| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१६. सिरिमाविमानवण्णना
16. Sirimāvimānavaṇṇanā
युत्ता च ते परमअलङ्कता हयाति सिरिमाविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन च समयेन हेट्ठा अनन्तरवत्थुम्हि वुत्ता सिरिमा गणिका सोतापत्तिफलस्स अधिगतत्ता विस्सज्जितकिलिट्ठकम्मन्ता हुत्वा सङ्घस्स अट्ठ सलाकभत्तानि पट्ठपेसि। आदितो पट्ठाय निबद्धं अट्ठ भिक्खू गेहं आगच्छन्ति। सा ‘‘सप्पिं गण्हथ खीरं गण्हथा’’तिआदीनि वत्वा तेसं पत्ते पूरेति, एकेन लद्धं तिण्णम्पि चतुन्नम्पि पहोति, देवसिकं सोळसकहापणपरिब्बयेन पिण्डपातो दीयति। अथेकदिवसं एको भिक्खु तस्सा गेहे अट्ठकभत्तं भुञ्जित्वा तियोजनमत्थके एकं विहारं अगमासि। अथ नं सायं थेरुपट्ठाने निसिन्नं पुच्छिंसु, ‘‘आवुसो, कहं भिक्खं गहेत्वा इधागतोसी’’ति? ‘‘सिरिमाय अट्ठकभत्तं मे भुत्त’’न्ति। ‘‘तं मनापं कत्वा देति, आवुसो’’ति। ‘‘न सक्का तस्सा भत्तं वण्णेतुं, अतिपणीतं कत्वा देति, एकेन लद्धं तिण्णम्पि चतुन्नम्पि पहोति, तस्सा पन देय्यधम्मतोपि दस्सनमेव उत्तरितरं’’। सा हि इत्थी एवरूपा च एवरूपा चाति तस्सा गुणे कथेसि।
Yuttā ca te paramaalaṅkatā hayāti sirimāvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe. Tena ca samayena heṭṭhā anantaravatthumhi vuttā sirimā gaṇikā sotāpattiphalassa adhigatattā vissajjitakiliṭṭhakammantā hutvā saṅghassa aṭṭha salākabhattāni paṭṭhapesi. Ādito paṭṭhāya nibaddhaṃ aṭṭha bhikkhū gehaṃ āgacchanti. Sā ‘‘sappiṃ gaṇhatha khīraṃ gaṇhathā’’tiādīni vatvā tesaṃ patte pūreti, ekena laddhaṃ tiṇṇampi catunnampi pahoti, devasikaṃ soḷasakahāpaṇaparibbayena piṇḍapāto dīyati. Athekadivasaṃ eko bhikkhu tassā gehe aṭṭhakabhattaṃ bhuñjitvā tiyojanamatthake ekaṃ vihāraṃ agamāsi. Atha naṃ sāyaṃ therupaṭṭhāne nisinnaṃ pucchiṃsu, ‘‘āvuso, kahaṃ bhikkhaṃ gahetvā idhāgatosī’’ti? ‘‘Sirimāya aṭṭhakabhattaṃ me bhutta’’nti. ‘‘Taṃ manāpaṃ katvā deti, āvuso’’ti. ‘‘Na sakkā tassā bhattaṃ vaṇṇetuṃ, atipaṇītaṃ katvā deti, ekena laddhaṃ tiṇṇampi catunnampi pahoti, tassā pana deyyadhammatopi dassanameva uttaritaraṃ’’. Sā hi itthī evarūpā ca evarūpā cāti tassā guṇe kathesi.
अथेको भिक्खु तस्सा गुणकथं सुत्वा अदिस्वापि सवनेनेव सिनेहं उप्पादेत्वा ‘‘मया तत्थ गन्त्वा तं दट्ठुं वट्टती’’ति अत्तनो वस्सग्गं कथेत्वा तं भिक्खुं ठितिकं पुच्छित्वा ‘‘स्वे, आवुसो, तस्मिं गेहे त्वं सङ्घत्थेरो हुत्वा अट्ठकभत्तं लभिस्ससी’’ति सुत्वा तङ्खणञ्ञेव पत्तचीवरमादाय पक्कन्तो पातोव अरुणे उग्गच्छन्ते सलाकग्गं पविसित्वा ठितो सङ्घत्थेरो हुत्वा तस्सा गेहे अट्ठकभत्तं लभि। यो पन सो भिक्खु हिय्यो भुञ्जित्वा पक्कामि, तस्स गतवेलायमेवस्सा सरीरे रोगो उप्पज्जि। तस्मा आभरणानि ओमुञ्चित्वा निपज्जि। अथस्सा दासियो अट्ठकभत्तं लभितुं आगते भिक्खू दिस्वा आरोचेसुं। सा गन्त्वा सहत्था पत्ते गहेतुं वा निसीदापेतुं वा असक्कोन्ती दासियो आणापेसि ‘‘अम्मा पत्ते गहेत्वा अय्ये निसीदापेत्वा यागुं पायेत्वा खज्जकं दत्वा भत्तवेलाय पत्ते पूरेत्वा देथा’’ति। ता ‘‘साधु, अय्ये’’ति भिक्खू पवेसेत्वा यागुं पायेत्वा खज्जकं दत्वा भत्तवेलाय भत्तस्स पत्ते पूरेत्वा तस्सा आरोचयिंसु। सा ‘‘मं परिग्गहेत्वा नेथ , अय्ये वन्दिस्सामी’’ति वत्वा ताहि परिग्गहेत्वा भिक्खूनं सन्तिकं नीता वेधमानेन सरीरेन भिक्खू वन्दि। सो भिक्खु तं ओलोकेत्वा चिन्तेसि ‘‘गिलानाय ताव अयं एतिस्सा रूपसोभा, अरोगकाले पन सब्बाभरणपटिमण्डिताय इमिस्सा कीदिसी रूपसम्पत्ती’’ति। अथस्स अनेकवस्सकोटिसन्निचितो किलेसो समुदाचरि। सो अञ्ञाणी हुत्वा भत्तं भुञ्जितुं असक्कोन्तो पत्तं आदाय विहारं गन्त्वा पत्तं पिधाय एकमन्ते ठपेत्वा चीवरकण्णं पत्थरित्वा निपज्जि। अथ नं एको सहायको भिक्खु याचन्तोपि भोजेतुं नासक्खि, सो छिन्नभत्तो अहोसि।
Atheko bhikkhu tassā guṇakathaṃ sutvā adisvāpi savaneneva sinehaṃ uppādetvā ‘‘mayā tattha gantvā taṃ daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti attano vassaggaṃ kathetvā taṃ bhikkhuṃ ṭhitikaṃ pucchitvā ‘‘sve, āvuso, tasmiṃ gehe tvaṃ saṅghatthero hutvā aṭṭhakabhattaṃ labhissasī’’ti sutvā taṅkhaṇaññeva pattacīvaramādāya pakkanto pātova aruṇe uggacchante salākaggaṃ pavisitvā ṭhito saṅghatthero hutvā tassā gehe aṭṭhakabhattaṃ labhi. Yo pana so bhikkhu hiyyo bhuñjitvā pakkāmi, tassa gatavelāyamevassā sarīre rogo uppajji. Tasmā ābharaṇāni omuñcitvā nipajji. Athassā dāsiyo aṭṭhakabhattaṃ labhituṃ āgate bhikkhū disvā ārocesuṃ. Sā gantvā sahatthā patte gahetuṃ vā nisīdāpetuṃ vā asakkontī dāsiyo āṇāpesi ‘‘ammā patte gahetvā ayye nisīdāpetvā yāguṃ pāyetvā khajjakaṃ datvā bhattavelāya patte pūretvā dethā’’ti. Tā ‘‘sādhu, ayye’’ti bhikkhū pavesetvā yāguṃ pāyetvā khajjakaṃ datvā bhattavelāya bhattassa patte pūretvā tassā ārocayiṃsu. Sā ‘‘maṃ pariggahetvā netha , ayye vandissāmī’’ti vatvā tāhi pariggahetvā bhikkhūnaṃ santikaṃ nītā vedhamānena sarīrena bhikkhū vandi. So bhikkhu taṃ oloketvā cintesi ‘‘gilānāya tāva ayaṃ etissā rūpasobhā, arogakāle pana sabbābharaṇapaṭimaṇḍitāya imissā kīdisī rūpasampattī’’ti. Athassa anekavassakoṭisannicito kileso samudācari. So aññāṇī hutvā bhattaṃ bhuñjituṃ asakkonto pattaṃ ādāya vihāraṃ gantvā pattaṃ pidhāya ekamante ṭhapetvā cīvarakaṇṇaṃ pattharitvā nipajji. Atha naṃ eko sahāyako bhikkhu yācantopi bhojetuṃ nāsakkhi, so chinnabhatto ahosi.
तं दिवसमेव सायन्हसमये सिरिमा कालमकासि। राजा सत्थु सासनं पेसेसि ‘‘भन्ते, जीवकस्स कनिट्ठभगिनी सिरिमा कालमकासी’’ति। सत्था तं सुत्वा रञ्ञो सासनं पहिणि ‘‘सिरिमाय सरीरझापनकिच्चं नत्थि, आमकसुसाने तं यथा काकादयो न खादन्ति, तथा निपज्जापेत्वा रक्खापेथा’’ति। राजा तथा अकासि। पटिपाटिया तयो दिवसा अतिक्कन्ता, चतुत्थे दिवसे सरीरं उद्धुमायि, नवहि वणमुखेहि पुळवका पग्घरिंसु, सकलसरीरं भिन्नसालिभत्तचाटि विय अहोसि। राजा नगरे भेरिं चरापेसि ‘‘ठपेत्वा गेहरक्खणकदारके सिरिमाय दस्सनत्थं अनागच्छन्तानं अट्ठ कहापणा दण्डो’’ति। सत्थु सन्तिकञ्च पेसेसि ‘‘बुद्धप्पमुखो किर सङ्घो सिरिमाय दस्सनत्थं आगच्छतू’’ति। सत्था भिक्खूनं आरोचापेसि ‘‘सिरिमाय दस्सनत्थं गमिस्सामा’’ति।
Taṃ divasameva sāyanhasamaye sirimā kālamakāsi. Rājā satthu sāsanaṃ pesesi ‘‘bhante, jīvakassa kaniṭṭhabhaginī sirimā kālamakāsī’’ti. Satthā taṃ sutvā rañño sāsanaṃ pahiṇi ‘‘sirimāya sarīrajhāpanakiccaṃ natthi, āmakasusāne taṃ yathā kākādayo na khādanti, tathā nipajjāpetvā rakkhāpethā’’ti. Rājā tathā akāsi. Paṭipāṭiyā tayo divasā atikkantā, catutthe divase sarīraṃ uddhumāyi, navahi vaṇamukhehi puḷavakā pagghariṃsu, sakalasarīraṃ bhinnasālibhattacāṭi viya ahosi. Rājā nagare bheriṃ carāpesi ‘‘ṭhapetvā geharakkhaṇakadārake sirimāya dassanatthaṃ anāgacchantānaṃ aṭṭha kahāpaṇā daṇḍo’’ti. Satthu santikañca pesesi ‘‘buddhappamukho kira saṅgho sirimāya dassanatthaṃ āgacchatū’’ti. Satthā bhikkhūnaṃ ārocāpesi ‘‘sirimāya dassanatthaṃ gamissāmā’’ti.
सोपि दहरभिक्खु चत्तारो दिवसे कस्सचि वचनं अग्गहेत्वा छिन्नभत्तोव निपज्जि। पत्ते भत्तं पूतिकं जातं, पत्ते मलम्पि उट्ठहि। अथ सो सहायकभिक्खुना उपसङ्कमित्वा ‘‘आवुसो सत्था सिरिमाय दस्सनत्थं गच्छती’’ति वुच्चमानो तथा छातज्झत्तोपि ‘‘सिरिमा’’ति वुत्तपदेयेव सहसा उट्ठहित्वा ‘‘सत्था सिरिमं दट्ठुं गच्छति, त्वम्पि गमिस्ससी’’ति? ‘‘आम गमिस्सामी’’ति भत्तं छड्डेत्वा पत्तं धोवित्वा थविकाय पक्खिपित्वा भिक्खुसङ्घेन सद्धिं अगमासि। सत्था भिक्खुसङ्घपरिवुतो एकपस्से अट्ठासि, भिक्खुनिसङ्घोपि राजपरिसापि उपासकपरिसापि उपासिकापरिसापि एकेकपस्से अट्ठंसु।
Sopi daharabhikkhu cattāro divase kassaci vacanaṃ aggahetvā chinnabhattova nipajji. Patte bhattaṃ pūtikaṃ jātaṃ, patte malampi uṭṭhahi. Atha so sahāyakabhikkhunā upasaṅkamitvā ‘‘āvuso satthā sirimāya dassanatthaṃ gacchatī’’ti vuccamāno tathā chātajjhattopi ‘‘sirimā’’ti vuttapadeyeva sahasā uṭṭhahitvā ‘‘satthā sirimaṃ daṭṭhuṃ gacchati, tvampi gamissasī’’ti? ‘‘Āma gamissāmī’’ti bhattaṃ chaḍḍetvā pattaṃ dhovitvā thavikāya pakkhipitvā bhikkhusaṅghena saddhiṃ agamāsi. Satthā bhikkhusaṅghaparivuto ekapasse aṭṭhāsi, bhikkhunisaṅghopi rājaparisāpi upāsakaparisāpi upāsikāparisāpi ekekapasse aṭṭhaṃsu.
सत्था राजानं पुच्छि ‘‘का एसा, महाराजा’’ति? ‘‘भन्ते, जीवकस्स कनिट्ठभगिनी सिरिमा नामा’’ति। ‘‘सिरिमा एसा’’ति? ‘‘आम, भन्ते’’ति। तेन हि नगरे भेरिं चरापेहि ‘‘सहस्सं दत्वा सिरिमं गण्हन्तू’’ति। राजा तथा कारेसि, एकोपि ‘‘ह’’न्ति वा ‘‘हु’’न्ति वा वदन्तो नाम नाहोसि। राजा सत्थु आरोचेसि ‘‘न गण्हन्ति भन्ते’’ति, तेन हि महाराज अग्घं ओहापेहीति। राजा ‘‘पञ्चसतानि दत्वा गण्हन्तू’’ति भेरिं चरापेत्वा कञ्चि गण्हनकं अदिस्वा ‘‘अड्ढतेय्यसतानि, द्वेसतानि, सतं, पञ्ञासं, पञ्चवीसति, वीसति कहापणे, दस कहापणे, पञ्च कहापणे, एकं कहापणं, अड्ढं, पादं, मासकं, काकणिकं दत्वा सिरिमं गण्हन्तू’’ति भेरिं चरापेत्वा ‘‘मुधापि गण्हन्तू’’ति भेरिं चरापेसि, तथापि ‘‘ह’’न्ति वा ‘‘हु’’न्ति वा वदन्तो नाम नाहोसि। राजा ‘‘मुधापि, भन्ते, गण्हन्तो नत्थी’’ति आह। सत्था ‘‘पस्सथ, भिक्खवे, महाजनस्स पियमातुगामं, इमस्मिंयेव नगरे सहस्सं दत्वा पुब्बे एकदिवसं लभिंसु, इदानि मुधापि गण्हन्तो नत्थि एवरूपं नाम रूपं खयवयप्पत्तं आहरिमेहि अलङ्कारेहि विचित्तकतं नवन्नं वण्णमुखानं वसेन अरुभूतं तीहि अट्ठिसतेहि समुस्सितं निच्चातुरं केवलं बालमहाजनेन बहुधा सङ्कप्पितताय बहुसङ्कप्पं अद्धुवं अत्तभाव’’न्ति दस्सेन्तो –
Satthā rājānaṃ pucchi ‘‘kā esā, mahārājā’’ti? ‘‘Bhante, jīvakassa kaniṭṭhabhaginī sirimā nāmā’’ti. ‘‘Sirimā esā’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. Tena hi nagare bheriṃ carāpehi ‘‘sahassaṃ datvā sirimaṃ gaṇhantū’’ti. Rājā tathā kāresi, ekopi ‘‘ha’’nti vā ‘‘hu’’nti vā vadanto nāma nāhosi. Rājā satthu ārocesi ‘‘na gaṇhanti bhante’’ti, tena hi mahārāja agghaṃ ohāpehīti. Rājā ‘‘pañcasatāni datvā gaṇhantū’’ti bheriṃ carāpetvā kañci gaṇhanakaṃ adisvā ‘‘aḍḍhateyyasatāni, dvesatāni, sataṃ, paññāsaṃ, pañcavīsati, vīsati kahāpaṇe, dasa kahāpaṇe, pañca kahāpaṇe, ekaṃ kahāpaṇaṃ, aḍḍhaṃ, pādaṃ, māsakaṃ, kākaṇikaṃ datvā sirimaṃ gaṇhantū’’ti bheriṃ carāpetvā ‘‘mudhāpi gaṇhantū’’ti bheriṃ carāpesi, tathāpi ‘‘ha’’nti vā ‘‘hu’’nti vā vadanto nāma nāhosi. Rājā ‘‘mudhāpi, bhante, gaṇhanto natthī’’ti āha. Satthā ‘‘passatha, bhikkhave, mahājanassa piyamātugāmaṃ, imasmiṃyeva nagare sahassaṃ datvā pubbe ekadivasaṃ labhiṃsu, idāni mudhāpi gaṇhanto natthi evarūpaṃ nāma rūpaṃ khayavayappattaṃ āharimehi alaṅkārehi vicittakataṃ navannaṃ vaṇṇamukhānaṃ vasena arubhūtaṃ tīhi aṭṭhisatehi samussitaṃ niccāturaṃ kevalaṃ bālamahājanena bahudhā saṅkappitatāya bahusaṅkappaṃ addhuvaṃ attabhāva’’nti dassento –
‘‘पस्स चित्तकतं बिम्बं, अरुकायं समुस्सितं।
‘‘Passa cittakataṃ bimbaṃ, arukāyaṃ samussitaṃ;
आतुरं बहुसङ्कप्पं, यस्स नत्थि धुवं ठिती’’ति॥ (थेरगा॰ ११६०) –
Āturaṃ bahusaṅkappaṃ, yassa natthi dhuvaṃ ṭhitī’’ti. (theragā. 1160) –
गाथमाह। देसनापरियोसाने सिरिमाय पटिबद्धचित्तो भिक्खु विगतछन्दरागो हुत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि, चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि।
Gāthamāha. Desanāpariyosāne sirimāya paṭibaddhacitto bhikkhu vigatachandarāgo hutvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi, caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
तेन च समयेन सिरिमा देवकञ्ञा अत्तनो विभवसमिद्धिं ओलोकेत्वा आगतट्ठानं ओलोकेन्ती पुरिमत्तभावे अत्तनो सरीरसमीपे भिक्खुसङ्घपरिवुतं भगवन्तं ठितं महाजनकायञ्च सन्निपतितं दिस्वा पञ्चहि देवकञ्ञासतेहि परिवुता पञ्चहि रथसतेहि दिस्समानकाया आगन्त्वा रथतो ओतरित्वा सपरिवारा भगवन्तं वन्दित्वा कतञ्जली अट्ठासि। तेन च समयेन आयस्मा वङ्गीसो भगवतो अविदूरे ठितो होति। सो भगवन्तं एतदवोच ‘‘पटिभाति मं भगवा एकं पञ्हं पुच्छितु’’न्ति। ‘‘पटिभातु तं वङ्गीसा’’ति भगवा अवोच। आयस्मा वङ्गीसो तं सिरिमं देवधीतरं –
Tena ca samayena sirimā devakaññā attano vibhavasamiddhiṃ oloketvā āgataṭṭhānaṃ olokentī purimattabhāve attano sarīrasamīpe bhikkhusaṅghaparivutaṃ bhagavantaṃ ṭhitaṃ mahājanakāyañca sannipatitaṃ disvā pañcahi devakaññāsatehi parivutā pañcahi rathasatehi dissamānakāyā āgantvā rathato otaritvā saparivārā bhagavantaṃ vanditvā katañjalī aṭṭhāsi. Tena ca samayena āyasmā vaṅgīso bhagavato avidūre ṭhito hoti. So bhagavantaṃ etadavoca ‘‘paṭibhāti maṃ bhagavā ekaṃ pañhaṃ pucchitu’’nti. ‘‘Paṭibhātu taṃ vaṅgīsā’’ti bhagavā avoca. Āyasmā vaṅgīso taṃ sirimaṃ devadhītaraṃ –
१३७.
137.
‘‘युत्ता च ते परमअलङ्कता हया, अधोमुखा अघसिगमा बली जवा।
‘‘Yuttā ca te paramaalaṅkatā hayā, adhomukhā aghasigamā balī javā;
अभिनिम्मिता पञ्चरथासता च ते, अन्वेन्ति तं सारथिचोदिता हया॥
Abhinimmitā pañcarathāsatā ca te, anventi taṃ sārathicoditā hayā.
१३८.
138.
‘‘सा तिट्ठसि रथवरे अलङ्कता,
‘‘Sā tiṭṭhasi rathavare alaṅkatā,
ओभासयं जलमिव जोति पोवको।
Obhāsayaṃ jalamiva joti povako;
पुच्छामि तं वरतनु अनोमदस्सने,
Pucchāmi taṃ varatanu anomadassane,
कस्मा नु काया अनधिवरं उपागमी’’ति॥ – पटिपुच्छि।
Kasmā nu kāyā anadhivaraṃ upāgamī’’ti. – paṭipucchi;
१३७. तत्थ युत्ता च ते परमअलङ्कता हयाति परमं अतिविय विसेसतो अलङ्कता, परमेहि वा उत्तमेहि दिब्बेहि अस्सालङ्कारेहि अलङ्कता, परमा वा अग्गा सेट्ठा आजानीया सब्बालङ्कारेहि अलङ्कता हया अस्सा ते तव रथे योजिता, युत्ता वा ते रथस्स च अनुच्छविका, अञ्ञमञ्ञं वा सदिसताय युत्ता संसट्ठाति अत्थो। एत्थ च ‘‘परमअलङ्कता’’ति पुरिमस्मिं पक्खे सन्धिं अकत्वा दुतियस्मिं पक्खे अविभत्तिकनिद्देसो दट्ठब्बो । अधोमुखाति हेट्ठामुखा। यदिपि ते तदा पकतियाव ठिता, देवलोकतो ओरोहणवसेन ‘‘अधोमुखा’’ति वुत्ता। अघसिगमाति वेहासंगमा। बलीति बलवन्तो। जवाति जवनका , बलवन्तो चेव वेगवन्तो चाति अत्थो। अभिनिम्मिताति तव पुञ्ञकम्मेन निम्मिता निब्बत्ता। सयं निम्मितमेव वा सन्धाय ‘‘अभिनिम्मिता’’ति वुत्तं निम्मानरतिभावतो सिरिमाय देवधीताय। पञ्चरथासताति गाथासुखत्थं थकारस्स दीघं लिङ्गविपल्लासञ्च कत्वा वुत्तं, विभत्तिअलोपो वा दट्ठब्बो, पञ्च रथसतानीति अत्थो। अन्वेन्ति तं सारथिचोदिता हयाति सारथीहि चोदिता विय रथेसु युत्ता इमे हया भद्दे, देवते, तं अनुगच्छन्ति। ‘‘सारथिअचोदिता’’ति केचि पठन्ति, सारथीहि अचोदिता एव अनुगच्छन्तीति अत्थो। ‘‘सारथिचोदिता हया’’ति एकंयेव वा पदं गाथासुखत्थं दीघं कत्वा वुत्तं, सारथिचोदितहया पञ्च रथसताति योजना।
137. Tattha yuttā ca te paramaalaṅkatā hayāti paramaṃ ativiya visesato alaṅkatā, paramehi vā uttamehi dibbehi assālaṅkārehi alaṅkatā, paramā vā aggā seṭṭhā ājānīyā sabbālaṅkārehi alaṅkatā hayā assā te tava rathe yojitā, yuttā vā te rathassa ca anucchavikā, aññamaññaṃ vā sadisatāya yuttā saṃsaṭṭhāti attho. Ettha ca ‘‘paramaalaṅkatā’’ti purimasmiṃ pakkhe sandhiṃ akatvā dutiyasmiṃ pakkhe avibhattikaniddeso daṭṭhabbo . Adhomukhāti heṭṭhāmukhā. Yadipi te tadā pakatiyāva ṭhitā, devalokato orohaṇavasena ‘‘adhomukhā’’ti vuttā. Aghasigamāti vehāsaṃgamā. Balīti balavanto. Javāti javanakā , balavanto ceva vegavanto cāti attho. Abhinimmitāti tava puññakammena nimmitā nibbattā. Sayaṃ nimmitameva vā sandhāya ‘‘abhinimmitā’’ti vuttaṃ nimmānaratibhāvato sirimāya devadhītāya. Pañcarathāsatāti gāthāsukhatthaṃ thakārassa dīghaṃ liṅgavipallāsañca katvā vuttaṃ, vibhattialopo vā daṭṭhabbo, pañca rathasatānīti attho. Anventi taṃ sārathicoditā hayāti sārathīhi coditā viya rathesu yuttā ime hayā bhadde, devate, taṃ anugacchanti. ‘‘Sārathiacoditā’’ti keci paṭhanti, sārathīhi acoditā eva anugacchantīti attho. ‘‘Sārathicoditā hayā’’ti ekaṃyeva vā padaṃ gāthāsukhatthaṃ dīghaṃ katvā vuttaṃ, sārathicoditahayā pañca rathasatāti yojanā.
१३८. सा तिट्ठसीति सा त्वं तिट्ठसि। रथवरेति रथुत्तमे। अलङ्कताति सट्ठिसकटभारेहि दिब्बालङ्कारेहि अलङ्कतसरीरा। ओभासयं जलमिव जोति पावकोति ओभासेन्ती जोतिरिव जलन्ती पावको विय च तिट्ठसि, समन्ततो ओभासेन्ती जलन्ती तिट्ठसीति वुत्तं होति। ‘‘जोती’’ति च चन्दिमसूरियनक्खत्ततारकरूपानं साधारणनामं। वरतनूति उत्तमरूपधरे सब्बङ्गसोभने। ततो एव अनोमदस्सने अलामकदस्सने, दस्सनीये पासादिकेति अत्थो। कस्मा नु काया अनधिवरं उपागमीति कुतो नाम देवकायतो अनुत्तरं सम्मासम्बुद्धं पयिरुपासनाय उपगञ्छि उपगतासि।
138.Sā tiṭṭhasīti sā tvaṃ tiṭṭhasi. Rathavareti rathuttame. Alaṅkatāti saṭṭhisakaṭabhārehi dibbālaṅkārehi alaṅkatasarīrā. Obhāsayaṃ jalamiva joti pāvakoti obhāsentī jotiriva jalantī pāvako viya ca tiṭṭhasi, samantato obhāsentī jalantī tiṭṭhasīti vuttaṃ hoti. ‘‘Jotī’’ti ca candimasūriyanakkhattatārakarūpānaṃ sādhāraṇanāmaṃ. Varatanūti uttamarūpadhare sabbaṅgasobhane. Tato eva anomadassane alāmakadassane, dassanīye pāsādiketi attho. Kasmā nu kāyā anadhivaraṃ upāgamīti kuto nāma devakāyato anuttaraṃ sammāsambuddhaṃ payirupāsanāya upagañchi upagatāsi.
एवं थेरेन पुच्छिता सा देवता अत्तानं आविकरोन्ती –
Evaṃ therena pucchitā sā devatā attānaṃ āvikarontī –
१३९.
139.
‘‘कामग्गपत्तानं यमाहुनुत्तरं, निम्माय निम्माय रमन्ति देवता।
‘‘Kāmaggapattānaṃ yamāhunuttaraṃ, nimmāya nimmāya ramanti devatā;
तस्मा काया अच्छरा कामवण्णिनी, इधागता अनधिवरं नमस्सितु’’न्ति॥ –
Tasmā kāyā accharā kāmavaṇṇinī, idhāgatā anadhivaraṃ namassitu’’nti. –
गाथमाह।
Gāthamāha.
१३९. तत्थ कामग्गपत्तानं यमाहुनुत्तरन्ति कामूपभोगेहि अग्गभावं पत्तानं परनिम्मितवसवत्तीनं देवानं यं देवकायं यसेन भोगादिवसेन च अनुत्तरन्ति वदन्ति, ततो काया। निम्माय निम्माय रमन्ति देवताति निम्मानरतिदेवता अत्तना यथारुचिते कामे सयं निम्मिनित्वा निम्मिनित्वा रमन्ति कीळन्ति लळन्ता अभिरमन्ति। तस्मा कायाति तस्मा निम्मानरतिदेवनिकाया । कामवण्णिनीति कामरूपधरा यथिच्छितरूपधारिनी। इधागताति इध इमस्मिं मनुस्सलोके, इमं वा मनुस्सलोकं आगता।
139. Tattha kāmaggapattānaṃ yamāhunuttaranti kāmūpabhogehi aggabhāvaṃ pattānaṃ paranimmitavasavattīnaṃ devānaṃ yaṃ devakāyaṃ yasena bhogādivasena ca anuttaranti vadanti, tato kāyā. Nimmāya nimmāya ramanti devatāti nimmānaratidevatā attanā yathārucite kāme sayaṃ nimminitvā nimminitvā ramanti kīḷanti laḷantā abhiramanti. Tasmā kāyāti tasmā nimmānaratidevanikāyā . Kāmavaṇṇinīti kāmarūpadharā yathicchitarūpadhārinī. Idhāgatāti idha imasmiṃ manussaloke, imaṃ vā manussalokaṃ āgatā.
एवं देवताय अत्तनो निम्मानरतिदेवताभावे कथिते पुन थेरो तस्सा पुरिमभवं तत्थ कतपुञ्ञकम्मं लद्धिञ्च कथापेतुकामो –
Evaṃ devatāya attano nimmānaratidevatābhāve kathite puna thero tassā purimabhavaṃ tattha katapuññakammaṃ laddhiñca kathāpetukāmo –
१४०.
140.
‘‘किं त्वं पुरे सुचरितमाचरीध, केनच्छसि त्वं अमितयसा सुखेधिता।
‘‘Kiṃ tvaṃ pure sucaritamācarīdha, kenacchasi tvaṃ amitayasā sukhedhitā;
इद्धी च ते अनधिवरा विहङ्गमा, वण्णो च ते दस दिसा विरोचति॥
Iddhī ca te anadhivarā vihaṅgamā, vaṇṇo ca te dasa disā virocati.
१४१.
141.
‘‘देवेहि त्वं परिवुता सक्कता चसि,
‘‘Devehi tvaṃ parivutā sakkatā casi,
कुतो चुता सुगतिगतासि देवते।
Kuto cutā sugatigatāsi devate;
कस्स वा त्वं वचनकरानुसासनिं,
Kassa vā tvaṃ vacanakarānusāsaniṃ,
आचिक्ख मे त्वं यदि बुद्धसाविका’’ति॥ – द्वे गाथा अभासि।
Ācikkha me tvaṃ yadi buddhasāvikā’’ti. – dve gāthā abhāsi;
१४०. तत्थ आचरीति दीघं कत्वा वुत्तं, उपचिनीति अत्थो। इधाति निपातमत्तं, इध वा इमस्मिं देवत्तभावे। केनच्छसीति केन पुञ्ञकम्मेन अस्सत्था अच्छसि। ‘‘केनासि त्व’’न्ति केचि पठन्ति। अमितयसाति न मितयसा अनप्पकपरिवारा। सुखेधिताति सुखेन वड्ढिता, सुपरिब्रूहितदिब्बसुखाति अत्थो। इद्धीति दिब्बानुभावो। अनधिवराति अधिका विसिट्ठा अञ्ञा एतिस्सा नत्थीति अनधिवरा, अतिउत्तमाति अत्थो। विहङ्गमाति वेहासगामिनी। दस दिसाति दसपि दिसा। विरोचतीति ओभासेति।
140. Tattha ācarīti dīghaṃ katvā vuttaṃ, upacinīti attho. Idhāti nipātamattaṃ, idha vā imasmiṃ devattabhāve. Kenacchasīti kena puññakammena assatthā acchasi. ‘‘Kenāsi tva’’nti keci paṭhanti. Amitayasāti na mitayasā anappakaparivārā. Sukhedhitāti sukhena vaḍḍhitā, suparibrūhitadibbasukhāti attho. Iddhīti dibbānubhāvo. Anadhivarāti adhikā visiṭṭhā aññā etissā natthīti anadhivarā, atiuttamāti attho. Vihaṅgamāti vehāsagāminī. Dasa disāti dasapi disā. Virocatīti obhāseti.
१४१. परिवुता सक्कता चसीति समन्ततो परिवारिता सम्भाविता च असि। कुतो चुता सुगतिगतासीति पञ्चसु गतीसु कतरगतितो चुता हुत्वा सुगतिं इमं देवगतिं पटिसन्धिवसेन उपगता असि। कस्स वा त्वं वचनकरानुसासनिन्ति कस्स नु वा सत्थु सासने पावचने ओवादानुसासनिसम्पटिच्छनेन त्वं वचनकरा असीति योजना। कस्स वा त्वं सत्थु वचनकरा अनुसासकस्स अनुसिट्ठियं पतिट्ठानेनाति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एवं अनुद्देसिकवसेन तस्सा लद्धिं पुच्छित्वा पुन उद्देसिकवसेन ‘‘आचिक्ख मे त्वं यदि बुद्धसाविका’’ति पुच्छति। तत्थ बुद्धसाविकाति सब्बम्पि ञेय्यधम्मं सयम्भुञाणेन हत्थतले आमलकं विय पच्चक्खतो बुद्धत्ता बुद्धस्स भगवतो धम्मस्सवनन्ते जाताति बुद्धसाविका।
141.Parivutāsakkatā casīti samantato parivāritā sambhāvitā ca asi. Kuto cutā sugatigatāsīti pañcasu gatīsu kataragatito cutā hutvā sugatiṃ imaṃ devagatiṃ paṭisandhivasena upagatā asi. Kassa vā tvaṃ vacanakarānusāsaninti kassa nu vā satthu sāsane pāvacane ovādānusāsanisampaṭicchanena tvaṃ vacanakarā asīti yojanā. Kassa vā tvaṃ satthu vacanakarā anusāsakassa anusiṭṭhiyaṃ patiṭṭhānenāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Evaṃ anuddesikavasena tassā laddhiṃ pucchitvā puna uddesikavasena ‘‘ācikkha me tvaṃ yadi buddhasāvikā’’ti pucchati. Tattha buddhasāvikāti sabbampi ñeyyadhammaṃ sayambhuñāṇena hatthatale āmalakaṃ viya paccakkhato buddhattā buddhassa bhagavato dhammassavanante jātāti buddhasāvikā.
एवं थेरेन पुच्छितमत्थं कथेन्ती देवता इमा गाथा अभासि –
Evaṃ therena pucchitamatthaṃ kathentī devatā imā gāthā abhāsi –
१४२.
142.
‘‘नगन्तरे नगरवरे सुमापिते, परिचारिका राजवरस्स सिरिमतो।
‘‘Nagantare nagaravare sumāpite, paricārikā rājavarassa sirimato;
नच्चे गीते परमसुसिक्खिता अहुं, सिरिमाति मं राजगहे अवेदिंसु॥
Nacce gīte paramasusikkhitā ahuṃ, sirimāti maṃ rājagahe avediṃsu.
१४३.
143.
‘‘बुद्धो च मे इसिनिसभो विनायको, अदेसयी समुदयदुक्खनिच्चतं।
‘‘Buddho ca me isinisabho vināyako, adesayī samudayadukkhaniccataṃ;
असङ्खतं दुक्खनिरोध सस्सतं, मग्गञ्चिमं अकुटिलमञ्जसं सिवं॥
Asaṅkhataṃ dukkhanirodha sassataṃ, maggañcimaṃ akuṭilamañjasaṃ sivaṃ.
१४४.
144.
‘‘सुत्वानहं अमतपदं असङ्खतं, तथागतस्सनधिवरस्स सासनं।
‘‘Sutvānahaṃ amatapadaṃ asaṅkhataṃ, tathāgatassanadhivarassa sāsanaṃ;
सीलेस्वहं परमसुसंवुता अहुं, धम्मे ठिता नरवरबुद्धदेसिते॥
Sīlesvahaṃ paramasusaṃvutā ahuṃ, dhamme ṭhitā naravarabuddhadesite.
१४५.
145.
‘‘ञत्वानहं विरजपदं असङ्खतं, तथागतेननधिवरेन देसितं।
‘‘Ñatvānahaṃ virajapadaṃ asaṅkhataṃ, tathāgatenanadhivarena desitaṃ;
तत्थेवहं समथसमाधिमाफुसिं, सायेव मे परमनियामता अहु॥
Tatthevahaṃ samathasamādhimāphusiṃ, sāyeva me paramaniyāmatā ahu.
१४६.
146.
‘‘लद्धानहं अमतवरं विसेसनं, एकंसिका अभिसमये विसेसिय।
‘‘Laddhānahaṃ amatavaraṃ visesanaṃ, ekaṃsikā abhisamaye visesiya;
असंसया बहुजनपूजिता अहं, खिड्डारतिं पच्चनुभोमनप्पकं॥
Asaṃsayā bahujanapūjitā ahaṃ, khiḍḍāratiṃ paccanubhomanappakaṃ.
१४७.
147.
‘‘एवं अहं अमतदसम्हि देवता, तथागतस्सनधिवरस्स साविका।
‘‘Evaṃ ahaṃ amatadasamhi devatā, tathāgatassanadhivarassa sāvikā;
धम्मद्दसा पठमफले पतिट्ठिता, सोतापन्ना न च पन मत्थि दुग्गति॥
Dhammaddasā paṭhamaphale patiṭṭhitā, sotāpannā na ca pana matthi duggati.
१४८.
148.
‘‘सा वन्दितुं अनधिवरं उपागमिं, पासादिके कुसलरते च भिक्खवो।
‘‘Sā vandituṃ anadhivaraṃ upāgamiṃ, pāsādike kusalarate ca bhikkhavo;
नमस्सितुं समणसमागमं सिवं, सगारवा सिरिमतो धम्मराजिनो॥
Namassituṃ samaṇasamāgamaṃ sivaṃ, sagāravā sirimato dhammarājino.
१४९.
149.
‘‘दिस्वा मुनिं मुदितमनम्हि पीणिता, तथागतं नरवरदम्मसारथिं।
‘‘Disvā muniṃ muditamanamhi pīṇitā, tathāgataṃ naravaradammasārathiṃ;
तण्हच्छिदं कुसलरतं विनायकं, वन्दामहं परमहितानुकम्पक’’न्ति॥
Taṇhacchidaṃ kusalarataṃ vināyakaṃ, vandāmahaṃ paramahitānukampaka’’nti.
१४२. तत्थ नगन्तरेति इसिगिलिवेपुल्लवेभारपण्डवगिज्झकूटसङ्खातानं पञ्चन्नं पब्बतानं अन्तरे वेमज्झे, यतो तं नगरं ‘‘गिरिब्बज’’न्ति वुच्चति । नगरवरेति उत्तमनगरे, राजगहं सन्धायाह। सुमापितेति महागोविन्दपण्डितेन वत्थुविज्जाविधिना सम्मदेव निवेसिते। परिचारिकाति संगीतपरिचरियाय उपट्ठायिका। राजवरस्साति बिम्बिसारमहाराजस्स। सिरिमतोति एत्थ ‘‘सिरीति बुद्धिपुञ्ञानं अधिवचन’’न्ति वदन्ति। अथ वा पुञ्ञनिब्बत्ता सरीरसोभग्गादिसम्पत्ति कतपुञ्ञं निस्सयति, कतपुञ्ञेहि वा निस्सीयतीति ‘‘सिरी’’ति वुच्चति, सा एतस्स अत्थीति सिरिमा, तस्स सिरिमतो। परमसुसिक्खिताति अतिविय सम्मदेव च सिक्खिता। अहुन्ति अहोसिं। अवेदिंसूति अञ्ञासुं।
142. Tattha nagantareti isigilivepullavebhārapaṇḍavagijjhakūṭasaṅkhātānaṃ pañcannaṃ pabbatānaṃ antare vemajjhe, yato taṃ nagaraṃ ‘‘giribbaja’’nti vuccati . Nagaravareti uttamanagare, rājagahaṃ sandhāyāha. Sumāpiteti mahāgovindapaṇḍitena vatthuvijjāvidhinā sammadeva nivesite. Paricārikāti saṃgītaparicariyāya upaṭṭhāyikā. Rājavarassāti bimbisāramahārājassa. Sirimatoti ettha ‘‘sirīti buddhipuññānaṃ adhivacana’’nti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññaṃ nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā etassa atthīti sirimā, tassa sirimato. Paramasusikkhitāti ativiya sammadeva ca sikkhitā. Ahunti ahosiṃ. Avediṃsūti aññāsuṃ.
१४३. इसिनिसभोति गवसतजेट्ठको उसभो, गवसहस्सजेट्ठको वसभो, वजसतजेट्ठको वा उसभो, वजसहस्सजेट्ठको वसभो, सब्बगवसेट्ठो सब्बपरिस्सयसहो सेतो पासादिको महाभारवहो असनिसतसद्देहिपि असम्पकम्पियो निसभो। रथा सो अत्तनो निसभबलेन समन्नागतो चतूहि पादेहि पथविं उप्पीळेत्वा केनचि परिस्सयेन अकम्पियो अचलट्ठानेन तिट्ठति, एवं भगवा दसहि तथागतबलेहि समन्नागतो चतूहि वेसारज्जपादेहि अट्ठपरिसपथविं उप्पीळेत्वा सदेवके लोके केनचि पच्चत्थिकेन पच्चामित्तेन अकम्पियो अचलट्ठानेन तिट्ठति, तस्मा निसभो वियाति निसभो। सीलादीनं धम्मक्खन्धानं एसनट्ठेन ‘‘इसी’’ति लद्धवोहारेसु सेक्खासेक्खइसीसु निसभो, इसीनं वा निसभो, इसि च सो निसभो चाति वा इसिनिसभो। वेनेय्यसत्ते विनेतीति विनायको, नायकविरहितोति वा विनायको, सयम्भूति अत्थो।
143.Isinisabhoti gavasatajeṭṭhako usabho, gavasahassajeṭṭhako vasabho, vajasatajeṭṭhako vā usabho, vajasahassajeṭṭhako vasabho, sabbagavaseṭṭho sabbaparissayasaho seto pāsādiko mahābhāravaho asanisatasaddehipi asampakampiyo nisabho. Rathā so attano nisabhabalena samannāgato catūhi pādehi pathaviṃ uppīḷetvā kenaci parissayena akampiyo acalaṭṭhānena tiṭṭhati, evaṃ bhagavā dasahi tathāgatabalehi samannāgato catūhi vesārajjapādehi aṭṭhaparisapathaviṃ uppīḷetvā sadevake loke kenaci paccatthikena paccāmittena akampiyo acalaṭṭhānena tiṭṭhati, tasmā nisabho viyāti nisabho. Sīlādīnaṃ dhammakkhandhānaṃ esanaṭṭhena ‘‘isī’’ti laddhavohāresu sekkhāsekkhaisīsu nisabho, isīnaṃ vā nisabho, isi ca so nisabho cāti vā isinisabho. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahitoti vā vināyako, sayambhūti attho.
अदेसयी समुदयदुक्खनिच्चतन्ति समुदयसच्चस्स च दुक्खसच्चस्स च अनिच्चतं वयधम्मतं अभासि। तेन ‘‘यंकिञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति अत्तनो अभिसमयञाणस्स पवत्तिआकारं दस्सेति। समुदयदुक्खनिच्चतन्ति वा समुदयसच्चञ्च दुक्खसच्चञ्च अनिच्चतञ्च। तत्थ समुदयसच्चदुक्खसच्चग्गहणेन विपस्सनाय भूमिं दस्सेति, अनिच्चतागहणेन तस्सा पवत्तिआकारं दस्सेति। सङ्खारानञ्हि अनिच्चाकारे विभाविते दुक्खाकारो अनत्ताकारोपि विभावितोयेव होति तंनिबन्धनत्ता तेसं। तेनाह ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्खं, यं दुक्खं, तदनत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ३.१५)। असङ्खतं दुक्खनिरोधसस्सतन्ति केनचि पच्चयेन न सङ्खतन्ति असङ्खतं , सब्बकालं तथभावेन सस्सतं, सकलवट्टदुक्खनिरोधभावतो दुक्खनिरोधं अरियसच्चञ्च मे अदेसयीति योजना। मग्गञ्चिमं अकुटिलमञ्जसं सिवन्ति अन्तद्वयपरिवज्जनेन कुटिलभावकरानं मायादीनं कायवङ्कादीनञ्च पहानेन अकुटिलं, ततो एव अञ्जसं, असिवभावकरानं कामरागादीनं समुच्छिन्दनेन सिवं निब्बानं। मग्गन्ति निब्बानत्थिकेहि मग्गीयति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छतीति ‘‘मग्गो’’ति लद्धनामं इदं तुम्हाकञ्च ममञ्च पच्चक्खभूतं दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदासङ्खातं अरियसच्चञ्च मे अदेसयीति योजना।
Adesayī samudayadukkhaniccatanti samudayasaccassa ca dukkhasaccassa ca aniccataṃ vayadhammataṃ abhāsi. Tena ‘‘yaṃkiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti attano abhisamayañāṇassa pavattiākāraṃ dasseti. Samudayadukkhaniccatanti vā samudayasaccañca dukkhasaccañca aniccatañca. Tattha samudayasaccadukkhasaccaggahaṇena vipassanāya bhūmiṃ dasseti, aniccatāgahaṇena tassā pavattiākāraṃ dasseti. Saṅkhārānañhi aniccākāre vibhāvite dukkhākāro anattākāropi vibhāvitoyeva hoti taṃnibandhanattā tesaṃ. Tenāha ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15). Asaṅkhataṃ dukkhanirodhasassatanti kenaci paccayena na saṅkhatanti asaṅkhataṃ , sabbakālaṃ tathabhāvena sassataṃ, sakalavaṭṭadukkhanirodhabhāvato dukkhanirodhaṃ ariyasaccañca me adesayīti yojanā. Maggañcimaṃ akuṭilamañjasaṃ sivanti antadvayaparivajjanena kuṭilabhāvakarānaṃ māyādīnaṃ kāyavaṅkādīnañca pahānena akuṭilaṃ, tato eva añjasaṃ, asivabhāvakarānaṃ kāmarāgādīnaṃ samucchindanena sivaṃ nibbānaṃ. Magganti nibbānatthikehi maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti ‘‘maggo’’ti laddhanāmaṃ idaṃ tumhākañca mamañca paccakkhabhūtaṃ dukkhanirodhagāminipaṭipadāsaṅkhātaṃ ariyasaccañca me adesayīti yojanā.
१४४. सुत्वानहं अमतपदं असङ्खतं, तथागतस्सनधिवरस्स सासनन्ति एत्थ अयं सङ्खेपत्थो – तथा आगमनादिअत्थेन तथागतस्स, सदेवके लोके अग्गभावतो अनधिवरस्स, सम्मासम्बुद्धस्स अमतपदं असङ्खतं निब्बानं उद्दिस्स देसितत्ता, अमतस्स वा निब्बानस्स पटिपज्जनुपायत्ता केनचिपि असङ्खरणीयत्ता च अमतपदं असङ्खतं सासनं सद्धम्मं अहं सुत्वानाति। सीलेस्वहन्ति सीलेसु निप्फादेतब्बेसु अहं। परमसुसंवुताति अतिविय सम्मदेव संवुता। अहुन्ति अहोसिं। धम्मे ठिताति पटिपत्तिधम्मे पतिट्ठिता।
144.Sutvānahaṃ amatapadaṃ asaṅkhataṃ, tathāgatassanadhivarassa sāsananti ettha ayaṃ saṅkhepattho – tathā āgamanādiatthena tathāgatassa, sadevake loke aggabhāvato anadhivarassa, sammāsambuddhassa amatapadaṃ asaṅkhataṃ nibbānaṃ uddissa desitattā, amatassa vā nibbānassa paṭipajjanupāyattā kenacipi asaṅkharaṇīyattā ca amatapadaṃ asaṅkhataṃ sāsanaṃ saddhammaṃ ahaṃ sutvānāti. Sīlesvahanti sīlesu nipphādetabbesu ahaṃ. Paramasusaṃvutāti ativiya sammadeva saṃvutā. Ahunti ahosiṃ. Dhamme ṭhitāti paṭipattidhamme patiṭṭhitā.
१४५. ञत्वानाति सच्छिकिरियाभिसमयवसेन जानित्वा। तत्थेवाति तस्मिंयेव खणे, तस्मिंयेव वा अत्तभावे। समथसमाधिमाफुसिन्ति पच्चनीकधम्मानं समुच्छेदवसेन समनतो वूपसमनतो परमत्थसमथभूतं लोकुत्तरसमाधिं आफुसिं अधिगच्छिं। यदिपि यस्मिं खणे निरोधस्स सच्छिकिरियाभिसमयो, तस्मिंयेव खणे मग्गस्स भावनाभिसमयो, आरम्मणपटिवेधं पन भावनापटिवेधस्सेव पुरिमसिद्धिकारणं विय कत्वा दस्सेतुं –
145.Ñatvānāti sacchikiriyābhisamayavasena jānitvā. Tatthevāti tasmiṃyeva khaṇe, tasmiṃyeva vā attabhāve. Samathasamādhimāphusinti paccanīkadhammānaṃ samucchedavasena samanato vūpasamanato paramatthasamathabhūtaṃ lokuttarasamādhiṃ āphusiṃ adhigacchiṃ. Yadipi yasmiṃ khaṇe nirodhassa sacchikiriyābhisamayo, tasmiṃyeva khaṇe maggassa bhāvanābhisamayo, ārammaṇapaṭivedhaṃ pana bhāvanāpaṭivedhasseva purimasiddhikāraṇaṃ viya katvā dassetuṃ –
‘‘ञत्वानहं विरजपदं असङ्खतं, तथागतेननधिवरेन देसितं’’॥
‘‘Ñatvānahaṃ virajapadaṃ asaṅkhataṃ, tathāgatenanadhivarena desitaṃ’’.
तत्थेवहं ‘समथसमाधिमाफुसि’न्ति वुत्तं यथा ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति (म॰ नि॰ १.४००; ३.४२१; सं॰ नि॰ ४.६०)। ञत्वानाति वा समानकालवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं यथा ‘‘निहन्त्वान तमं सब्बं, आदिच्चो नभमुग्गतो’’ति। सायेवाति या लोकुत्तरसमाधिफुसना लद्धा, सायेव। परमनियामताति परमा उत्तमा मग्गनियामता।
Tatthevahaṃ ‘samathasamādhimāphusi’nti vuttaṃ yathā ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.400; 3.421; saṃ. ni. 4.60). Ñatvānāti vā samānakālavasena vuttanti veditabbaṃ yathā ‘‘nihantvāna tamaṃ sabbaṃ, ādicco nabhamuggato’’ti. Sāyevāti yā lokuttarasamādhiphusanā laddhā, sāyeva. Paramaniyāmatāti paramā uttamā magganiyāmatā.
१४६. विसेसनन्ति पुथुज्जनेहि विसेसकं विसिट्ठभावसाधकं। एकंसिकाति ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो’’ति एकंसगाहवती रतनत्तये निब्बिचिकिच्छा। अभिसमये विसेसियाति सच्चपटिवेधवसेन विसेसं पत्वा। ‘‘विसेसिनी’’तिपि पठन्ति, अभिसमयहेतु विसेसवतीति अत्थो। असंसयाति सोळसवत्थुकाय अट्ठवत्थुकाय च विचिकिच्छाय पहीनत्ता अपगतसंसया। ‘‘असंसिया’’ति केचि पठन्ति। बहुजनपूजिताति सुगतीहि परेहि पत्थनीयगुणाति अत्थो। खिड्डारतिन्ति खिड्डाभूतं रतिं, अथ वा खिड्डञ्च रतिञ्च खिड्डाविहारञ्च रतिसुखञ्च।
146.Visesananti puthujjanehi visesakaṃ visiṭṭhabhāvasādhakaṃ. Ekaṃsikāti ‘‘sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho’’ti ekaṃsagāhavatī ratanattaye nibbicikicchā. Abhisamaye visesiyāti saccapaṭivedhavasena visesaṃ patvā. ‘‘Visesinī’’tipi paṭhanti, abhisamayahetu visesavatīti attho. Asaṃsayāti soḷasavatthukāya aṭṭhavatthukāya ca vicikicchāya pahīnattā apagatasaṃsayā. ‘‘Asaṃsiyā’’ti keci paṭhanti. Bahujanapūjitāti sugatīhi parehi patthanīyaguṇāti attho. Khiḍḍāratinti khiḍḍābhūtaṃ ratiṃ, atha vā khiḍḍañca ratiñca khiḍḍāvihārañca ratisukhañca.
१४७. अमतदसम्हीति अमतदसा निब्बानदस्साविनी अम्हि। धम्मद्दसाति चतुसच्चधम्मं दिट्ठवती। सोतापन्नाति अरियमग्गसोतं आदितो पत्ता। न च पन मत्थि दुग्गतीति न च पन मे अत्थि दुग्गति अविनिपातधम्मत्ता।
147.Amatadasamhīti amatadasā nibbānadassāvinī amhi. Dhammaddasāti catusaccadhammaṃ diṭṭhavatī. Sotāpannāti ariyamaggasotaṃ ādito pattā. Na ca pana matthi duggatīti na ca pana me atthi duggati avinipātadhammattā.
१४८. पासादिकेति पसादावहे। कुसलरतेति कुसले अनवज्जधम्मे निब्बाने रते। भिक्खवोति भिक्खू नमस्सितुं उपागमिन्ति योजना। समणसमागमं सिवन्ति समणानं समितपापानं बुद्धबुद्धसावकानं सिवञ्च धम्मं खेमं समागमं सङ्गमं पयिरुपासितुं उपागमिन्ति सम्बन्धो। सिरिमतो धम्मराजिनोति भुम्मत्थे सामिवचनं। सिरिमति धम्मराजिनीति अत्थो। एवमेव च केचि पठन्ति।
148.Pāsādiketi pasādāvahe. Kusalarateti kusale anavajjadhamme nibbāne rate. Bhikkhavoti bhikkhū namassituṃ upāgaminti yojanā. Samaṇasamāgamaṃ sivanti samaṇānaṃ samitapāpānaṃ buddhabuddhasāvakānaṃ sivañca dhammaṃ khemaṃ samāgamaṃ saṅgamaṃ payirupāsituṃ upāgaminti sambandho. Sirimato dhammarājinoti bhummatthe sāmivacanaṃ. Sirimati dhammarājinīti attho. Evameva ca keci paṭhanti.
१४९. मुदितमनम्हीति मोदितमना अम्हि। पीणिताति तुट्ठा, पीतिरसवसेन वा तित्ता। नरवरदम्मसारथिन्ति नरवरो च सो अग्गपुग्गलत्ता, दम्मानं दमेतब्बानं वेनेय्यानं निब्बानाभिमुखं सारणतो दम्मसारथि चाति नरवरदम्मसारथि, तं। परमहितानुकम्पकन्ति परमेन उत्तमेन हितेन सब्बसत्तानं अनुकम्पकं।
149.Muditamanamhīti moditamanā amhi. Pīṇitāti tuṭṭhā, pītirasavasena vā tittā. Naravaradammasārathinti naravaro ca so aggapuggalattā, dammānaṃ dametabbānaṃ veneyyānaṃ nibbānābhimukhaṃ sāraṇato dammasārathi cāti naravaradammasārathi, taṃ. Paramahitānukampakanti paramena uttamena hitena sabbasattānaṃ anukampakaṃ.
एवं सिरिमा देवधीता अत्तनो लद्धिपवेदनमुखेन रतनत्तये पसादं पवेदेत्वा भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा देवलोकमेव गता। भगवा तमेव ओतिण्णवत्थुं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा धम्मं देसेसि, देसनापरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु अरहत्तं पापुणि, सम्पत्तपरिसायपि सा धम्मदेसना सात्थिका जाताति।
Evaṃ sirimā devadhītā attano laddhipavedanamukhena ratanattaye pasādaṃ pavedetvā bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca vanditvā padakkhiṇaṃ katvā devalokameva gatā. Bhagavā tameva otiṇṇavatthuṃ aṭṭhuppattiṃ katvā dhammaṃ desesi, desanāpariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu arahattaṃ pāpuṇi, sampattaparisāyapi sā dhammadesanā sātthikā jātāti.
सिरिमाविमानवण्णना निट्ठिता।
Sirimāvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १६. सिरिमाविमानवत्थु • 16. Sirimāvimānavatthu
