaṃ hutvā mataṃ. Matanti ca matamattaṃ. Tenevāha ‘‘tāvadevā’’ti. Gāvīti saññā na antaradhāyati yāni aṅgapaccaṅgāni yathāsanniviṭṭhāni upādāya gāvīsamaññā matamattāyapi gāviyā, tesaṃ taṃsannivesassa avinaṭṭhattā. Vilīyanti bhijjanti vibhujjantīti bīlā bhāgā va-kārassa ba-kāraṃ, i-kārassa ī-kāraṃ katvā. Bīlasoti bīlaṃ bīlaṃ katvā. Vibhajitvāti aṭṭhisaṅghāṭato maṃsaṃ vivecetvā, tato vā vivecitamaṃsaṃ bhāgaso katvā. Tenevāha ‘‘maṃsasaññā pavattatī’’ti. Pabbajitassapi apariggahitakammaṭṭhānassa. Ghanavinibbhoganti santatisamūhakiccaghanānaṃ vinibbhujanaṃ vivecanaṃ. Dhātuso paccavekkhatoti ghanavinibbhogakaraṇena dhātuṃ dhātuṃ pathavīādidhātuṃ visuṃ visuṃ katvā paccavekkhantassa. Sattasaññāti attānudiṭṭhivasena pavattā saññāti vadanti, vohāravasena pavattasattasaññāyapi tadā antaradhānaṃ yuttameva yāthāvato ghanavinibbhogassa sampādanato. Evañhi sati yathāvuttaopammatthena upameyyattho aññadatthu saṃsandati sameti. Tenevāha ‘‘dhātuvaseneva cittaṃ santiṭṭhatī’’ti. Dakkhoti cheko taṃtaṃsamaññāya kusalo, yathājāte sūnasmiṃ naṅguṭṭhakhuravisāṇādivante aṭṭhimaṃsādiavayavasamudāye avibhatte gāvīsamaññā, na vibhatte, vibhatte pana aṭṭiṃmaṃsādiavayavasamaññāti jānanako. Catumahāpatho viya catuiriyāpathoti gāviyā ṭhitacatumahāpatho viya kāyassa pavattimaggabhūto catubbidho iriyāpatho. Yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.306) vitthāritā, tasmā tattha taṃsaṃvaṇṇanāyañca (visuddhi. mahāṭī. 1.306) vuttanayeneva veditabbā.

    धातुमनसिकारपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    नवसिवथिकपब्बवण्णना

    Navasivathikapabbavaṇṇanā

    ११२. सिवथिकाय अपविद्धउद्धुमातकादिपटिसंयुत्तानं ओधिसो पवत्तानं कथानं तदभिधेय्यानञ्‍च उद्धुमातकादिअसुभभागानं सिवथिकपब्बानीति सङ्गीतिकारेहि गहितसमञ्‍ञा। तेनाह ‘‘सिवथिकपब्बेहि विभजितु’’न्ति। उद्धं जीवितपरियादानाति जीवितक्खयतो उपरि मरणतो परं। समुग्गतेनाति उट्ठितेन। उद्धुमातत्ताति उद्धं उद्धं धुमातत्ता सूनत्ता। सेतरत्तेहि विपरिभिन्‍नं विमिस्सितं नीलं विनीलं, पुरिमवण्णविपरिणामभूतं वा नीलंविनीलं, विनीलमेव विनीलकन्ति क-कारेन पदवड्ढनमाह अनत्थन्तरतो यथा ‘‘पीतकं लोहितक’’न्ति (ध॰ स॰ ६१६)। पटिकूलकत्ताति जिगुच्छनीयत्ता। कुच्छितं विनीलं विनीलकन्ति कुच्छनत्थो वा अयं क-कारोति दस्सेतुं वुत्तं यथा ‘‘पापको कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३१६; अ॰ नि॰ ५.२१३; महाव॰ २८५)। परिभिन्‍नट्ठानेहि काककङ्कादीहि। विस्सन्दमानं पुब्बन्ति विस्सवन्तं पुब्बं, तहं तहं पग्घरन्तपुब्बन्ति अत्थो। तथाभावन्ति विस्सन्दमानपुब्बभावं।

    112. Sivathikāya apaviddhauddhumātakādipaṭisaṃyuttānaṃ odhiso pavattānaṃ kathānaṃ tadabhidheyyānañca uddhumātakādiasubhabhāgānaṃ sivathikapabbānīti saṅgītikārehi gahitasamaññā. Tenāha ‘‘sivathikapabbehi vibhajitu’’nti. Uddhaṃ jīvitapariyādānāti jīvitakkhayato upari maraṇato paraṃ. Samuggatenāti uṭṭhitena. Uddhumātattāti uddhaṃ uddhaṃ dhumātattā sūnattā. Setarattehi viparibhinnaṃ vimissitaṃ nīlaṃ vinīlaṃ, purimavaṇṇavipariṇāmabhūtaṃ vā nīlaṃvinīlaṃ, vinīlameva vinīlakanti ka-kārena padavaḍḍhanamāha anatthantarato yathā ‘‘pītakaṃ lohitaka’’nti (dha. sa. 616). Paṭikūlakattāti jigucchanīyattā. Kucchitaṃ vinīlaṃ vinīlakanti kucchanattho vā ayaṃ ka-kāroti dassetuṃ vuttaṃ yathā ‘‘pāpako kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 3.316; a. ni. 5.213; mahāva. 285). Paribhinnaṭṭhānehi kākakaṅkādīhi. Vissandamānaṃ pubbanti vissavantaṃ pubbaṃ, tahaṃ tahaṃ paggharantapubbanti attho. Tathābhāvanti vissandamānapubbabhāvaṃ.

    सो भिक्खूति यो ‘‘पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डित’’न्ति वुत्तो, सो भिक्खु। उपसंहरति सदिसतं। अयम्पि खोतिआदि उपसंहरणाकारदस्सनं । आयूति रूपजीवितिन्द्रियं, अरूपजीवितिन्द्रियं पनेत्थ विञ्‍ञाणगतिकमेव। उस्माति कम्मजतेजो। एवंपूतिकसभावोति एवं अतिविय पूतिकसभावो, न आयुआदीनं अविगमे विय मत्तसोति अधिप्पायो। एदिसो भविस्सतीति एवंभावीति आह ‘‘एवंउद्धुमातादिभेदो भविस्सती’’ति।

    So bhikkhūti yo ‘‘passeyya sarīraṃ sivathikāya chaḍḍita’’nti vutto, so bhikkhu. Upasaṃharati sadisataṃ. Ayampi khotiādi upasaṃharaṇākāradassanaṃ . Āyūti rūpajīvitindriyaṃ, arūpajīvitindriyaṃ panettha viññāṇagatikameva. Usmāti kammajatejo. Evaṃpūtikasabhāvoti evaṃ ativiya pūtikasabhāvo, na āyuādīnaṃ avigame viya mattasoti adhippāyo. Ediso bhavissatīti evaṃbhāvīti āha ‘‘evaṃuddhumātādibhedo bhavissatī’’ti.

    लुञ्‍चित्वा लुञ्‍चित्वाति उप्पाटेत्वा उप्पाटेत्वा। सेसावसेसमंसलोहितयुत्तन्ति सब्बसो अखादितत्ता तहं तहं सेसेन अप्पावसेसेन मंसलोहितेन युत्तं। अञ्‍ञेन हत्थट्ठिकन्ति अविसेसेन हत्थट्ठिकानं विप्पकिण्णता जोतिताति अनवसेसतो तेसं विप्पकिण्णतं दस्सेन्तो ‘‘चतुसट्ठिभेदम्पी’’तिआदिमाह। तेरोवस्सिकानीति तिरोवस्सं गतानि। तानि पन संवच्छरं वीतिवत्तानि होन्तीति आह ‘‘अतिक्‍कन्तसंवच्छरानी’’ति। पुराणताय घनभावविगमेन विचुण्णता इध पूतिभावोति सो यथा होति, तं दस्सेन्तो ‘‘अब्भोकासे’’तिआदिमाह। खज्‍जमानतादिवसेन दुतियसिवथिकपब्बादीनं ववत्थितत्था वुत्तं ‘‘खज्‍जमानादीनं वसेन योजना कातब्बा’’ति।

    Luñcitvā luñcitvāti uppāṭetvā uppāṭetvā. Sesāvasesamaṃsalohitayuttanti sabbaso akhāditattā tahaṃ tahaṃ sesena appāvasesena maṃsalohitena yuttaṃ. Aññena hatthaṭṭhikanti avisesena hatthaṭṭhikānaṃ vippakiṇṇatā jotitāti anavasesato tesaṃ vippakiṇṇataṃ dassento ‘‘catusaṭṭhibhedampī’’tiādimāha. Terovassikānīti tirovassaṃ gatāni. Tāni pana saṃvaccharaṃ vītivattāni hontīti āha ‘‘atikkantasaṃvaccharānī’’ti. Purāṇatāya ghanabhāvavigamena vicuṇṇatā idha pūtibhāvoti so yathā hoti, taṃ dassento ‘‘abbhokāse’’tiādimāha. Khajjamānatādivasena dutiyasivathikapabbādīnaṃ vavatthitatthā vuttaṃ ‘‘khajjamānādīnaṃ vasena yojanā kātabbā’’ti.

    नवसिवथिकपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Navasivathikapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    इमानेव द्वेति अवधारणेन अप्पनाकम्मट्ठानं तत्थ नियमेति अञ्‍ञपब्बेसु तदभावतो। यतो हि एव-कारो, ततो अञ्‍ञत्थ नियमेति, तेन पब्बद्वयस्स विपस्सनाकम्मट्ठानतापि अप्पटिसिद्धाति दट्ठब्बा अनिच्‍चादिदस्सनतो। सङ्खारेसु आदीनवविभावनानि सिवथिकपब्बानीति आह ‘‘सिवथिकानं आदीनवानुपस्सनावसेन वुत्तत्ता’’ति। इरियापथपब्बादीनं अनप्पनावहता पाकटा एवाति ‘‘सेसानि द्वादसापी’’ति वुत्तं। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्‍ञेय्यमेवाति।

    Imānevadveti avadhāraṇena appanākammaṭṭhānaṃ tattha niyameti aññapabbesu tadabhāvato. Yato hi eva-kāro, tato aññattha niyameti, tena pabbadvayassa vipassanākammaṭṭhānatāpi appaṭisiddhāti daṭṭhabbā aniccādidassanato. Saṅkhāresu ādīnavavibhāvanāni sivathikapabbānīti āha ‘‘sivathikānaṃ ādīnavānupassanāvasena vuttattā’’ti. Iriyāpathapabbādīnaṃ anappanāvahatā pākaṭā evāti ‘‘sesāni dvādasāpī’’ti vuttaṃ. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.

    कायानुपस्सनावण्णना निट्ठिता।

    Kāyānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    वेदनानुपस्सनावण्णना

    Vedanānupassanāvaṇṇanā

    ११३. सुखं वेदनन्ति एत्थ सुखयतीति सुखा, सम्पयुत्तधम्मे कायञ्‍च लद्धस्सादे करोतीति अत्थो। सुट्ठु वा खादति, खनति वा कायिकं चेतसिकञ्‍च आबाधन्ति सुखा। सुकरं ओकासदानं एतिस्साति सुखाति अपरे। वेदयति आरम्मणरसं अनुभवतीति वेदना। वेदयमानोति अनुभवमानो। कामन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं इरियापथपब्बे वुत्तमेव। सम्पजानस्स वेदियनं सम्पजानवेदियनं।

    113.Sukhaṃ vedananti ettha sukhayatīti sukhā, sampayuttadhamme kāyañca laddhassāde karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca ābādhanti sukhā. Sukaraṃ okāsadānaṃ etissāti sukhāti apare. Vedayati ārammaṇarasaṃ anubhavatīti vedanā. Vedayamānoti anubhavamāno. Kāmantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ iriyāpathapabbe vuttameva. Sampajānassa vediyanaṃ sampajānavediyanaṃ.

    ‘‘वोहारमत्तं होती’’ति एतेन ‘‘सुखं वेदनं वेदयमानो सुखं वेदनं वेदयामी’’ति इदं वोहारमत्तन्ति दस्सेति। वत्थुआरम्मणाति रूपादिआरम्मणा। रूपादिआरम्मणञ्हि वेदनाय पवत्तिट्ठानताय ‘‘वत्थू’’ति अधिप्पेतं। अस्साति भवेय्य। धम्मविनिमुत्तस्स अञ्‍ञस्स कत्तु अभावतो धम्मस्सेव कत्तुभावं दस्सेन्तो ‘‘वेदनाव वेदयती’’ति आह। नित्थुनन्तोति। बलवतो वेदनावेगस्स निरोधने आदीनवं दिस्वा तस्स अवसरदानवसेन नित्थुनन्तो। वीरियसमतं योजेत्वाति अधिवासनवीरियस्स अधिमत्तत्ता तस्स हापनवसेन समाधिना समरसतापादनेन वीरियसमतं योजेत्वा। सह पटिसम्भिदाहीति लोकुत्तरपटिसम्भिदाहि सह। लोकियानम्पि वा सति उप्पत्तिकाले तत्थ समत्थतं सन्धायाह ‘‘सह पटिसम्भिदाही’’ति। समसीसीति वारसमसीसी हुत्वा, पच्‍चवेक्खणवारस्स अनन्तरवारे परिनिब्बायीति अत्थो।

    ‘‘Vohāramattaṃ hotī’’ti etena ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’’ti idaṃ vohāramattanti dasseti. Vatthuārammaṇāti rūpādiārammaṇā. Rūpādiārammaṇañhi vedanāya pavattiṭṭhānatāya ‘‘vatthū’’ti adhippetaṃ. Assāti bhaveyya. Dhammavinimuttassa aññassa kattu abhāvato dhammasseva kattubhāvaṃ dassento ‘‘vedanāva vedayatī’’ti āha. Nitthunantoti. Balavato vedanāvegassa nirodhane ādīnavaṃ disvā tassa avasaradānavasena nitthunanto. Vīriyasamataṃ yojetvāti adhivāsanavīriyassa adhimattattā tassa hāpanavasena samādhinā samarasatāpādanena vīriyasamataṃ yojetvā. Saha paṭisambhidāhīti lokuttarapaṭisambhidāhi saha. Lokiyānampi vā sati uppattikāle tattha samatthataṃ sandhāyāha ‘‘saha paṭisambhidāhī’’ti. Samasīsīti vārasamasīsī hutvā, paccavekkhaṇavārassa anantaravāre parinibbāyīti attho.

    यथा च सुखं, एवं दुक्खन्ति यथा ‘‘सुखं वेदयती’’तिआदिना सम्पजानवेदियनं सन्धाय वुत्तं, एवं दुक्खम्पि। तत्थ दुक्खयतीति दुक्खा, सम्पयुत्तधम्मे कायञ्‍च पीळेति विबाधतीति अत्थो। दुट्ठुं वा खादति, खनति वा कायिकं चेतसिकञ्‍च सातन्ति दुक्खा। दुक्‍करं ओकासदानं एतिस्साति दुक्खाति अपरे। अरूपकम्मट्ठानन्ति अरूपपरिग्गहं, अरूपधम्ममुखेन विपस्सनाभिनिवेसन्ति अत्थो। रूपकम्मट्ठानेन पन समथाभिनिवेसोपि सङ्गय्हति, विपस्सनाभिनिवेसो पन इधाधिप्पेतोति दस्सेन्तो आह। ‘‘रूपपरिग्गहो अरूपपरिग्गहोतिपि एतदेव वुच्‍चती’’ति। चतुधातुववत्थानं कथेसीति एत्थापि ‘‘येभुय्येना’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। तदुभयन्ति चतुधातुववत्थानस्स सङ्खेपवित्थारद्वयमाह। सङ्खेपमनसिकारवसेन महासतिपट्ठाने, वित्थारमनसिकारवसेन राहुलोवाद- (म॰ नि॰ २.११५-११७) धातुविभङ्गादीसु (विभ॰ १७४-१७५)।

    Yathā ca sukhaṃ, evaṃ dukkhanti yathā ‘‘sukhaṃ vedayatī’’tiādinā sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ, evaṃ dukkhampi. Tattha dukkhayatīti dukkhā, sampayuttadhamme kāyañca pīḷeti vibādhatīti attho. Duṭṭhuṃ vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca sātanti dukkhā. Dukkaraṃ okāsadānaṃ etissāti dukkhāti apare. Arūpakammaṭṭhānanti arūpapariggahaṃ, arūpadhammamukhena vipassanābhinivesanti attho. Rūpakammaṭṭhānena pana samathābhinivesopi saṅgayhati, vipassanābhiniveso pana idhādhippetoti dassento āha. ‘‘Rūpapariggaho arūpapariggahotipi etadeva vuccatī’’ti. Catudhātuvavatthānaṃ kathesīti etthāpi ‘‘yebhuyyenā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Tadubhayanti catudhātuvavatthānassa saṅkhepavitthāradvayamāha. Saṅkhepamanasikāravasena mahāsatipaṭṭhāne, vitthāramanasikāravasena rāhulovāda- (ma. ni. 2.115-117) dhātuvibhaṅgādīsu (vibha. 174-175).

    येभुय्यग्गहणेन तदञ्‍ञधम्मवसेनपि अरूपकम्मट्ठानकथाय अत्थिता दीपिताति तं विभागेन दस्सेतुं ‘‘तिविधो ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अभिनिवेसोति अनुप्पवेसो, आरम्भोति अत्थो। आरम्भे एव हि अयं विभागो, सम्मसनं पन अनवसेसतोव धम्मे परिग्गहेत्वा वत्तति। परिग्गहिते रूपकम्मट्ठानेति इदं रूपमुखेन विपस्सनाभिनिवेसं सन्धाय वुत्तं, अरूपमुखेन पन विपस्सनाभिनिवेसो येभूय्येन समथयानिकस्स इच्छितब्बो, सो च पठमं झानङ्गानि परिग्गहेत्वा ततो परं सेसधम्मे परिग्गण्हाति। पठमाभिनिपातोति सब्बे चेतसिका चित्तायत्ता चित्तकिरियभावेन वुच्‍चन्तीति फस्सो चित्तस्स पठमाभिनिपातो वुत्तो, उप्पन्‍नफस्सो पुग्गलो, चित्तचेतसिकरासि वा आरम्मणेन फुट्ठो फस्ससहजाताय वेदनाय तंसमकालमेव वेदेति, फस्सो पन ओभासस्स विय पदीपो वेदनादीनं पच्‍चयविसेसो होतीति पुरिमकालो विय वुच्‍चति, या तस्स आरम्मणाभिनिरोपनलक्खणता वुच्‍चति। फुसन्तोति आरम्मणस्स फुसनाकारेन। अयञ्हि अरूपधम्मता एकदेसेन अनल्‍लीयमानोपि रूपं विय चक्खु, सद्दो विय च सोतं चित्तं आरम्मणञ्‍च फुसन्तो विय सङ्घट्टेन्तो विय च पवत्तति। तथाहेस ‘‘सङ्घट्टनरसो’’ति वुच्‍चति।

    Yebhuyyaggahaṇena tadaññadhammavasenapi arūpakammaṭṭhānakathāya atthitā dīpitāti taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘tividho hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha abhinivesoti anuppaveso, ārambhoti attho. Ārambhe eva hi ayaṃ vibhāgo, sammasanaṃ pana anavasesatova dhamme pariggahetvā vattati. Pariggahite rūpakammaṭṭhāneti idaṃ rūpamukhena vipassanābhinivesaṃ sandhāya vuttaṃ, arūpamukhena pana vipassanābhiniveso yebhūyyena samathayānikassa icchitabbo, so ca paṭhamaṃ jhānaṅgāni pariggahetvā tato paraṃ sesadhamme pariggaṇhāti. Paṭhamābhinipātoti sabbe cetasikā cittāyattā cittakiriyabhāvena vuccantīti phasso cittassa paṭhamābhinipāto vutto, uppannaphasso puggalo, cittacetasikarāsi vā ārammaṇena phuṭṭho phassasahajātāya vedanāya taṃsamakālameva vedeti, phasso pana obhāsassa viya padīpo vedanādīnaṃ paccayaviseso hotīti purimakālo viya vuccati, yā tassa ārammaṇābhiniropanalakkhaṇatā vuccati. Phusantoti ārammaṇassa phusanākārena. Ayañhi arūpadhammatā ekadesena anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhu, saddo viya ca sotaṃ cittaṃ ārammaṇañca phusanto viya saṅghaṭṭento viya ca pavattati. Tathāhesa ‘‘saṅghaṭṭanaraso’’ti vuccati.

    आरम्मणं अनुभवन्तीति इस्सरवताय विसविताय सामिभावेन आरम्मणरसं अनुभवन्ती। फस्सादीनञ्हि सम्पयुत्तधम्मानं आरम्मणे एकदेसेनेव पवत्ति फुसनादिमत्तभावतो, वेदनाय पन इट्ठाकारसम्भोगादिवसेन पवत्तनतो आरम्मणे निप्पदेसतो पवत्ति। फुसनादिभावेन हि आरम्मणग्गहणं एकदेसानुभवनं, वेदयिताभावेन गहणं यथाकामं सब्बानुभवनं एवसभावानेव तानि गहणानीति न वेदनाय विय फस्सादीनम्पि यथासकं किच्‍चकरणेन सामिभावानुभवनं चोदेतब्बं। विजानन्तन्ति परिच्छिन्दनवसेन विसेसतो जानन्तं। विञ्‍ञाणञ्हि मिनितब्बवत्थुं नाळिया मिनन्तो पुरिसो विय आरम्मणं परिच्छिज्‍ज विभावेन्तं पवत्तति, न सञ्‍ञा विय सञ्‍जाननमत्तं हुत्वा। तथा हि अनेन कदाचि लक्खणत्तयविभावनापि होति। इमेसं पन फस्सादीनं तस्स तस्स पाकटभावो पच्‍चयविसेससिद्धस्स पुब्बाभोगस्स वसेन वेदितब्बा।

    Ārammaṇaṃ anubhavantīti issaravatāya visavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavantī. Phassādīnañhi sampayuttadhammānaṃ ārammaṇe ekadeseneva pavatti phusanādimattabhāvato, vedanāya pana iṭṭhākārasambhogādivasena pavattanato ārammaṇe nippadesato pavatti. Phusanādibhāvena hi ārammaṇaggahaṇaṃ ekadesānubhavanaṃ, vedayitābhāvena gahaṇaṃ yathākāmaṃ sabbānubhavanaṃ evasabhāvāneva tāni gahaṇānīti na vedanāya viya phassādīnampi yathāsakaṃ kiccakaraṇena sāmibhāvānubhavanaṃ codetabbaṃ. Vijānantanti paricchindanavasena visesato jānantaṃ. Viññāṇañhi minitabbavatthuṃ nāḷiyā minanto puriso viya ārammaṇaṃ paricchijja vibhāventaṃ pavattati, na saññā viya sañjānanamattaṃ hutvā. Tathā hi anena kadāci lakkhaṇattayavibhāvanāpi hoti. Imesaṃ pana phassādīnaṃ tassa tassa pākaṭabhāvo paccayavisesasiddhassa pubbābhogassa vasena veditabbā.

    एवं तस्स तस्सेव पाकटभावेपि ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्‍ञेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.४६; पटि॰ म॰ १.३) ‘‘सब्बञ्‍च खो, भिक्खवे, अभिजान’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२६) च एवमादिवचनतो सब्बे सम्मसनुपगा धम्मा परिग्गहेतब्बाति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ यस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ फस्सपञ्‍चमकेयेवाति अवधारणं तदन्तोगधत्ता तग्गहणेनेव गहितत्ता चतुन्‍नं अरूपक्खन्धानं। फस्सपञ्‍चमकग्गहणञ्हि तस्स सब्बचित्तुप्पादसाधारणभावतो, तत्थ च फस्सचेतनाग्गहणेन सब्बसङ्खारक्खन्धधम्मसङ्गहो चेतनापधानत्ता तेसं। तथा हि सुत्तन्तभाजनीये सङ्खारक्खन्धविभङ्गे (विभ॰ १२) ‘‘चक्खुसम्फस्सजा चेतना’’तिआदिना चेतनाव विभत्ता, इतरे पन खन्धा सरूपेनेव गहिता।

    Evaṃ tassa tasseva pākaṭabhāvepi ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) ‘‘sabbañca kho, bhikkhave, abhijāna’’nti (saṃ. ni. 4.26) ca evamādivacanato sabbe sammasanupagā dhammā pariggahetabbāti dassento ‘‘tattha yassā’’tiādimāha. Tattha phassapañcamakeyevāti avadhāraṇaṃ tadantogadhattā taggahaṇeneva gahitattā catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ. Phassapañcamakaggahaṇañhi tassa sabbacittuppādasādhāraṇabhāvato, tattha ca phassacetanāggahaṇena sabbasaṅkhārakkhandhadhammasaṅgaho cetanāpadhānattā tesaṃ. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 12) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā, itare pana khandhā sarūpeneva gahitā.

    वत्थुं निस्सिताति एत्थ वत्थु-सद्दो करजकायविसयोति कथमिदं विञ्‍ञायतीति आह ‘‘यं सन्धाय वुत्त’’न्तिआदि। कत्थ पन वुत्तं? सामञ्‍ञफले। सोति करजकायो। पञ्‍चक्खन्धविनिमुत्तं नामरूपं नत्थीति इदं अधिकारवसेन वुत्तं। अञ्‍ञथा हि खन्धविनिमुत्तम्पि नामं अत्थेवाति। अविज्‍जादिहेतुकाति अविज्‍जातण्हुपादानादिहेतुका। विपस्सनापटिपाटिया…पे॰… विचरतीति इमिना बलवविपस्सनं वत्वा पुन तस्स उस्सुक्‍कापनं विसेसाधिगमनञ्‍च दस्सेन्तो ‘‘सो’’तिआदिमाह।

    Vatthuṃ nissitāti ettha vatthu-saddo karajakāyavisayoti kathamidaṃ viññāyatīti āha ‘‘yaṃ sandhāya vutta’’ntiādi. Kattha pana vuttaṃ? Sāmaññaphale. Soti karajakāyo. Pañcakkhandhavinimuttaṃ nāmarūpaṃ natthīti idaṃ adhikāravasena vuttaṃ. Aññathā hi khandhavinimuttampi nāmaṃ atthevāti. Avijjādihetukāti avijjātaṇhupādānādihetukā. Vipassanāpaṭipāṭiyā…pe… vicaratīti iminā balavavipassanaṃ vatvā puna tassa ussukkāpanaṃ visesādhigamanañca dassento ‘‘so’’tiādimāha.

    इधाति इमिस्सं दुतियसतिपट्ठानदेसनायं, तस्सा पन वेदनानुपस्सनावसेन कथेतब्बत्ता भगवा वेदनावसेन कथेसि। यथावुत्तेसु च तीसु कम्मट्ठानाभिनिवेसेसु वेदनावसेन कम्मट्ठानाभिनिवेसो सुकरो वेदनानं विभूतभावतोति दस्सेतुं ‘‘फस्सवसेन ही’’तिआदि वुत्तं। न पाकटं होतीति इदं तादिसे पुग्गले सन्धाय वुत्तं, येसं आदितो वेदनाव विभूततरा हुत्वा उपट्ठाति। एवञ्हि यं वुत्तं ‘‘फस्सो पाकटो होति, विञ्‍ञाणं पाकटं होती’’ति, तं अविरोधितं होति। वेदनानं उप्पत्तिपाकटतायाति च इदं सुखदुक्खवेदनानं वसेन वुत्तं। तासञ्हि पवत्ति ओळारिका, न इतराय। तदुभयग्गहणमुखेन वा गहेतब्बत्ता इतरायपि पवत्ति विञ्‍ञूनं पाकटा एवाति ‘‘वेदनान’’न्ति अविसेसग्गहणं दट्ठब्बं। यदा सुखं उप्पज्‍जतीतिआदि सुखवेदनाय पाकटभावविभावनं। नेव तस्मिं समये दुक्खं वेदनं वेदेतीति तस्मिं सुखवेदनासमङ्गिसमये नेव दुक्खं वेदनं वेदेति निरुद्धत्ता, अनुप्पन्‍नत्ता च यथाक्‍कमं अतीतानागतानं , पच्‍चुप्पन्‍नाय पन असम्भवो वुत्तोयेव। सकिच्‍चक्खणमत्तावट्ठानतो अनिच्‍चा। समेच्‍चसम्भुय्य पच्‍चयेहि कतत्ता सङ्खता। वत्थारम्मणादिपच्‍चयं पटिच्‍च उप्पन्‍नत्ता पटिच्‍चसमुप्पन्‍ना। खयवयपलुज्‍जननिरुज्झनपकतिताय खयधम्मा…पे॰… निरोधधम्माति दट्ठब्बा।

    Idhāti imissaṃ dutiyasatipaṭṭhānadesanāyaṃ, tassā pana vedanānupassanāvasena kathetabbattā bhagavā vedanāvasena kathesi. Yathāvuttesu ca tīsu kammaṭṭhānābhinivesesu vedanāvasena kammaṭṭhānābhiniveso sukaro vedanānaṃ vibhūtabhāvatoti dassetuṃ ‘‘phassavasena hī’’tiādi vuttaṃ. Na pākaṭaṃ hotīti idaṃ tādise puggale sandhāya vuttaṃ, yesaṃ ādito vedanāva vibhūtatarā hutvā upaṭṭhāti. Evañhi yaṃ vuttaṃ ‘‘phasso pākaṭo hoti, viññāṇaṃ pākaṭaṃ hotī’’ti, taṃ avirodhitaṃ hoti. Vedanānaṃ uppattipākaṭatāyāti ca idaṃ sukhadukkhavedanānaṃ vasena vuttaṃ. Tāsañhi pavatti oḷārikā, na itarāya. Tadubhayaggahaṇamukhena vā gahetabbattā itarāyapi pavatti viññūnaṃ pākaṭā evāti ‘‘vedanāna’’nti avisesaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Yadā sukhaṃ uppajjatītiādi sukhavedanāya pākaṭabhāvavibhāvanaṃ. Neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedetīti tasmiṃ sukhavedanāsamaṅgisamaye neva dukkhaṃ vedanaṃ vedeti niruddhattā, anuppannattā ca yathākkamaṃ atītānāgatānaṃ , paccuppannāya pana asambhavo vuttoyeva. Sakiccakkhaṇamattāvaṭṭhānato aniccā. Sameccasambhuyya paccayehi katattā saṅkhatā. Vatthārammaṇādipaccayaṃ paṭicca uppannattā paṭiccasamuppannā. Khayavayapalujjananirujjhanapakatitāya khayadhammā…pe… nirodhadhammāti daṭṭhabbā.

    किलेसेहि आमसितब्बतो आमिसं नाम पञ्‍च कामगुणा, आरम्मणकरणवसेन सह आमिसेहीति आमिसा। तेनाह ‘‘पञ्‍चकामगुणामिसनिस्सिता’’ति। इतो परन्ति ‘‘अत्थि वेदना’’ति एवमादिपाळिं सन्धायाह ‘‘कायानुपस्सनायं वुत्तनयमेवा’’ति।

    Kilesehi āmasitabbato āmisaṃ nāma pañca kāmaguṇā, ārammaṇakaraṇavasena saha āmisehīti āmisā. Tenāha ‘‘pañcakāmaguṇāmisanissitā’’ti. Ito paranti ‘‘atthi vedanā’’ti evamādipāḷiṃ sandhāyāha ‘‘kāyānupassanāyaṃ vuttanayamevā’’ti.

    वेदनानुपस्सनावण्णना निट्ठिता।

    Vedanānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    चित्तानुपस्सनावण्णना

    Cittānupassanāvaṇṇanā

    ११४. सम्पयोगवसेन (दी॰ नि॰ टी॰ २.३८१) पवत्तमानेन सह रागेनाति सरागं। तेनाह ‘‘लोभसहगत’’न्ति। वीतरागन्ति। एत्थ कामं सरागपदपटियोगिना वीतरागवसेन भवितब्बं, सम्मसनचारस्स पन इधाधिप्पेतत्ता तेभूमकस्सेव गहणन्ति ‘‘लोकियकुसलाब्याकत’’न्ति वत्वा ‘‘इदं पना’’तिआदिना तमेव अधिप्पायं विवरति। सेसानि द्वे दोसमूलानि, द्वे मोहमूलानीति चत्तारि अकुसलचित्तानि। तेसञ्हि रागेन सम्पयोगाभावतो नत्थेव सरागता, तन्‍निमित्तकताय पन सिया तंसहिततालेसोति नत्थेव वीतरागतापीति दुकविनिमुत्तता एवेत्थ लब्भतीति आह ‘‘नेव पुरिमपदं, न पच्छिमपदं भजन्ती’’ति। यदि एवं पदेसिकं पजाननं आपज्‍जतीति? नापज्‍जति दुकन्तरपरियापन्‍नत्ता तेसं। अकुसलमूलेसु सह मोहेनेव वत्ततीति समोहन्ति आह ‘‘विचिकिच्छासहगतञ्‍चेव उद्धच्‍चसहगतञ्‍चा’’ति। यस्मा चेत्थ सहेव मोहेनाति समोहन्ति पुरिमपदावधारणम्पि लब्भतियेव, तस्मा वुत्तं ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। यथा पन अतिमूळ्हताय पाटिपुग्गलिकनयेन सविसेसं मोहवन्तताय मोमूहचित्तन्ति वत्तब्बतो विचिकिच्छुद्धच्‍चसहगतद्वयं विसेसतो ‘‘समोह’’न्ति वुच्‍चति, न तथा सेसाकुसलचित्तानीति ‘‘वट्टन्तियेवा’’ति वुत्तं। सम्पयोगवसेन थिनमिद्धेन अनुपतितं अनुगतन्ति थिनमिद्धानुपतितं पञ्‍चविधं ससङ्खारिकाकुसलचित्तं सङ्कुटितचित्तं। सङ्कुटितचित्तं नाम आरम्मणे सङ्कोचनवसेन पवत्तनतो। पच्‍चयविसेसवसेन थामजातेन उद्धच्‍चेन सहगतं पवत्तं संसट्ठन्ति उद्धच्‍चसहगतं, अञ्‍ञथा सब्बम्पि अकुसलचित्तं उद्धच्‍चसहगतमेवाति। पसटचित्तं नाम सातिसयं विक्खेपवसेन पवत्तनतो।

    114. Sampayogavasena (dī. ni. ṭī. 2.381) pavattamānena saha rāgenāti sarāgaṃ. Tenāha ‘‘lobhasahagata’’nti. Vītarāganti. Ettha kāmaṃ sarāgapadapaṭiyoginā vītarāgavasena bhavitabbaṃ, sammasanacārassa pana idhādhippetattā tebhūmakasseva gahaṇanti ‘‘lokiyakusalābyākata’’nti vatvā ‘‘idaṃ panā’’tiādinā tameva adhippāyaṃ vivarati. Sesāni dve dosamūlāni, dve mohamūlānīti cattāri akusalacittāni. Tesañhi rāgena sampayogābhāvato nattheva sarāgatā, tannimittakatāya pana siyā taṃsahitatālesoti nattheva vītarāgatāpīti dukavinimuttatā evettha labbhatīti āha ‘‘neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajantī’’ti. Yadi evaṃ padesikaṃ pajānanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati dukantarapariyāpannattā tesaṃ. Akusalamūlesu saha moheneva vattatīti samohanti āha ‘‘vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcā’’ti. Yasmā cettha saheva mohenāti samohanti purimapadāvadhāraṇampi labbhatiyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi. Yathā pana atimūḷhatāya pāṭipuggalikanayena savisesaṃ mohavantatāya momūhacittanti vattabbato vicikicchuddhaccasahagatadvayaṃ visesato ‘‘samoha’’nti vuccati, na tathā sesākusalacittānīti ‘‘vaṭṭantiyevā’’ti vuttaṃ. Sampayogavasena thinamiddhena anupatitaṃ anugatanti thinamiddhānupatitaṃ pañcavidhaṃ sasaṅkhārikākusalacittaṃ saṅkuṭitacittaṃ. Saṅkuṭitacittaṃ nāma ārammaṇe saṅkocanavasena pavattanato. Paccayavisesavasena thāmajātena uddhaccena sahagataṃ pavattaṃ saṃsaṭṭhanti uddhaccasahagataṃ, aññathā sabbampi akusalacittaṃ uddhaccasahagatamevāti. Pasaṭacittaṃ nāma sātisayaṃ vikkhepavasena pavattanato.

    किलेसविक्खम्भनसमत्थताय विपुलफलताय दीघसन्तानताय च महन्तभावं गतं, महन्तेहि वा उळारच्छन्दादीहि गतं पटिपन्‍नन्ति महग्गतं। तं पन रूपारूपभूमिकं ततो महन्तस्स लोके अभावतो। तेनाह ‘‘रूपारूपावचर’’न्ति। तस्स चेत्थ पटियोगी परित्तमेवाति आह ‘‘अमहग्गतन्ति कामावचर’’न्ति। अत्तानं उत्तरितुं समत्थेहि सह उत्तरेहीति सउत्तरं, तप्पटिपक्खेन अनुत्तरं, तदुभयं उपादाय वेदितब्बन्ति आह ‘‘सउत्तरन्ति कामावचर’’न्तिआदि। पटिपक्खविक्खम्भनसमत्थेन समाधिना सम्मदेव आहितं समाहितं। तेनाह ‘‘यस्सा’’तिआदि। यस्साति यस्स चित्तस्स। यथावुत्तेन समाधिना न समाहितन्ति असमाहितं। तेनाह ‘‘उभयसमाधिरहित’’न्ति। तदङ्गविमुत्तिया विमुत्तं, कामावचरं कुसलं। विक्खम्भनविमुत्तिया विमुत्तं, महग्गतन्ति तदुभयं सन्धायाह ‘‘तदङ्गविक्खम्भनविमुत्तीहि विमुत्त’’न्ति। यत्थ तदुभयविमुत्ति नत्थि, तं उभयविमुत्तिरहितन्ति गय्हमाने लोकुत्तरचित्तेपि सिया आसङ्काति तन्‍निवत्तनत्थं ‘‘समुच्छेद…पे॰… ओकासोव नत्थी’’ति आह। ओकासाभावो च सम्मसनचारस्स अधिप्पेतत्ता वेदितब्बो। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेवाति।

    Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gataṃ, mahantehi vā uḷāracchandādīhi gataṃ paṭipannanti mahaggataṃ. Taṃ pana rūpārūpabhūmikaṃ tato mahantassa loke abhāvato. Tenāha ‘‘rūpārūpāvacara’’nti. Tassa cettha paṭiyogī parittamevāti āha ‘‘amahaggatanti kāmāvacara’’nti. Attānaṃ uttarituṃ samatthehi saha uttarehīti sauttaraṃ, tappaṭipakkhena anuttaraṃ, tadubhayaṃ upādāya veditabbanti āha ‘‘sauttaranti kāmāvacara’’ntiādi. Paṭipakkhavikkhambhanasamatthena samādhinā sammadeva āhitaṃ samāhitaṃ. Tenāha ‘‘yassā’’tiādi. Yassāti yassa cittassa. Yathāvuttena samādhinā na samāhitanti asamāhitaṃ. Tenāha ‘‘ubhayasamādhirahita’’nti. Tadaṅgavimuttiyā vimuttaṃ, kāmāvacaraṃ kusalaṃ. Vikkhambhanavimuttiyā vimuttaṃ, mahaggatanti tadubhayaṃ sandhāyāha ‘‘tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimutta’’nti. Yattha tadubhayavimutti natthi, taṃ ubhayavimuttirahitanti gayhamāne lokuttaracittepi siyā āsaṅkāti tannivattanatthaṃ ‘‘samuccheda…pe… okāsova natthī’’ti āha. Okāsābhāvo ca sammasanacārassa adhippetattā veditabbo. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayamevāti.

    चित्तानुपस्सनावण्णना निट्ठिता।

    Cittānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    धम्मानुपस्सनावण्णना

    Dhammānupassanāvaṇṇanā

    नीवरणपब्बवण्णना

    Nīvaraṇapabbavaṇṇanā

    ११५. पहातब्बादिधम्मविभागदस्सनवसेन पञ्‍चधा धम्मानुपस्सना निद्दिट्ठाति अयमत्थो पाळितो एव विञ्‍ञायतीति तमत्थं उल्‍लिङ्गेन्तो ‘‘पञ्‍चविधेन धम्मानुपस्सनं कथेतु’’न्ति वुत्तं। यदि एवं कस्मा नीवरणादिवसेनेव निद्दिट्ठन्ति? वेनेय्यज्झासयतो। येसञ्हि वेनेय्यानं पहातब्बधम्मेसु पठमं नीवरणानि विभागेन वत्तब्बानि, तेसं वसेनेत्थ भगवता पठमं नीवरणेसु धम्मानुपस्सना कथिता। तथा हि कायानुपस्सनापि समथपुब्बङ्गमा देसिता, ततो परिञ्‍ञेय्येसु खन्धेसु आयतनेसु, भावेतब्बेसु बोज्झङ्गेसु परिञ्‍ञेयादिविभागेसु सच्‍चेसु च उत्तरा देसना देसिता, तस्मा चेत्थ समथभावनापि यावदेव विपस्सनत्थं इच्छिता, विपस्सनापधाना विपस्सनाबहुला च सतिपट्ठानदेसनाति तस्सा विपस्सनाभिनिवेसविभागेन देसितभावं विभावेन्तो ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह। तत्थ खन्धायतनदुक्खसच्‍चवसेन मिस्सकपरिग्गहकथनं दट्ठब्बं। सञ्‍ञासङ्खारक्खन्धपरिग्गहम्पीति पि-सद्देन सकलपञ्‍चुपादानक्खन्धपरिग्गहं सम्पिण्डेति इतरेसं तदन्तोगधत्ता। ‘‘कण्हसुक्‍कानं युगन्धता नत्थी’’ति पजाननकाले अभावा ‘‘अभिण्हसमुदाचारवसेना’’ति वुत्तं। यथाति येनाकारेन। सो पन ‘‘कामच्छन्दस्स उप्पादो होती’’ति वुत्तत्ता कामच्छन्दस्स कारणाकारोव, अत्थतो कारणमेवाति आह ‘‘येन कारणेना’’ति। च-सद्दो वक्खमानत्थसमुच्‍चयत्थो।

    115. Pahātabbādidhammavibhāgadassanavasena pañcadhā dhammānupassanā niddiṭṭhāti ayamattho pāḷito eva viññāyatīti tamatthaṃ ulliṅgento ‘‘pañcavidhenadhammānupassanaṃ kathetu’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ kasmā nīvaraṇādivaseneva niddiṭṭhanti? Veneyyajjhāsayato. Yesañhi veneyyānaṃ pahātabbadhammesu paṭhamaṃ nīvaraṇāni vibhāgena vattabbāni, tesaṃ vasenettha bhagavatā paṭhamaṃ nīvaraṇesu dhammānupassanā kathitā. Tathā hi kāyānupassanāpi samathapubbaṅgamā desitā, tato pariññeyyesu khandhesu āyatanesu, bhāvetabbesu bojjhaṅgesu pariññeyādivibhāgesu saccesu ca uttarā desanā desitā, tasmā cettha samathabhāvanāpi yāvadeva vipassanatthaṃ icchitā, vipassanāpadhānā vipassanābahulā ca satipaṭṭhānadesanāti tassā vipassanābhinivesavibhāgena desitabhāvaṃ vibhāvento ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha khandhāyatanadukkhasaccavasena missakapariggahakathanaṃ daṭṭhabbaṃ. Saññāsaṅkhārakkhandhapariggahampīti pi-saddena sakalapañcupādānakkhandhapariggahaṃ sampiṇḍeti itaresaṃ tadantogadhattā. ‘‘Kaṇhasukkānaṃ yugandhatā natthī’’ti pajānanakāle abhāvā ‘‘abhiṇhasamudācāravasenā’’ti vuttaṃ. Yathāti yenākārena. So pana ‘‘kāmacchandassa uppādo hotī’’ti vuttattā kāmacchandassa kāraṇākārova, atthato kāraṇamevāti āha ‘‘yena kāraṇenā’’ti. Ca-saddo vakkhamānatthasamuccayattho.

    तत्थाति ‘‘यथा चा’’तिआदिना वुत्तपदे। सुभम्पीति कामच्छन्दोपि। सो हि अत्तनो गहणाकारेन ‘‘सुभ’’न्ति वुच्‍चति, तेनाकारेन पवत्तनकस्स अञ्‍ञस्स कामच्छन्दस्स निमित्तत्ता ‘‘सुभनिमित्त’’न्ति च। इट्ठं, इट्ठाकारेन वा गय्हमानं रूपादि सुभारम्मणं। आकङ्खितस्स हितसुखस्स अनुपायभूतो मनसिकारो अनुपायमनसिकारो। तन्ति अयोनिसोमनसिकारं। तत्थाति निप्फादेतब्बे आरम्मणभूते च दुविधेपि सुभनिमित्ते। आहारोति पच्‍चयो।

    Tatthāti ‘‘yathā cā’’tiādinā vuttapade. Subhampīti kāmacchandopi. So hi attano gahaṇākārena ‘‘subha’’nti vuccati, tenākārena pavattanakassa aññassa kāmacchandassa nimittattā ‘‘subhanimitta’’nti ca. Iṭṭhaṃ, iṭṭhākārena vā gayhamānaṃ rūpādi subhārammaṇaṃ. Ākaṅkhitassa hitasukhassa anupāyabhūto manasikāro anupāyamanasikāro. Tanti ayonisomanasikāraṃ. Tatthāti nipphādetabbe ārammaṇabhūte ca duvidhepi subhanimitte. Āhāroti paccayo.

    असुभम्पीति असुभज्झानम्पि उत्तरपदलोपेन। तं पन दससु अविञ्‍ञाणकासुभेसु, केसादीसु च पवत्तं दट्ठब्बं। केसादीसु हि सञ्‍ञा असुभसञ्‍ञाति गिरिमानन्दसुत्ते (अ॰ नि॰ १०.६०) वुत्ताति। एत्थ च चतुब्बिधस्स अयोनिसोमनसिकारस्स योनिसोमनसिकारस्स च गहणं निरवसेसदस्सनत्थं कतन्ति दट्ठब्बं। तेसु पन असुभे ‘‘सुभ’’न्ति, ‘‘असुभ’’न्ति च मनसिकारो इधाधिप्पेतो, तदनुकूलत्ता वा इतरेपीति।

    Asubhampīti asubhajjhānampi uttarapadalopena. Taṃ pana dasasu aviññāṇakāsubhesu, kesādīsu ca pavattaṃ daṭṭhabbaṃ. Kesādīsu hi saññā asubhasaññāti girimānandasutte (a. ni. 10.60) vuttāti. Ettha ca catubbidhassa ayonisomanasikārassa yonisomanasikārassa ca gahaṇaṃ niravasesadassanatthaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Tesu pana asubhe ‘‘subha’’nti, ‘‘asubha’’nti ca manasikāro idhādhippeto, tadanukūlattā vā itarepīti.

    एकादससु (अ॰ नि॰ टी॰ १.१.१६) असुभेसु पटिकूलाकारस्स उग्गण्हनं, यथा वा तत्थ उग्गहनिमित्तं उप्पज्‍जति, तथा पटिपत्ति असुभनिमित्तस्स उग्गहो। उपचारप्पनावहाय असुभभावनाय अनुयुञ्‍जनं असुभभावनानुयोगो। भोजने मत्तञ्‍ञुनो थिनमिद्धाभिभवाभावा ओतारं अलभमानो कामच्छन्दो पहीयतीति वदन्ति। भोजननिस्सितं पन आहारे पटिकूलसञ्‍ञं, तब्बिपरिणामस्स, तदाधारस्स, तस्स च उदरियभूतस्स असुभतादस्सनं, कायस्स आहारट्ठितिकतादस्सनञ्‍च यो सम्मदेव जानाति, सो विसेसतो भोजने मत्तञ्‍ञू नाम, तस्स च कामच्छन्दो पहीयतेव। असुभकम्मिकतिस्सत्थेरो दन्तट्ठिदस्सावी। अभिधम्मपरियायेन (ध॰ स॰ ११५९, १५०३) सब्बोपि लोभो कामच्छन्दनीवरणन्ति आह ‘‘अरहत्तमग्गेना’’ति।

    Ekādasasu (a. ni. ṭī. 1.1.16) asubhesu paṭikūlākārassa uggaṇhanaṃ, yathā vā tattha uggahanimittaṃ uppajjati, tathā paṭipatti asubhanimittassa uggaho. Upacārappanāvahāya asubhabhāvanāya anuyuñjanaṃ asubhabhāvanānuyogo. Bhojane mattaññuno thinamiddhābhibhavābhāvā otāraṃ alabhamāno kāmacchando pahīyatīti vadanti. Bhojananissitaṃ pana āhāre paṭikūlasaññaṃ, tabbipariṇāmassa, tadādhārassa, tassa ca udariyabhūtassa asubhatādassanaṃ, kāyassa āhāraṭṭhitikatādassanañca yo sammadeva jānāti, so visesato bhojane mattaññū nāma, tassa ca kāmacchando pahīyateva. Asubhakammikatissatthero dantaṭṭhidassāvī. Abhidhammapariyāyena (dha. sa. 1159, 1503) sabbopi lobho kāmacchandanīvaraṇanti āha ‘‘arahattamaggenā’’ti.

    पटिघम्पि पुरिमुप्पन्‍नं पटिघनिमित्तं परतो उप्पज्‍जनकपटिघस्स कारणन्ति कत्वा। मेज्‍जति हितफरणवसेन सिनिय्हतीति मित्तो, तस्मिं मित्ते भवा, मित्तस्स वा एसाति मेत्ता, तस्सा मेत्ताय।

    Paṭighampi purimuppannaṃ paṭighanimittaṃ parato uppajjanakapaṭighassa kāraṇanti katvā. Mejjati hitapharaṇavasena siniyhatīti mitto, tasmiṃ mitte bhavā, mittassa vā esāti mettā, tassā mettāya.

    मेत्तायनस्स सत्तेसु हितफरणस्स उप्पादनं पवत्तनं मेत्तानिमित्तस्स उग्गहो। ओधिसकअनोधिसकदिसाफरणानन्ति अत्तअतिपियसहायमज्झत्तवेरीवसेन ओधिसकता, सीमासम्भेदे कते अनोधिसकता, एकादिदिसाफरणवसेन दिसाफरणता मेत्ताय उग्गहणे वेदितब्बा। विहाररच्छागामादिवसेन वा ओधिसकदिसाफरणं, विहारादिउद्देसरहितं पुरत्थिमादिदिसावसेन अनोधिसकदिसाफरणन्ति एवं वा द्विधा उग्गहणं सन्धाय ‘‘ओधिसकअनोधिसकदिसाफरणान’’न्ति वुत्तं। उग्गहो च याव उपचारा दट्ठब्बो, उग्गहिताय आसेवना भावना। तत्थ ‘‘सब्बे सत्ता, पाणा, भूता, पुग्गला, अत्तभावपरियापन्‍ना’’ति एतेसं वसेन पञ्‍चविधा, एकेकस्मिं ‘‘अवेरा होन्तु, अब्यापज्‍जा, अनीघा, सुखी अत्तानं परिहरन्तू’’ति चतुधा पवत्तितो वीसतिविधा अनोधिसकफरणा मेत्ता, ‘‘सब्बा इत्थियो, पुरिसा, अरिया, अनरिया, देवा, मनुस्सा, विनिपातिका’’ति सत्तोधिकरणवसेन पवत्ता सत्तविधा अट्ठवीसतिविधा वा, दसहि दिसाहि दिसोधिकरणवसेन पवत्ता दसविधा च, एकेकाय वा दिसाय सत्तादिइत्थादिअवेरादिभेदेन असीताधिकचतुसतप्पभेदा च ओधिभोफरणा वेदितब्बा।

    Mettāyanassa sattesu hitapharaṇassa uppādanaṃ pavattanaṃ mettānimittassa uggaho. Odhisakaanodhisakadisāpharaṇānanti attaatipiyasahāyamajjhattaverīvasena odhisakatā, sīmāsambhede kate anodhisakatā, ekādidisāpharaṇavasena disāpharaṇatā mettāya uggahaṇe veditabbā. Vihāraracchāgāmādivasena vā odhisakadisāpharaṇaṃ, vihārādiuddesarahitaṃ puratthimādidisāvasena anodhisakadisāpharaṇanti evaṃ vā dvidhā uggahaṇaṃ sandhāya ‘‘odhisakaanodhisakadisāpharaṇāna’’nti vuttaṃ. Uggaho ca yāva upacārā daṭṭhabbo, uggahitāya āsevanā bhāvanā. Tattha ‘‘sabbe sattā, pāṇā, bhūtā, puggalā, attabhāvapariyāpannā’’ti etesaṃ vasena pañcavidhā, ekekasmiṃ ‘‘averā hontu, abyāpajjā, anīghā, sukhī attānaṃ pariharantū’’ti catudhā pavattito vīsatividhā anodhisakapharaṇā mettā, ‘‘sabbā itthiyo, purisā, ariyā, anariyā, devā, manussā, vinipātikā’’ti sattodhikaraṇavasena pavattā sattavidhā aṭṭhavīsatividhā vā, dasahi disāhi disodhikaraṇavasena pavattā dasavidhā ca, ekekāya vā disāya sattādiitthādiaverādibhedena asītādhikacatusatappabhedā ca odhibhopharaṇā veditabbā.

    येन अयोनिसोमनसिकारेन अरतिआदिकानि उप्पज्‍जन्ति, सो अरतिआदीसु अयोनिसोमनसिकारो, तेन। निप्फादेतब्बे हि इदं भुम्मं। एस नयो इतो परेसुपि। उक्‍कण्ठिता पन्तसेनासनेसु अधिकुसलेसु धम्मेसु च उप्पज्‍जनभावरिञ्‍चना। कायविनामनाति कायस्स विरूपेनाकारेन नामना।

    Yena ayonisomanasikārena aratiādikāni uppajjanti, so aratiādīsu ayonisomanasikāro, tena. Nipphādetabbe hi idaṃ bhummaṃ. Esa nayo ito paresupi. Ukkaṇṭhitā pantasenāsanesu adhikusalesu dhammesu ca uppajjanabhāvariñcanā. Kāyavināmanāti kāyassa virūpenākārena nāmanā.

    कुसलधम्मसम्पटिपत्तिया पट्ठपनसभावताय, तप्पटिपक्खानं विसोसनसभावताय च आरम्भधातुआदितो पवत्तवीरियन्ति आह ‘‘पठमारम्भवीरिय’’न्ति। यस्मा पठमारम्भमत्तस्स कोसज्‍जविधमनं थामगमनञ्‍च नत्थि, तस्मा वुत्तं ‘‘कोसज्‍जतो निक्खन्तताय ततो बलवतर’’न्ति। यस्मा पन अपरापरुप्पत्तिया लद्धासेवनं उपरूपरिविसेसं आवहन्तं अतिविय थामगतमेव होति, तस्मा वुत्तं ‘‘परं परं ठानं अक्‍कमनतो ततोपि बलवतर’’न्ति।

    Kusaladhammasampaṭipattiyā paṭṭhapanasabhāvatāya, tappaṭipakkhānaṃ visosanasabhāvatāya ca ārambhadhātuādito pavattavīriyanti āha ‘‘paṭhamārambhavīriya’’nti. Yasmā paṭhamārambhamattassa kosajjavidhamanaṃ thāmagamanañca natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘kosajjato nikkhantatāya tato balavatara’’nti. Yasmā pana aparāparuppattiyā laddhāsevanaṃ uparūparivisesaṃ āvahantaṃ ativiya thāmagatameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato tatopi balavatara’’nti.

    अतिभोजने निमित्तग्गाहोति अतिभोजने थिनमिद्धस्स निमित्तग्गाहो, ‘‘एत्तके भुत्ते थिनमिद्धस्स कारणं होति, एत्तके न होती’’ति थिनमिद्धस्स कारणाकारणग्गाहो होतीति अत्थो। दिवा सूरियालोकन्ति दिवा गहितनिमित्तं सूरियालोकं रत्तियं मनसिकरोन्तस्सपीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। धुतङ्गानं वीरियनिस्सितत्ता वुत्तं ‘‘धुतङ्गनिस्सितसप्पायकथायपी’’ति।

    Atibhojane nimittaggāhoti atibhojane thinamiddhassa nimittaggāho, ‘‘ettake bhutte thinamiddhassa kāraṇaṃ hoti, ettake na hotī’’ti thinamiddhassa kāraṇākāraṇaggāho hotīti attho. Divā sūriyālokanti divā gahitanimittaṃ sūriyālokaṃ rattiyaṃ manasikarontassapīti evamettha attho veditabbo. Dhutaṅgānaṃ vīriyanissitattā vuttaṃ ‘‘dhutaṅganissitasappāyakathāyapī’’ti.

    कुक्‍कुच्‍चम्पि कताकतानुसोचनवसेन पवत्तमानं चेतसो अवूपसमावहताय उद्धच्‍चेन समानलक्खणमेवाति ‘‘अवूपसमो नाम अवूपसन्ताकारो, उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चमेवेतं अत्थतो’’ति वुत्तं।

    Kukkuccampi katākatānusocanavasena pavattamānaṃ cetaso avūpasamāvahatāya uddhaccena samānalakkhaṇamevāti ‘‘avūpasamo nāma avūpasantākāro, uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato’’ti vuttaṃ.

    बहुस्सुतस्स गन्थतो अत्थतो च सुत्तादीनि विचारेन्तस्स अत्थवेदादिपटिलाभसब्भावतो विक्खेपो न होति, यथाविधिपटिपत्तिया यथानुरूपपटिकारप्पवत्तिया च कताकतानुसोचनञ्‍च न होतीति ‘‘बाहुसच्‍चेनपि…पे॰… उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चं पहीयती’’ति आह। यदग्गेन बाहुसच्‍चेन उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चं पहीयति, तदग्गेन परिपुच्छकताविनयपकतञ्‍ञुताहिपि तं पहीयतीति दट्ठब्बं। बुद्धसेविता च बुद्धसीलितं आवहतीति चेतसो वूपसमकरत्ता उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चपहानकारी वुत्ता। बुद्धत्तं पन अनपेक्खित्वा विनयधरा कुक्‍कुच्‍चविनोदका कल्याणमित्ता वुत्ताति दट्ठब्बा। विक्खेपो च भिक्खुनो येभुय्येन कुक्‍कुच्‍चहेतुको होतीति ‘‘कप्पियाकप्पियपरिपुच्छामहुलस्सा’’तिआदिना विनयनयेनेव परिपुच्छकतादयो निद्दिट्ठा। पहीने उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चेति निद्धारणे भुम्मं। कुक्‍कुच्‍चस्स दोमनस्ससहगतत्ता अनागामिमग्गेन आयतिं अनुप्पादो वुत्तो।

    Bahussutassa ganthato atthato ca suttādīni vicārentassa atthavedādipaṭilābhasabbhāvato vikkhepo na hoti, yathāvidhipaṭipattiyā yathānurūpapaṭikārappavattiyā ca katākatānusocanañca na hotīti ‘‘bāhusaccenapi…pe… uddhaccakukkuccaṃ pahīyatī’’ti āha. Yadaggena bāhusaccena uddhaccakukkuccaṃ pahīyati, tadaggena paripucchakatāvinayapakataññutāhipi taṃ pahīyatīti daṭṭhabbaṃ. Buddhasevitā ca buddhasīlitaṃ āvahatīti cetaso vūpasamakarattā uddhaccakukkuccapahānakārī vuttā. Buddhattaṃ pana anapekkhitvā vinayadharā kukkuccavinodakā kalyāṇamittā vuttāti daṭṭhabbā. Vikkhepo ca bhikkhuno yebhuyyena kukkuccahetuko hotīti ‘‘kappiyākappiyaparipucchāmahulassā’’tiādinā vinayanayeneva paripucchakatādayo niddiṭṭhā. Pahīne uddhaccakukkucceti niddhāraṇe bhummaṃ. Kukkuccassa domanassasahagatattā anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo vutto.

    तिट्ठति पवत्तति एत्थाति ठानीया, विचिकिच्छाय ठानीया विचिकिच्छाट्ठानीया, विचिकिच्छाय कारणभूता धम्मा। तिट्ठतीति वा ठानीया, विचिकिच्छा ठानीया एतिस्साति विचिकिच्छाट्ठानीया, अत्थतो विचिकिच्छा एव। सा हि पुरिमुप्पन्‍ना परतो उप्पज्‍जनकविचिकिच्छाय सभागहेतुताय असाधारणं।

    Tiṭṭhati pavattati etthāti ṭhānīyā, vicikicchāya ṭhānīyā vicikicchāṭṭhānīyā, vicikicchāya kāraṇabhūtā dhammā. Tiṭṭhatīti vā ṭhānīyā, vicikicchā ṭhānīyā etissāti vicikicchāṭṭhānīyā, atthato vicikicchā eva. Sā hi purimuppannā parato uppajjanakavicikicchāya sabhāgahetutāya asādhāraṇaṃ.

    कुसलाकुसलाति कोसल्‍लसम्भूतट्ठेन कुसला, तप्पटिपक्खतो अकुसला। ये अकुसला, ते सावज्‍जा असेवितब्बा हीना च। ये कुसला, ते अनवज्‍जा सेवितब्बा पणीता च। कुसलापि वा हीनेहि छन्दादीहि आरद्धा हीना, पणीतेहि पणीता। कण्हाति काळका, चित्तस्स अपभस्सरभावकरणा। सुक्‍काति ओदाता, चित्तस्स पभस्सरभावकरणा। कण्हाभिजातिहेतुतो वा कण्हा, सुक्‍काभिजातिहेतुतो सुक्‍का। ते एव सप्पटिभागा। कण्हा हि उजुविपच्‍चनीकताय सुक्‍केहि सप्पटिभागा, तथा सुक्‍कापि इतरेहि। अथ वा कण्हसुक्‍का च सप्पटिभागा च कण्हसुक्‍कसप्पटिभागा। सुखा हि वेदना दुक्खायवेदनाय सप्पटिभागा, दुक्खा च वेदना सुखाय वेदनाय सप्पटिभागाति।

    Kusalākusalāti kosallasambhūtaṭṭhena kusalā, tappaṭipakkhato akusalā. Ye akusalā, te sāvajjā asevitabbā hīnā ca. Ye kusalā, te anavajjā sevitabbā paṇītā ca. Kusalāpi vā hīnehi chandādīhi āraddhā hīnā, paṇītehi paṇītā. Kaṇhāti kāḷakā, cittassa apabhassarabhāvakaraṇā. Sukkāti odātā, cittassa pabhassarabhāvakaraṇā. Kaṇhābhijātihetuto vā kaṇhā, sukkābhijātihetuto sukkā. Te eva sappaṭibhāgā. Kaṇhā hi ujuvipaccanīkatāya sukkehi sappaṭibhāgā, tathā sukkāpi itarehi. Atha vā kaṇhasukkā ca sappaṭibhāgā ca kaṇhasukkasappaṭibhāgā. Sukhā hi vedanā dukkhāyavedanāya sappaṭibhāgā, dukkhā ca vedanā sukhāya vedanāya sappaṭibhāgāti.

    कामं बाहुसच्‍चपरिपुच्छकताहि अट्ठवत्थुकापि विचिकिच्छा पहीयति, तथापि रतनत्तयविचिकिच्छामूलिका सेसविचिकिच्छाति कत्वा आह ‘‘तीणि रतनानि आरब्भा’’ति। रतनत्तयगुणावबोधे हि ‘‘सत्थरि कङ्खती’’ति (ध॰ स॰ १००८, ११२३, ११६७, १२४१, १२६३, १२७०; विभ॰ ९१५) आदिविचिकिच्छाय असम्भवोति। विनये पकतञ्‍ञुता ‘‘सिक्खाय कङ्खती’’ति (ध॰ स॰ १००८, ११२३, ११६७, १२४१, १२६३, १२७०; विभ॰ ९१५) वुत्ताय विचिकिच्छाय पहानं करोतीति आह ‘‘विनये चिण्णवसीभावस्सपी’’ति। ओकप्पनीयसद्धासङ्खातअधिमोक्खबहुलस्साति सद्धेय्यवत्थुनो अनुपविसनसद्धासङ्खातअधिमोक्खेन अधिमुच्‍चनबहुलस्स । अधिमुच्‍चनञ्‍च अधिमोक्खुप्पादनमेवाति दट्ठब्बं। सद्धाय वा निन्‍नपोणता अधिमुत्ति अधिमोक्खो।

    Kāmaṃ bāhusaccaparipucchakatāhi aṭṭhavatthukāpi vicikicchā pahīyati, tathāpi ratanattayavicikicchāmūlikā sesavicikicchāti katvā āha ‘‘tīṇi ratanāni ārabbhā’’ti. Ratanattayaguṇāvabodhe hi ‘‘satthari kaṅkhatī’’ti (dha. sa. 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; vibha. 915) ādivicikicchāya asambhavoti. Vinaye pakataññutā ‘‘sikkhāya kaṅkhatī’’ti (dha. sa. 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; vibha. 915) vuttāya vicikicchāya pahānaṃ karotīti āha ‘‘vinaye ciṇṇavasībhāvassapī’’ti. Okappanīyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāti saddheyyavatthuno anupavisanasaddhāsaṅkhātaadhimokkhena adhimuccanabahulassa . Adhimuccanañca adhimokkhuppādanamevāti daṭṭhabbaṃ. Saddhāya vā ninnapoṇatā adhimutti adhimokkho.

    सुभनिमित्तअसुभनिमित्तादीसूति ‘‘सुभनिमित्तादीसु असुभनिमित्तादीसू’’ति आदि-सद्दो पच्‍चेकं योजेतब्बो। तत्थ पठमेन आदि-सद्देन पटिघनिमित्तादीनं सङ्गहो, दुतियेन मेत्ताचेतोविमुत्तिआदीनं। सेसमेत्थ यं वत्तब्बं, तं वुत्तनयमेवाति।

    Subhanimittaasubhanimittādīsūti ‘‘subhanimittādīsu asubhanimittādīsū’’ti ādi-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha paṭhamena ādi-saddena paṭighanimittādīnaṃ saṅgaho, dutiyena mettācetovimuttiādīnaṃ. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ vuttanayamevāti.

    नीवरणपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    खन्धपब्बवण्णना

    Khandhapabbavaṇṇanā

    ११६. उपादानेहि आरम्मणकरणादिवसेन उपादातब्बा वा खन्धा उपादानक्खन्दा। इति रूपन्ति एत्थ इति-सद्दो इदं-सद्देन समानत्थोति अधिप्पायेनाह ‘‘इदं रूप’’न्ति। तयिदं सरूपतो अनवसेसपरियादानं होतीति आह – ‘‘एत्तकं रूपं, न इतो परं रूपं अत्थी’’ति। इतीति वा पकारत्थे निपातो, तस्मा ‘‘इति रूप’’न्ति इमिना भूतुपादादिवसेन यत्तको रूपस्स भेदो, तेन सद्धिं रूपं अनवसेसतो परियादियित्वा दस्सेति। सभावतोति रुप्पनसभावतो चक्खादिवण्णादिसभावतो च। वेदनादीसुपीति एत्थ ‘‘अयं वेदना, एत्तका वेदना, न इतो परं वेदना अत्थीति सभावतो वेदनं पजानाती’’तिआदिना, सभावतोति च अनुभवनसभावतो सातादिसभावतो चाति एवमादिना योजेतब्बं।

    116. Upādānehi ārammaṇakaraṇādivasena upādātabbā vā khandhā upādānakkhandā. Iti rūpanti ettha iti-saddo idaṃ-saddena samānatthoti adhippāyenāha ‘‘idaṃ rūpa’’nti. Tayidaṃ sarūpato anavasesapariyādānaṃ hotīti āha – ‘‘ettakaṃ rūpaṃ, na ito paraṃ rūpaṃ atthī’’ti. Itīti vā pakāratthe nipāto, tasmā ‘‘iti rūpa’’nti iminā bhūtupādādivasena yattako rūpassa bhedo, tena saddhiṃ rūpaṃ anavasesato pariyādiyitvā dasseti. Sabhāvatoti ruppanasabhāvato cakkhādivaṇṇādisabhāvato ca. Vedanādīsupīti ettha ‘‘ayaṃ vedanā, ettakā vedanā, na ito paraṃ vedanā atthīti sabhāvato vedanaṃ pajānātī’’tiādinā, sabhāvatoti ca anubhavanasabhāvato sātādisabhāvato cāti evamādinā yojetabbaṃ.

    खन्धपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Khandhapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    आयतनपब्बवण्णना

    Āyatanapabbavaṇṇanā

    ११७. छसु अज्झत्तिकबाहिरेसूति (दी॰ नि॰ टी॰ २.३८४) ‘‘छसु अज्झत्तिकेसु छसु बाहिरेसु’’ति ‘‘छसू’’ति पदं पच्‍चेकं योजेतब्बं। कस्मा पनेतानि उभयानि छळेव वुत्तानि? छविञ्‍ञाणकायुप्पत्तिद्वारारम्मणववत्थानतो। चक्खुविञ्‍ञाणवीथिया परियापन्‍नस्स हि विञ्‍ञाणकायस्स चक्खायतनमेव उप्पत्तिद्वारं, रूपायतनमेव च आरम्मणं, तथा इतरानि इतरेसं, छट्ठस्स पन भवङ्गमनसङ्खातो मनायतनेकदेसो उप्पत्तिद्वारं, असाधारणञ्‍च धम्मायतनं आरम्मणं। चक्खतीति चक्खु, रूपं अस्सादेति विभावेति चाति अत्थो। सुणातीति सोतं। घायतीति घानं। जीवितनिमित्तताय रसो जीवितं, तं जीवितमव्हायतीति जिव्हा। कुच्छितानं सासवधम्मानं आयो उप्पत्तिदेसोति कायो। मुनाति आरम्मणं विजानातीति मनो। रूपयति वण्णविकारं आपज्‍जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति रूपं। सप्पति अत्तनो पच्‍चयेहि हरीयति सोतविञ्‍ञेय्यभावं गमीयतीति सद्दो। गन्धयति अत्तनो वत्थुं सूचेतीति गन्धो। रसन्ति तं सत्ता अस्सादेन्तीति रसो। फुसीयतीति फोट्ठब्बं। अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति धम्मा। सब्बानि पन आयानं तननादिअत्थेन आयतनानि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५१०-५१२) तंसंवण्णनाय (विसुद्धि॰ महाटी॰ २.५१०) च वुत्तनयेन वेदितब्बो।

    117.Chasu ajjhattikabāhiresūti (dī. ni. ṭī. 2.384) ‘‘chasu ajjhattikesu chasu bāhiresu’’ti ‘‘chasū’’ti padaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Kasmā panetāni ubhayāni chaḷeva vuttāni? Chaviññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Cakkhuviññāṇavīthiyā pariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva ca ārammaṇaṃ, tathā itarāni itaresaṃ, chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadeso uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇaṃ. Cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Suṇātīti sotaṃ. Ghāyatīti ghānaṃ. Jīvitanimittatāya raso jīvitaṃ, taṃ jīvitamavhāyatīti jivhā. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyo uppattidesoti kāyo. Munāti ārammaṇaṃ vijānātīti mano. Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ. Sappati attano paccayehi harīyati sotaviññeyyabhāvaṃ gamīyatīti saddo. Gandhayati attano vatthuṃ sūcetīti gandho. Rasanti taṃ sattā assādentīti raso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Sabbāni pana āyānaṃ tananādiatthena āyatanāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 2.510-512) taṃsaṃvaṇṇanāya (visuddhi. mahāṭī. 2.510) ca vuttanayena veditabbo.

    चक्खुञ्‍च पजानातीति एत्थ चक्खु नाम पसादचक्खु, न ससम्भारचक्खु, नापि दिब्बचक्खुआदिकन्ति आह ‘‘चक्खुपसाद’’न्ति। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘यं चक्खु चतुन्‍नं महाभूतानं उपादाय पसादो’’ति (ध॰ स॰ ५९६-५९९)। च-सद्दो वक्खमानत्थसमुच्‍चयत्थो। याथावसरसलक्खणवसेनाति अविपरीतस्स अत्तनो रसस्स चेव लक्खणस्स च वसेन, रूपेसु आविञ्छनकिच्‍चस्स चेव रूपाभिघातारहभूतपसादलक्खणस्स च वसेनाति अत्थो। ‘‘चक्खुञ्‍च पटिच्‍च रूपे चा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५-४२६; सं॰ नि॰ २.४३-४५; ४.५४-५५; कथा॰ ४६५, ४६७) समुदितानियेव रूपायतनानि चक्खुविञ्‍ञाणुप्पत्तिहेतु, न विसुं विसुन्ति इमस्स अत्थस्स दस्सनत्थं ‘‘रूपे चा’’ति पुथुवचनग्गहणं, ताय एव च देसनागतिया कामं इधापि ‘‘रूपे च पजानाती’’ति वुत्तं, रूपभावसामञ्‍ञेन पन सब्बं एकज्झं गहेत्वा ‘‘बहिद्धा चतुसमुट्ठानिकरूपञ्‍चा’’ति एकवचनवसेन अत्थो वुत्तो। सरसलक्खणवसेनाति चक्खुविञ्‍ञाणस्स विसयभावकिच्‍चस्स चेव चक्खुपटिहननलक्खणस्स च वसेनाति योजेतब्बं।

    Cakkhuñcapajānātīti ettha cakkhu nāma pasādacakkhu, na sasambhāracakkhu, nāpi dibbacakkhuādikanti āha ‘‘cakkhupasāda’’nti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’’ti (dha. sa. 596-599). Ca-saddo vakkhamānatthasamuccayattho. Yāthāvasarasalakkhaṇavasenāti aviparītassa attano rasassa ceva lakkhaṇassa ca vasena, rūpesu āviñchanakiccassa ceva rūpābhighātārahabhūtapasādalakkhaṇassa ca vasenāti attho. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’tiādīsu (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 2.43-45; 4.54-55; kathā. 465, 467) samuditāniyeva rūpāyatanāni cakkhuviññāṇuppattihetu, na visuṃ visunti imassa atthassa dassanatthaṃ ‘‘rūpe cā’’ti puthuvacanaggahaṇaṃ, tāya eva ca desanāgatiyā kāmaṃ idhāpi ‘‘rūpe ca pajānātī’’ti vuttaṃ, rūpabhāvasāmaññena pana sabbaṃ ekajjhaṃ gahetvā ‘‘bahiddhā catusamuṭṭhānikarūpañcā’’ti ekavacanavasena attho vutto. Sarasalakkhaṇavasenāti cakkhuviññāṇassa visayabhāvakiccassa ceva cakkhupaṭihananalakkhaṇassa ca vasenāti yojetabbaṃ.

    उभयं पटिच्‍चाति चक्खुं उपनिस्सयपच्‍चयवसेन पच्‍चयभूतं, रूपे आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयवसेन पच्‍चयभूते च पटिच्‍च। कामञ्‍चायं सुत्तन्तसंवण्णना , निप्परियायकथा नाम अभिधम्मसन्‍निस्सिता एवाति अभिधम्मनयेनेव संयोजनानि दस्सेन्तो ‘‘कामराग…पे॰… अविज्‍जासंयोजन’’न्ति आह। तत्थ कामेसु रागो, कामो च सो रागो चाति कामरागो, सो एव बन्धनट्ठेन संयोजनं। अयञ्हि यस्स संविज्‍जति, तं पुग्गलं वट्टस्मिं संयोजेति बन्धति, इति दुक्खेन सत्तं, भवादिके वा भवन्तरादीहि, कम्मुना वा विपाकं संयोजेति बन्धतीति संयोजनं। एवं पटिघसंयोजनादीनम्पि यथारहं अत्थो वत्तब्बो। सरसलक्खणवसेनाति एत्थ पन सत्तस्स वट्टतो अनिस्सज्‍जनसङ्खातस्स अत्तनो किच्‍चस्स चेव यथावुत्तबन्धनसङ्खातस्स लक्खणस्स च वसेनाति योजेतब्बं।

    Ubhayaṃ paṭiccāti cakkhuṃ upanissayapaccayavasena paccayabhūtaṃ, rūpe ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayavasena paccayabhūte ca paṭicca. Kāmañcāyaṃ suttantasaṃvaṇṇanā , nippariyāyakathā nāma abhidhammasannissitā evāti abhidhammanayeneva saṃyojanāni dassento ‘‘kāmarāga…pe… avijjāsaṃyojana’’nti āha. Tattha kāmesu rāgo, kāmo ca so rāgo cāti kāmarāgo, so eva bandhanaṭṭhena saṃyojanaṃ. Ayañhi yassa saṃvijjati, taṃ puggalaṃ vaṭṭasmiṃ saṃyojeti bandhati, iti dukkhena sattaṃ, bhavādike vā bhavantarādīhi, kammunā vā vipākaṃ saṃyojeti bandhatīti saṃyojanaṃ. Evaṃ paṭighasaṃyojanādīnampi yathārahaṃ attho vattabbo. Sarasalakkhaṇavasenāti ettha pana sattassa vaṭṭato anissajjanasaṅkhātassa attano kiccassa ceva yathāvuttabandhanasaṅkhātassa lakkhaṇassa ca vasenāti yojetabbaṃ.

    भवस्साद-दिट्ठिस्साद-निवत्तनत्थं कामस्सादग्गहणं। अस्सादयतोति अभिरमन्तस्स। अभिनन्दतोति सप्प्पीतिकतण्हावसेन नन्दन्तस्स। पदद्वयेनपि बलवतो कामरागस्स पच्‍चयभूता कामरागुप्पत्ति वुत्ता। एस नयो सेसेसुपि। एतं आरम्मणन्ति एतं एवंसुखुमं एवंदुब्बिभागं आरम्मणं। निच्‍चं धुवन्ति एतं निदस्सनमत्तं, ‘‘उच्छिज्‍जिस्सति विनस्सिस्सतीति गण्हतो’’ति एवमादीनम्पि सङ्गहो इच्छितब्बो। भवं पत्थेन्तस्साति ‘‘ईदिसे सम्पत्तिभवे यस्मा अम्हाकं इदं इट्ठारम्मणं सुलभं जातं, तस्मा आयतिम्पि सम्पत्तिभवो भवेय्या’’ति भवं निकामेन्तस्स। एवरूपं सक्‍का लद्धुन्ति योजना। उसूयतोति उसूयं इस्सं उप्पादयतो। अञ्‍ञस्स मच्छरायतोति अञ्‍ञेन असाधारणभावकरणेन मच्छरियं करोतो। सब्बेहेव यथावुत्तेहि नवहि संयोजनेहि।

    Bhavassāda-diṭṭhissāda-nivattanatthaṃ kāmassādaggahaṇaṃ. Assādayatoti abhiramantassa. Abhinandatoti sapppītikataṇhāvasena nandantassa. Padadvayenapi balavato kāmarāgassa paccayabhūtā kāmarāguppatti vuttā. Esa nayo sesesupi. Etaṃ ārammaṇanti etaṃ evaṃsukhumaṃ evaṃdubbibhāgaṃ ārammaṇaṃ. Niccaṃ dhuvanti etaṃ nidassanamattaṃ, ‘‘ucchijjissati vinassissatīti gaṇhato’’ti evamādīnampi saṅgaho icchitabbo. Bhavaṃ patthentassāti ‘‘īdise sampattibhave yasmā amhākaṃ idaṃ iṭṭhārammaṇaṃ sulabhaṃ jātaṃ, tasmā āyatimpi sampattibhavo bhaveyyā’’ti bhavaṃ nikāmentassa. Evarūpaṃ sakkā laddhunti yojanā. Usūyatoti usūyaṃ issaṃ uppādayato. Aññassa maccharāyatoti aññena asādhāraṇabhāvakaraṇena macchariyaṃ karoto. Sabbeheva yathāvuttehi navahi saṃyojanehi.

    तञ्‍च कारणन्ति सुभनिमित्तपटिघनिमित्तादिविभावं इट्ठानिट्ठादिरूपारम्मणञ्‍चेव तज्‍जायोनिसोमनसिकारञ्‍चाति तस्स तस्स संयोजनस्स कारणं। अविक्खम्भितअसमूहतभूमिलद्धुप्पन्‍नतं सन्धाय ‘‘अप्पहीनट्ठेन उप्पन्‍नस्सा’’ति वुत्तं। वत्तमानुप्पन्‍नता समुदाचारग्गहणेनेव गहिता। येन कारणेनाति येन विपस्सनासमथभावनासङ्खातेन कारणेन। तञ्हि तस्स तदङ्गवसेन चेव विक्खम्भनवसेन च पहानकारणं। इस्सामच्छरियानं अपायगमनीयताय पठममग्गवज्झता वुत्ता। यदि एवं ‘‘तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्‍नो होती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२४१) सुत्तपदं कथन्ति? तं सुत्तन्तपरियायेन वुत्तं। यथानुलोमसासनञ्हि सुत्तन्तदेसना, अयं पन अभिधम्मनयेन संवण्णनाति नायं दोसो। ओळारिकस्साति थूलस्स, यतो अभिण्हसमुप्पत्तिपरियुट्ठानतिब्बताव होति। अणुसहगतस्साति वुत्तप्पकारओळारिकाभावेन अणुभावं सुखुमभावं गतस्स। उद्धच्‍चसंयोजनस्सपेत्थ अनुप्पादो वुत्तोयेव यथावुत्तसंयोजनेहि अविनाभावतो। सोतादीनं सभावसरसलक्खणवसेन पजानना, तप्पच्‍चयानं संयोजनानं उप्पादादिपजानना च वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति दस्सेन्तो ‘‘एसेव नयो’’ति अतिदिसति।

    Tañca kāraṇanti subhanimittapaṭighanimittādivibhāvaṃ iṭṭhāniṭṭhādirūpārammaṇañceva tajjāyonisomanasikārañcāti tassa tassa saṃyojanassa kāraṇaṃ. Avikkhambhitaasamūhatabhūmiladdhuppannataṃ sandhāya ‘‘appahīnaṭṭhena uppannassā’’ti vuttaṃ. Vattamānuppannatā samudācāraggahaṇeneva gahitā. Yena kāraṇenāti yena vipassanāsamathabhāvanāsaṅkhātena kāraṇena. Tañhi tassa tadaṅgavasena ceva vikkhambhanavasena ca pahānakāraṇaṃ. Issāmacchariyānaṃ apāyagamanīyatāya paṭhamamaggavajjhatā vuttā. Yadi evaṃ ‘‘tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hotī’’ti (a. ni. 4.241) suttapadaṃ kathanti? Taṃ suttantapariyāyena vuttaṃ. Yathānulomasāsanañhi suttantadesanā, ayaṃ pana abhidhammanayena saṃvaṇṇanāti nāyaṃ doso. Oḷārikassāti thūlassa, yato abhiṇhasamuppattipariyuṭṭhānatibbatāva hoti. Aṇusahagatassāti vuttappakāraoḷārikābhāvena aṇubhāvaṃ sukhumabhāvaṃ gatassa. Uddhaccasaṃyojanassapettha anuppādo vuttoyeva yathāvuttasaṃyojanehi avinābhāvato. Sotādīnaṃ sabhāvasarasalakkhaṇavasena pajānanā, tappaccayānaṃ saṃyojanānaṃ uppādādipajānanā ca vuttanayeneva veditabbāti dassento ‘‘eseva nayo’’ti atidisati.

    अत्तनो वा धम्मेसूति अत्तनो अज्झत्तिकायतनधम्मेसु, अत्तनो उभयधम्मेसु वा। इमस्मिं पक्खे अज्झत्तिकायतनपरिग्गहणेनाति अज्झत्तिकायतनपरिग्गण्हनमुखेनाति अत्थो, एवञ्‍च अनवसेसतो सपरसन्तानेसु आयतनानं परिग्गहो सिद्धो होति। परस्स वा धम्मेसूति एत्थापि एसेव नयो। रूपायतनस्साति अड्ढेकादसपभेदरूपसभावस्स आयतनस्स। रूपक्खन्धे वुत्तनयेन नीहरितब्बाति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। सेसखन्धेसूति वेदनासञ्‍ञासङ्खारक्खन्धेसु। वुत्तनयेनाति इमिना अतिदेसेन रूपक्खन्धे आहारसमुदयाति, विञ्‍ञाणक्खन्धे नामरूपसमुदयाति, सेसक्खन्धेसु फस्ससमुदयाति इमं विसेसं विभावेति, इतरं पन सब्बत्थ समानन्ति। खन्धपब्बे विय आयतनपब्बेपि लोकुत्तरनिवत्तनं पाळियं गहितं नत्थीति आह ‘‘लोकुत्तरधम्मा न गहेतब्बा’’ति।

    Attano vā dhammesūti attano ajjhattikāyatanadhammesu, attano ubhayadhammesu vā. Imasmiṃ pakkhe ajjhattikāyatanapariggahaṇenāti ajjhattikāyatanapariggaṇhanamukhenāti attho, evañca anavasesato saparasantānesu āyatanānaṃ pariggaho siddho hoti. Parassa vā dhammesūti etthāpi eseva nayo. Rūpāyatanassāti aḍḍhekādasapabhedarūpasabhāvassa āyatanassa. Rūpakkhandhe vuttanayena nīharitabbāti ānetvā sambandhitabbaṃ. Sesakhandhesūti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhesu. Vuttanayenāti iminā atidesena rūpakkhandhe āhārasamudayāti, viññāṇakkhandhe nāmarūpasamudayāti, sesakkhandhesu phassasamudayāti imaṃ visesaṃ vibhāveti, itaraṃ pana sabbattha samānanti. Khandhapabbe viya āyatanapabbepi lokuttaranivattanaṃ pāḷiyaṃ gahitaṃ natthīti āha ‘‘lokuttaradhammā na gahetabbā’’ti.

    आयतनपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Āyatanapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    बोज्झङ्गपब्बवण्णना

    Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā

    ११८. बुज्झनकसत्तस्साति किलेसनिद्दाय पटिबुज्झनकसत्तस्स, अरियसच्‍चानं वा पटिविज्झनकसत्तस्स। अङ्गेसूति कारणेसु, अवयवेसु वा। उदयब्बयञाणुप्पादतो पट्ठाय सम्बोधिपटिपदायं ठितो नाम होतीति आह ‘‘आरद्धविपस्सकतो पट्ठाय योगावचरोति सम्बोधी’’ति।

    118.Bujjhanakasattassāti kilesaniddāya paṭibujjhanakasattassa, ariyasaccānaṃ vā paṭivijjhanakasattassa. Aṅgesūti kāraṇesu, avayavesu vā. Udayabbayañāṇuppādato paṭṭhāya sambodhipaṭipadāyaṃ ṭhito nāma hotīti āha ‘‘āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhī’’ti.

    ‘‘सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया’’ति पदस्स अत्थो ‘‘विचिकिच्छट्ठानीया’’ति एत्थ वुत्तनयेन वेदितब्बो। तन्ति योनिसोमनसिकारं। तत्थाति सतियं। निप्फादेतब्बे चेतं भुम्मं।

    ‘‘Satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā’’ti padassa attho ‘‘vicikicchaṭṭhānīyā’’ti ettha vuttanayena veditabbo. Tanti yonisomanasikāraṃ. Tatthāti satiyaṃ. Nipphādetabbe cetaṃ bhummaṃ.

    सति च सम्पजञ्‍ञञ्‍च सतिसम्पजञ्‍ञं (दी॰ नि॰ टी॰ २.३८५; सं॰ नि॰ टी॰ २.५.२३२; अ॰ नि॰ टी॰ १.१.४१८)। अथ वा सतिपधानं अभिक्‍कन्तादिसात्थकभावपरिग्गण्हनञाणं सतिसम्पजञ्‍ञं। तं सब्बत्थ सतोकारिभावावहत्ता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होति। यथा पच्‍चनीकधम्मानं पहानं अनुरूपधम्मसेवना च अनुप्पन्‍नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय होति, एवं सतिरहितपुग्गलविवज्झना, सतोकारीपुग्गलसेवना, तत्थ च युत्तपयुत्तता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होतीति इममत्थं दस्सेति ‘‘सतिसम्पजञ्‍ञ’’न्तिआदिना।

    Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ (dī. ni. ṭī. 2.385; saṃ. ni. ṭī. 2.5.232; a. ni. ṭī. 1.1.418). Atha vā satipadhānaṃ abhikkantādisātthakabhāvapariggaṇhanañāṇaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokāribhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya hoti. Yathā paccanīkadhammānaṃ pahānaṃ anurūpadhammasevanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavivajjhanā, satokārīpuggalasevanā, tattha ca yuttapayuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti ‘‘satisampajañña’’ntiādinā.

    धम्मानं, धम्मेसु वा विचयो धम्मविचयो, सो एव सम्बोज्झङ्गो, तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स। ‘‘कुसलाकुसला धम्मा’’तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारोति कुसलादीसु तंतंसभावरसलक्खणादिकस्स याथावतो अवबुज्झनवसेन उप्पन्‍नो ञाणसम्पयुत्तचित्तुप्पादो। सो हि अविपरीतमनसिकारताय ‘‘योनिसोमनसिकारो’’ति वुत्तो, तदाभोगताय आवज्‍जनापि तग्गतिकाव, तस्स अभिण्हपवत्तनं बहुलीकारो। भिय्योभावायाति पुनप्पुनभावाय। वेपुल्‍लायाति विपुलभावाय। पारिपूरियाति परिब्रूहनाय।

    Dhammānaṃ, dhammesu vā vicayo dhammavicayo, so eva sambojjhaṅgo, tassa dhammavicayasambojjhaṅgassa. ‘‘Kusalākusalā dhammā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Tattha yonisomanasikārabahulīkāroti kusalādīsu taṃtaṃsabhāvarasalakkhaṇādikassa yāthāvato avabujjhanavasena uppanno ñāṇasampayuttacittuppādo. So hi aviparītamanasikāratāya ‘‘yonisomanasikāro’’ti vutto, tadābhogatāya āvajjanāpi taggatikāva, tassa abhiṇhapavattanaṃ bahulīkāro. Bhiyyobhāvāyāti punappunabhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Pāripūriyāti paribrūhanāya.

    परिपुच्छकताति परियोगाहेत्वा पुच्छकभावो। आचरिये पयिरुपासित्वा पञ्‍चपि निकाये सह अट्ठकथाय परियोगाहेत्वा यं यं तत्थ गण्ठिट्ठानभूतं, तं तं ‘‘इदं भन्ते कथं, इमस्स को अत्थो’’ति खन्धायतनादिअत्थं पुच्छन्तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो उप्पज्‍जति। तेनाह ‘‘खन्धधातु…पे॰… बहुलता’’ति।

    Paripucchakatāti pariyogāhetvā pucchakabhāvo. Ācariye payirupāsitvā pañcapi nikāye saha aṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānabhūtaṃ, taṃ taṃ ‘‘idaṃ bhante kathaṃ, imassa ko attho’’ti khandhāyatanādiatthaṃ pucchantassa dhammavicayasambojjhaṅgo uppajjati. Tenāha ‘‘khandhadhātu…pe… bahulatā’’ti.

    वत्थुविसदकिरियाति एत्थ चित्तचेतसिकानं पवत्तिट्ठानभावतो सरीरं, तप्पटिबद्धानि चीवरादीनि च इध ‘‘वत्थूनी’’ति अधिप्पेतानि। तानि यथा चित्तस्स सुखावहानि होन्ति, तथा करणं तेसं विसदभावकरणं। तेन वुत्तं ‘‘अज्झत्तिकबाहिरान’’न्तिआदि। उस्सन्‍नदोसन्ति वातादिउस्सन्‍नदोसं। सेदमलमक्खितन्ति सेदेन चेव जल्‍लिकासङ्खातेन सरीरमलेन च मक्खितं। च-सद्देन अञ्‍ञम्पि सरीरस्स पीळावहं सङ्गण्हाति। सेनासनं वाति वा-सद्देन पत्तादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। अविसदे सति, विसयभूते वा। कथं भावनमनुयुत्तस्स तानि विसयो? अन्तरन्तरा पवत्तनकचित्तुप्पादवसेनेवं वुत्तं। ते हि चित्तुप्पादा चित्तेकग्गताय अपरिसुद्धभावाय संवत्तन्ति। चित्तचेतसिकेसु निस्सयादिपच्‍चयभूतेसु। ञाणम्पीति पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन न केवलं तं वत्थुयेव, अथ खो तस्मिं अपरिसुद्धे ञाणम्पि अपरिसुद्धं होतीति निस्सयापरिसुद्धिया तंनिस्सितापरिसुद्धि विय विसयस्स अपरिसुद्धताय विसयीनं अपरिसुद्धिं दस्सेति।

    Vatthuvisadakiriyāti ettha cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ, tappaṭibaddhāni cīvarādīni ca idha ‘‘vatthūnī’’ti adhippetāni. Tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātādiussannadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa pīḷāvahaṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti vā-saddena pattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni visayo? Antarantarā pavattanakacittuppādavasenevaṃ vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesu nissayādipaccayabhūtesu. Ñāṇampīti pi-saddo sampiṇḍanattho. Tena na kevalaṃ taṃ vatthuyeva, atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotīti nissayāparisuddhiyā taṃnissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayīnaṃ aparisuddhiṃ dasseti.

    समभावकरणन्ति किच्‍चतो अनूनाधिकभावकरणं। यथापच्‍चयं सद्धेय्यवत्थुस्मिं अधिमोक्खकिच्‍चस्स पटुतरभावेन पञ्‍ञाय अविसदताय वीरियादीनञ्‍च सिथिलतादिना सद्धिन्द्रियं बलवं होति। तेनाह ‘‘इतरानि मन्दानी’’ति। ततोति तस्मा सद्धिन्द्रियस्स बलवभावतो इतरेसञ्‍च मन्दत्ता। कोसज्‍जपक्खे पतितुं अदत्वा सम्पयुत्तधम्मानं पग्गण्हनं अनुबलप्पदानं पग्गहो, पग्गहोव किच्‍चं पग्गहकिच्‍चं। ‘‘कातुं न सक्‍कोती’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। आरम्मणं उपगन्त्वा ठानं, अनिस्सज्‍जनं वा उपट्ठानं। विक्खेपपटिपक्खो, येन वा सम्पयुत्ता अविक्खित्ता होन्ति, सो अविक्खेपो। रूपगतं विय चक्खुना येन याथावतो विसयसभावं पस्सति, तं दस्सनकिच्‍चं कातुं न सक्‍कोति बलवता सद्धिन्द्रियेन अभिभूतत्ता। सहजातधम्मेसु इन्दट्ठं कारेन्तानं सहपवत्तमानानं धम्मानं एकरसतावसेनेव अत्थसिद्धि, न अञ्‍ञथा।

    Samabhāvakaraṇanti kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Yathāpaccayaṃ saddheyyavatthusmiṃ adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca sithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattā. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho, paggahova kiccaṃ paggahakiccaṃ. ‘‘Kātuṃ na sakkotī’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Vikkhepapaṭipakkho, yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena abhibhūtattā. Sahajātadhammesu indaṭṭhaṃ kārentānaṃ sahapavattamānānaṃ dhammānaṃ ekarasatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā.

    तस्माति वुत्तमेवत्थं कारणभावेन पच्‍चामसति। तन्ति सद्धिन्द्रियं। धम्मसभावपच्‍चवेक्खणेनाति यस्स सद्धेय्यवत्थुनो उळारतादिगुणे अधिमुच्‍चनस्स सातिसयप्पवत्तिया सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तस्स पच्‍चयपच्‍चयुप्पन्‍नतादिविभागतो याथावतो वीमंसनेन। एवञ्हि एवंधम्मतानयेन सभावसरसतो परिग्गय्हमाने सविप्फारो अधिमोक्खो न होति ‘‘अयं इमेसं धम्मानं सभावो’’ति परिजाननवसेन पञ्‍ञाब्यापारस्स सातिसयत्ता। धुरियधम्मेसु हि यथा सद्धाय बलवभावे पञ्‍ञाय मन्दभावो होति, एवं पञ्‍ञाय बलवभावे सद्धाय मन्दभावो होति। तेन वुत्तं ‘‘तं धम्मसभावपच्‍चवेक्खणेन…पे॰… हापेतब्ब’’न्ति। तथा अमनसिकारेनाति येनाकारेन भावनमनुयुञ्‍जन्तस्स सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तेनाकारेन भावनाय अननुयुञ्‍जनतोति वुत्तं होति। इध दुविधेन सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो अत्तनो वा पच्‍चयविसेसवसेन किच्‍चुत्तरियतो वीरियादीनं वा मन्दकिच्‍चताय। तत्थ पठमविकप्पे हापनविधि दस्सितो, दुतियविकप्पे पन यथा मनसिकरोतो वीरियादीनं मन्दकिच्‍चताय सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तथा अमनसिकारेन, वीरियादीनं पटुकिच्‍चभावावहेन मनसिकारेन सद्धिन्द्रियं तेहि समरसं करोन्तेन हापेतब्बं। इमिना नयेन सेसिन्द्रियेसुपि हापनविधि वेदितब्बो।

    Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ. Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyavatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena sabhāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti parijānanavasena paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena…pe… hāpetabba’’nti. Tathāamanasikārenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanāya ananuyuñjanatoti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesavasena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena, vīriyādīnaṃ paṭukiccabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samarasaṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.

    वक्‍कलित्थेरवत्थूति सो हि आयस्मा सद्धाधिमुत्ताय कताधिकारो सत्थु रूपकायदस्सनपसुतो एव हुत्वा विहरन्तो सत्थारा ‘‘किं ते, वक्‍कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्‍कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.८७) ओवदित्वा कम्मट्ठाने नियोजितोपि तं अननुयुञ्‍जन्तो पणामितो अत्तानं विनिपातेतुं पपातट्ठानं अभिरुहि। अथ नं सत्था यथानिसिन्‍नोव ओभासगिस्सज्‍जनेन अत्थानं दस्सेत्वा –

    Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimuttāya katādhikāro satthu rūpakāyadassanapasuto eva hutvā viharanto satthārā ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) ovaditvā kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsagissajjanena atthānaṃ dassetvā –

    ‘‘पामोज्‍जबहुलो भिक्खु, पसन्‍नो बुद्धसासने।

    ‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;

    अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३८१)।

    Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381);

    गाथं वत्वा ‘‘एहिवक्‍कली’’ति आह। सो तेन अमतेनेव अभिसित्तो हट्ठतुट्ठो हुत्वा विपस्सनं पट्ठपेसि, सद्धाय पन बलवभावतो विपस्सनावीथिं न ओतरति। तं ञत्वा भगवा तस्स इन्द्रियसमत्तपटिपादनाय कम्मट्ठानं सोधेत्वा अदासि। सो सत्थारा दिन्‍ननयेन विपस्सनं उस्सुक्‍कापेत्वा मग्गपटिपाटिया अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं ‘‘वक्‍कलित्थेरवत्थु चेत्थ निदस्सन’’न्ति।

    Gāthaṃ vatvā ‘‘ehivakkalī’’ti āha. So tena amateneva abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya pana balavabhāvato vipassanāvīthiṃ na otarati. Taṃ ñatvā bhagavā tassa indriyasamattapaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanayena vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti.

    इतरकिच्‍चभेदन्ति उपट्ठानादिकिच्‍चविसेसं। पस्सद्धादीति आदि-सद्देन समाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानं सङ्गहो। हापेतब्बन्ति यथा सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो धम्मसभावपच्‍चवेक्खणेन हायति, एवं वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्तता पस्सद्धिआदिभावनाय हायति समाधिपक्खियत्ता तस्सा। तथाहि सा समाधिन्द्रियस्स अधिमत्ततं कोसज्‍जपाततो रक्खन्ती वीरियादिभावना विय वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्ततं उद्धच्‍चपाततो रक्खन्ती एकंसतो हापेति। तेन वुत्तं ‘‘पस्सद्धादिभावनाय हापेतब्ब’’न्ति। सोणत्थेरस्स वत्थूति सुखुमालसोणत्थेरस्स वत्थु। सो हि आयस्मा, सत्थु, सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा सीतवने विहरन्तो ‘‘मम सरीरं सुखुमालं, न च सक्‍का सुखेनेव सुखं अधिगन्तुं, कायं किलमेत्वापि समणधम्मो कातब्बो’’ति ठानचङ्कममेव अधिट्ठाय पधानमनुयुञ्‍जन्तो पादतलेसु फोटेसु उट्ठितेसुपि वेदनं अज्झुपेक्खित्वा दळ्हवीरियं करोन्तो अच्‍चारद्धवीरियताय विसेसं निब्बत्तेतुं नासक्खि। सत्था तत्थ गन्त्वा वीणूपमोवादेन ओवदित्वा वीरियसमतायोजनविधिं दस्सेन्तो कम्मट्ठानं सोधेत्वा गिज्झकूटं गतो। थेरोपि सत्थारा दिन्‍ननयेन वीरियसमतं योजेत्वा भावेन्तो विपस्सनं उस्सुक्‍कापेत्वा अरहत्ते पतिट्ठासि। तेन वुत्तं ‘‘सोणत्थेरस्स वत्थु दस्सेतब्ब’’न्ति। सेसेसुपीति सतिसमाधिपञ्‍ञिन्द्रियेसुपि।

    Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiādibhāvanāya hāyati samādhipakkhiyattā tassā. Tathāhi sā samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti. Soṇattherassa vatthūti sukhumālasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmā, satthu, santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kāyaṃ kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ sodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yojetvā bhāvento vipassanaṃ ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.

    समतन्ति सद्धापञ्‍ञानं अञ्‍ञमञ्‍ञं अनूनानधिकभावं, तथा समाधिवीरियानं। यथा हि सद्धापञ्‍ञानं विसुं विसुं धुरियधम्मभूतानं किच्‍चतो अञ्‍ञमञ्‍ञानातिवत्तनं विसेसतो इच्छितब्बं, यतो नेसं समधुरताय अप्पना सम्पज्‍जति, एवं समाधिवीरियानं कोसज्‍जुद्धच्‍चपक्खिकानं समरसताय सति अञ्‍ञमञ्‍ञूपत्थम्भनतो सम्पयुत्तधम्मानं अन्तद्वयपाताभावेन सम्मदेव अप्पना इज्झतीति। बलवसद्धोतिआदि वुत्तस्सेवत्थस्स ब्यतिरेकमुखेन समत्थनं। तस्सत्थो – यो बलवतिया सद्धाय समन्‍नागतो अविसदञाणो, सो मुधापसन्‍नो होति, न अवेच्‍चप्पसन्‍नो। तथा हि सो अवत्थुस्मिं पसीदति सेय्यथापि तित्थियसावका। केराटिकपक्खन्ति साठेय्यपक्खं भजति। सद्धाहीनाय पञ्‍ञाय अतिधावन्तो ‘‘देय्यवत्थुपरिच्‍चागेन विना चित्तुप्पादमत्तेनपि दानमयं पुञ्‍ञं होती’’तिआदीनि परिकप्पेति हेतुपतिरूपकेहि वञ्‍चितो, एवंभूतो च सुक्खतक्‍कविलुत्तचित्तो पण्डितानं वचनं नादियति, सञ्‍ञत्तिं न गच्छति। तेनाह ‘‘भेसज्‍जसमुट्ठितो विय रोगो अतेकिच्छो होती’’ति। यथा चेत्थ सद्धापञ्‍ञानं अञ्‍ञमञ्‍ञं समभावो अत्थावहो, अनत्थावहो विसमभावो, एवं समाधिवीरियानं अञ्‍ञमञ्‍ञं अविक्खेपावहो समभावो, इतरो विक्खेपावहो चाति। कोसज्‍जं अधिभवति, तेन अप्पनं न पापुणातीति अधिप्पायो । उद्धच्‍चं अधिभवतीति एत्थापि एसेव नयो। तदुभयन्ति सद्धापञ्‍ञाद्वयं समाधिवीरियद्वयञ्‍च। समं कातब्बन्ति समरसं कातब्बं।

    Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnānadhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānaṃ. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññānātivattanaṃ visesato icchitabbaṃ, yato nesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samarasatāya sati aññamaññūpatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhatīti. Balavasaddhotiādi vuttassevatthassa byatirekamukhena samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhāpasanno hoti,na aveccappasanno. Tathā hi so avatthusmiṃ pasīdati seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetupatirūpakehi vañcito, evaṃbhūto ca sukkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, anatthāvaho visamabhāvo, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ avikkhepāvaho samabhāvo, itaro vikkhepāvaho cāti. Kosajjaṃ adhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo . Uddhaccaṃ adhibhavatīti etthāpi eseva nayo. Tadubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kātabbanti samarasaṃ kātabbaṃ.

    समाधिकम्मिकस्साति समथकम्मट्ठानिकस्स। एवन्ति एवं सन्ते, सद्धाय थोकं बलवभावे सतीति अत्थो। सद्दहन्तोति ‘‘पथवीति मनसिकारमत्तेन कथं झानुप्पत्ती’’ति अचिन्तेत्वा ‘‘अद्धा सम्मासम्बुद्धेन वुत्तविधि इज्झिस्सती’’ति सद्दहन्तो सद्धं जनेन्तो। ओकप्पेन्तोति आरम्मणं अनुपविसित्वा विय अधिमुच्‍चनवसेन अवकप्पेन्तो पक्खन्दन्तो। एकग्गता बलवती वट्टति समाधिप्पधानत्ता झानस्स। उभिन्‍नन्ति समाधिपञ्‍ञानं। समाधिकम्मिकस्स समाधिनो अधिमत्तताय पञ्‍ञाय अधिमत्ततापि इच्छितब्बाति आह ‘‘समतायपी’’ति, समभावेनपीति अत्थो। अप्पनाति लोकियअप्पना। तथा हि ‘‘होतियेवा’’ति सासङ्कं वदति। लोकुत्तरप्पना पन तेसं समभावेनेव इच्छिता। यथाह ‘‘समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति (अ॰ नि॰ ४.१७; पटि॰ म॰ २.५)। यदि विसेसतो सद्धापञ्‍ञानं समाधिवीरियानञ्‍च समता इच्छिता, कथं सतीति आह ‘‘सति पन सब्बत्थ बलवती वट्टती’’ति। सब्बत्थाति लीनुद्धच्‍चपक्खिकेसु पञ्‍चसु इन्द्रियेसु। उद्धच्‍चपक्खिकेकदेसे गण्हन्तो ‘‘सद्धावीरियपञ्‍ञान’’न्ति आह। अञ्‍ञथा पीति च गहेतब्बा सिया। तथा हि ‘‘कोसज्‍जपक्खिकेन समाधिना’’इच्‍चेव वुत्तं, न ‘‘पस्सद्धिसमाधिउपेक्खाही’’ति। साति सति। सब्बेसु राजकम्मेसु नियुत्तो सब्बकम्मिको। तेनाति तेना सब्बत्थ इच्छितब्बत्थेन कारणेन। आह अट्ठकथायं। सब्बत्थ नियुत्ता सब्बत्थिका, सब्बेन वा लीनुद्धच्‍चपक्खियेन बोज्झङ्गेन अत्थेतब्बा सब्बत्थिया, सब्बत्थियाव सब्बत्थिका। चित्तन्ति कुसलचित्तं। तस्स हि सति पटिसरणं परायणं अप्पत्तस्स पत्तिया अनधिगतस्स अधिगमाय। तेनाह ‘‘आरक्खपच्‍चुपट्ठाना’’तिआदि।

    Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavīti manasikāramattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sammāsambuddhena vuttavidhi ijjhissatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhippadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatāya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenapīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.17; paṭi. ma. 2.5). Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samatā icchitā, kathaṃ satīti āha ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhikekadese gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathā pīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi ‘‘kosajjapakkhikena samādhinā’’icceva vuttaṃ, na ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. Sāti sati. Sabbesu rājakammesu niyutto sabbakammiko. Tenāti tenā sabbattha icchitabbatthena kāraṇena. Āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā, sabbena vā līnuddhaccapakkhiyena bojjhaṅgena atthetabbā sabbatthiyā, sabbatthiyāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi sati paṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.

    खन्धादिभेदे अनोगाळ्हपञ्‍ञानन्ति परियत्तिबाहुसच्‍चवसेनपि खन्धायतनादीसु अप्पतिट्ठितबुद्धीनं। बहुस्सुतसेवना हि सुतमयञाणावहा। तरुणविपस्सनासमङ्गीपि भावनामयञाणे ठितत्ता एकंसतो पञ्‍ञवा एव नाम होतीति आह ‘‘समपञ्‍ञास…पे॰… पुग्गलसेवना’’ति। ञेय्यधम्मस्स गम्भीरभाववसेन तप्परिच्छेदकञाणस्स गम्भीरभावग्गहणन्ति आह ‘‘गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय गम्भीरपञ्‍ञाया’’ति। तञ्हि ञेय्यं तादिसाय पञ्‍ञाय चरितब्बतो गम्भीरञाणचरियं, तस्सा वा पञ्‍ञाय तत्थ पभेदतो पवत्ति गम्भीरञाणचरिया, तस्सा पच्‍चवेक्खणाति आह ‘‘गम्भीरपञ्‍ञाय पभेदपच्‍चवेक्खणा’’ति। यथा सतिवेपुल्‍लप्पत्तो नाम अरहा एव, एवं सो एव पञ्‍ञावेपुल्‍लप्पत्तोपीति आह ‘‘अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होती’’ति। वीरियादीसुपि एसेव नयो।

    Khandhādibhede anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvaggahaṇanti āha ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ, tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti. Yathā sativepullappatto nāma arahā eva, evaṃ so eva paññāvepullappattopīti āha ‘‘arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotī’’ti. Vīriyādīsupi eseva nayo.

    ‘‘तत्तं अयोखिलं हत्थे गमेन्ती’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२५०, २६७; अ॰ नि॰ ३.३६) पञ्‍चविधबन्धनकम्मकारणं निरये निब्बत्तसत्तस्स येभुय्येन सब्बपठमं करोन्तीति देवदूतसुत्तादीसु तस्सा आदितो वुत्तत्ता च आह ‘‘पञ्‍चविधबन्धनकम्मकारणतो पट्ठाया’’ति। सकटवाहनादिकालेति आदि-सद्देन तदञ्‍ञं मनुस्सेहि तिरच्छानेहि च विबाधियमानकालं सङ्गण्हाति। एकं बुद्धन्तरन्ति इदं अपरापरं पेतेसुयेव उप्पज्‍जनकसत्तवसेन वुत्तं, एकच्‍चानं वा पेतानं एकच्‍चतिरच्छानानं विय तथा दीघायुकभावतो। तथा हि काळो नागराजा चतुन्‍नं बुद्धानं अधिगतरूपदस्सनो।

    ‘‘Tattaṃ ayokhilaṃ hatthe gamentī’’tiādinā (ma. ni. 3.250, 267; a. ni. 3.36) pañcavidhabandhanakammakāraṇaṃ niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu tassā ādito vuttattā ca āha ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavāhanādikāleti ādi-saddena tadaññaṃ manussehi tiracchānehi ca vibādhiyamānakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparaṃ petesuyeva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ ekaccatiracchānānaṃ viya tathā dīghāyukabhāvato. Tathā hi kāḷo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ adhigatarūpadassano.

    एवं आनिसंसदस्साविनोति वीरियायत्तो एव सब्बो लोकुत्तरो लोकियो च विसेसाधिगमोति एवं वीरिये आनिसंसदस्सनसीलस्स। गमनवीथिन्ति सपुब्बभागं निब्बानगामिनिं अरियमग्गपटिपदं। सा हि भिक्खुनो वट्टनिस्सरणाय गन्तब्बा पटिपज्‍जितब्बा पटिपदाति कत्वा गमनवीथि नाम। कायदळ्हीबहुलोति यथा तथा कायस्स दळ्हीकम्मपसुतो। पिण्डन्ति रट्ठपिण्डं। पच्‍चयदायकानं अत्तनि कारस्स अत्तनो सम्मापटिपत्तिया महप्फलभावस्स करणेन पिण्डस्स भिक्खाय पटिपूजना पिण्डापचायनं।

    Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti vīriyāyatto eva sabbo lokuttaro lokiyo ca visesādhigamoti evaṃ vīriye ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminiṃ ariyamaggapaṭipadaṃ. Sā hi bhikkhuno vaṭṭanissaraṇāya gantabbā paṭipajjitabbā paṭipadāti katvā gamanavīthi nāma. Kāyadaḷhībahuloti yathā tathā kāyassa daḷhīkammapasuto. Piṇḍanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍassa bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍāpacāyanaṃ.

    नीहरन्तोति पत्तत्थविकतो नीहरन्तो। तं सद्दं सुत्वाति तं उपासिकाय वचनं पण्णसालद्वारे ठितोव पञ्‍चाभिञ्‍ञताय दिब्बसोतेन सुत्वा। मनुस्ससम्पत्ति दिब्बसम्पत्ति अन्ते निब्बानसम्पत्तीति तिस्सो सम्पत्तियो । दातुं सक्खिस्ससीति ‘‘तयि कतेन दानमयेन वेय्यावच्‍चमयेन च पुञ्‍ञकम्मेन खेत्तविसेसभावूपगमनेन अपरापरं देवमनुस्ससम्पत्तियो अन्ते निब्बानसम्पत्तिञ्‍च दातुं सक्खिस्ससी’’ति थेरो अत्तानं पुच्छति। सितं करोन्तोवाति ‘‘अकिच्छेनेव मया वट्टदुक्खं समतिक्‍कन्त’’न्ति पच्‍चवेक्खणावसाने सञ्‍जातपामोज्‍जवसेन सितं करोन्तो एव।

    Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasāladvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvā. Manussasampatti dibbasampatti ante nibbānasampattīti tisso sampattiyo. Dātuṃ sakkhissasīti ‘‘tayi katena dānamayena veyyāvaccamayena ca puññakammena khettavisesabhāvūpagamanena aparāparaṃ devamanussasampattiyo ante nibbānasampattiñca dātuṃ sakkhissasī’’ti thero attānaṃ pucchati. Sitaṃ karontovāti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto eva.

    विप्पटिपन्‍नन्ति जातिधम्मकुलधम्मादिलङ्घनेन असम्मापटिपन्‍नं। एवं यथा असम्मापटिपन्‍नो पुत्तो ताय एव असम्मापटिपत्तिया कुलसन्तानतो बाहिरो हुत्वा पितु सन्तिका दायज्‍जस्स न भागी, एवं कुसीतोपि तेनेव कुसीतभावेन असम्मापटिपन्‍नो सत्थु सन्तिका लद्धब्बअरियधनदायज्‍जस्स न भागी। आरद्धवीरियोव लभति सम्मापटिपज्‍जनतो। उप्पज्‍जति वीरियसम्बोज्झङ्गोति योजना। एवं सब्बत्थ।

    Vippaṭipannanti jātidhammakuladhammādilaṅghanena asammāpaṭipannaṃ. Evaṃ yathā asammāpaṭipanno putto tāya eva asammāpaṭipattiyā kulasantānato bāhiro hutvā pitu santikā dāyajjassa na bhāgī, evaṃ kusītopi teneva kusītabhāvena asammāpaṭipanno satthu santikā laddhabbaariyadhanadāyajjassa na bhāgī. Āraddhavīriyova labhati sammāpaṭipajjanato. Uppajjati vīriyasambojjhaṅgoti yojanā. Evaṃ sabbattha.

    महाति सीलादीहि गुणेहि महन्तो विपुलो अनञ्‍ञसाधारणो। तं पनस्स गुणमहत्तं दससहस्सिलोकधातुकम्पनेन लोके पाकटन्ति दस्सेन्तो ‘‘सत्थुनो ही’’तिआदिमाह।

    Mahāti sīlādīhi guṇehi mahanto vipulo anaññasādhāraṇo. Taṃ panassa guṇamahattaṃ dasasahassilokadhātukampanena loke pākaṭanti dassento ‘‘satthuno hī’’tiādimāha.

    यस्मा सत्थुसासने पब्बजितस्स पब्बज्‍जुपगमेन सक्यपुत्तियभावो सम्पजायति, तस्मा बुद्धपुत्तभावं दस्सेन्तो ‘‘असम्भिन्‍नाया’’तिआदिमाह।

    Yasmā satthusāsane pabbajitassa pabbajjupagamena sakyaputtiyabhāvo sampajāyati, tasmā buddhaputtabhāvaṃ dassento ‘‘asambhinnāyā’’tiādimāha.

    अलसानं भावनाय नाममत्तम्पि अजानन्तानं कायदळ्हीबहुलानं यावदत्थं भुञ्‍जित्वा सेय्यसुखादिअनुयुञ्‍जनकानं तिरच्छानकथिकानं पुग्गलानं दूरतो वज्‍जना कुसीतपुग्गलपरिवज्‍जना। ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाया’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.४२३; ३.७५; सं॰ नि॰ ४.१२०; अ॰ नि॰ ३.१६; विभ॰ ५१९; महानि॰ १६१) भावनारम्भवसेन आरद्धवीरियानं दळ्हपरक्‍कमानं कालेन कालं उपसङ्कमना आरद्धवीरियपुग्गलसेवना। तेनाह – ‘‘कुच्छिं पूरेत्वा’’तिआदि। विसुद्धिमग्गे पन जातिमहत्तपच्‍चवेक्खणा सब्रह्मचारिमहत्तपच्‍चवेक्खणाति इदं द्वयं न गहितं, थिनमिद्धविनोदनता सम्मप्पधानपच्‍चवेक्खणताति इदं द्वयं गहितं। तत्थ आनिसंसदस्साविताय एव सम्मप्पधानपच्‍चवेक्खणा गहिता होति लोकियलोकुत्तरविसेसाधिगमस्स वीरियायत्ततादस्सनभावतो। थिनमिद्धविनोदनं तदधिमुत्तताय एव गहितं, वीरियुप्पादने युत्तप्पयुत्तस्स थिनमिद्धविनोदनं अत्थसिद्धमेव। तत्थ थिनमिद्धविनोदन-कुसीतपुग्गलपरिवज्‍जन-आरद्धवीरियपुग्गलसेवन-तदधिमुत्तता पटिपक्खविधमनपच्‍चयूपसंहारवसेन, अपायपच्‍चवेक्खणादयो समुत्तेजनवसेन वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादका दट्ठब्बा।

    Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyadaḷhībahulānaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyuñjanakānaṃ tiracchānakathikānaṃ puggalānaṃ dūrato vajjanā kusītapuggalaparivajjanā. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāyā’’tiādinā (ma. ni. 1.423; 3.75; saṃ. ni. 4.120; a. ni. 3.16; vibha. 519; mahāni. 161) bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanā. Tenāha – ‘‘kucchiṃ pūretvā’’tiādi. Visuddhimagge pana jātimahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, thinamiddhavinodanatā sammappadhānapaccavekkhaṇatāti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā hoti lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato. Thinamiddhavinodanaṃ tadadhimuttatāya eva gahitaṃ, vīriyuppādane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthasiddhameva. Tattha thinamiddhavinodana-kusītapuggalaparivajjana-āraddhavīriyapuggalasevana-tadadhimuttatā paṭipakkhavidhamanapaccayūpasaṃhāravasena, apāyapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakā daṭṭhabbā.

    पुरिमुप्पन्‍ना पीति परतो उप्पज्‍जनकपीतिया कारणभावतो ‘‘पीतियेव पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा’’ति वुत्ता, तस्सा पन बहुसो पवत्तिया पुथुत्तं उपादाय बहुवचननिद्देसो, यथा सा उप्पज्‍जति, एवं पटिपत्ति, तस्सा उप्पादकमनसिकारो।

    Purimuppannā pīti parato uppajjanakapītiyā kāraṇabhāvato ‘‘pītiyeva pītisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā’’ti vuttā, tassā pana bahuso pavattiyā puthuttaṃ upādāya bahuvacananiddeso, yathā sā uppajjati, evaṃ paṭipatti, tassā uppādakamanasikāro.

    बुद्धानुस्सतिया उपचारसमाधिनिट्ठत्ता वुत्तं ‘‘याव उपचारा’’ति। सकलसरीरं फरमानोति पीतिसमुट्ठानेहि पणीतरूपेहि सकलसरीरं फरमानो। धम्मगुणे अनुस्सरन्तस्सपि याव उपचारा सकलसरीरं फरमानो पीतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्‍जतीति। एवं सेसअनुस्सतीसु पसादनीयसुत्तन्तपच्‍चवेक्खणायञ्‍च योजेतब्बं तस्सापि विमुत्तायतनभावेन तग्गतिकत्ता। समापत्तिया…पे॰… समुदाचरन्तीति इदञ्‍च उपसमानुस्सतिदस्सनं। सङ्खारानञ्हि सप्पदेसवूपसमेपि निप्पदेसवूपसमे विय तथा पञ्‍ञाय पवत्तितो भावनामनसिकारो किलेसविक्खम्भनसमत्थो हुत्वा उपचारसमाधिं आवहन्तो तथारूपपीतिसोमनस्ससमन्‍नागतो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होतीति। पसादनीयेसु ठानेसु पसादसिनेहाभावेन थुससमहदयता लूखता, सा तत्थ आदरगारवाकरणेन विञ्‍ञायतीति आह ‘‘असक्‍कच्‍चकिरियाय संसूचितलूखभावे’’ति।

    Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno. Dhammaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti. Evaṃ sesaanussatīsu pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāyañca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Samāpattiyā…pe… samudācarantīti idañca upasamānussatidassanaṃ. Saṅkhārānañhi sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tathā paññāya pavattito bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti. Pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena thusasamahadayatā lūkhatā, sā tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.

    कायचित्तदरथवूपसमलक्खणा पस्सद्धि एव पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, तस्स पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स।

    Kāyacittadarathavūpasamalakkhaṇā passaddhi eva passaddhisambojjhaṅgo, tassa passaddhisambojjhaṅgassa.

    पणीतभोजनसेवनताति पणीतसप्पायभोजनसेवनता। उतुइरियापथसुखग्गहणेन सप्पायउतुइरियापथग्गहणं दट्ठब्बं। तञ्हि तिविधं सप्पायं सेवियमानं कायस्स कल्‍लतापादनवसेन चित्तस्स कल्‍लतं आवहन्तं दुविधायपि पस्सद्धिया कारणं होति। अहेतुकं सत्तेसु लब्भमानं सुखं दुक्खन्ति अयमेको अन्तो, इस्सरादिविसमहेतुकन्ति पन अयं दुतियो, एते उभो अन्ते अनुपगम्म यथासकं कम्मुना होतीति अयं मज्झिमा पटिपत्ति। मज्झत्तो पयोगो यस्स होति मज्झत्तपयोगो, तस्स भावो मज्झत्तपयोगता। अयञ्हि पहाय सारद्धकायतं पस्सद्धकायताय कारणं होन्ती पस्सद्धिद्वयं आवहति, एतेनेव सारद्धकायपुग्गलपरिवज्‍जनपस्सद्धकायपुग्गलवसेनानं तदावहनता संवण्णिताति दट्ठब्बं।

    Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇena sappāyautuiriyāpathaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhaṃ sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kallatāpādanavasena cittassa kallataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Ahetukaṃ sattesu labbhamānaṃ sukhaṃ dukkhanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti pana ayaṃ dutiyo, ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa hoti majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi pahāya sāraddhakāyataṃ passaddhakāyatāya kāraṇaṃ hontī passaddhidvayaṃ āvahati, eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjanapassaddhakāyapuggalavasenānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.

    यथासमाहिताकारसल्‍लक्खणवसेन गय्हमानो पुरिमुप्पन्‍नो समथो एव समथनिमित्तं। नानारम्मणे परिब्भमनेन विविधं अग्गं एतस्साति ब्यग्गो, विक्खेपो। तथा हि सो अनवट्ठानरसो भन्ततापच्‍चुपट्ठानो च वुत्तो। एकग्गताभावतो ब्यग्गपटिपक्खोति अब्यग्गो, समाधि। सो एव निमित्तन्ति पुब्बे विय वत्तब्बं। तेनाह ‘‘अविक्खेपट्ठेन च अब्यग्गनिमित्त’’न्ति।

    Yathāsamāhitākārasallakkhaṇavasena gayhamāno purimuppanno samatho eva samathanimittaṃ. Nānārammaṇe paribbhamanena vividhaṃ aggaṃ etassāti byaggo, vikkhepo. Tathā hi so anavaṭṭhānaraso bhantatāpaccupaṭṭhāno ca vutto. Ekaggatābhāvato byaggapaṭipakkhoti abyaggo, samādhi. So eva nimittanti pubbe viya vattabbaṃ. Tenāha ‘‘avikkhepaṭṭhena ca abyagganimitta’’nti.

    वत्थुविसदकिरिया इन्द्रियसमत्तपटिपादना च पञ्‍ञावहा वुत्ता, समाधानावहापि ता होन्ति समाधानावहभावेनेव पञ्‍ञावहभावतोति वुत्तं ‘‘वत्थुविसद…पे॰… वेदितब्बा’’ति।

    Vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā ca paññāvahā vuttā, samādhānāvahāpi tā honti samādhānāvahabhāveneva paññāvahabhāvatoti vuttaṃ ‘‘vatthuvisada…pe… veditabbā’’ti.

    करणभावनाकोसल्‍लानं अविनाभावतो, रक्खणकोसल्‍लस्स च तम्मूलकत्ता ‘‘निमित्तकुसलता नाम कसिणनिमित्तस्स उग्गहणकुसलता’’इच्‍चेव वुत्तं। कसिणनिमित्तस्साति च निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं। असुभनिमित्तस्सादिकस्सपि हि यस्स कस्सचि झानुप्पत्तिनिमित्तस्स उग्गहणकोसल्‍लं निमित्तकुसलता एवाति।

    Karaṇabhāvanākosallānaṃ avinābhāvato, rakkhaṇakosallassa ca tammūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahaṇakusalatā’’icceva vuttaṃ. Kasiṇanimittassāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Asubhanimittassādikassapi hi yassa kassaci jhānuppattinimittassa uggahaṇakosallaṃ nimittakusalatā evāti.

    अतिसिथिलवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्‍ञापयोगमन्दतं पमोदवेकल्‍लञ्‍च सङ्गण्हाति। तस्स पग्गहणन्ति तस्स लीनस्स चित्तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन लयापत्तितो समुद्धरणं। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ pamodavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggahaṇanti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuddharaṇaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘यस्मिञ्‍च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय । तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुसमुट्ठापयं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्‍जालेतुकामो अस्स, सो तत्थ सुक्खानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च गोमयानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्‍च ददेय्य, न च पंसुकेन ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्‍जालेतुन्ति? एवं सन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya . Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa, so tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni ca gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti? Evaṃ sante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    एत्थ च यथासकं आहारवसेन धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बं, सा अनन्तरं विभाविता एव।

    Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbaṃ, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.

    अच्‍चारद्धवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्‍ञापयोगबलवतं पमोदुप्पिलावनञ्‍च सङ्गण्हाति। तस्स निग्गहणन्ति तस्स उद्धतचित्तस्स समाधिसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन उद्धतापत्तितो निसेधनं। वुत्तम्पि चेतं भगवता –

    Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāvanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggahaṇanti tassa uddhatacittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –

    ‘‘यस्मिञ्‍च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय। तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुवूपसमयं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुकामो अस्स, सो तत्थ अल्‍लानि चेव तिणानि…पे॰… पंसुकेन च ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुन्ति? एवं भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni…pe… paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti? Evaṃ bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    एत्थापि यथासकं आहारवसेन पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बा। तत्थ पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावना वुत्ता एव, समाधिसम्बोज्झङ्गस्स वुच्‍चमाना, इतरस्स अनन्तरं वक्खति।

    Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati.

    पञ्‍ञापयोगमन्दतायाति पञ्‍ञाब्यापारस्स अप्पभावेन। यथा हि दानं अलोभप्पधानं, सीलं अदोसप्पधानं, एवं भावना अमोहप्पधाना। तत्थ यदा पञ्‍ञा न बलवती होति, तदा भावना पुब्बेनापरं विसेसावहा न होति, अनभिसङ्खतो विय आहारो पुरिसस्स योगिनो चित्तस्स अभिरुचिं न जनेति, तेन तं निरस्सादं होति, तथा भावनाय सम्मदेव अवीथिपटिपत्तिया उपसमसुखं न विन्दति, तेनापि चित्तं निरस्सादं होति। तेन वुत्तं ‘‘पञ्‍ञापयोग…पे॰… निरस्सादं होती’’ति। तस्स संवेगुप्पादनं पसादुप्पादनञ्‍च तिकिच्छनन्ति तं दस्सेन्तो ‘‘अट्ठ संवेगवत्थूनी’’तिआदिमाह। तत्थ जातिजराब्याधिमरणानि यथारहं सुगतियं दुग्गतियञ्‍च होन्तीति तदञ्‍ञमेव पञ्‍चविधबन्धनादि-खुप्पिपासादि-अञ्‍ञमञ्‍ञविबाधनादिहेतुकं अपायदुक्खं दट्ठब्बं, तयिदं सब्बं तेसं तेसं सत्तानं पच्‍चुप्पन्‍नभवनिस्सितं गहितन्ति अतीते अनागते च काले वट्टमूलकदुक्खानि विसुं गहितानि। ये पन सत्ता आहारूपजीविनो, तत्थ च उट्ठानफलूपजीविनो, तेसं अञ्‍ञेहि असाधारणं जीविकदुक्खं अट्ठमं संवेगवत्थु गहितन्ति दट्ठब्बं। अयं वुच्‍चति समये सम्पहंसनताति अयं सम्पहंसितब्बसमये वुत्तनयेन तेन संवेजनवसेन चेव पसादुप्पादनवसेन च सम्मदेव पहंसना, संवेगजननपुब्बकपसादुप्पादनेन भावनाचित्तस्स तोसनाति अत्थो।

    Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti, anabhisaṅkhato viya āhāro purisassa yogino cittassa abhiruciṃ na janeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti, tathā bhāvanāya sammadeva avīthipaṭipattiyā upasamasukhaṃ na vindati, tenāpi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘paññāpayoga…pe… nirassādaṃ hotī’’ti. Tassa saṃveguppādanaṃ pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādi-khuppipāsādi-aññamaññavibādhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ, tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāni. Ye pana sattā āhārūpajīvino, tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇaṃ jīvikadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti ayaṃ sampahaṃsitabbasamaye vuttanayena tena saṃvejanavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena bhāvanācittassa tosanāti attho.

    सम्मापटिपत्तिं आगम्माति लीनुद्धच्‍चविरहेन समथवीथिपटिपत्तिया च सम्मा अविसमं सम्मदेव भावनापटिपत्तिं आगम्म। अलीनन्तिआदीसु कोसज्‍जपक्खियानं धम्मानं अनधिमत्तताय अलीनं, उद्धच्‍चपक्खियानं अनधिमत्तताय अनुद्धतं, पञ्‍ञापयोगसत्तिया उपसमसुखाधिगमेन च अनिरस्सादं, ततो एव आरम्मणे समप्पवत्तं समथवीथिपटिपन्‍नञ्‍च। तत्थ अलीनताय पग्गहे, अनुद्धतताय निग्गहे, अनिरस्सादताय सम्पहंसने न ब्यापारं आपज्‍जति, अलीनानुद्धतताहि आरम्मणे समप्पवत्तं, अनिरस्सादताय समथवीथिपटिपन्‍नं। समप्पवत्तिया वा अलीनं अनुद्धतं, समथवीथिपटिपत्तिया अनिरस्सादन्ति दट्ठब्बं। अयं वुच्‍चति समये अज्झुपेक्खनताति अयं अज्झुपेक्खितब्बसमये भावनाचित्तस्स पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु ब्यावटतासङ्खातं पटिपक्खं अभिभुय्य पेक्खना वुच्‍चति।

    Sammāpaṭipattiṃ āgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammā avisamaṃ sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma. Alīnantiādīsu kosajjapakkhiyānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhiyānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannañca. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatatāya niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati, alīnānuddhatatāhi ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ. Samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye bhāvanācittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya pekkhanā vuccati.

    पटिपक्खविक्खम्भनतो विपस्सनाय अधिट्ठानभावूपगमनतो च उपचारज्झानम्पि समादानकिच्‍चनिप्फत्तिया पुग्गलस्स समाहितभावसाधनमेवाति तत्थ समधुरभावेनाह ‘‘उपचारं वा अप्पनं वा’’ति।

    Paṭipakkhavikkhambhanato vipassanāya adhiṭṭhānabhāvūpagamanato ca upacārajjhānampi samādānakiccanipphattiyā puggalassa samāhitabhāvasādhanamevāti tattha samadhurabhāvenāha ‘‘upacāraṃ vā appanaṃ vā’’ti.

    उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्माति एत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तानुसारेन वेदितब्बं।

    Upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammāti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttānusārena veditabbaṃ.

    अनुरोधविरोधविप्पहानवसेन मज्झत्तभावो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स कारणं तस्मिं सति सिज्झनतो, असति च असिज्झनतो, सो च मज्झत्तभावो विसयवसेन दुविधोति आह ‘‘सत्तमज्झत्तता सङ्खारमज्झत्तता’’ति। तदुभये च विरुज्झनं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गभावनाय एव दूरीकतन्ति अनुरुज्झनस्सेव पहानविधिं दस्सेन्तेन ‘‘सत्तमज्झत्तता’’तिआदि वुत्तं। तेनेवाह ‘‘सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्‍जनता’’ति। उपेक्खाय हि विसेसतो रागो पटिपक्खो। तथा चाह ‘‘उपेक्खा रागबहुलस्स विसुद्धिमग्गो’’ति (विसुद्धि॰ १.२६९)।

    Anurodhavirodhavippahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhaye ca virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgabhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassentena ‘‘sattamajjhattatā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā’’ti. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho. Tathā cāha ‘‘upekkhā rāgabahulassa visuddhimaggo’’ti (visuddhi. 1.269).

    द्वीहाकारेहीति कम्मस्सकतापच्‍चवेक्खणं अत्तसुञ्‍ञतापच्‍चवेक्खणन्ति इमेहि द्वीहि कारणेहि। द्वीहेवाति अवधारणं सङ्ख्यासमानताय। अस्सामिकभावो अनत्तनियता। सति हि अत्तनि तस्स किञ्‍चनभावेन चीवरं अञ्‍ञञ्‍च किञ्‍चि अत्तनियं नाम सिया, सो पन कोचि नत्थेवाति अधिप्पायो। अनद्धनियन्ति न अद्धानक्खमं, न चिरट्ठायि इत्तरं अनिच्‍चन्ति अत्थो। तावकालिकन्ति तस्सेव वेवचनं।

    Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ attasuññatāpaccavekkhaṇanti imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhyāsamānatāya. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññañca kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyi ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.

    ममायतीति ममत्तं करोति, ‘‘मम’’न्ति तण्हाय परिग्गय्ह तिट्ठति। धनायन्ताति धनं द्रब्यं करोन्ता।

    Mamāyatīti mamattaṃ karoti, ‘‘mama’’nti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ drabyaṃ karontā.

    अयं सतिपट्ठानदेसना पुब्बभागमग्गवसेन देसिताति पुब्बभागियबोज्झङ्गे सन्धायाह ‘‘बोज्झङ्गपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्‍च’’न्ति।

    Ayaṃ satipaṭṭhānadesanā pubbabhāgamaggavasena desitāti pubbabhāgiyabojjhaṅge sandhāyāha ‘‘bojjhaṅgapariggāhikā sati dukkhasacca’’nti.

    बोज्झङ्गपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    चतुसच्‍चपब्बवण्णना

    Catusaccapabbavaṇṇanā

    ११९. यथासभावतोति अविपरीतसभावतो बाधनलक्खणतो, यो यो वा सभावो यथासभावो, ततो, रुप्पनादिकक्खळादिसभावतोति अत्थो। जनिकं समुट्ठापिकन्ति पवत्तलक्खणस्स दुक्खस्स जनिकं निमित्तलक्खणस्स समुट्ठापिकं। पुरिमतण्हन्ति दुक्खनिब्बत्तितो पुरेतरसिद्धं तण्हं।

    119.Yathāsabhāvatoti aviparītasabhāvato bādhanalakkhaṇato, yo yo vā sabhāvo yathāsabhāvo, tato, ruppanādikakkhaḷādisabhāvatoti attho. Janikaṃ samuṭṭhāpikanti pavattalakkhaṇassa dukkhassa janikaṃ nimittalakkhaṇassa samuṭṭhāpikaṃ. Purimataṇhanti dukkhanibbattito puretarasiddhaṃ taṇhaṃ.

    ससन्ततिपरियापन्‍नानं दुक्खसमुदयानं अप्पवत्तिभावेन परिग्गय्हमानो निरोधोपि ससन्ततिपरियापन्‍नो विय होतीति कत्वा वुत्तं ‘‘अत्तनो वा चत्तारि सच्‍चानी’’ति। परस्स वाति एत्थापि एसेव नयो। तेनाह भगवा – ‘‘इमस्मिंयेव ब्याममत्ते कळेवरे ससञ्‍ञिम्हि समनके लोकञ्‍च पञ्‍ञपेमि, लोकसमुदयञ्‍च पञ्‍ञपेमि, लोकनिरोधञ्‍च पञ्‍ञपेमि, लोकनिरोधगामिनिपटिपदञ्‍च पञ्‍ञपेमी’’ति (सं॰ नि॰ १.१०७)। कथं पन आदिकम्पिको निरोधसच्‍चानि परिग्गण्हातीति? अनुस्सवादिसिद्धमाकारं परिग्गण्हाति, एवञ्‍च कत्वा लोकुत्तरबोज्झङ्गे उद्दिस्सपि परिग्गहो न विरुज्झति। यथासम्भवतोति सम्भवानुरूपं, ठपेत्वा निरोधसच्‍चं सेससच्‍चवसेन समुदयवया वेदितब्बाति अत्थो।

    Sasantatipariyāpannānaṃ dukkhasamudayānaṃ appavattibhāvena pariggayhamāno nirodhopi sasantatipariyāpanno viya hotīti katvā vuttaṃ ‘‘attano vā cattāri saccānī’’ti. Parassa vāti etthāpi eseva nayo. Tenāha bhagavā – ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi, lokasamudayañca paññapemi, lokanirodhañca paññapemi, lokanirodhagāminipaṭipadañca paññapemī’’ti (saṃ. ni. 1.107). Kathaṃ pana ādikampiko nirodhasaccāni pariggaṇhātīti? Anussavādisiddhamākāraṃ pariggaṇhāti, evañca katvā lokuttarabojjhaṅge uddissapi pariggaho na virujjhati. Yathāsambhavatoti sambhavānurūpaṃ, ṭhapetvā nirodhasaccaṃ sesasaccavasena samudayavayā veditabbāti attho.

    चतुसच्‍चपब्बवण्णना निट्ठिता।

    Catusaccapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ‘‘अट्ठिकसङ्खलिकं समंस’’न्तिआदिका सत्त सिवथिका अट्ठिककम्मट्ठानताय इतरासं उद्धुमातकादीनं सभावेनेवाति नवन्‍नं सिवथिकानं अप्पनाकम्मट्ठानता वुत्ता। द्वेयेवाति ‘‘आनापानं, द्वत्तिंसाकारो’’ति इमानि द्वेयेव। अभिनिवेसोति विपस्सनाभिनिवेसो, सो पन सम्मसनीयधम्मे परिग्गहो। इरियापथा आलोकितादयो च रूपधम्मानं अवत्थाविसेसमत्तताय न सम्मसनुपगा विञ्‍ञत्तिआदयो विय। नीवरणबोज्झङ्गा आदितो न परिग्गहेतब्बाति वुत्तं ‘‘इरियापथ…पे॰… न जायती’’ति। केसादिअपदेसेन तदुपादानधम्मा विय इरियापथादिअपदेसेन तदवत्था रूपधम्मा परिग्गय्हन्ति, नीवरणादिमुखेन च तं सम्पयुत्ता तंनिस्सयधम्माति अधिप्पायेन महासीवत्थेरो ‘‘इरियापथादीसुपि अभिनिवेसो जायती’’ति आह। अत्थि नु खो मेतिआदि पन सभावतो इरियापथादीनं आदिकम्मिकस्स अनिच्छितभावदस्सनं। अपरिञ्‍ञापुब्बिका हि परिञ्‍ञाति।

    ‘‘Aṭṭhikasaṅkhalikaṃ samaṃsa’’ntiādikā satta sivathikā aṭṭhikakammaṭṭhānatāya itarāsaṃ uddhumātakādīnaṃ sabhāvenevāti navannaṃ sivathikānaṃ appanākammaṭṭhānatā vuttā. Dveyevāti ‘‘ānāpānaṃ, dvattiṃsākāro’’ti imāni dveyeva. Abhinivesoti vipassanābhiniveso, so pana sammasanīyadhamme pariggaho. Iriyāpathā ālokitādayo ca rūpadhammānaṃ avatthāvisesamattatāya na sammasanupagā viññattiādayo viya. Nīvaraṇabojjhaṅgā ādito na pariggahetabbāti vuttaṃ ‘‘iriyāpatha…pe… na jāyatī’’ti. Kesādiapadesena tadupādānadhammā viya iriyāpathādiapadesena tadavatthā rūpadhammā pariggayhanti, nīvaraṇādimukhena ca taṃ sampayuttā taṃnissayadhammāti adhippāyena mahāsīvatthero ‘‘iriyāpathādīsupiabhiniveso jāyatī’’ti āha. Atthi nu kho metiādi pana sabhāvato iriyāpathādīnaṃ ādikammikassa anicchitabhāvadassanaṃ. Apariññāpubbikā hi pariññāti.

    १३७. कामं ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खू’’तिआदिना उद्देसनिद्देसेसु तत्थ तत्थ भिक्खुग्गहणं कतं, तं पटिपत्तिया भिक्खुभावदस्सनत्थं, देसना पन सब्बसाधारणाति दस्सेतुं ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे’’इच्‍चेव वुत्तं, न भिक्खुयेवाति दस्सेन्तो ‘‘यो हि कोचि, भिक्खु वा’’तिआदिमाह। दस्सनमग्गेन ञातमरियादं अनतिक्‍कमित्वा जानन्ती सिखाप्पत्ता अग्गमग्गपञ्‍ञा अञ्‍ञा नाम, तस्स फलभावतो अग्गफलम्पीति आह ‘‘अञ्‍ञाति अरहत्त’’न्ति। अप्पतरेपि काले सासनस्स निय्यानिकभावं दस्सेन्तोति योजना।

    137. Kāmaṃ ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhū’’tiādinā uddesaniddesesu tattha tattha bhikkhuggahaṇaṃ kataṃ, taṃ paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanatthaṃ, desanā pana sabbasādhāraṇāti dassetuṃ ‘‘yo hi koci, bhikkhave’’icceva vuttaṃ, na bhikkhuyevāti dassento ‘‘yo hi koci, bhikkhu vā’’tiādimāha. Dassanamaggena ñātamariyādaṃ anatikkamitvā jānantī sikhāppattā aggamaggapaññā aññā nāma, tassa phalabhāvato aggaphalampīti āha ‘‘aññāti arahatta’’nti. Appatarepi kāle sāsanassa niyyānikabhāvaṃ dassentoti yojanā.

    १३८. निय्यातेन्तोति निगमेन्तो।

    138.Niyyātentoti nigamento.

    पपञ्‍चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय

    Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya

    सतिपट्ठानसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।

    Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.

    निट्ठिता च मूलपरियायवग्गवण्णना।

    Niṭṭhitā ca mūlapariyāyavaggavaṇṇanā.

    पठमो भागो निट्ठितो।

    Paṭhamo bhāgo niṭṭhito.

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    मज्झिमनिकाये

    Majjhimanikāye




    Next: १. चूळसीहनादसुत्तवण्णना • 1. Cūḷasīhanādasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. महासतिपट्ठानसुत्तं • 10. Mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १०. सतिपट्ठानसुत्तवण्णना • 10. Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact