Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મિલિન્દપઞ્હપાળિ • Milindapañhapāḷi |
૫. સિવિરાજચક્ખુદાનપઞ્હો
5. Sivirājacakkhudānapañho
૫. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એવં ભણથ ‘સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાનિ, અન્ધસ્સ સતો પુન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાની’તિ, એતમ્પિ વચનં સકસટં સનિગ્ગહં સદોસં ‘હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં નત્થિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો’તિ સુત્તે વુત્તં, યદિ, ભન્તે નાગસેન, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાનિ, તેન હિ ‘પુન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાની’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા; યદિ દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનિ, તેન હિ ‘સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાની’તિ યં વચનં, તમ્પિ મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો વેઠતોપિ વેઠતરો ગહનતોપિ ગહનતરો, સો તવાનુપ્પત્તો, તત્થ છન્દમભિજનેહિ નિબ્બાહનાય પરવાદાનં નિગ્ગહાયા’’તિ.
5. ‘‘Bhante nāgasena, tumhe evaṃ bhaṇatha ‘sivirājena yācakassa cakkhūni dinnāni, andhassa sato puna dibbacakkhūni uppannānī’ti, etampi vacanaṃ sakasaṭaṃ saniggahaṃ sadosaṃ ‘hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ natthi dibbacakkhussa uppādo’ti sutte vuttaṃ, yadi, bhante nāgasena, sivirājena yācakassa cakkhūni dinnāni, tena hi ‘puna dibbacakkhūni uppannānī’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā; yadi dibbacakkhūni uppannāni, tena hi ‘sivirājena yācakassa cakkhūni dinnānī’ti yaṃ vacanaṃ, tampi micchā. Ayampi ubhato koṭiko pañho gaṇṭhitopi gaṇṭhitaro veṭhatopi veṭhataro gahanatopi gahanataro, so tavānuppatto, tattha chandamabhijanehi nibbāhanāya paravādānaṃ niggahāyā’’ti.
‘‘દિન્નાનિ , મહારાજ, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ, તત્થ મા વિમતિં ઉપ્પાદેહિ, પુન દિબ્બાનિ ચ ચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનિ, તત્થાપિ મા વિમતિં જનેહી’’તિ. ‘‘અપિ નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, એત્થ કારણં, યેન કારણેન હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, ઇઙ્ઘ તાવ કારણેન મં સઞ્ઞાપેહી’’તિ?
‘‘Dinnāni , mahārāja, sivirājena yācakassa cakkhūni, tattha mā vimatiṃ uppādehi, puna dibbāni ca cakkhūni uppannāni, tatthāpi mā vimatiṃ janehī’’ti. ‘‘Api nu kho, bhante nāgasena, hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjatī’’ti? ‘‘Na hi, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ pana, bhante, ettha kāraṇaṃ, yena kāraṇena hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjati, iṅgha tāva kāraṇena maṃ saññāpehī’’ti?
‘‘કિં પન, મહારાજ, અત્થિ લોકે સચ્ચં નામ, યેન સચ્ચવાદિનો સચ્ચકિરિયં કરોન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થિ લોકે સચ્ચં નામ, સચ્ચેન, ભન્તે નાગસેન, સચ્ચવાદિનો સચ્ચકિરિયં કત્વા દેવં વસ્સાપેન્તિ, અગ્ગિં નિબ્બાપેન્તિ, વિસં પટિહનન્તિ, અઞ્ઞમ્પિ વિવિધં કત્તબ્બં કરોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, યુજ્જતિ સમેતિ સિવિરાજસ્સ સચ્ચબલેન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનીતિ, સચ્ચબલેન, મહારાજ, અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, સચ્ચં યેવ તત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાય.
‘‘Kiṃ pana, mahārāja, atthi loke saccaṃ nāma, yena saccavādino saccakiriyaṃ karontī’’ti? ‘‘Āma, bhante, atthi loke saccaṃ nāma, saccena, bhante nāgasena, saccavādino saccakiriyaṃ katvā devaṃ vassāpenti, aggiṃ nibbāpenti, visaṃ paṭihananti, aññampi vividhaṃ kattabbaṃ karontī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, yujjati sameti sivirājassa saccabalena dibbacakkhūni uppannānīti, saccabalena, mahārāja, avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjati, saccaṃ yeva tattha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāya.
‘‘યથા, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ‘મહામેઘો પવસ્સતૂ’તિ, તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન મહામેઘો પવસ્સતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ આકાસે વસ્સહેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના મહામેઘો પવસ્સતી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ હેતુ ભવતિ મહતો મેઘસ્સ પવસ્સનાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તસ્સ પકતિહેતુ, સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.
‘‘Yathā, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘mahāmegho pavassatū’ti, tesaṃ saha saccamanugītena mahāmegho pavassati, api nu kho, mahārāja, atthi ākāse vassahetu sannicito ‘yena hetunā mahāmegho pavassatī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha hetu bhavati mahato meghassa pavassanāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, natthi tassa pakatihetu, saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘યથા વા પન, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ‘જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો પટિનિવત્તતૂ’તિ, તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો ખણેન પટિનિવત્તતિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ તસ્મિં જલિતપજ્જલિતે મહાઅગ્ગિક્ખન્ધે હેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો ખણેન પટિનિવત્તતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ વત્થુ હોતિ તસ્સ જલિતપજ્જલિતસ્સ મહાઅગ્ગિક્ખન્ધસ્સ ખણેન પટિનિવત્તનાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તસ્સ પકતિહેતુ, સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘jalitapajjalitamahāaggikkhandho paṭinivattatū’ti, tesaṃ saha saccamanugītena jalitapajjalitamahāaggikkhandho khaṇena paṭinivattati. Api nu kho, mahārāja, atthi tasmiṃ jalitapajjalite mahāaggikkhandhe hetu sannicito ‘yena hetunā jalitapajjalitamahāaggikkhandho khaṇena paṭinivattatī’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha vatthu hoti tassa jalitapajjalitassa mahāaggikkhandhassa khaṇena paṭinivattanāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, natthi tassa pakatihetu, saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘યથા વા પન, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ‘વિસં હલાહલં અગદં ભવતૂ’તિ. તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન વિસં હલાહલં ખણેન અગદં ભવતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ તસ્મિં હલાહલવિસે હેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના વિસં હલાહલં ખણેન અગદં ભવતી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ હેતુ ભવતિ વિસસ્સ હલાહલસ્સ ખણેન પટિઘાતાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, વિના પકતિહેતું સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘visaṃ halāhalaṃ agadaṃ bhavatū’ti. Tesaṃ saha saccamanugītena visaṃ halāhalaṃ khaṇena agadaṃ bhavati, api nu kho, mahārāja, atthi tasmiṃ halāhalavise hetu sannicito ‘yena hetunā visaṃ halāhalaṃ khaṇena agadaṃ bhavatī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha hetu bhavati visassa halāhalassa khaṇena paṭighātāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, vinā pakatihetuṃ saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘ચતુન્નમ્પિ, મહારાજ, અરિયસચ્ચાનં પટિવેધાય નત્થઞ્ઞં વત્થુ, સચ્ચં વત્થું કત્વા ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તીતિ. અત્થિ, મહારાજ, ચીનવિસયે ચીનરાજા, સો મહાસમુદ્દે કીળિતુકામો 1 ચતુમાસે ચતુમાસે સચ્ચકિરિયં કત્વા સહ રથેન અન્તોમહાસમુદ્દે યોજનં પવિસતિ, તસ્સ રથસીસસ્સ પુરતો પુરતો મહાવારિક્ખન્ધો પટિક્કમતિ, નિક્ખન્તસ્સ પુન ઓત્થરતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, સો મહાસમુદ્દો સદેવમનુસ્સેનપિ લોકેન પકતિકાયબલેન સક્કા પટિક્કમાપેતુ’’ન્તિ? ‘‘અતિપરિત્તકેપિ, ભન્તે, તળાકે ઉદકં ન સક્કા સદેવમનુસ્સેનપિ લોકેન પકતિકાયબલેન પટિક્કમાપેતું, કિં પન મહાસમુદ્દે ઉદક’’ન્તિ? ‘‘ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન સચ્ચબલં ઞાતબ્બં ‘નત્થિ તં ઠાનં, યં સચ્ચેન ન પત્તબ્બ’ન્તિ.
‘‘Catunnampi, mahārāja, ariyasaccānaṃ paṭivedhāya natthaññaṃ vatthu, saccaṃ vatthuṃ katvā cattāri ariyasaccāni paṭivijjhantīti. Atthi, mahārāja, cīnavisaye cīnarājā, so mahāsamudde kīḷitukāmo 2 catumāse catumāse saccakiriyaṃ katvā saha rathena antomahāsamudde yojanaṃ pavisati, tassa rathasīsassa purato purato mahāvārikkhandho paṭikkamati, nikkhantassa puna ottharati, api nu kho, mahārāja, so mahāsamuddo sadevamanussenapi lokena pakatikāyabalena sakkā paṭikkamāpetu’’nti? ‘‘Atiparittakepi, bhante, taḷāke udakaṃ na sakkā sadevamanussenapi lokena pakatikāyabalena paṭikkamāpetuṃ, kiṃ pana mahāsamudde udaka’’nti? ‘‘Imināpi, mahārāja, kāraṇena saccabalaṃ ñātabbaṃ ‘natthi taṃ ṭhānaṃ, yaṃ saccena na pattabba’nti.
‘‘નગરે, મહારાજ, પાટલિપુત્તે અસોકો ધમ્મરાજા સનેગમજાનપદઅમચ્ચભટબલમહામત્તેહિ પરિવુતો ગઙ્ગં નદિં 3 નવસલિલસમ્પુણ્ણં સમતિત્થિકં સમ્ભરિતં પઞ્ચયોજનસતાયામં યોજનપુથુલં સન્દમાનં દિસ્વા અમચ્ચે એવમાહ ‘અત્થિ કોચિ, ભણે, સમત્થો, યો ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેતુ’ન્તિ. અમચ્ચા આહંસુ ‘દુક્કરં દેવા’તિ.
‘‘Nagare, mahārāja, pāṭaliputte asoko dhammarājā sanegamajānapadaamaccabhaṭabalamahāmattehi parivuto gaṅgaṃ nadiṃ 4 navasalilasampuṇṇaṃ samatitthikaṃ sambharitaṃ pañcayojanasatāyāmaṃ yojanaputhulaṃ sandamānaṃ disvā amacce evamāha ‘atthi koci, bhaṇe, samattho, yo imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpetu’nti. Amaccā āhaṃsu ‘dukkaraṃ devā’ti.
‘‘તસ્મિં યેવ ગઙ્ગાકૂલે ઠિતા બન્ધુમતી નામ ગણિકા અસ્સોસિ રઞ્ઞા કિર એવં વુત્તં ‘સક્કા નુ ખો ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેતુ’ન્તિ, સા એવમાહ ‘અહઞ્હિ નગરે પાટલિપુત્તે ગણિકા રૂપૂપજીવિની અન્તિમજીવિકા, મમ તાવ રાજા સચ્ચકિરિયં પસ્સતૂ’તિ. અથ સા સચ્ચકિરિયં અકાસિ, સહ તસ્સા સચ્ચકિરિયાય ખણેન સા મહાગઙ્ગા ગળગળાયન્તી પટિસોતં સન્દિત્થ મહતો જનકાયસ્સ પસ્સતો.
‘‘Tasmiṃ yeva gaṅgākūle ṭhitā bandhumatī nāma gaṇikā assosi raññā kira evaṃ vuttaṃ ‘sakkā nu kho imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpetu’nti, sā evamāha ‘ahañhi nagare pāṭaliputte gaṇikā rūpūpajīvinī antimajīvikā, mama tāva rājā saccakiriyaṃ passatū’ti. Atha sā saccakiriyaṃ akāsi, saha tassā saccakiriyāya khaṇena sā mahāgaṅgā gaḷagaḷāyantī paṭisotaṃ sandittha mahato janakāyassa passato.
‘‘અથ રાજા ગઙ્ગાય આવટ્ટઊમિવેગજનિતં હલાહલસદ્દં સુત્વા વિમ્હિતો અચ્છરિયબ્ભુતજાતો અમચ્ચે એવમાહ ‘કિસ્સાયં, ભણે, મહાગઙ્ગા પટિસોતં સન્દતી’તિ? ‘બન્ધુમતી, મહારાજ, ગણિકા તવ વચનં સુત્વા સચ્ચકિરિયં અકાસિ, તસ્સા સચ્ચકિરિયાય મહાગઙ્ગા ઉદ્ધંમુખા સન્દતી’તિ.
‘‘Atha rājā gaṅgāya āvaṭṭaūmivegajanitaṃ halāhalasaddaṃ sutvā vimhito acchariyabbhutajāto amacce evamāha ‘kissāyaṃ, bhaṇe, mahāgaṅgā paṭisotaṃ sandatī’ti? ‘Bandhumatī, mahārāja, gaṇikā tava vacanaṃ sutvā saccakiriyaṃ akāsi, tassā saccakiriyāya mahāgaṅgā uddhaṃmukhā sandatī’ti.
‘‘અથ સંવિગ્ગહદયો રાજા તુરિતતુરિતો સયં ગન્ત્વા તં ગણિકં પુચ્છિ ‘સચ્ચં કિર, જે , તયા સચ્ચકિરિયાય અયં ગઙ્ગા પટિસોતં સન્દાપિતા’તિ? ‘આમ દેવા’તિ. રાજા આહ ‘કિં તે તત્થ બલં અત્થિ, કો વા તે વચનં આદિયતિ અનુમ્મત્તો, કેન ત્વં બલેન ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસી’તિ? સા આહ ‘સચ્ચબલેનાહં, મહારાજ, ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસિ’ન્તિ. રાજા આહ ‘કિં તે સચ્ચબલં અત્થિ ચોરિયા ધુત્તિયા અસતિયા છિન્નિકાય પાપિયા ભિન્નસીલાય 5 હિરિઅતિક્કન્તિકાય અન્ધજનપલોભિકાયા’તિ. ‘સચ્ચં, મહારાજ, તાદિસિકા અહં, તાદિસિકાયપિ મે, મહારાજ, સચ્ચકિરિયા અત્થિ, યાયાહં ઇચ્છમાના સદેવકમ્પિ લોકં પરિવત્તેય્ય’ન્તિ. રાજા આહ ‘કતમા પન સા હોતિ સચ્ચકિરિયા, ઇઙ્ઘ મં સાવેહી’તિ. ‘યો મે, મહારાજ, ધનં દેતિ ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વા અઞ્ઞો વા કોચિ, તેસં સમકં યેવ ઉપટ્ઠહામિ, ‘‘ખત્તિયો’’તિ વિસેસો નત્થિ, ‘‘સુદ્દો’’તિ અતિમઞ્ઞના 6 નત્થિ, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તા ધનસ્સામિકં પરિચરામિ, એસા મે દેવ સચ્ચકિરિયા, યાયાહં ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસિ’ન્તિ.
‘‘Atha saṃviggahadayo rājā turitaturito sayaṃ gantvā taṃ gaṇikaṃ pucchi ‘saccaṃ kira, je , tayā saccakiriyāya ayaṃ gaṅgā paṭisotaṃ sandāpitā’ti? ‘Āma devā’ti. Rājā āha ‘kiṃ te tattha balaṃ atthi, ko vā te vacanaṃ ādiyati anummatto, kena tvaṃ balena imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesī’ti? Sā āha ‘saccabalenāhaṃ, mahārāja, imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesi’nti. Rājā āha ‘kiṃ te saccabalaṃ atthi coriyā dhuttiyā asatiyā chinnikāya pāpiyā bhinnasīlāya 7 hiriatikkantikāya andhajanapalobhikāyā’ti. ‘Saccaṃ, mahārāja, tādisikā ahaṃ, tādisikāyapi me, mahārāja, saccakiriyā atthi, yāyāhaṃ icchamānā sadevakampi lokaṃ parivatteyya’nti. Rājā āha ‘katamā pana sā hoti saccakiriyā, iṅgha maṃ sāvehī’ti. ‘Yo me, mahārāja, dhanaṃ deti khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā añño vā koci, tesaṃ samakaṃ yeva upaṭṭhahāmi, ‘‘khattiyo’’ti viseso natthi, ‘‘suddo’’ti atimaññanā 8 natthi, anunayappaṭighavippamuttā dhanassāmikaṃ paricarāmi, esā me deva saccakiriyā, yāyāhaṃ imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesi’nti.
‘‘ઇતિપિ, મહારાજ, સચ્ચે ઠિતા ન કિઞ્ચિ અત્થં ન વિન્દન્તિ. દિન્નાનિ ચ, મહારાજ, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ , દિબ્બચક્ખૂનિ ચ ઉપ્પન્નાનિ, તઞ્ચ સચ્ચકિરિયાય. યં પન સુત્તે વુત્તં ‘મંસચક્ખુસ્મિં નટ્ઠે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં નત્થિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો’તિ. તં ભાવનામયં ચક્ખું સન્ધાય વુત્તં, એવમેતં, મહારાજ, ધારેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો, સુનિદ્દિટ્ઠો નિગ્ગહો, સુમદ્દિતા પરવાદા, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.
‘‘Itipi, mahārāja, sacce ṭhitā na kiñci atthaṃ na vindanti. Dinnāni ca, mahārāja, sivirājena yācakassa cakkhūni , dibbacakkhūni ca uppannāni, tañca saccakiriyāya. Yaṃ pana sutte vuttaṃ ‘maṃsacakkhusmiṃ naṭṭhe ahetusmiṃ avatthusmiṃ natthi dibbacakkhussa uppādo’ti. Taṃ bhāvanāmayaṃ cakkhuṃ sandhāya vuttaṃ, evametaṃ, mahārāja, dhārehī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante nāgasena, sunibbeṭhito pañho, suniddiṭṭho niggaho, sumadditā paravādā, evametaṃ tathā sampaṭicchāmī’’ti.
સિવિરાજચક્ખુદાનપઞ્હો પઞ્ચમો.
Sivirājacakkhudānapañho pañcamo.
Footnotes: