| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१०. सेरीसकविमानवण्णना
10. Serīsakavimānavaṇṇanā
सुणोथ यक्खस्स च वाणिजान चाति सेरीसकविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवति परिनिब्बुते आयस्मा कुमारकस्सपो पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं सेतब्यनगरं सम्पत्तो। तत्थ पायासिराजञ्ञं अत्तनो सन्तिकं उपगतं विपरीतग्गाहतो विवेचेत्वा सम्मादस्सने पतिट्ठापेसि। सो ततो पट्ठाय पुञ्ञपसुतो हुत्वा समणब्राह्मणानं दानं देन्तो तत्थ अकतपरिचयताय असक्कच्चं दानं दत्वा अपरभागे कालं कत्वा चातुमहाराजिकभवने सुञ्ञे सेरीसके विमाने निब्बत्ति।
Suṇothayakkhassa ca vāṇijāna cāti serīsakavimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavati parinibbute āyasmā kumārakassapo pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ setabyanagaraṃ sampatto. Tattha pāyāsirājaññaṃ attano santikaṃ upagataṃ viparītaggāhato vivecetvā sammādassane patiṭṭhāpesi. So tato paṭṭhāya puññapasuto hutvā samaṇabrāhmaṇānaṃ dānaṃ dento tattha akataparicayatāya asakkaccaṃ dānaṃ datvā aparabhāge kālaṃ katvā cātumahārājikabhavane suññe serīsake vimāne nibbatti.
अतीते किर कस्सपस्स भगवतो काले एको खीणासवत्थेरो अञ्ञतरस्मिं गामे पिण्डाय चरित्वा बहिगामे देवसिकं एकस्मिं पदेसे भत्तकिच्चं अकासि। तं दिस्वा एको गोपालको ‘‘अय्यो सूरियातपेन किलमती’’ति पसन्नचित्तो चतूहि सिरीसथम्भेहि साखामण्डपं कत्वा अदासि, मण्डपस्स समीपे सिरीसरुक्खं रोपेसीति च वदन्ति। सो कालं कत्वा तेनेव पुञ्ञकम्मेन चातुमहाराजिकेसु निब्बत्ति, तस्स पुरिमकम्मस्स सूचकं विमानद्वारे सिरीसवनं निब्बत्ति वण्णगन्धसम्पन्नेहि पुप्फेहि सब्बकालं उपसोभमानं, तेन तं विमानं ‘‘सेरीसक’’न्ति पञ्ञायित्थ। सो च देवपुत्तो एकं बुद्धन्तरं देवेसु चेव मनुस्सेसु च संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे यसत्थेरस्स चतूसु विमलादीसु गिहिसहायेसु गवम्पति नाम हुत्वा भगवतो धम्मदेसनाय अरहत्ते पतिट्ठितो पुब्बाचिण्णवसेन तं सुञ्ञविमानं दिस्वा अभिण्हं दिवाविहारं गच्छति।
Atīte kira kassapassa bhagavato kāle eko khīṇāsavatthero aññatarasmiṃ gāme piṇḍāya caritvā bahigāme devasikaṃ ekasmiṃ padese bhattakiccaṃ akāsi. Taṃ disvā eko gopālako ‘‘ayyo sūriyātapena kilamatī’’ti pasannacitto catūhi sirīsathambhehi sākhāmaṇḍapaṃ katvā adāsi, maṇḍapassa samīpe sirīsarukkhaṃ ropesīti ca vadanti. So kālaṃ katvā teneva puññakammena cātumahārājikesu nibbatti, tassa purimakammassa sūcakaṃ vimānadvāre sirīsavanaṃ nibbatti vaṇṇagandhasampannehi pupphehi sabbakālaṃ upasobhamānaṃ, tena taṃ vimānaṃ ‘‘serīsaka’’nti paññāyittha. So ca devaputto ekaṃ buddhantaraṃ devesu ceva manussesu ca saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde yasattherassa catūsu vimalādīsu gihisahāyesu gavampati nāma hutvā bhagavato dhammadesanāya arahatte patiṭṭhito pubbāciṇṇavasena taṃ suññavimānaṃ disvā abhiṇhaṃ divāvihāraṃ gacchati.
सो अपरभागे पायासिदेवपुत्तं तत्थ दिस्वा ‘‘कोसि त्वं, आवुसो’’ति पुच्छित्वा तेन ‘‘अहं, भन्ते, पायासिराजञ्ञो इधूपपन्नो’’ति वुत्ते ‘‘ननु त्वं मिच्छादिट्ठिको विपरीतदस्सनो कथमिधूपपन्नो’’ति आह। अथ नं पायासिदेवपुत्तो ‘‘अय्येनम्हि कुमारकस्सपत्थेरेन मिच्छादस्सनतो विवेचितो, पुञ्ञकिरियानं असक्कच्चकारिताय पन सुञ्ञे विमाने निब्बत्तो। साधु, भन्ते, मनुस्सलोकं गतकाले मम परिजनस्स आरोचेथ ‘पायासिराजञ्ञो असक्कच्चं दानं दत्वा सुञ्ञं सेरीसकविमानं उपपन्नो, तुम्हे पन सक्कच्चं पुञ्ञानि कत्वा तत्रूपपत्तिया चित्तं पणिदहथा’’ति। थेरो तस्सानुकम्पाय तथा अकासि। तेपि थेरस्स वचनं सुत्वा तथा चित्तं पणिधाय पुञ्ञानि कत्वा सेरीसके विमाने निब्बत्तिंसु। सेरीसकदेवपुत्तं पन वेस्सवणमहाराजा मरुभूमियं छायूदकरहिते मग्गे मग्गपटिपन्नानं मनुस्सानं अमनुस्सपरिपन्थ मोचनत्थं मग्गरक्खकं ठपेसि।
So aparabhāge pāyāsidevaputtaṃ tattha disvā ‘‘kosi tvaṃ, āvuso’’ti pucchitvā tena ‘‘ahaṃ, bhante, pāyāsirājañño idhūpapanno’’ti vutte ‘‘nanu tvaṃ micchādiṭṭhiko viparītadassano kathamidhūpapanno’’ti āha. Atha naṃ pāyāsidevaputto ‘‘ayyenamhi kumārakassapattherena micchādassanato vivecito, puññakiriyānaṃ asakkaccakāritāya pana suññe vimāne nibbatto. Sādhu, bhante, manussalokaṃ gatakāle mama parijanassa ārocetha ‘pāyāsirājañño asakkaccaṃ dānaṃ datvā suññaṃ serīsakavimānaṃ upapanno, tumhe pana sakkaccaṃ puññāni katvā tatrūpapattiyā cittaṃ paṇidahathā’’ti. Thero tassānukampāya tathā akāsi. Tepi therassa vacanaṃ sutvā tathā cittaṃ paṇidhāya puññāni katvā serīsake vimāne nibbattiṃsu. Serīsakadevaputtaṃ pana vessavaṇamahārājā marubhūmiyaṃ chāyūdakarahite magge maggapaṭipannānaṃ manussānaṃ amanussaparipantha mocanatthaṃ maggarakkhakaṃ ṭhapesi.
अथ अपरेन समयेन अङ्गमगधवासिनो वाणिजा सकटसहस्सं भण्डस्स पूरेत्वा सिन्धुसोवीरदेसं गच्छन्ता मरुकन्तारे दिवा उण्हभयेन मग्गं अप्पटिपज्जित्वा रत्तिं नक्खत्तसञ्ञाय मग्गं पटिपज्जिंसु। ते मग्गमूळ्हा हुत्वा अञ्ञं दिसं अगमंसु। तेसं अन्तरे एको उपासको अहोसि सद्धो पसन्नो सीलसम्पन्नो अरहत्तप्पत्तिया उपनिस्सयसम्पन्नो मातापितूनं उपट्ठानत्थं वणिज्जाय गतो। तं अनुग्गण्हन्तो सेरीसकदेवपुत्तो सह विमानेन अत्तानं दस्सेसि। दस्सेत्वा च पन ‘‘कस्मा तुम्हे इमं छायूदकरहितं वालुकाकन्तारं पटिपन्ना’’ति पुच्छि। ते चस्स तत्थ अत्तनो आगतप्पकारं कथेसुं, तदत्थदीपना देवपुत्तस्स वाणिजानञ्च वचनपटिवचनगाथा होन्ति। आदितो पन द्वे गाथा तासं सम्बन्धदस्सनत्थं धम्मसङ्गाहकेहि ठपिता –
Atha aparena samayena aṅgamagadhavāsino vāṇijā sakaṭasahassaṃ bhaṇḍassa pūretvā sindhusovīradesaṃ gacchantā marukantāre divā uṇhabhayena maggaṃ appaṭipajjitvā rattiṃ nakkhattasaññāya maggaṃ paṭipajjiṃsu. Te maggamūḷhā hutvā aññaṃ disaṃ agamaṃsu. Tesaṃ antare eko upāsako ahosi saddho pasanno sīlasampanno arahattappattiyā upanissayasampanno mātāpitūnaṃ upaṭṭhānatthaṃ vaṇijjāya gato. Taṃ anuggaṇhanto serīsakadevaputto saha vimānena attānaṃ dassesi. Dassetvā ca pana ‘‘kasmā tumhe imaṃ chāyūdakarahitaṃ vālukākantāraṃ paṭipannā’’ti pucchi. Te cassa tattha attano āgatappakāraṃ kathesuṃ, tadatthadīpanā devaputtassa vāṇijānañca vacanapaṭivacanagāthā honti. Ādito pana dve gāthā tāsaṃ sambandhadassanatthaṃ dhammasaṅgāhakehi ṭhapitā –
१२२८.
1228.
‘‘सुणोथ यक्खस्स च वाणिजान च, समागमो यत्थ तदा अहोसि।
‘‘Suṇotha yakkhassa ca vāṇijāna ca, samāgamo yattha tadā ahosi;
यथा कथं इतरितरेन चापि, सुभासितं तञ्च सुणाथ सब्बे॥
Yathā kathaṃ itaritarena cāpi, subhāsitaṃ tañca suṇātha sabbe.
१२२९.
1229.
‘‘यो सो अहु राजा पायासि नाम, भुम्मानं सहब्यगतो यसस्सी।
‘‘Yo so ahu rājā pāyāsi nāma, bhummānaṃ sahabyagato yasassī;
सो मोदमानोव सके विमाने, अमानुसो मानुसे अज्झभासी’’ति॥
So modamānova sake vimāne, amānuso mānuse ajjhabhāsī’’ti.
१२२८-९. तत्थ सुणोथाति सवनाणत्तिकवचनं। यं मयं इदानि भणाम, तं सुणोथाति। यक्खस्साति देवस्स। देवो हि मनुस्सानं एकच्चानं देवानञ्च पूजनीयभावतो ‘‘यक्खो’’ति वुच्चति। अपिच सक्कोपि चत्तारो महाराजानोपि वेस्सवणपारिसज्जापि पुरिसोपि ‘‘यक्खो’’ति वुच्चति। तथा हि ‘‘अतिबाळ्हं खो अयं यक्खो पमत्तो विहरति, यंनूनाहं इमं यक्खं संवेजेय्य’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३९३) सक्को ‘‘यक्खो’’ति वुत्तो। ‘‘चत्तारो यक्खा खग्गहत्था’’तिआदीसु महाराजानो। ‘‘सन्ति हि, भन्ते, उळारा यक्खा भगवतो अप्पसन्ना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.२७६) वेस्सवणपारिसज्जा। ‘‘एत्तावता यक्खस्स सुद्धी’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ४८२) पुरिसो। इध पन वेस्सवणपारिसज्जो अधिप्पेतो। वाणिजान चाति गाथाबन्धसुखत्थं अनुनासिकलोपं कत्वा वुत्तं। समागमोति समोधानं। यत्थाति यस्मिं वण्णुपथे। तदाति तस्मिं मग्गमूळ्हा हुत्वा गमनकाले। इतरितरेन चापीति इतरीतरञ्चापि, इदं यथाति इमिना योजेतब्बं। अयञ्हेत्थ अत्थो – सेरीसकदेवपुत्तस्स वाणिजानञ्च तदा यत्थ समागमो अहोसि, तं सुणोथ, यथा वापि तेहि अञ्ञमञ्ञं सुभासितं सुलपितं कथं पवत्तितं, तञ्च सब्बे ओहितचित्ता सुणाथाति। भुम्मानन्ति भुम्मदेवानं।
1228-9. Tattha suṇothāti savanāṇattikavacanaṃ. Yaṃ mayaṃ idāni bhaṇāma, taṃ suṇothāti. Yakkhassāti devassa. Devo hi manussānaṃ ekaccānaṃ devānañca pūjanīyabhāvato ‘‘yakkho’’ti vuccati. Apica sakkopi cattāro mahārājānopi vessavaṇapārisajjāpi purisopi ‘‘yakkho’’ti vuccati. Tathā hi ‘‘atibāḷhaṃ kho ayaṃ yakkho pamatto viharati, yaṃnūnāhaṃ imaṃ yakkhaṃ saṃvejeyya’’ntiādīsu (ma. ni. 1.393) sakko ‘‘yakkho’’ti vutto. ‘‘Cattāro yakkhā khaggahatthā’’tiādīsu mahārājāno. ‘‘Santi hi, bhante, uḷārā yakkhā bhagavato appasannā’’tiādīsu (dī. ni. 3.276) vessavaṇapārisajjā. ‘‘Ettāvatā yakkhassa suddhī’’tiādīsu (su. ni. 482) puriso. Idha pana vessavaṇapārisajjo adhippeto. Vāṇijāna cāti gāthābandhasukhatthaṃ anunāsikalopaṃ katvā vuttaṃ. Samāgamoti samodhānaṃ. Yatthāti yasmiṃ vaṇṇupathe. Tadāti tasmiṃ maggamūḷhā hutvā gamanakāle. Itaritarena cāpīti itarītarañcāpi, idaṃ yathāti iminā yojetabbaṃ. Ayañhettha attho – serīsakadevaputtassa vāṇijānañca tadā yattha samāgamo ahosi, taṃ suṇotha, yathā vāpi tehi aññamaññaṃ subhāsitaṃ sulapitaṃ kathaṃ pavattitaṃ, tañca sabbe ohitacittā suṇāthāti. Bhummānanti bhummadevānaṃ.
इदानि यक्खस्स पुच्छागाथायो होन्ति –
Idāni yakkhassa pucchāgāthāyo honti –
१२३०.
1230.
‘‘वङ्के अरञ्ञे अमनुस्सट्ठाने, कन्तारे अप्पोदके अप्पभक्खे।
‘‘Vaṅke araññe amanussaṭṭhāne, kantāre appodake appabhakkhe;
सुदुग्गमे वण्णुपथस्स मज्झे, वङ्कंभया नट्ठमना मनुस्सा॥
Suduggame vaṇṇupathassa majjhe, vaṅkaṃbhayā naṭṭhamanā manussā.
१२३१.
1231.
‘‘नयिध फला मूलमया च सन्ति, उपादानं नत्थि कुतोध भक्खो।
‘‘Nayidha phalā mūlamayā ca santi, upādānaṃ natthi kutodha bhakkho;
अञ्ञत्र पंसूहि च वालुकाहि च, तत्ताहि उण्हाहि च दारुणाहि च॥
Aññatra paṃsūhi ca vālukāhi ca, tattāhi uṇhāhi ca dāruṇāhi ca.
१२३२.
1232.
‘‘उज्जङ्गलं तत्तमिवं कपालं, अनायसं परलोकेन तुल्यं।
‘‘Ujjaṅgalaṃ tattamivaṃ kapālaṃ, anāyasaṃ paralokena tulyaṃ;
लुद्दानमावासमिदं पुराणं, भूमिप्पदेसो अभिसत्तरूपो॥
Luddānamāvāsamidaṃ purāṇaṃ, bhūmippadeso abhisattarūpo.
१२३३.
1233.
‘‘अथ तुम्हे केन वण्णेन, किमासमाना इमं पदेसञ्हि।
‘‘Atha tumhe kena vaṇṇena, kimāsamānā imaṃ padesañhi;
अनुपविट्ठा सहसा समेच्च, लोभा भया अथ वा सम्पमूळ्हा’’ति॥
Anupaviṭṭhā sahasā samecca, lobhā bhayā atha vā sampamūḷhā’’ti.
१२३०. तत्थ वङ्केति संसयट्ठाने। यत्थ पविट्ठानं ‘‘जीविस्साम नु खो, मरिस्साम नु खो’’ति जीविते संसयो होति, तादिसे अरञ्ञे। अमनुस्सट्ठानेति अमनुस्सानं पिसाचादीनं सञ्चरणट्ठाने, मनुस्सानं वा अगोचरट्ठाने। कन्तारेति निरुदके इरिणे, कं तारेन्ति नयन्ति एत्थाति हि कन्तारो, उदकं गहेत्वा तरितब्बट्ठानं। तेनाह ‘‘अप्पोदके’’ति। अप्प-सद्दो हेत्थ अभावत्थो ‘‘अप्पिच्छो अप्पनिग्घोसो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२३; चूळव॰ ४५६) विय। वण्णुपथस्स मज्झेति वालुकाकन्तारमज्झेति अत्थो। वङ्कंभयाति वङ्केहि भीता। वङ्केहि भयं एतेसन्ति ‘‘वङ्कभया’’ति वत्तब्बे गाथासुखत्थं सानुनासिकं कत्वा ‘‘वङ्कंभया’’ति वुत्तं। इदञ्च वालुकाकन्तारपवेसनतो पुब्बे तेसं उप्पन्नभयं सन्धाय वुत्तं। नट्ठमनाति मग्गसतिविप्पवासेन नट्ठमानसा, मग्गमूळ्हाति अत्थो। मनुस्साति तेसं आलपनं।
1230. Tattha vaṅketi saṃsayaṭṭhāne. Yattha paviṭṭhānaṃ ‘‘jīvissāma nu kho, marissāma nu kho’’ti jīvite saṃsayo hoti, tādise araññe. Amanussaṭṭhāneti amanussānaṃ pisācādīnaṃ sañcaraṇaṭṭhāne, manussānaṃ vā agocaraṭṭhāne. Kantāreti nirudake iriṇe, kaṃ tārenti nayanti etthāti hi kantāro, udakaṃ gahetvā taritabbaṭṭhānaṃ. Tenāha ‘‘appodake’’ti. Appa-saddo hettha abhāvattho ‘‘appiccho appanigghoso’’tiādīsu (a. ni. 8.23; cūḷava. 456) viya. Vaṇṇupathassa majjheti vālukākantāramajjheti attho. Vaṅkaṃbhayāti vaṅkehi bhītā. Vaṅkehi bhayaṃ etesanti ‘‘vaṅkabhayā’’ti vattabbe gāthāsukhatthaṃ sānunāsikaṃ katvā ‘‘vaṅkaṃbhayā’’ti vuttaṃ. Idañca vālukākantārapavesanato pubbe tesaṃ uppannabhayaṃ sandhāya vuttaṃ. Naṭṭhamanāti maggasativippavāsena naṭṭhamānasā, maggamūḷhāti attho. Manussāti tesaṃ ālapanaṃ.
१२३१. इधाति इमस्मिं मरुकन्तारे। फलाति अम्बजम्बुतालनाळिकेरादिफलानि न सन्तीति योजना। मूलमया चाति मूलानियेव मूलमया, वल्लिकन्दादीनि सन्धाय वदति। उपादानं नत्थीति किञ्चापि किञ्चि भक्खं नत्थि, उपादानं वा इन्धनं, अग्गिस्स इन्धनमत्तम्पि नत्थि, कुतो केन कारणेन इध मरुकन्तारे भक्खो सियाति अत्थो। यं पन अत्थि तत्थ, तं दस्सेतुं ‘‘अञ्ञत्र पंसूही’’तिआदि वुत्तं।
1231.Idhāti imasmiṃ marukantāre. Phalāti ambajambutālanāḷikerādiphalāni na santīti yojanā. Mūlamayā cāti mūlāniyeva mūlamayā, vallikandādīni sandhāya vadati. Upādānaṃnatthīti kiñcāpi kiñci bhakkhaṃ natthi, upādānaṃ vā indhanaṃ, aggissa indhanamattampi natthi, kuto kena kāraṇena idha marukantāre bhakkho siyāti attho. Yaṃ pana atthi tattha, taṃ dassetuṃ ‘‘aññatra paṃsūhī’’tiādi vuttaṃ.
१२३२. उज्जङ्गलन्ति जङ्गलं वुच्चति लूखधूसरो अनुदको भूमिप्पदेसो, तं पन ठानं जङ्गलतोपि उक्कंसेन जङ्गलन्ति आह ‘‘उज्जङ्गल’’न्ति। तेनाह ‘‘तत्तमिवं कपाल’’न्ति, तत्तं अयोकपालसदिसन्ति अत्थो। गाथासुखत्थञ्चेत्थ सानुनासिकं कत्वा वुत्तं, तत्तमिवइच्चेव दट्ठब्बं। अनायसन्ति नत्थि एत्थ आयो सुखन्ति अनायं, ततो एव जीवितं सीयति विनासेतीति अनायसं। अथ वा न आयसन्ति अनायसं। परलोकेनाति नरकेन तुल्यं। नरकञ्हि सत्तानं एकन्तानत्थताय परभूतो पटिसत्तुभूतो लोकोति विसेसतो ‘‘परलोको’’ति वुच्चति, समन्ततो अयोमयत्ता आयसञ्च, इदं पन तदभावतो अनायसं, महतो दुक्खस्स उप्पत्तिट्ठानताय परलोकसदिसन्ति दस्सेति, ‘‘अनस्सय’’न्ति च केचि पठन्ति, सुखस्स अप्पतिट्ठानभूतन्ति अत्थो। लुद्दानमावासमिदं पुराणन्ति इदं ठानं चिरकालतो पट्ठाय लुद्दानं दारुणानं पिसाचादीनं आवासभूतं। अभिसत्तरूपोति ‘‘एवं लूखो घोराकारो होतू’’ति पोराणेहि इसीहि सपितसदिसो, दिन्नसपो वियाति अत्थो।
1232.Ujjaṅgalanti jaṅgalaṃ vuccati lūkhadhūsaro anudako bhūmippadeso, taṃ pana ṭhānaṃ jaṅgalatopi ukkaṃsena jaṅgalanti āha ‘‘ujjaṅgala’’nti. Tenāha ‘‘tattamivaṃ kapāla’’nti, tattaṃ ayokapālasadisanti attho. Gāthāsukhatthañcettha sānunāsikaṃ katvā vuttaṃ, tattamivaicceva daṭṭhabbaṃ. Anāyasanti natthi ettha āyo sukhanti anāyaṃ, tato eva jīvitaṃ sīyati vināsetīti anāyasaṃ. Atha vā na āyasanti anāyasaṃ. Paralokenāti narakena tulyaṃ. Narakañhi sattānaṃ ekantānatthatāya parabhūto paṭisattubhūto lokoti visesato ‘‘paraloko’’ti vuccati, samantato ayomayattā āyasañca, idaṃ pana tadabhāvato anāyasaṃ, mahato dukkhassa uppattiṭṭhānatāya paralokasadisanti dasseti, ‘‘anassaya’’nti ca keci paṭhanti, sukhassa appatiṭṭhānabhūtanti attho. Luddānamāvāsamidaṃ purāṇanti idaṃ ṭhānaṃ cirakālato paṭṭhāya luddānaṃ dāruṇānaṃ pisācādīnaṃ āvāsabhūtaṃ. Abhisattarūpoti ‘‘evaṃ lūkho ghorākāro hotū’’ti porāṇehi isīhi sapitasadiso, dinnasapo viyāti attho.
१२३३. केन वण्णेनाति केन कारणेन। किमासमानाति किं पच्चासीसन्ता। हीति निपातमत्तं। ‘‘पदेसम्पी’’ति च पठन्ति, इमम्पि नाम पदेसन्ति अत्थो। सहसा समेच्चाति सहसा आदीनवानिसंसे अविचारेत्वा समवायेन अनुपविट्ठा सप्पविट्ठा। लोभा भया अथ वा केनचि अनत्थकामेन पलोभिता लोभतो केनचि अमनुस्सादिना परिपातिता भया वा। अथ वा सम्पमूळ्हाति मग्गविप्पनट्ठा इमं पदेसं अनुपविट्ठाति योजना।
1233.Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Kimāsamānāti kiṃ paccāsīsantā. Hīti nipātamattaṃ. ‘‘Padesampī’’ti ca paṭhanti, imampi nāma padesanti attho. Sahasā sameccāti sahasā ādīnavānisaṃse avicāretvā samavāyena anupaviṭṭhā sappaviṭṭhā. Lobhā bhayā atha vā kenaci anatthakāmena palobhitā lobhato kenaci amanussādinā paripātitā bhayā vā. Atha vā sampamūḷhāti maggavippanaṭṭhā imaṃ padesaṃ anupaviṭṭhāti yojanā.
इदानि वाणिजा आहंसु –
Idāni vāṇijā āhaṃsu –
१२३४.
1234.
‘‘मगधेसु अङ्गेसु च सत्थवाहा, आरोपयित्वा पणियं पुथुत्तं।
‘‘Magadhesu aṅgesu ca satthavāhā, āropayitvā paṇiyaṃ puthuttaṃ;
ते यामसे सिन्धुसोवीरभूमिं, धनत्थिका उद्दयं पत्थयाना॥
Te yāmase sindhusovīrabhūmiṃ, dhanatthikā uddayaṃ patthayānā.
१२३५.
1235.
‘‘दिवा पिपासंनधिवासयन्ता, योग्गानुकम्पञ्च समेक्खमाना।
‘‘Divā pipāsaṃnadhivāsayantā, yoggānukampañca samekkhamānā;
एतेन वेगेन आयाम सब्बे, रत्तिं मग्गं पटिपन्ना विकाले॥
Etena vegena āyāma sabbe, rattiṃ maggaṃ paṭipannā vikāle.
१२३६.
1236.
‘‘ते दुप्पयाता अपरद्धमग्गा, अन्धाकुला विप्पनट्ठा अरञ्ञे।
‘‘Te duppayātā aparaddhamaggā, andhākulā vippanaṭṭhā araññe;
सुदुग्गमे वण्णुपथस्स मज्झे, दिसं न जानाम पमूळ्हचित्ता॥
Suduggame vaṇṇupathassa majjhe, disaṃ na jānāma pamūḷhacittā.
१२३७.
1237.
‘‘इदञ्च दिस्वान अदिट्ठपुब्बं, विमानसेट्ठञ्च तवञ्च यक्ख।
‘‘Idañca disvāna adiṭṭhapubbaṃ, vimānaseṭṭhañca tavañca yakkha;
ततुत्तरिं जीवितमासमाना, दिस्वा पतीता सुमना उदग्गा’’ति॥
Tatuttariṃ jīvitamāsamānā, disvā patītā sumanā udaggā’’ti.
१२३४. तत्थ मगधेसु अङ्गेसु च सत्थवाहाति मगधरट्ठे च अङ्गरट्ठे च जाता संवड्ढा तंनिवासिनो सत्थे सत्थस्स च वाहनका सत्थका चेव सत्थसामिका च। पणियन्ति भण्डं। तेति ते मयं। यामसेति गच्छाम। सिन्धुसोवीरभूमिन्ति सिन्धुदेसं सोवीरदेसञ्च। उद्दयन्ति आनिसंसं अतिरेकलाभं।
1234. Tattha magadhesu aṅgesu ca satthavāhāti magadharaṭṭhe ca aṅgaraṭṭhe ca jātā saṃvaḍḍhā taṃnivāsino satthe satthassa ca vāhanakā satthakā ceva satthasāmikā ca. Paṇiyanti bhaṇḍaṃ. Teti te mayaṃ. Yāmaseti gacchāma. Sindhusovīrabhūminti sindhudesaṃ sovīradesañca. Uddayanti ānisaṃsaṃ atirekalābhaṃ.
१२३५. अनधिवासयन्ताति अधिवासेतुं असक्कोन्ता। योग्गानुकम्पन्ति गोणादीनं सत्तानं अनुग्गहं। एतेन वेगेनाति इमिना जवेन, येन तव दस्सनतो पुब्बे आयाम आगतम्ह। रत्तिं मग्गं पटिपन्नाति रत्तियं मग्गं पटिपन्ना। विकालेति अकाले अवेलायं।
1235.Anadhivāsayantāti adhivāsetuṃ asakkontā. Yoggānukampanti goṇādīnaṃ sattānaṃ anuggahaṃ. Etena vegenāti iminā javena, yena tava dassanato pubbe āyāma āgatamha. Rattiṃ maggaṃ paṭipannāti rattiyaṃ maggaṃ paṭipannā. Vikāleti akāle avelāyaṃ.
१२३६. दुप्पयाताति दुट्ठु पयाता अपथे गता, ततो एव अपरद्धमग्गा। अन्धाकुलाति अन्धा विय आकुला, मग्गजाननसमत्थस्स पञ्ञाचक्खुनो अभावेन अन्धा, ततो एव आकुला, विप्पनट्ठा च मग्गसम्मूळ्हताय। दिसन्ति गन्तब्बदिसं, यस्सं दिसायं सिन्धुसोवीरदेसो, तं दिसं। पमूळ्हचित्ताति दिसासंसयसुमूळ्हचित्ता।
1236.Duppayātāti duṭṭhu payātā apathe gatā, tato eva aparaddhamaggā. Andhākulāti andhā viya ākulā, maggajānanasamatthassa paññācakkhuno abhāvena andhā, tato eva ākulā, vippanaṭṭhā ca maggasammūḷhatāya. Disanti gantabbadisaṃ, yassaṃ disāyaṃ sindhusovīradeso, taṃ disaṃ. Pamūḷhacittāti disāsaṃsayasumūḷhacittā.
१२३७. तवञ्चाति तुवञ्च। यक्खाति आलपनं। ततुत्तरिं जीवितमासमानाति यो ‘‘इतो परं अम्हाकं जीवितं नत्थी’’ति जीवितसंसयो उप्पन्नो, इदानि ततो उत्तरिम्पि जीवितं आसीसन्ता। दिस्वाति दस्सनहेतु। पतीताति पहट्ठा। सुमनाति सोमनस्सप्पत्ता। उदग्गाति उदग्गाय पीतिया उदग्गचित्ता।
1237.Tavañcāti tuvañca. Yakkhāti ālapanaṃ. Tatuttariṃ jīvitamāsamānāti yo ‘‘ito paraṃ amhākaṃ jīvitaṃ natthī’’ti jīvitasaṃsayo uppanno, idāni tato uttarimpi jīvitaṃ āsīsantā. Disvāti dassanahetu. Patītāti pahaṭṭhā. Sumanāti somanassappattā. Udaggāti udaggāya pītiyā udaggacittā.
एवं वाणिजेहि अत्तनो पवत्तिया पकासिताय पुन देवपुत्तो द्वीहि गाथाहि पुच्छि –
Evaṃ vāṇijehi attano pavattiyā pakāsitāya puna devaputto dvīhi gāthāhi pucchi –
१२३८.
1238.
‘‘पारं समुद्दस्स इमञ्च वण्णुं, वेत्ताचरं सङ्कुपथञ्च मग्गं।
‘‘Pāraṃ samuddassa imañca vaṇṇuṃ, vettācaraṃ saṅkupathañca maggaṃ;
नदियो पन पब्बतानञ्च दुग्गा, पुथुद्दिसा गच्छथ भोगहेतु॥
Nadiyo pana pabbatānañca duggā, puthuddisā gacchatha bhogahetu.
१२३९.
1239.
‘‘पक्खन्दियान विजितं परेसं, वेरज्जके मानुसे पेक्खमाना।
‘‘Pakkhandiyāna vijitaṃ paresaṃ, verajjake mānuse pekkhamānā;
यं वो सुतं वा अथ वापि दिट्ठं, अच्छेरकं तं वो सुणोम ताता’’ति॥
Yaṃ vo sutaṃ vā atha vāpi diṭṭhaṃ, accherakaṃ taṃ vo suṇoma tātā’’ti.
तस्सत्थो – पारं समुद्दस्साति समुद्दस्स परतीरं, इमञ्च ईदिसं, वण्णुं वण्णुपथं वेत्तलता बन्धित्वा आचरितब्बतो वेत्ताचरं मग्गं, सङ्कुके खाणुके कोट्टेत्वा गन्तब्बतो सङ्कुपथं मग्गं, नदियो पन चन्दभागादिका, पब्बतानञ्च विसमप्पदेसाति एवं दुग्गा पुथुद्दिसा भोगनिमित्तं गच्छथ, एवं गच्छन्ता च पक्खन्दियान पक्खन्दित्वा अनुपविसित्वा, परेसं राजूनं विजितं तत्थ वेरज्जके विदेसवासिके मनुस्से पेक्खमाना गच्छथ, एवंभूतेहि वो तुम्हेहि यं सुतं वा अथ वा दिट्ठं वा अच्छेरकं अच्छरियं, तं वो सन्तिके ताता वाणिजा सुणोमाति अत्तनो विमानस्स अच्छरियभावं तेहि कथापेतुकामो पुच्छति।
Tassattho – pāraṃ samuddassāti samuddassa paratīraṃ, imañca īdisaṃ, vaṇṇuṃ vaṇṇupathaṃ vettalatā bandhitvā ācaritabbato vettācaraṃ maggaṃ, saṅkuke khāṇuke koṭṭetvā gantabbato saṅkupathaṃ maggaṃ, nadiyo pana candabhāgādikā, pabbatānañca visamappadesāti evaṃ duggā puthuddisā bhoganimittaṃ gacchatha, evaṃ gacchantā ca pakkhandiyāna pakkhanditvā anupavisitvā, paresaṃ rājūnaṃ vijitaṃ tattha verajjake videsavāsike manusse pekkhamānā gacchatha, evaṃbhūtehi vo tumhehi yaṃ sutaṃ vā atha vā diṭṭhaṃ vā accherakaṃ acchariyaṃ, taṃ vo santike tātā vāṇijā suṇomāti attano vimānassa acchariyabhāvaṃ tehi kathāpetukāmo pucchati.
एवं देवपुत्तेन पुट्ठा वाणिजा आहंसु –
Evaṃ devaputtena puṭṭhā vāṇijā āhaṃsu –
१२४०.
1240.
‘‘इतोपि अच्छेरतरं कुमार, न नो सुतं वा अथ वापि दिट्ठं।
‘‘Itopi accherataraṃ kumāra, na no sutaṃ vā atha vāpi diṭṭhaṃ;
अतीतमानुसकमेव सब्बं, दिस्वा न तप्पाम अनोमवण्णं॥
Atītamānusakameva sabbaṃ, disvā na tappāma anomavaṇṇaṃ.
१२४१.
1241.
‘‘वेहायसं पोक्खरञ्ञो सवन्ति, पहूतमल्या बहुपुण्डरीका।
‘‘Vehāyasaṃ pokkharañño savanti, pahūtamalyā bahupuṇḍarīkā;
दुमा चिमे निच्चफलूपपन्ना, अतीव गन्धा सुरभिं पवायन्ति॥
Dumā cime niccaphalūpapannā, atīva gandhā surabhiṃ pavāyanti.
१२४२.
1242.
‘‘वेळूरियथम्भा सतमुस्सितासे, सिलापवाळस्स च आयतंसा।
‘‘Veḷūriyathambhā satamussitāse, silāpavāḷassa ca āyataṃsā;
मसारगल्ला सहलोहितङ्गा, थम्भा इमे जोतिरसामयासे॥
Masāragallā sahalohitaṅgā, thambhā ime jotirasāmayāse.
१२४३.
1243.
‘‘सहस्सथम्भं अतुलानुभावं, तेसूपरि साधुमिदं विमानं।
‘‘Sahassathambhaṃ atulānubhāvaṃ, tesūpari sādhumidaṃ vimānaṃ;
रतनन्तरं कञ्चनवेदिमिस्सं, तपनीयपट्टेहि च साधुछन्नं॥
Ratanantaraṃ kañcanavedimissaṃ, tapanīyapaṭṭehi ca sādhuchannaṃ.
१२४४.
1244.
‘‘जम्बोनदुत्तत्तमिदं सुमट्ठो, पासादसोपानफलूपपन्नो।
‘‘Jambonaduttattamidaṃ sumaṭṭho, pāsādasopānaphalūpapanno;
दळ्हो च वग्गु च सुसङ्गतो च, अतीव निज्झानखमो मनुञ्ञो॥
Daḷho ca vaggu ca susaṅgato ca, atīva nijjhānakhamo manuñño.
१२४५.
1245.
‘‘रतनन्तरस्मिं बहुअन्नपानं, परिवारितो अच्छरासङ्गणेन।
‘‘Ratanantarasmiṃ bahuannapānaṃ, parivārito accharāsaṅgaṇena;
मुरजआलम्बरतूरियघुट्ठो, अभिवन्दितोसि थुतिवन्दनाय॥
Murajaālambaratūriyaghuṭṭho, abhivanditosi thutivandanāya.
१२४६.
1246.
‘‘सो मोदसि नारिगणप्पबोधनो, विमानपासादवरे मनोरमे।
‘‘So modasi nārigaṇappabodhano, vimānapāsādavare manorame;
अचिन्तियो सब्बगुणूपपन्नो, राजा यथा वेस्सवणो नळिन्या॥
Acintiyo sabbaguṇūpapanno, rājā yathā vessavaṇo naḷinyā.
१२४७.
1247.
‘‘देवो नु आसि उदवासि यक्खो,
‘‘Devo nu āsi udavāsi yakkho,
उदाहु देविन्दो मनुस्सभूतो।
Udāhu devindo manussabhūto;
पुच्छन्ति तं वाणिजा सत्थवाहा,
Pucchanti taṃ vāṇijā satthavāhā,
आचिक्ख को नाम तुवंसि यक्खो’’ति॥
Ācikkha ko nāma tuvaṃsi yakkho’’ti.
१२४०-२. तत्थ कुमाराति पठमवये ठितत्ता देवपुत्तं आलपति। सब्बन्ति देवपुत्तं तस्स विमानपटिबद्धञ्च सन्धाय वदति। पोक्खरञ्ञोति पोक्खरणियो। सतमुस्सितासेति सतरतनुब्बेधा। सिलापवाळस्साति सिलाय पवाळस्स च, सिलामया पवाळमयाति अत्थो। आयतंसाति दीघंसा। अथ वा आयता हुत्वा अट्ठसोळसद्वत्तिंसादिअंसवन्तो।
1240-2. Tattha kumārāti paṭhamavaye ṭhitattā devaputtaṃ ālapati. Sabbanti devaputtaṃ tassa vimānapaṭibaddhañca sandhāya vadati. Pokkharaññoti pokkharaṇiyo. Satamussitāseti sataratanubbedhā. Silāpavāḷassāti silāya pavāḷassa ca, silāmayā pavāḷamayāti attho. Āyataṃsāti dīghaṃsā. Atha vā āyatā hutvā aṭṭhasoḷasadvattiṃsādiaṃsavanto.
१२४२. तेसूपरीति तेसं थम्भानं उपरि। साधुमिदन्ति सुन्दरं इदं तव विमानं। रतनन्तरन्ति रतनन्तरवन्तं, भित्तिथम्भसोपानादीसु नानाविधेहि अञ्ञेहि रतनेहि युत्तं। कञ्चनवेदिमिस्सन्ति सुवण्णमयाय वेदिकाय सहितं परिक्खित्तं। तपनीयपट्टेहि च साधुछन्नन्ति तपनीयमयेहि अनेकरतनमयेहि च छदनेहि तत्थ तत्थ सुट्ठु छादितं।
1242.Tesūparīti tesaṃ thambhānaṃ upari. Sādhumidanti sundaraṃ idaṃ tava vimānaṃ. Ratanantaranti ratanantaravantaṃ, bhittithambhasopānādīsu nānāvidhehi aññehi ratanehi yuttaṃ. Kañcanavedimissanti suvaṇṇamayāya vedikāya sahitaṃ parikkhittaṃ. Tapanīyapaṭṭehi ca sādhuchannanti tapanīyamayehi anekaratanamayehi ca chadanehi tattha tattha suṭṭhu chāditaṃ.
१२४४. जम्बोनदुत्तत्तमिदन्ति इदं तव विमानं येभुय्येन उत्तत्तजम्बुनदभासुरं। सुमट्ठो पासादसोपानफलूपपन्नोति तस्स च सो सो पदेसो सुमट्ठो सुट्ठु मज्जितो, तेहि तेहि अनन्तरपासादेहि सोपानविसेसेहि रमणीयेहि फलकेहि च युत्तो। दळ्होति थिरो। वग्गूति अभिरूपो समुग्गतो। सुसङ्गतोति सुट्ठु सङ्गतावयवो अञ्ञमञ्ञानुरूपपासादावयवो। अतीव निज्झानखमोति पभस्सरभावेपि अतिविय ओलोकनक्खमो। मनुञ्ञोति मनोरमो।
1244.Jambonaduttattamidanti idaṃ tava vimānaṃ yebhuyyena uttattajambunadabhāsuraṃ. Sumaṭṭho pāsādasopānaphalūpapannoti tassa ca so so padeso sumaṭṭho suṭṭhu majjito, tehi tehi anantarapāsādehi sopānavisesehi ramaṇīyehi phalakehi ca yutto. Daḷhoti thiro. Vaggūti abhirūpo samuggato. Susaṅgatoti suṭṭhu saṅgatāvayavo aññamaññānurūpapāsādāvayavo. Atīva nijjhānakhamoti pabhassarabhāvepi ativiya olokanakkhamo. Manuññoti manoramo.
१२४५. रतनन्तरस्मिन्ति रतनमये, रतनभूते वा सारभूते विमानस्स अब्भन्तरे। बहुअन्नपानन्ति पेसलं पहूतं अन्नञ्च पानञ्च विज्जति, उपलब्भतीति अधिप्पायो। मुरजआलम्बरतूरियघुट्ठोति मुदिङ्गानं आलम्बरानं अवसिट्ठतूरियानञ्च सद्देहि निच्चघोसितो। अभिवन्दितोसीति नमस्सितो, थोमितो वा असि। तेनाह ‘‘थूतिवन्दनाया’’ति।
1245.Ratanantarasminti ratanamaye, ratanabhūte vā sārabhūte vimānassa abbhantare. Bahuannapānanti pesalaṃ pahūtaṃ annañca pānañca vijjati, upalabbhatīti adhippāyo. Murajaālambaratūriyaghuṭṭhoti mudiṅgānaṃ ālambarānaṃ avasiṭṭhatūriyānañca saddehi niccaghosito. Abhivanditosīti namassito, thomito vā asi. Tenāha ‘‘thūtivandanāyā’’ti.
१२४६. अचिन्तियोति अचिन्तेय्यानुभावो। नळिन्याति एवंनामके कीळनट्ठाने यथा वेस्सवणो महाराजा, एवं त्वं मोदसीति योजना।
1246.Acintiyoti acinteyyānubhāvo. Naḷinyāti evaṃnāmake kīḷanaṭṭhāne yathā vessavaṇo mahārājā, evaṃ tvaṃ modasīti yojanā.
१२४७. आसीति असि भवसि। देविन्दोति सक्को देवराजा। मनुस्सभूतोति मनुस्सेसु भूतो मनुस्सजातिको। यक्खोति देवादिभावं पुच्छित्वापि यक्खभावं आसङ्कन्ता वदन्ति।
1247.Āsīti asi bhavasi. Devindoti sakko devarājā. Manussabhūtoti manussesu bhūto manussajātiko. Yakkhoti devādibhāvaṃ pucchitvāpi yakkhabhāvaṃ āsaṅkantā vadanti.
इदानि सो देवपुत्तो अत्तानं जानापेन्तो –
Idāni so devaputto attānaṃ jānāpento –
१२४८.
1248.
‘‘सेरीसको नाम अहम्हि यक्खो, कन्तारियो वण्णुपथम्हि गुत्तो।
‘‘Serīsako nāma ahamhi yakkho, kantāriyo vaṇṇupathamhi gutto;
इमं पदेसं अभिपालयामि, वचनकरो वेस्सवणस्स रञ्ञो’’ति॥ –
Imaṃ padesaṃ abhipālayāmi, vacanakaro vessavaṇassa rañño’’ti. –
आह। तत्थ अहम्ही यक्खोति अहं यक्खो अम्हि। कन्तारियोति आरक्खणत्थं कन्तारे नियुत्तो। गुत्तोति गोपको। तेनाह ‘‘अभिपालयामी’’ति।
Āha. Tattha ahamhī yakkhoti ahaṃ yakkho amhi. Kantāriyoti ārakkhaṇatthaṃ kantāre niyutto. Guttoti gopako. Tenāha ‘‘abhipālayāmī’’ti.
इदानि वाणिजा तस्स कम्मादीनि पुच्छन्ता आहंसु –
Idāni vāṇijā tassa kammādīni pucchantā āhaṃsu –
१२४९.
1249.
‘‘अधिच्चलद्धं परिणामजं ते, सयंकतं उदाहु देवेहि दिन्नं।
‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;
पुच्छन्ति तं वाणिजा सत्थवाहा, कथं तया लद्धमिदं मनुञ्ञ’’न्ति॥
Pucchanti taṃ vāṇijā satthavāhā, kathaṃ tayā laddhamidaṃ manuñña’’nti.
तत्थ अधिच्चलद्धन्ति अधिच्चसमुप्पत्तिकं, यदिच्छकं लद्धन्ति अत्थो। परिणामजं तेति नियतिसङ्गतिभावपरिणतं, कालपरिणतं वा। सयंकतन्ति तया सयमेव कतं, देविद्धिया तया सयमेव निब्बत्तितन्ति अत्थो। उदाहु देवेहि दिन्नन्ति तया आराधितेहि देवेहि पसादवसेन निस्सट्ठं।
Tattha adhiccaladdhanti adhiccasamuppattikaṃ, yadicchakaṃ laddhanti attho. Pariṇāmajaṃ teti niyatisaṅgatibhāvapariṇataṃ, kālapariṇataṃ vā. Sayaṃkatanti tayā sayameva kataṃ, deviddhiyā tayā sayameva nibbattitanti attho. Udāhu devehi dinnanti tayā ārādhitehi devehi pasādavasena nissaṭṭhaṃ.
इदानि देवपुत्तो चतुरोपि पकारे पटिक्खिपित्वा पुञ्ञमेव अपदिसन्तो –
Idāni devaputto caturopi pakāre paṭikkhipitvā puññameva apadisanto –
१२५०.
1250.
‘‘नाधिच्चलद्धं न परिणामजं मे, न सयंकतं न हि देवेहि दिन्नं।
‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkataṃ na hi devehi dinnaṃ;
सकेहि कम्मेहि अपापकेहि, पुञ्ञेहि मे लद्धमिदं मनुञ्ञ’’न्ति॥ –
Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ manuñña’’nti. –
गाथमाह।
Gāthamāha.
तं सुत्वा वाणिजा पुन ‘‘नाधिच्चलद्ध’’न्ति गाथायं पुञ्ञाधिकमेव ते चतुरो पकारे आरोपेत्वा पुञ्ञस्स च सरूपं पुच्छिंसु –
Taṃ sutvā vāṇijā puna ‘‘nādhiccaladdha’’nti gāthāyaṃ puññādhikameva te caturo pakāre āropetvā puññassa ca sarūpaṃ pucchiṃsu –
१२५१.
1251.
‘‘किं ते वतं किं पन ब्रह्मचरियं, किस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
पुच्छन्ति तं वाणिजा सत्थवाहा, कथं तया लद्धमिदं विमान’’न्ति॥
Pucchanti taṃ vāṇijā satthavāhā, kathaṃ tayā laddhamidaṃ vimāna’’nti.
तत्थ वतन्ति वतसमादानं। ब्रह्मचरियन्ति सेट्ठचरियं।
Tattha vatanti vatasamādānaṃ. Brahmacariyanti seṭṭhacariyaṃ.
पुन देवपुत्तो ते पटिक्खिपित्वा अत्तानं यथूपचितं पुञ्ञञ्च दस्सेन्तो –
Puna devaputto te paṭikkhipitvā attānaṃ yathūpacitaṃ puññañca dassento –
१२५२.
1252.
‘‘ममं पायासीति अहु समञ्ञा, रज्जं यदा कारयिं कोसलानं।
‘‘Mamaṃ pāyāsīti ahu samaññā, rajjaṃ yadā kārayiṃ kosalānaṃ;
नत्थिकदिट्ठि कदरियो पापधम्मो, उच्छेदवादी च तदा अहोसिं॥
Natthikadiṭṭhi kadariyo pāpadhammo, ucchedavādī ca tadā ahosiṃ.
१२५३.
1253.
‘‘समणो च खो आसि कुमारकस्सपो, बहुस्सुतो चित्तकथी उळारो।
‘‘Samaṇo ca kho āsi kumārakassapo, bahussuto cittakathī uḷāro;
सो मे तदा धम्मकथं अभासि, दिट्ठिविसूकानि विनोदयी मे॥
So me tadā dhammakathaṃ abhāsi, diṭṭhivisūkāni vinodayī me.
१२५४.
1254.
‘‘ताहं तस्स धम्मकथं सुणित्वा, उपासकत्तं पटिवेदयिस्सं।
‘‘Tāhaṃ tassa dhammakathaṃ suṇitvā, upāsakattaṃ paṭivedayissaṃ;
पाणातिपाता विरतो अहोसिं, लोके अदिन्नं परिवज्जयिस्सं।
Pāṇātipātā virato ahosiṃ, loke adinnaṃ parivajjayissaṃ;
अमज्जपो नो च मुसा अभाणिं, सकेन दारेन च अहोसिं तुट्ठो॥
Amajjapo no ca musā abhāṇiṃ, sakena dārena ca ahosiṃ tuṭṭho.
१२५५.
1255.
‘‘तं मे वतं तं पन ब्रह्मचरियं, तस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
तेहेव कम्मेहि अपापकेहि, पुञ्ञेहि मे लद्धमिदं विमान’’न्ति॥ –
Teheva kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimāna’’nti. –
आह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Āha. Taṃ suviññeyyameva.
अथ वाणिजा देवपुत्तं विमानञ्चस्स पच्चक्खतो दिस्वा कम्मफलं सद्दहित्वा अत्तनो कम्मफले सद्धं पवेदेन्ता –
Atha vāṇijā devaputtaṃ vimānañcassa paccakkhato disvā kammaphalaṃ saddahitvā attano kammaphale saddhaṃ pavedentā –
१२५६.
1256.
‘‘सच्चं किराहंसु नरा सपञ्ञा, अनञ्ञथा वचनं पण्डितानं।
‘‘Saccaṃ kirāhaṃsu narā sapaññā, anaññathā vacanaṃ paṇḍitānaṃ;
यहिं यहिं गच्छति पुञ्ञकम्मो, तहिं तहिं मोदति कामकामी॥
Yahiṃ yahiṃ gacchati puññakammo, tahiṃ tahiṃ modati kāmakāmī.
१२५७.
1257.
‘‘यहिं यहिं सोकपरिद्दवो च, वधो च बन्धो च परिक्किलेसो।
‘‘Yahiṃ yahiṃ sokapariddavo ca, vadho ca bandho ca parikkileso;
तहिं तहिं गच्छति पापकम्मो, न मुच्चति दुग्गतिया कदाची’’ति॥ –
Tahiṃ tahiṃ gacchati pāpakammo, na muccati duggatiyā kadācī’’ti. –
गाथाद्वयं अवोचुं। तत्थ सोकपरिद्दवोति सोको च परिदेवो च। परिक्किलेसोति वुत्ता अनत्थुप्पत्ति।
Gāthādvayaṃ avocuṃ. Tattha sokapariddavoti soko ca paridevo ca. Parikkilesoti vuttā anatthuppatti.
एवं तेसु कथेन्तेसुयेव विमानद्वारे सिरीसरुक्खतो परिपाकेन मुत्तबन्धना परिपक्का सिपाटिका पति, तेन देवपुत्तो सपरिजनो दोमनस्सप्पत्तो अहोसि। तं दिस्वा वाणिजा –
Evaṃ tesu kathentesuyeva vimānadvāre sirīsarukkhato paripākena muttabandhanā paripakkā sipāṭikā pati, tena devaputto saparijano domanassappatto ahosi. Taṃ disvā vāṇijā –
१२५८.
1258.
‘‘सम्मूळ्हरूपोव जनो अहोसि, अस्मिं मुहुत्ते कललीकतोव।
‘‘Sammūḷharūpova jano ahosi, asmiṃ muhutte kalalīkatova;
जनस्सिमस्स तुय्हञ्च कुमार, अप्पच्चयो केन नु खो अहोसी’’ति॥ –
Janassimassa tuyhañca kumāra, appaccayo kena nu kho ahosī’’ti. –
गाथमाहंसु। तत्थ सम्मूळ्हरूपोवाति सोकवसेन सब्बसो मूळ्हसभावो विय। जनोति देवजनो। अस्मिं मुहुत्तेति इमस्मिं मुहुत्तमत्ते । कललीकतोति कललं विय कतो, कललनिस्सितउदकीभूतो विय आविलोति अधिप्पायो। जनस्सिमस्स तुय्हञ्चाति इमस्स तव परिजनस्स तुय्हञ्च। अप्पच्चयोति दोमनस्सं।
Gāthamāhaṃsu. Tattha sammūḷharūpovāti sokavasena sabbaso mūḷhasabhāvo viya. Janoti devajano. Asmiṃ muhutteti imasmiṃ muhuttamatte . Kalalīkatoti kalalaṃ viya kato, kalalanissitaudakībhūto viya āviloti adhippāyo. Janassimassa tuyhañcāti imassa tava parijanassa tuyhañca. Appaccayoti domanassaṃ.
तं सुत्वा देवपुत्तो –
Taṃ sutvā devaputto –
१२५९.
1259.
‘‘इमे च सिरीसवना ताता, दिब्बा गन्धा सुरभी सम्पवन्ति।
‘‘Ime ca sirīsavanā tātā, dibbā gandhā surabhī sampavanti;
ते सम्पवायन्ति इमं विमानं, दिवा च रत्तो च तमं निहन्त्वा॥
Te sampavāyanti imaṃ vimānaṃ, divā ca ratto ca tamaṃ nihantvā.
१२६०.
1260.
‘‘इमेसञ्च खो वस्ससतच्चयेन, सिपाटिका फलति एकमेका।
‘‘Imesañca kho vassasataccayena, sipāṭikā phalati ekamekā;
मानुस्सकं वस्ससतं अतीतं, यदग्गे कायम्हि इधूपपन्नो॥
Mānussakaṃ vassasataṃ atītaṃ, yadagge kāyamhi idhūpapanno.
१२६१.
1261.
‘‘दिस्वानहं वस्ससतानि पञ्च,
‘‘Disvānahaṃ vassasatāni pañca,
अस्मिं विमाने ठत्वान ताता।
Asmiṃ vimāne ṭhatvāna tātā;
आयुक्खया पुञ्ञक्खया चविस्सं,
Āyukkhayā puññakkhayā cavissaṃ,
तेनेव सोकेन पमुच्छितोस्मी’’ति॥ – आह।
Teneva sokena pamucchitosmī’’ti. – āha;
१२५६. तत्थ सिरीसवनाति सिरीसविपिनतो। ताताति वाणिजे आलपति। इमे तुम्हाकं मय्हञ्च पच्चक्खभूता दिब्बा गन्धा सुरभी अतिविय सुगन्धायेव समन्ततो पवन्ति पवायन्ति। ते दिब्बा गन्धा एवं वायन्ता इमं विमानं सम्पवायन्ति सम्मदेव गन्धं गाहापेन्ति, न केवलं सम्पवायनमेव, अथ खो अत्तनो पभाय तमम्पि निहन्ति। तेनाह ‘‘दिवा च रत्तो च तमं निहन्त्वा’’ति।
1256. Tattha sirīsavanāti sirīsavipinato. Tātāti vāṇije ālapati. Ime tumhākaṃ mayhañca paccakkhabhūtā dibbā gandhā surabhī ativiya sugandhāyeva samantato pavanti pavāyanti. Te dibbā gandhā evaṃ vāyantā imaṃ vimānaṃ sampavāyanti sammadeva gandhaṃ gāhāpenti, na kevalaṃ sampavāyanameva, atha kho attano pabhāya tamampi nihanti. Tenāha ‘‘divā ca ratto ca tamaṃ nihantvā’’ti.
१२६०-६१. इमेसन्ति सिरीसानं। सिपाटिकाति फलकुट्ठिलिका। फलतीति पच्चित्वा वण्टतो मुच्चति, पुटभेदं वा पत्वा सिस्सति। मानुस्सकं वस्ससतं अतीतन्ति यस्मा वस्ससतस्स अच्चयेन इमस्स सिरीसस्स सिपाटिका फलति, अयञ्च फलिता, तस्मा मय्हं मानुस्सकं वस्ससतं अतीतं। यदग्गे यतो पट्ठाय, कायम्हि इध इमस्मिं देवनिकाये उपपन्नो निब्बत्तो। मय्हञ्च देवगणनाय पञ्च वस्ससतानि आयु, तस्मा खीयति मे आयूति सोकवसेन सम्पमूळ्होति दस्सेति। तेनाह ‘‘दिस्वानहं वस्ससतानि पञ्च…पे॰… तेनेव सोकेन पमुच्छितोस्मी’’ति।
1260-61.Imesanti sirīsānaṃ. Sipāṭikāti phalakuṭṭhilikā. Phalatīti paccitvā vaṇṭato muccati, puṭabhedaṃ vā patvā sissati. Mānussakaṃ vassasataṃ atītanti yasmā vassasatassa accayena imassa sirīsassa sipāṭikā phalati, ayañca phalitā, tasmā mayhaṃ mānussakaṃ vassasataṃ atītaṃ. Yadagge yato paṭṭhāya, kāyamhi idha imasmiṃ devanikāye upapanno nibbatto. Mayhañca devagaṇanāya pañca vassasatāni āyu, tasmā khīyati me āyūti sokavasena sampamūḷhoti dasseti. Tenāha ‘‘disvānahaṃ vassasatāni pañca…pe… teneva sokena pamucchitosmī’’ti.
अथ नं वाणिजा समस्सासेन्तो –
Atha naṃ vāṇijā samassāsento –
१२६२.
1262.
‘‘कथं नु सोचेय्य तथाविधो सो, लद्धा विमानं अतुलं चिराय।
‘‘Kathaṃ nu soceyya tathāvidho so, laddhā vimānaṃ atulaṃ cirāya;
ये चापि खो इत्तरमुपपन्ना, ते नून सोचेय्युं परित्तपुञ्ञा’’ति॥ –
Ye cāpi kho ittaramupapannā, te nūna soceyyuṃ parittapuññā’’ti. –
आहंसु। तत्थ यादिसेहि अप्पायुकेहि मरणं पटिच्च सोचितब्बं सिया, तादिसो पन एवं दिब्बानुभावसम्पन्नो नवुतिवस्ससतसहस्सायुको कथं नु सोचेय्य, न सोचितब्बमेवाति अधिप्पायो।
Āhaṃsu. Tattha yādisehi appāyukehi maraṇaṃ paṭicca socitabbaṃ siyā, tādiso pana evaṃ dibbānubhāvasampanno navutivassasatasahassāyuko kathaṃ nu soceyya, na socitabbamevāti adhippāyo.
देवपुत्तो तत्तकेनेव समस्सासेत्वा तेसं वचनं सम्पटिच्छन्तो तेसञ्च उपदेसं देन्तो –
Devaputto tattakeneva samassāsetvā tesaṃ vacanaṃ sampaṭicchanto tesañca upadesaṃ dento –
१२६३.
1263.
‘‘अनुच्छविं ओवदियञ्च मेतं, यं मं तुम्हे पेय्यवाचं वदेथ।
‘‘Anucchaviṃ ovadiyañca metaṃ, yaṃ maṃ tumhe peyyavācaṃ vadetha;
तुम्हे च खो ताता मयानुगुत्ता, येहिच्छकं तेन पलेथ सोत्थि’’न्ति॥ –
Tumhe ca kho tātā mayānuguttā, yehicchakaṃ tena paletha sotthi’’nti. –
गाथमाह। तत्थ अनुच्छविन्ति अनुच्छविकं, तुम्हाकमेव तं युत्तरूपं। ओवदियञ्च मेतन्ति मे मय्हं तुम्हेहि ओवदियं ओवादवसेन वत्तब्बमेतं। यं यस्मा, मं मय्हं, तुम्हे ‘‘कथं नु सोचेय्य’’न्तिआदिना पेय्यवाचं पियवचनं वदेथ। यं वा पेय्यवाचाय वदनं कथनं, तं तुम्हाकमेव अनुच्छविकन्ति योजना। अथ वा यं यस्मा तुम्हे पेय्यवाचं वदेथ, तस्मा अनुच्छविकं ओवदियञ्च ओवदितब्बं ओवादानुरूपं कातब्बञ्च मे मया कतं, किं पन तन्ति आह ‘‘तुम्हे च खो ताता’’तिआदि। तत्थ मयानुगुत्ताति इमस्मिं अमनुस्सपरिग्गहे मरुकन्तारे याव कन्तारातिक्कमा मया अनुगुत्ता रक्खिता, येनिच्छकं यथारुचितेन, सोत्थिं खेमेन, पलेथ गच्छथाति अत्थो।
Gāthamāha. Tattha anucchavinti anucchavikaṃ, tumhākameva taṃ yuttarūpaṃ. Ovadiyañca metanti me mayhaṃ tumhehi ovadiyaṃ ovādavasena vattabbametaṃ. Yaṃ yasmā, maṃ mayhaṃ, tumhe ‘‘kathaṃ nu soceyya’’ntiādinā peyyavācaṃ piyavacanaṃ vadetha. Yaṃ vā peyyavācāya vadanaṃ kathanaṃ, taṃ tumhākameva anucchavikanti yojanā. Atha vā yaṃ yasmā tumhe peyyavācaṃ vadetha, tasmā anucchavikaṃ ovadiyañca ovaditabbaṃ ovādānurūpaṃ kātabbañca me mayā kataṃ, kiṃ pana tanti āha ‘‘tumhe ca kho tātā’’tiādi. Tattha mayānuguttāti imasmiṃ amanussapariggahe marukantāre yāva kantārātikkamā mayā anuguttā rakkhitā, yenicchakaṃ yathārucitena, sotthiṃ khemena, paletha gacchathāti attho.
अथ वाणिजा कतञ्ञुभावं पकासेन्ता –
Atha vāṇijā kataññubhāvaṃ pakāsentā –
१२६४.
1264.
‘‘गन्त्वा मयं सिन्धुसोवीरभूमिं, धनत्थिका उद्दयं पत्थयाना।
‘‘Gantvā mayaṃ sindhusovīrabhūmiṃ, dhanatthikā uddayaṃ patthayānā;
यथापयोगा परिपुण्णचागा, काहाम सेरीसमहं उळारन्ति॥ –
Yathāpayogā paripuṇṇacāgā, kāhāma serīsamahaṃ uḷāranti. –
गाथमाहंसु। तत्थ यथापयोगाति इदानि कतपटिञ्ञानुरूपपयोगा। परिपुण्णचागाति समत्तचागा, उळारस्स महस्स परियत्तपरिच्चागा। महन्ति उस्सवपूजं।
Gāthamāhaṃsu. Tattha yathāpayogāti idāni katapaṭiññānurūpapayogā. Paripuṇṇacāgāti samattacāgā, uḷārassa mahassa pariyattapariccāgā. Mahanti ussavapūjaṃ.
पुन देवपुत्तो महकरणं पटिक्खिपन्तो कत्तब्बेसु च ते नियोजेन्तो –
Puna devaputto mahakaraṇaṃ paṭikkhipanto kattabbesu ca te niyojento –
१२६५.
1265.
‘‘मा चेव सेरीसमहं अकत्थ, सब्बञ्च वो भविस्सति यं वदेथ।
‘‘Mā ceva serīsamahaṃ akattha, sabbañca vo bhavissati yaṃ vadetha;
पापानि कम्मानि विवज्जयाथ, धम्मानुयोगञ्च अधिट्ठहाथा’’ति॥ –
Pāpāni kammāni vivajjayātha, dhammānuyogañca adhiṭṭhahāthā’’ti. –
गाथमाह। तत्थ यं वदेथाति यं तुम्हे खेमेन सिन्धुसोवीरदेसपत्तिं तत्थ च विपुलं उद्दयं लाभं पच्चासीसन्ता ‘‘गन्त्वा मय’’न्तिआदीनि वदथ। सब्बं तं वो तुम्हाकं तथेव भविस्सति, तत्थ निक्कङ्खा होथ, तुम्हे पन इतो पट्ठाय पापानि कम्मानि पाणातिपातादीनि विवज्जयाथ परिवज्जेथ। धम्मानुयोगन्ति दानादिकुसलधम्मस्स अनुयुञ्जनं। अधिट्ठहाथाति अनुसिक्खथ इदं सेरीसकमहन्ति दस्सेति।
Gāthamāha. Tattha yaṃ vadethāti yaṃ tumhe khemena sindhusovīradesapattiṃ tattha ca vipulaṃ uddayaṃ lābhaṃ paccāsīsantā ‘‘gantvā maya’’ntiādīni vadatha. Sabbaṃ taṃ vo tumhākaṃ tatheva bhavissati, tattha nikkaṅkhā hotha, tumhe pana ito paṭṭhāya pāpāni kammāni pāṇātipātādīni vivajjayātha parivajjetha. Dhammānuyoganti dānādikusaladhammassa anuyuñjanaṃ. Adhiṭṭhahāthāti anusikkhatha idaṃ serīsakamahanti dasseti.
यं पन उपासकं अनुग्गण्हन्तो तेसं रक्खावरणं कातुकामो अहोसि, तस्स गुणं कित्तेत्वा तं तेसं उद्दिसन्तो इमा गाथायो आह –
Yaṃ pana upāsakaṃ anuggaṇhanto tesaṃ rakkhāvaraṇaṃ kātukāmo ahosi, tassa guṇaṃ kittetvā taṃ tesaṃ uddisanto imā gāthāyo āha –
१२६६.
1266.
‘‘उपासको अत्थि इमम्हि सङ्घे, बहुस्सुतो सीलवतूपपन्नो।
‘‘Upāsako atthi imamhi saṅghe, bahussuto sīlavatūpapanno;
सद्धो च चागी च सुपेसलो च, विचक्खणो सन्तुसितो मुतीमा॥
Saddho ca cāgī ca supesalo ca, vicakkhaṇo santusito mutīmā.
१२६७.
1267.
‘‘सञ्जानमानो न मुसा भणेय्य, परूपघाताय न चेतयेय्य।
‘‘Sañjānamāno na musā bhaṇeyya, parūpaghātāya na cetayeyya;
वेभूतिकं पेसुणं नो करेय्य, सण्हञ्च वाचं सखिलं भणेय्य॥
Vebhūtikaṃ pesuṇaṃ no kareyya, saṇhañca vācaṃ sakhilaṃ bhaṇeyya.
१२६८.
1268.
‘‘सगारवो सप्पतिस्सो विनीतो, अपापको अधिसीले विसुद्धो।
‘‘Sagāravo sappatisso vinīto, apāpako adhisīle visuddho;
सो मातरं पितरञ्चापि जन्तु, धम्मेन पोसेति अरियवुत्ति॥
So mātaraṃ pitarañcāpi jantu, dhammena poseti ariyavutti.
१२६९.
1269.
‘‘मञ्ञे सो मातापितूनं कारणा, भोगानि परियेसति न अत्तहेतु।
‘‘Maññe so mātāpitūnaṃ kāraṇā, bhogāni pariyesati na attahetu;
मातापितूनञ्च यो अच्चयेन, नेक्खम्मपोणो चरिस्सति ब्रह्मचरियं॥
Mātāpitūnañca yo accayena, nekkhammapoṇo carissati brahmacariyaṃ.
१२७०.
1270.
‘‘उजू अवङ्को असठो अमायो, न लेसकप्पेन च वोहरेय्य।
‘‘Ujū avaṅko asaṭho amāyo, na lesakappena ca vohareyya;
सो तादिसो सुकतकम्मकारी, धम्मे ठितो किन्ति लभेथ दुक्खं॥
So tādiso sukatakammakārī, dhamme ṭhito kinti labhetha dukkhaṃ.
१२७१.
1271.
‘‘तंकारणा पातुकतोम्हि अत्तना, तस्मा धम्मं पस्सथ वाणिजासे।
‘‘Taṃkāraṇā pātukatomhi attanā, tasmā dhammaṃ passatha vāṇijāse;
अञ्ञत्र तेनिह भस्मी भवेथ, अन्धाकुला विप्पनट्ठा अरञ्ञे।
Aññatra teniha bhasmī bhavetha, andhākulā vippanaṭṭhā araññe;
तं खिप्पमानेन लहुं परेन, सुखो हवे सप्पुरिसेन सङ्गमो’’ति॥
Taṃ khippamānena lahuṃ parena, sukho have sappurisena saṅgamo’’ti.
१२६६. तत्थ सङ्घेति सत्तसमूहे। विचक्खणोति तत्थ तत्थ कत्तब्बताय कुसलो। सन्तुसितोति सन्तुट्ठो। मुतीमाति कम्मस्सकतञाणादिना इधलोकपरलोकहितानं मुननतो मुतिमा।
1266. Tattha saṅgheti sattasamūhe. Vicakkhaṇoti tattha tattha kattabbatāya kusalo. Santusitoti santuṭṭho. Mutīmāti kammassakatañāṇādinā idhalokaparalokahitānaṃ munanato mutimā.
१२६७. सञ्जानमानो न मुसा भणेय्याति सम्पजानमुसा न भासेय्य। वेभूतिकन्ति सहितानं विनाभावकरणतो ‘‘वेभूतिक’’न्ति लद्धनामं पिसुणं, नो करेय्य न वदेय्य।
1267.Sañjānamāno na musā bhaṇeyyāti sampajānamusā na bhāseyya. Vebhūtikanti sahitānaṃ vinābhāvakaraṇato ‘‘vebhūtika’’nti laddhanāmaṃ pisuṇaṃ, no kareyya na vadeyya.
१२६८. सप्पतिस्सोति पतिस्सयो गरुट्ठानियेसु निवातवुत्तिकत्ता सोरच्चं, सह पतिस्सेनाति सप्पतिस्सो। अधिसीलेति उपासकेन रक्खितब्बअधिसीलसिक्खाय। अरियवुत्तीति परिसुद्धवुत्ति।
1268.Sappatissoti patissayo garuṭṭhāniyesu nivātavuttikattā soraccaṃ, saha patissenāti sappatisso. Adhisīleti upāsakena rakkhitabbaadhisīlasikkhāya. Ariyavuttīti parisuddhavutti.
१२६९. नेक्खम्मपोणोति निब्बाननिन्नो। चरिस्सति ब्रह्मचरियन्ति पब्बज्जं सासनब्रह्मचरियं चरिस्सति।
1269.Nekkhammapoṇoti nibbānaninno. Carissati brahmacariyanti pabbajjaṃ sāsanabrahmacariyaṃ carissati.
१२७०. लेसकप्पेनाति कप्पियलेसेन। न च वोहरेय्याति मायासाठेय्यवसेन वचनं न निच्छारेय्य। धम्मे ठितो किन्ति लभेथ दुक्खन्ति एवं वुत्तनयेन धम्मे ठितो धम्मचारी समचारी किन्ति केन पकारेन दुक्खं लभेथ पापुणेय्य।
1270.Lesakappenāti kappiyalesena. Na ca vohareyyāti māyāsāṭheyyavasena vacanaṃ na nicchāreyya. Dhamme ṭhito kinti labhetha dukkhanti evaṃ vuttanayena dhamme ṭhito dhammacārī samacārī kinti kena pakārena dukkhaṃ labhetha pāpuṇeyya.
१२७१. तंकारणाति तन्निमित्तं तस्स उपासकस्स हेतु। पातुकतोम्हि अत्तनाति सयमेव तुम्हाकं अहं पातुरहोसिं। ‘‘अत्तान’’न्तिपि पाठो, मम अत्तानं तुम्हाकं पात्वाकासिन्ति अत्थो। तस्माति यस्मा अहं धम्मं अपचायमानो तं रक्खन्तो तुम्हेपि रक्खामि, तस्मा धम्मं पस्सथ धम्ममेव चरितब्बं कत्वा ओलोकेथ। अञ्ञत्र तेनिह भस्मी भवेथाति तेन उपासकेन विना चे आगता, इमस्मिं मरुकन्तारे अनाथा अप्पटिसरणा भस्मभावं गच्छेय्याथ। खिप्पमानेनाति एवं खिप्पन्तेन वम्भन्तेन पीळन्तेन। लहुन्ति सुकरं। परेनाति अधिकं, अञ्ञेन वा। तस्मा सुखो हवे सप्पुरिसेन सङ्गमोति। सो हि खन्तिसोरच्चे निविट्ठो केनचि किञ्चि वुत्तोपि न पटिप्फरतीति अधिप्पायो।
1271.Taṃkāraṇāti tannimittaṃ tassa upāsakassa hetu. Pātukatomhi attanāti sayameva tumhākaṃ ahaṃ pāturahosiṃ. ‘‘Attāna’’ntipi pāṭho, mama attānaṃ tumhākaṃ pātvākāsinti attho. Tasmāti yasmā ahaṃ dhammaṃ apacāyamāno taṃ rakkhanto tumhepi rakkhāmi, tasmā dhammaṃ passatha dhammameva caritabbaṃ katvā oloketha. Aññatra teniha bhasmī bhavethāti tena upāsakena vinā ce āgatā, imasmiṃ marukantāre anāthā appaṭisaraṇā bhasmabhāvaṃ gaccheyyātha. Khippamānenāti evaṃ khippantena vambhantena pīḷantena. Lahunti sukaraṃ. Parenāti adhikaṃ, aññena vā. Tasmā sukho have sappurisena saṅgamoti. So hi khantisoracce niviṭṭho kenaci kiñci vuttopi na paṭippharatīti adhippāyo.
एवं सामञ्ञतो कित्तितं सरूपतो ञातुकामा वाणिजा –
Evaṃ sāmaññato kittitaṃ sarūpato ñātukāmā vāṇijā –
१२७२.
1272.
‘‘किं नाम सो किञ्च करोति कम्मं,
‘‘Kiṃ nāma so kiñca karoti kammaṃ,
किं नामधेय्यं किं पन तस्स गोत्तं।
Kiṃ nāmadheyyaṃ kiṃ pana tassa gottaṃ;
मयम्पि नं दट्ठुकामम्ह यक्ख, यस्सानुकम्पाय इधागतोसि।
Mayampi naṃ daṭṭhukāmamha yakkha, yassānukampāya idhāgatosi;
लाभा हि तस्स यस्स तुवं पिहेसी’’ति॥ –
Lābhā hi tassa yassa tuvaṃ pihesī’’ti. –
गाथमाहंसु। तत्थ किं नाम सोति नामतो सो जन्तु सत्तो को नाम। किञ्च करोति कम्मन्ति कसिवणिज्जादीसु कीदिसं कम्मं करोति। किं नामधेय्यन्ति मातापितूहि कतं पन ‘‘तिस्सो फुस्सो’’तिआदीसु तस्स किं नामधेय्यं, ‘‘भग्गवो भारद्वाजो’’तिआदीसु किं वा तस्स गोत्तं। यस्स तुवं पिहेसीति यं तुवं पियायसि।
Gāthamāhaṃsu. Tattha kiṃ nāma soti nāmato so jantu satto ko nāma. Kiñca karoti kammanti kasivaṇijjādīsu kīdisaṃ kammaṃ karoti. Kiṃnāmadheyyanti mātāpitūhi kataṃ pana ‘‘tisso phusso’’tiādīsu tassa kiṃ nāmadheyyaṃ, ‘‘bhaggavo bhāradvājo’’tiādīsu kiṃ vā tassa gottaṃ. Yassa tuvaṃ pihesīti yaṃ tuvaṃ piyāyasi.
इदानि देवपुत्तो तं नामगोत्तादिवसेन दस्सेन्तो –
Idāni devaputto taṃ nāmagottādivasena dassento –
१२७३.
1273.
‘‘यो कप्पको सम्भवनामधेय्यो,
‘‘Yo kappako sambhavanāmadheyyo,
उपासको कोच्छफलूपजीवी।
Upāsako kocchaphalūpajīvī;
जानाथ नं तुम्हाकं पेसियो सो,
Jānātha naṃ tumhākaṃ pesiyo so,
मा खो नं हीळित्थ सुपेसलो सो’’ति॥ –
Mā kho naṃ hīḷittha supesalo so’’ti. –
आह। तत्थ कप्पकोति न्हापितो। सम्भवनामधेय्योति सम्भवोति एवंनामो। कोच्छफलूपजीवीति कोच्छञ्च फलञ्च उपनिस्साय जीवनको। तत्थ कोच्छं नाम आळकादिसण्ठापनत्थं केसादीनं उल्लिखनसाधनं। पेसियो पेसनकारको वेय्यावच्चकरो।
Āha. Tattha kappakoti nhāpito. Sambhavanāmadheyyoti sambhavoti evaṃnāmo. Kocchaphalūpajīvīti kocchañca phalañca upanissāya jīvanako. Tattha kocchaṃ nāma āḷakādisaṇṭhāpanatthaṃ kesādīnaṃ ullikhanasādhanaṃ. Pesiyo pesanakārako veyyāvaccakaro.
इदानि वाणिजा तं सञ्जानित्वा आहंसु –
Idāni vāṇijā taṃ sañjānitvā āhaṃsu –
१२७४.
1274.
‘‘जानामसे यं त्वं पवदेसि यक्ख, न खो नं जानाम स एदिसोति।
‘‘Jānāmase yaṃ tvaṃ pavadesi yakkha, na kho naṃ jānāma sa edisoti;
मयम्पि नं पूजयिस्साम यक्ख, सुत्वान तुय्हं वचनं उळार’’न्ति॥
Mayampi naṃ pūjayissāma yakkha, sutvāna tuyhaṃ vacanaṃ uḷāra’’nti.
तत्थ जानामसेति यं त्वं वदेसि, तं मयं सरूपतो जानाम। एदिसोति गुणतो पन यथा तया कित्तितं, एवं एदिसोति तं न खो जानाम, यथा तं अविद्दसुनोति अधिप्पायो।
Tattha jānāmaseti yaṃ tvaṃ vadesi, taṃ mayaṃ sarūpato jānāma. Edisoti guṇato pana yathā tayā kittitaṃ, evaṃ edisoti taṃ na kho jānāma, yathā taṃ aviddasunoti adhippāyo.
इदानि देवपुत्तो ते अत्तनो विमानं आरोपेत्वा अनुसासनत्थं –
Idāni devaputto te attano vimānaṃ āropetvā anusāsanatthaṃ –
१२७५.
1275.
‘‘ये केचि इमस्मिं सत्थे मनुस्सा, दहरा महन्ता अथवापि मज्झिमा।
‘‘Ye keci imasmiṃ satthe manussā, daharā mahantā athavāpi majjhimā;
सब्बेव ते आलम्बन्तु विमानं, पस्सन्तु पुञ्ञानं फलं कदरिया’’ति॥ –
Sabbeva te ālambantu vimānaṃ, passantu puññānaṃ phalaṃ kadariyā’’ti. –
गाथमाह । तत्थ महन्ताति वुड्ढा। आलम्बन्तूति आरोहन्तु। कदरियाति मच्छरिनो अदानसीला।
Gāthamāha . Tattha mahantāti vuḍḍhā. Ālambantūti ārohantu. Kadariyāti maccharino adānasīlā.
इदानि परियोसाने छ गाथा धम्मसङ्गाहकेहि वुत्ता –
Idāni pariyosāne cha gāthā dhammasaṅgāhakehi vuttā –
१२७६.
1276.
‘‘ते तत्थ सब्बेव अहं पुरेति, तं कप्पकं तत्थ पुरक्खत्वा।
‘‘Te tattha sabbeva ahaṃ pureti, taṃ kappakaṃ tattha purakkhatvā;
सब्बेव ते आलम्बिंसु विमानं, मसक्कसारं विय वासवस्स॥
Sabbeva te ālambiṃsu vimānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassa.
१२७७.
1277.
‘‘ते तत्थ सब्बेव अहं पुरेति, उपासकत्तं पटिवेदयिंसु।
‘‘Te tattha sabbeva ahaṃ pureti, upāsakattaṃ paṭivedayiṃsu;
पाणातिपाता विरता अहेसुं, लोके अदिन्नं परिवज्जयिंसु।
Pāṇātipātā viratā ahesuṃ, loke adinnaṃ parivajjayiṃsu;
अमज्जपा नो च मुसा भणिंसु, सकेन दारेन च अहेसुं तुट्ठा॥
Amajjapā no ca musā bhaṇiṃsu, sakena dārena ca ahesuṃ tuṭṭhā.
१२७८.
1278.
‘‘ते तत्थ सब्बेव अहं पुरेति, उपासकत्तं पटिवेदयित्वा।
‘‘Te tattha sabbeva ahaṃ pureti, upāsakattaṃ paṭivedayitvā;
पक्कामि सत्थो अनुमोदमानो, यक्खिद्धिया अनुमतो पुनप्पुनं॥
Pakkāmi sattho anumodamāno, yakkhiddhiyā anumato punappunaṃ.
१२७९.
1279.
‘‘गन्त्वान ते सिन्धुसोवीरभूमिं, धनत्थिका उद्दयं पत्थयाना।
‘‘Gantvāna te sindhusovīrabhūmiṃ, dhanatthikā uddayaṃ patthayānā;
यथापयोगा परिपुण्णलाभा, पच्चागमुं पाटलिपुत्तमक्खतं॥
Yathāpayogā paripuṇṇalābhā, paccāgamuṃ pāṭaliputtamakkhataṃ.
१२८०.
1280.
‘‘गन्त्वान ते सङ्घरं सोत्थिवन्तो, पुत्तेहि दारेहि समङ्गिभूता।
‘‘Gantvāna te saṅgharaṃ sotthivanto, puttehi dārehi samaṅgibhūtā;
आनन्दी वित्ता सुमना पतीता, अकंसु सेरीसमहं उळारं।
Ānandī vittā sumanā patītā, akaṃsu serīsamahaṃ uḷāraṃ;
सेरीसकं ते परिवेणं मापयिंसु॥
Serīsakaṃ te pariveṇaṃ māpayiṃsu.
१२८१.
1281.
‘‘एतादिसा सप्पुरिसान सेवना, महत्थिका धम्मगुणान सेवना।
‘‘Etādisā sappurisāna sevanā, mahatthikā dhammaguṇāna sevanā;
एकस्स अत्थाय उपासकस्स, सब्बेव सत्ता सुखिता अहेसु’’न्ति॥
Ekassa atthāya upāsakassa, sabbeva sattā sukhitā ahesu’’nti.
१२७६. तत्थ अहं पुरेति अहं पुरिमं अहं पुरिमन्ति अहमहंकराति अत्थो। ‘‘ते तत्थ सब्बेवा’’ति वत्वा पुन ‘‘सब्बेव ते’’ति वचनं ‘‘सब्बेव ते यथा विमानस्स आरुहने उस्सुक्कजाता अहेसुं, तथा सब्बेव तं आरुहिंसु, न कस्सचि आरुहने अन्तरायो अहोसी’’ति दस्सनत्थं वुत्तं। मसक्कसारं विय वासवस्साति ‘‘मसक्कसार’’न्ति च तावतिंसभवनं वुच्चति, सब्बं वा देवभवनं, इध पन सक्कभवनं वेदितब्बं। तेनाह ‘‘मसक्कसारं विय वासवस्सा’’ति।
1276. Tattha ahaṃ pureti ahaṃ purimaṃ ahaṃ purimanti ahamahaṃkarāti attho. ‘‘Te tattha sabbevā’’ti vatvā puna ‘‘sabbeva te’’ti vacanaṃ ‘‘sabbeva te yathā vimānassa āruhane ussukkajātā ahesuṃ, tathā sabbeva taṃ āruhiṃsu, na kassaci āruhane antarāyo ahosī’’ti dassanatthaṃ vuttaṃ. Masakkasāraṃ viya vāsavassāti ‘‘masakkasāra’’nti ca tāvatiṃsabhavanaṃ vuccati, sabbaṃ vā devabhavanaṃ, idha pana sakkabhavanaṃ veditabbaṃ. Tenāha ‘‘masakkasāraṃ viya vāsavassā’’ti.
१२७७-८. अथ ते वाणिजा विमानं पस्सित्वा पसन्नचित्ता तस्स देवपुत्तस्स ओवादे ठत्वा सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठाय तस्स आनुभावेन सोत्थिना इच्छितं देसं अगमंसु। तेन वुत्तं ‘‘ते तत्थ सब्बेवा’’तिआदि। तत्थ अनुमतो पक्कामि सत्थो यक्खिद्धिया पुनप्पुनं अनुमोदमानोति योजना। केन पन अनुमतोति? यक्खेनाति पाकटोयमत्थो।
1277-8. Atha te vāṇijā vimānaṃ passitvā pasannacittā tassa devaputtassa ovāde ṭhatvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāya tassa ānubhāvena sotthinā icchitaṃ desaṃ agamaṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘te tattha sabbevā’’tiādi. Tattha anumato pakkāmi sattho yakkhiddhiyā punappunaṃ anumodamānoti yojanā. Kena pana anumatoti? Yakkhenāti pākaṭoyamattho.
१२७९. यथापयोगाति यथाअज्झासयं कतपयोगा। परिपुण्णलाभाति समिद्धलाभा। अक्खतन्ति अनुपद्दुतं पाटलिपुत्तं। अक्खतन्ति वा अनाबाधं अनुप्पीळं, अनन्तरायेनाति अत्थो।
1279.Yathāpayogāti yathāajjhāsayaṃ katapayogā. Paripuṇṇalābhāti samiddhalābhā. Akkhatanti anupaddutaṃ pāṭaliputtaṃ. Akkhatanti vā anābādhaṃ anuppīḷaṃ, anantarāyenāti attho.
१२८०. सङ्घरन्ति सकं गेहं। सोत्थिवन्तोति सोत्थिभावेन युत्ता खेमिनो। आनन्दीतिआदीहि चतूहि पदेहि सोमनस्सितभावमेव वदति। सेरीसकं ते परिवेणं मापयिंसूति कतञ्ञुताय ठत्वा पटिस्सवमोचनत्थञ्च देवपुत्तस्स नामेन सेरीसकं नाम परिच्छेदवसेन वेणियतो पेक्खितब्बतो परिवेणं पासादकूटागाररत्तिट्ठानादिसम्पन्नं पाकारपरिक्खित्तं द्वारकोट्ठकयुत्तं आवासं अकंसु।
1280.Saṅgharanti sakaṃ gehaṃ. Sotthivantoti sotthibhāvena yuttā khemino. Ānandītiādīhi catūhi padehi somanassitabhāvameva vadati. Serīsakaṃ te pariveṇaṃ māpayiṃsūti kataññutāya ṭhatvā paṭissavamocanatthañca devaputtassa nāmena serīsakaṃ nāma paricchedavasena veṇiyato pekkhitabbato pariveṇaṃ pāsādakūṭāgārarattiṭṭhānādisampannaṃ pākāraparikkhittaṃ dvārakoṭṭhakayuttaṃ āvāsaṃ akaṃsu.
१२८१. एतादिसाति एदिसी, एवं अनत्थपटिबाहिनी अत्थसाधिका च। महत्थिकाति महापयोजना महानिसंसा। धम्मगुणानन्ति अविपरीतगुणानं। एकस्स सत्तस्स हितत्थं सब्बेव सत्ता सब्बे एव ते सत्थपरियापन्ना सत्ता, सुखिता सुखप्पत्ता खेमप्पत्ता अहेसुं।
1281.Etādisāti edisī, evaṃ anatthapaṭibāhinī atthasādhikā ca. Mahatthikāti mahāpayojanā mahānisaṃsā. Dhammaguṇānanti aviparītaguṇānaṃ. Ekassa sattassa hitatthaṃ sabbeva sattā sabbe eva te satthapariyāpannā sattā, sukhitā sukhappattā khemappattā ahesuṃ.
सम्भवो पन उपासको पायासिस्स देवपुत्तस्स तेसञ्च वाणिजानं वचनपटिवचनवसेन पवत्तं गाथाबन्धं सुतनियामेनेव उग्गहेत्वा थेरानं आरोचेसि। पायासिदेवपुत्तो आयस्मतो सम्भवत्थेरस्स कथेसीति अपरे। तं यसत्थेरप्पमुखा महाथेरा दुतियसङ्गीतियं सङ्गहं आरोपेसुं। सम्भवो पन उपासको मातापितूनं अच्चयेन पब्बजित्वा अरहत्ते पतिट्ठासि।
Sambhavo pana upāsako pāyāsissa devaputtassa tesañca vāṇijānaṃ vacanapaṭivacanavasena pavattaṃ gāthābandhaṃ sutaniyāmeneva uggahetvā therānaṃ ārocesi. Pāyāsidevaputto āyasmato sambhavattherassa kathesīti apare. Taṃ yasattherappamukhā mahātherā dutiyasaṅgītiyaṃ saṅgahaṃ āropesuṃ. Sambhavo pana upāsako mātāpitūnaṃ accayena pabbajitvā arahatte patiṭṭhāsi.
सेरीसकविमानवण्णना निट्ठिता।
Serīsakavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १०. सेरीसकविमानवत्थु • 10. Serīsakavimānavatthu
