| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
८. सिविराजचरियावण्णना
8. Sivirājacariyāvaṇṇanā
५१. अट्ठमे अरिट्ठसव्हये नगरेति अरिट्ठपुरनामके नगरे। सिवि नामासि खत्तियोति सिवीति गोत्ततो एवंनामको राजा अहोसि।
51. Aṭṭhame ariṭṭhasavhaye nagareti ariṭṭhapuranāmake nagare. Sivi nāmāsi khattiyoti sivīti gottato evaṃnāmako rājā ahosi.
अतीते किर सिविरट्ठे अरिट्ठपुरनगरे सिविराजे रज्जं कारेन्ते महासत्तो तस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। ‘‘सिविकुमारो’’तिस्स नाममकंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलं गन्त्वा उग्गहितसिप्पो आगन्त्वा पितु सिप्पं दस्सेत्वा उपरज्जं लभित्वा अपरभागे पितु अच्चयेन राजा हुत्वा अगतिगमनं पहाय दस राजधम्मे अकोपेत्वा रज्जं कारेन्तो नगरस्स चतूसु द्वारेसु नगरमज्झे निवेसनद्वारेति छ दानसालायो कारेत्वा देवसिकं छसतसहस्सपरिच्चागेन महादानं पवत्तेसि। अट्ठमीचातुद्दसीपन्नरसीसु सयं दानसालं गन्त्वा दानग्गं ओलोकेति।
Atīte kira siviraṭṭhe ariṭṭhapuranagare sivirāje rajjaṃ kārente mahāsatto tassa putto hutvā nibbatti. ‘‘Sivikumāro’’tissa nāmamakaṃsu. So vayappatto takkasilaṃ gantvā uggahitasippo āgantvā pitu sippaṃ dassetvā uparajjaṃ labhitvā aparabhāge pitu accayena rājā hutvā agatigamanaṃ pahāya dasa rājadhamme akopetvā rajjaṃ kārento nagarassa catūsu dvāresu nagaramajjhe nivesanadvāreti cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgena mahādānaṃ pavattesi. Aṭṭhamīcātuddasīpannarasīsu sayaṃ dānasālaṃ gantvā dānaggaṃ oloketi.
सो एकदा पुण्णमदिवसे पातोव समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसिन्नो अत्तना दिन्नदानं आवज्जेन्तो बाहिरवत्थुं अत्तना अदिन्नं नाम अदिस्वा ‘‘न मे बाहिरकदानं तथा चित्तं तोसेति, यथा अज्झत्तिकदानं, अहो वत मम दानसालं गतकाले कोचि याचको बाहिरवत्थुं अयाचित्वा अज्झत्तिकमेव याचेय्य, सचे हि मे कोचि सरीरे मंसं वा लोहितं वा सीसं वा हदयमंसं वा अक्खीनि वा उपड्ढसरीरं वा सकलमेव वा अत्तभावं दासभावेन याचेय्य, तंतदेवस्स अधिप्पायं पूरेन्तो दातुं सक्कोमी’’ति चिन्तेसि। पाळियं पन अक्खीनं एव वसेन आगता। तेन वुत्तं –
So ekadā puṇṇamadivase pātova samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno attanā dinnadānaṃ āvajjento bāhiravatthuṃ attanā adinnaṃ nāma adisvā ‘‘na me bāhirakadānaṃ tathā cittaṃ toseti, yathā ajjhattikadānaṃ, aho vata mama dānasālaṃ gatakāle koci yācako bāhiravatthuṃ ayācitvā ajjhattikameva yāceyya, sace hi me koci sarīre maṃsaṃ vā lohitaṃ vā sīsaṃ vā hadayamaṃsaṃ vā akkhīni vā upaḍḍhasarīraṃ vā sakalameva vā attabhāvaṃ dāsabhāvena yāceyya, taṃtadevassa adhippāyaṃ pūrento dātuṃ sakkomī’’ti cintesi. Pāḷiyaṃ pana akkhīnaṃ eva vasena āgatā. Tena vuttaṃ –
‘‘निसज्ज पासादवरे, एवं चिन्तेसहं तदा’’॥
‘‘Nisajja pāsādavare, evaṃ cintesahaṃ tadā’’.
५२.
52.
‘‘यंकिञ्चि मानुसं दानं, अदिन्नं मे न विज्जति।
‘‘Yaṃkiñci mānusaṃ dānaṃ, adinnaṃ me na vijjati;
योपि याचेय्य मं चक्खुं, ददेय्यं अविकम्पितो’’ति॥
Yopi yāceyya maṃ cakkhuṃ, dadeyyaṃ avikampito’’ti.
तत्थ मानुसं दानन्ति पकतिमनुस्सेहि दातब्बदानं अन्नपानादि। एवं पन महासत्तस्स उळारे दानज्झासये उप्पन्ने सक्कस्स पण्डुकम्बलसिलासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सो तस्स कारणं आवज्जेन्तो बोधिसत्तस्स अज्झासयं दिस्वा ‘‘सिविराजा अज्ज सम्पत्तयाचका चक्खूनि चे याचन्ति, चक्खूनि उप्पाटेत्वा नेसं दस्सामीति चिन्तेसी’’ति सक्को देवपरिसाय वत्वा ‘‘सो सक्खिस्सति नु खो तं दातुं, उदाहु नोति वीमंसिस्सामि ताव न’’न्ति बोधिसत्ते सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हत्वा सब्बालङ्कारेहि पटिमण्डिते अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगते दानग्गं गच्छन्ते जराजिण्णो अन्धब्राह्मणो विय हुत्वा तस्स चक्खुपथे एकस्मिं उन्नतप्पदेसे उभो हत्थे पसारेत्वा राजानं जयापेत्वा ठितो बोधिसत्तेन तदभिमुखं वारणं पेसेत्वा ‘‘ब्राह्मण, किं इच्छसी’’ति पुच्छितो ‘‘तव दानज्झासयं निस्साय समुग्गतेन कित्तिघोसेन सकललोकसन्निवासो निरन्तरं फुटो, अहञ्च अन्धो, तस्मा तं याचामी’’ति उपचारवसेन एकं चक्खुं याचि। तेन वुत्तं –
Tattha mānusaṃ dānanti pakatimanussehi dātabbadānaṃ annapānādi. Evaṃ pana mahāsattassa uḷāre dānajjhāsaye uppanne sakkassa paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So tassa kāraṇaṃ āvajjento bodhisattassa ajjhāsayaṃ disvā ‘‘sivirājā ajja sampattayācakā cakkhūni ce yācanti, cakkhūni uppāṭetvā nesaṃ dassāmīti cintesī’’ti sakko devaparisāya vatvā ‘‘so sakkhissati nu kho taṃ dātuṃ, udāhu noti vīmaṃsissāmi tāva na’’nti bodhisatte soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhatvā sabbālaṅkārehi paṭimaṇḍite alaṅkatahatthikkhandhavaragate dānaggaṃ gacchante jarājiṇṇo andhabrāhmaṇo viya hutvā tassa cakkhupathe ekasmiṃ unnatappadese ubho hatthe pasāretvā rājānaṃ jayāpetvā ṭhito bodhisattena tadabhimukhaṃ vāraṇaṃ pesetvā ‘‘brāhmaṇa, kiṃ icchasī’’ti pucchito ‘‘tava dānajjhāsayaṃ nissāya samuggatena kittighosena sakalalokasannivāso nirantaraṃ phuṭo, ahañca andho, tasmā taṃ yācāmī’’ti upacāravasena ekaṃ cakkhuṃ yāci. Tena vuttaṃ –
५३.
53.
‘‘मम सङ्कप्पमञ्ञाय, सक्को देवानमिस्सरो।
‘‘Mama saṅkappamaññāya, sakko devānamissaro;
निसिन्नो देवपरिसाय, इदं वचनमब्रवि॥
Nisinno devaparisāya, idaṃ vacanamabravi.
५४.
54.
‘‘निसज्ज पासादवरे, सिविराजा महिद्धिको।
‘‘Nisajja pāsādavare, sivirājā mahiddhiko;
चिन्तेन्तो विविधं दानं, अदेय्यं सो न पस्सति॥
Cintento vividhaṃ dānaṃ, adeyyaṃ so na passati.
५५.
55.
‘‘तथं नु वितथं नेतं, हन्द वीमंसयामि तं।
‘‘Tathaṃ nu vitathaṃ netaṃ, handa vīmaṃsayāmi taṃ;
मुहुत्तं आगमेय्याथ, याव जानामि तं मनं॥
Muhuttaṃ āgameyyātha, yāva jānāmi taṃ manaṃ.
५६.
56.
‘‘पवेधमानो पलितसिरो, वलिगत्तो जरातुरो।
‘‘Pavedhamāno palitasiro, valigatto jarāturo;
अन्धवण्णोव हुत्वान, राजानं उपसङ्कमि॥
Andhavaṇṇova hutvāna, rājānaṃ upasaṅkami.
५७.
57.
‘‘सो तदा पग्गहेत्वान, वामं दक्खिणबाहु च।
‘‘So tadā paggahetvāna, vāmaṃ dakkhiṇabāhu ca;
सिरस्मिं अञ्जलिं कत्वा, इदं वचनमब्रवि॥
Sirasmiṃ añjaliṃ katvā, idaṃ vacanamabravi.
५८.
58.
‘‘‘याचामि तं महाराज, धम्मिक रट्ठवड्ढन।
‘‘‘Yācāmi taṃ mahārāja, dhammika raṭṭhavaḍḍhana;
तव दानरता कित्ति, उग्गता देवमानुसे॥
Tava dānaratā kitti, uggatā devamānuse.
५९.
59.
‘‘‘उभोपि नेत्ता नयना, अन्धा उपहता मम।
‘‘‘Ubhopi nettā nayanā, andhā upahatā mama;
एकं मे नयनं देहि, त्वम्पि एकेन यापया’’’ति॥
Ekaṃ me nayanaṃ dehi, tvampi ekena yāpayā’’’ti.
तत्थ चिन्तेन्तो विविधं दानन्ति अत्तना दिन्नं विविधं दानं चिन्तेन्तो, आवज्जेन्तो दानं वा अत्तना दिन्नं विविधं बाहिरं देय्यधम्मं चिन्तेन्तो। अदेय्यं सो न पस्सतीति बाहिरं विय अज्झत्तिकवत्थुम्पि अदेय्यं दातुं असक्कुणेय्यं न पस्सति, ‘‘चक्खूनिपि उप्पाटेत्वा दस्सामी’’ति चिन्तेसीति अधिप्पायो। तथं नु वितथं नेतन्ति एतं अज्झत्तिकवत्थुनोपि अदेय्यस्स अदस्सनं देय्यभावेनेव दस्सनं चिन्तनं सच्चं नु खो, उदाहु, असच्चन्ति अत्थो। सो तदा पग्गहेत्वान, वामं दक्खिणबाहु चाति वामबाहुं दक्खिणबाहुञ्च तदा पग्गहेत्वा, उभो बाहू उक्खिपित्वाति अत्थो। रट्ठवड्ढनाति रट्ठवड्ढीकर। त्वम्पि एकेन यापयाति एकेन चक्खुना समविसमं पस्सन्तो सकं अत्तभावं त्वं यापेहि, अहम्पि भवतो लद्धेन एकेन यापेमीति दस्सेति।
Tattha cintento vividhaṃ dānanti attanā dinnaṃ vividhaṃ dānaṃ cintento, āvajjento dānaṃ vā attanā dinnaṃ vividhaṃ bāhiraṃ deyyadhammaṃ cintento. Adeyyaṃ so na passatīti bāhiraṃ viya ajjhattikavatthumpi adeyyaṃ dātuṃ asakkuṇeyyaṃ na passati, ‘‘cakkhūnipi uppāṭetvā dassāmī’’ti cintesīti adhippāyo. Tathaṃ nu vitathaṃ netanti etaṃ ajjhattikavatthunopi adeyyassa adassanaṃ deyyabhāveneva dassanaṃ cintanaṃ saccaṃ nu kho, udāhu, asaccanti attho. So tadā paggahetvāna, vāmaṃ dakkhiṇabāhu cāti vāmabāhuṃ dakkhiṇabāhuñca tadā paggahetvā, ubho bāhū ukkhipitvāti attho. Raṭṭhavaḍḍhanāti raṭṭhavaḍḍhīkara. Tvampi ekena yāpayāti ekena cakkhunā samavisamaṃ passanto sakaṃ attabhāvaṃ tvaṃ yāpehi, ahampi bhavato laddhena ekena yāpemīti dasseti.
तं सुत्वा महासत्तो तुट्ठमानसो ‘‘इदानेवाहं पासादे निसिन्नो एवं चिन्तेत्वा आगतो, अयञ्च मे चित्तं ञत्वा विय चक्खुं याचति, अहो वत मे लाभा, अज्ज मे मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सति, अदिन्नपुब्बं वत दानं दस्सामी’’ति उस्साहजातो अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā mahāsatto tuṭṭhamānaso ‘‘idānevāhaṃ pāsāde nisinno evaṃ cintetvā āgato, ayañca me cittaṃ ñatvā viya cakkhuṃ yācati, aho vata me lābhā, ajja me manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, adinnapubbaṃ vata dānaṃ dassāmī’’ti ussāhajāto ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
६०.
60.
‘‘तस्साहं वचनं सुत्वा, हट्ठो संविग्गमानसो।
‘‘Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, haṭṭho saṃviggamānaso;
कतञ्जली वेदजातो, इदं वचनमब्रविं॥
Katañjalī vedajāto, idaṃ vacanamabraviṃ.
६१.
61.
‘‘‘इदानाहं चिन्तयित्वान, पासादतो इधागतो।
‘‘‘Idānāhaṃ cintayitvāna, pāsādato idhāgato;
त्वं मम चित्तमञ्ञाय, नेत्तं याचितुमागतो॥
Tvaṃ mama cittamaññāya, nettaṃ yācitumāgato.
६२.
62.
‘‘‘अहो मे मानसं सिद्धं, सङ्कप्पो परिपूरितो।
‘‘‘Aho me mānasaṃ siddhaṃ, saṅkappo paripūrito;
अदिन्नपुब्बं दानवरं, अज्ज दस्सामि याचके’’’ति॥
Adinnapubbaṃ dānavaraṃ, ajja dassāmi yācake’’’ti.
तत्थ तस्साति तस्स ब्राह्मणरूपधरस्स सक्कस्स। हट्ठोति तुट्ठो। संविग्गमानसोति मम चित्तं जानित्वा विय इमिना ब्राह्मणेन चक्खु याचितं, एत्तकं कालं एवं अचिन्तेत्वा पमज्जितो वतम्हीति संविग्गचित्तो। वेदजातोति जातपीतिपामोज्जो। अब्रविन्ति अभासिं। मानसन्ति मनसि भवं मानसं, दानज्झासयो, ‘‘चक्खुं दस्सामी’’ति उप्पन्नदानज्झासयोति अत्थो। सङ्कप्पोति मनोरथो। परिपूरितोति परिपुण्णो।
Tattha tassāti tassa brāhmaṇarūpadharassa sakkassa. Haṭṭhoti tuṭṭho. Saṃviggamānasoti mama cittaṃ jānitvā viya iminā brāhmaṇena cakkhu yācitaṃ, ettakaṃ kālaṃ evaṃ acintetvā pamajjito vatamhīti saṃviggacitto. Vedajātoti jātapītipāmojjo. Abravinti abhāsiṃ. Mānasanti manasi bhavaṃ mānasaṃ, dānajjhāsayo, ‘‘cakkhuṃ dassāmī’’ti uppannadānajjhāsayoti attho. Saṅkappoti manoratho. Paripūritoti paripuṇṇo.
अथ बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं ब्राह्मणो मम चित्ताचारं ञत्वा विय दुच्चजम्पि चक्खुं मं याचति, सिया नु खो कायचि देवताय अनुसिट्ठो भविस्सति, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति चिन्तेत्वा तं ब्राह्मणं पुच्छि। तेनाह भगवा जातकदेसनायं –
Atha bodhisatto cintesi – ‘‘ayaṃ brāhmaṇo mama cittācāraṃ ñatvā viya duccajampi cakkhuṃ maṃ yācati, siyā nu kho kāyaci devatāya anusiṭṭho bhavissati, pucchissāmi tāva na’’nti cintetvā taṃ brāhmaṇaṃ pucchi. Tenāha bhagavā jātakadesanāyaṃ –
‘‘केनानुसिट्ठो इधमागतोसि, वनिब्बक चक्खुपथानि याचितुं।
‘‘Kenānusiṭṭho idhamāgatosi, vanibbaka cakkhupathāni yācituṃ;
सुदुच्चजं याचसि उत्तमङ्गं, यमाहु नेत्तं पुरिसेन दुच्चज’’न्ति॥(जा॰ १.१५.५३)।
Suduccajaṃ yācasi uttamaṅgaṃ, yamāhu nettaṃ purisena duccaja’’nti.(jā. 1.15.53);
तं सुत्वा ब्राह्मणरूपधरो सक्को आह –
Taṃ sutvā brāhmaṇarūpadharo sakko āha –
‘‘यमाहु देवेसु सुजम्पतीति, मघवाति नं आहु मनुस्सलोके।
‘‘Yamāhu devesu sujampatīti, maghavāti naṃ āhu manussaloke;
तेनानुसिट्ठो इधमागतोस्मि, वनिब्बको चक्खुपथानि याचितुं॥
Tenānusiṭṭho idhamāgatosmi, vanibbako cakkhupathāni yācituṃ.
‘‘वनिब्बतो मय्हं वनिं अनुत्तरं, ददाहि ते चक्खुपथानि याचितो।
‘‘Vanibbato mayhaṃ vaniṃ anuttaraṃ, dadāhi te cakkhupathāni yācito;
ददाहि मे चक्खुपथं अनुत्तरं, यमाहु नेत्तं पुरिसेन दुच्चज’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.५४-५५)।
Dadāhi me cakkhupathaṃ anuttaraṃ, yamāhu nettaṃ purisena duccaja’’nti. (jā. 1.15.54-55);
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
‘‘येन अत्थेन आगच्छि, यमत्थमभिपत्थयं।
‘‘Yena atthena āgacchi, yamatthamabhipatthayaṃ;
ते ते इज्झन्तु सङ्कप्पा, लभ चक्खूनि ब्राह्मण॥
Te te ijjhantu saṅkappā, labha cakkhūni brāhmaṇa.
‘‘एकं ते याचमानस्स, उभयानि ददामहं।
‘‘Ekaṃ te yācamānassa, ubhayāni dadāmahaṃ;
स चक्खुमा गच्छ जनस्स पेक्खतो,
Sa cakkhumā gaccha janassa pekkhato,
यदिच्छसे त्वं तद ते समिज्झतू’’ति॥ (जा॰ १.१५.५६-५७)।
Yadicchase tvaṃ tada te samijjhatū’’ti. (jā. 1.15.56-57);
तत्थ वनिब्बकाति तं आलपति। चक्खुपथानीति दस्सनस्स पथभावतो चक्खूनमेवेतं नामं। यमाहूति यं लोके ‘‘दुच्चज’’न्ति कथेन्ति। वनिब्बतोति याचन्तस्स। वनिन्ति याचनं। ते तेति ते तव तस्स अन्धस्स सङ्कप्पा। स चक्खुमाति सो त्वं मम चक्खूहि चक्खुमा हुत्वा। तद ते समिज्झतूति यं त्वं मम सन्तिका इच्छसि, तं ते समिज्झतूति।
Tattha vanibbakāti taṃ ālapati. Cakkhupathānīti dassanassa pathabhāvato cakkhūnamevetaṃ nāmaṃ. Yamāhūti yaṃ loke ‘‘duccaja’’nti kathenti. Vanibbatoti yācantassa. Vaninti yācanaṃ. Te teti te tava tassa andhassa saṅkappā. Sa cakkhumāti so tvaṃ mama cakkhūhi cakkhumā hutvā. Tada te samijjhatūti yaṃ tvaṃ mama santikā icchasi, taṃ te samijjhatūti.
राजा एत्तकं कथेत्वा ‘‘अयं ब्राह्मणो सक्केन अनुसिट्ठो इधागतोस्मीति भणति, नून इमस्स इमिना उपायेन चक्खु सम्पज्जिस्सती’’ति ञत्वा ‘‘इधेव मया चक्खूनि उप्पाटेत्वा दातुं असारुप्प’’न्ति चिन्तेत्वा ब्राह्मणं आदाय अन्तेपुरं गन्त्वा राजासने निसीदित्वा सिवकं नाम वेज्जं पक्कोसापेसि। अथ ‘‘अम्हाकं किर राजा अक्खीनि उप्पाटेत्वा ब्राह्मणस्स दातुकामो’’ति सकलनगरे एककोलाहलं अहोसि। अथ नं रञ्ञो ञातिसेनापतिआदयो राजवल्लभा अमच्चा पारिसज्जा नागरा ओरोधा च सब्बे सन्निपतित्वा नानाउपायेहि निवारेसुं। राजापि ने अनुवारेसि तेनाह –
Rājā ettakaṃ kathetvā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo sakkena anusiṭṭho idhāgatosmīti bhaṇati, nūna imassa iminā upāyena cakkhu sampajjissatī’’ti ñatvā ‘‘idheva mayā cakkhūni uppāṭetvā dātuṃ asāruppa’’nti cintetvā brāhmaṇaṃ ādāya antepuraṃ gantvā rājāsane nisīditvā sivakaṃ nāma vejjaṃ pakkosāpesi. Atha ‘‘amhākaṃ kira rājā akkhīni uppāṭetvā brāhmaṇassa dātukāmo’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Atha naṃ rañño ñātisenāpatiādayo rājavallabhā amaccā pārisajjā nāgarā orodhā ca sabbe sannipatitvā nānāupāyehi nivāresuṃ. Rājāpi ne anuvāresi tenāha –
‘‘मा नो देव अदा चक्खुं, मा नो सब्बे पराकरि।
‘‘Mā no deva adā cakkhuṃ, mā no sabbe parākari;
धनं देहि महाराज, मुत्ता वेळुरिया बहू॥
Dhanaṃ dehi mahārāja, muttā veḷuriyā bahū.
‘‘युत्ते देव रथे देहि, आजानीये चलङ्कते।
‘‘Yutte deva rathe dehi, ājānīye calaṅkate;
नागे देहि महाराज, हेमकप्पनवाससे॥
Nāge dehi mahārāja, hemakappanavāsase.
‘‘यथा तं सिवयो सब्बे, सयोग्गा सरथा सदा।
‘‘Yathā taṃ sivayo sabbe, sayoggā sarathā sadā;
समन्ता परिकिरेय्युं, एवं देहि रथेसभा’’ति॥ (जा॰ १.१५.५८-६०)।
Samantā parikireyyuṃ, evaṃ dehi rathesabhā’’ti. (jā. 1.15.58-60);
अथ राजा तिस्सो गाथा अभासि –
Atha rājā tisso gāthā abhāsi –
‘‘यो वे दस्सन्ति वत्वान, अदाने कुरुते मनो।
‘‘Yo ve dassanti vatvāna, adāne kurute mano;
भूम्यं सो पतितं पासं, गीवायं पटिमुञ्चति॥
Bhūmyaṃ so patitaṃ pāsaṃ, gīvāyaṃ paṭimuñcati.
‘‘यो वे दस्सन्ति वत्वान, अदाने कुरुते मनो।
‘‘Yo ve dassanti vatvāna, adāne kurute mano;
पापा पापतरो होति, सम्पत्तो यमसाधनं॥
Pāpā pāpataro hoti, sampatto yamasādhanaṃ.
‘‘यञ्हि याचे तञ्हि ददे, यं न याचे न तं ददे।
‘‘Yañhi yāce tañhi dade, yaṃ na yāce na taṃ dade;
स्वाहं तमेव दस्सामि, यं मं याचति ब्राह्मणो’’ति॥ (जा॰ १.१५.६१-६३)।
Svāhaṃ tameva dassāmi, yaṃ maṃ yācati brāhmaṇo’’ti. (jā. 1.15.61-63);
तत्थ मा नो, देवाति नोति निपातमत्तं। देव, मा चक्खुं अदासि। मा नो सब्बे पराकरीति अम्हे सब्बे मा परिच्चजि। अक्खीसु हि दिन्नेसु त्वं रज्जं न करिस्ससि, एवं तया मयं परिच्चत्ता नाम भविस्सामाति अधिप्पायेन एवमाहंसु। परिकिरेय्युन्ति परिवारेय्युं। एवं देहीति यथा तं अविकलचक्खुं सिवयो चिरं परिवारेय्युं, एवं देहि धनमेवस्स देहि, मा अक्खीनि, अक्खीसु हि दिन्नेसु न तं सिवयो परिवारेस्सन्तीति दस्सेति।
Tattha mā no, devāti noti nipātamattaṃ. Deva, mā cakkhuṃ adāsi. Mā no sabbe parākarīti amhe sabbe mā pariccaji. Akkhīsu hi dinnesu tvaṃ rajjaṃ na karissasi, evaṃ tayā mayaṃ pariccattā nāma bhavissāmāti adhippāyena evamāhaṃsu. Parikireyyunti parivāreyyuṃ. Evaṃ dehīti yathā taṃ avikalacakkhuṃ sivayo ciraṃ parivāreyyuṃ, evaṃ dehi dhanamevassa dehi, mā akkhīni, akkhīsu hi dinnesu na taṃ sivayo parivāressantīti dasseti.
पटिमुञ्चतीति पटिपवेसेति। पापा पापतरो होतीति लामका लामकतरो नाम होति। सम्पत्तो यमसाधनन्ति यमस्स आणापवत्तिट्ठानं उस्सदनिरयं एस पत्तो नाम होति। यञ्हि याचेति यं वत्थुं याचको याचति, दायकोपि तदेव ददेय्य, न अयाचितं, अयञ्च ब्राह्मणो चक्खुं मं याचति, न मुत्तादिकं धनं, तं दस्सामीति वदति।
Paṭimuñcatīti paṭipaveseti. Pāpā pāpataro hotīti lāmakā lāmakataro nāma hoti. Sampatto yamasādhananti yamassa āṇāpavattiṭṭhānaṃ ussadanirayaṃ esa patto nāma hoti. Yañhi yāceti yaṃ vatthuṃ yācako yācati, dāyakopi tadeva dadeyya, na ayācitaṃ, ayañca brāhmaṇo cakkhuṃ maṃ yācati, na muttādikaṃ dhanaṃ, taṃ dassāmīti vadati.
अथ नं ‘‘आयुआदीसु किं पत्थेत्वा चक्खूनि देसि देवा’’ति पुच्छिंसु। महापुरिसो ‘‘नाहं दिट्ठधम्मिकं सम्परायिकं वा सम्पत्तिं पत्थेत्वा देमि, अपि च बोधिसत्तानं आचिण्णसमाचिण्णो पोराणकमग्गो एस, यदिदं दानपारमिपूरणं नामा’’ति आह। तेन वुत्तं –
Atha naṃ ‘‘āyuādīsu kiṃ patthetvā cakkhūni desi devā’’ti pucchiṃsu. Mahāpuriso ‘‘nāhaṃ diṭṭhadhammikaṃ samparāyikaṃ vā sampattiṃ patthetvā demi, api ca bodhisattānaṃ āciṇṇasamāciṇṇo porāṇakamaggo esa, yadidaṃ dānapāramipūraṇaṃ nāmā’’ti āha. Tena vuttaṃ –
‘‘आयुं नु वण्णं नु सुखं बलं नु, किं पत्थयानो नु जनिन्द देसि।
‘‘Āyuṃ nu vaṇṇaṃ nu sukhaṃ balaṃ nu, kiṃ patthayāno nu janinda desi;
कथञ्हि राजा सिविनं अनुत्तरो, चक्खूनि दज्जा परलोकहेतु॥
Kathañhi rājā sivinaṃ anuttaro, cakkhūni dajjā paralokahetu.
‘‘न वाहमेतं यससा ददामि, न पुत्तमिच्छे न धनं न रट्ठं।
‘‘Na vāhametaṃ yasasā dadāmi, na puttamicche na dhanaṃ na raṭṭhaṃ;
सतञ्च धम्मो चरितो पुराणो, इच्चेव दाने रमते मनो ममा’’ति॥ (जा॰ १.१५.६४-६५)।
Satañca dhammo carito purāṇo, icceva dāne ramate mano mamā’’ti. (jā. 1.15.64-65);
तत्थ परलोकहेतूति, महाराज, कथं नाम तुम्हादिसो पण्डितपुरिसो सक्कसम्पत्तिसदिसं सन्दिट्ठिकं इस्सरियं पहाय परलोकहेतु चक्खूनि ददेय्याति।
Tattha paralokahetūti, mahārāja, kathaṃ nāma tumhādiso paṇḍitapuriso sakkasampattisadisaṃ sandiṭṭhikaṃ issariyaṃ pahāya paralokahetu cakkhūni dadeyyāti.
न वाहन्ति न वे अहं। यससाति दिब्बस्स वा मानुसस्स वा इस्सरियस्स कारणा, अपिच सतं बोधिसत्तानं धम्मो बुद्धकारको चरितो आचरितो आचिण्णो पुरातनो इच्चेव इमिना कारणेन दानेयेव ईदिसो मम मनो निरतोति।
Na vāhanti na ve ahaṃ. Yasasāti dibbassa vā mānusassa vā issariyassa kāraṇā, apica sataṃ bodhisattānaṃ dhammo buddhakārako carito ācarito āciṇṇo purātano icceva iminā kāraṇena dāneyeva īdiso mama mano niratoti.
एवञ्च पन वत्वा राजा अमच्चे सञ्ञापेत्वा सिवकं वेज्जं आणापेसि – ‘‘एहि, सिवक, मम उभोपि अक्खीनि इमस्स ब्राह्मणस्स दातुं सीघं उप्पाटेत्वा हत्थे पतिट्ठपेही’’ति। तेन वुत्तं –
Evañca pana vatvā rājā amacce saññāpetvā sivakaṃ vejjaṃ āṇāpesi – ‘‘ehi, sivaka, mama ubhopi akkhīni imassa brāhmaṇassa dātuṃ sīghaṃ uppāṭetvā hatthe patiṭṭhapehī’’ti. Tena vuttaṃ –
६३.
63.
‘‘एहि सिवक उट्ठेहि, मा दन्धयि मा पवेधयि।
‘‘Ehi sivaka uṭṭhehi, mā dandhayi mā pavedhayi;
उभोपि नयनं देहि, उप्पाटेत्वा वनिब्बके॥
Ubhopi nayanaṃ dehi, uppāṭetvā vanibbake.
६४.
64.
‘‘ततो सो चोदितो मय्हं, सिवको वचनंकरो।
‘‘Tato so codito mayhaṃ, sivako vacanaṃkaro;
उद्धरित्वान पादासि, तालमिञ्जंव याचके’’ति॥
Uddharitvāna pādāsi, tālamiñjaṃva yācake’’ti.
तत्थ उट्ठेहीति उट्ठानवीरियं करोहि। इमस्मिं मम चक्खुदाने सहायकिच्चं करोहीति दस्सेति। मा दन्तयीति मा चिरायि। अयञ्हि अतिदुल्लभो चिरकालं पत्थितो मया उत्तमो दानक्खणो पटिलद्धो, सो मा विरज्झीति अधिप्पायो। मा पवेधयीति ‘‘अम्हाकं रञ्ञो चक्खूनि उप्पाटेमी’’ति चित्तुत्रासवसेन मा वेधयि सरीरकम्पं मा आपज्जि। उभोपि नयनन्ति उभोपि नयने। वनिब्बकेति याचकस्स मय्हन्ति मया। उद्धरित्वान पादासीति सो वेज्जो रञ्ञो अक्खिकूपतो उभोपि अक्खीनि उप्पाटेत्वा रञ्ञो हत्थे अदासि।
Tattha uṭṭhehīti uṭṭhānavīriyaṃ karohi. Imasmiṃ mama cakkhudāne sahāyakiccaṃ karohīti dasseti. Mā dantayīti mā cirāyi. Ayañhi atidullabho cirakālaṃ patthito mayā uttamo dānakkhaṇo paṭiladdho, so mā virajjhīti adhippāyo. Mā pavedhayīti ‘‘amhākaṃ rañño cakkhūni uppāṭemī’’ti cittutrāsavasena mā vedhayi sarīrakampaṃ mā āpajji. Ubhopinayananti ubhopi nayane. Vanibbaketi yācakassa mayhanti mayā. Uddharitvāna pādāsīti so vejjo rañño akkhikūpato ubhopi akkhīni uppāṭetvā rañño hatthe adāsi.
देन्तो च न सत्थकेन उद्धरित्वा अदासि। सो हि चिन्तेसि – ‘‘अयुत्तं मादिसस्स सुसिक्खितवेज्जस्स रञ्ञो अक्खीसु सत्थपातन’’न्ति भेसज्जानि घंसेत्वा भेसज्जचुण्णेन नीलुप्पलं परिभावेत्वा दक्खिणक्खिं उपसिङ्घापेसि, अक्खि परिवत्ति, दुक्खा वेदना उप्पज्जि। सो परिभावेत्वा पुनपि उपसिङ्घापेसि, अक्खि अक्खिकूपतो मुच्चि, बलवतरा वेदना उदपादि, ततियवारे खरतरं परिभावेत्वा उपनामेसि, अक्खि ओसधबलेन परिब्भमित्वा अक्खिकूपतो निक्खमित्वा न्हारुसुत्तकेन ओलम्बमानं अट्ठासि, अधिमत्ता वेदना उदपादि, लोहितं पग्घरि, निवत्थसाटकापि लोहितेन तेमिंसु। ओरोधा च अमच्चा च रञ्ञो पादमूले पतित्वा ‘‘देव, अक्खीनि मा देहि, देव, अक्खीनि मा देही’’ति महापरिदेवं परिदेविंसु।
Dento ca na satthakena uddharitvā adāsi. So hi cintesi – ‘‘ayuttaṃ mādisassa susikkhitavejjassa rañño akkhīsu satthapātana’’nti bhesajjāni ghaṃsetvā bhesajjacuṇṇena nīluppalaṃ paribhāvetvā dakkhiṇakkhiṃ upasiṅghāpesi, akkhi parivatti, dukkhā vedanā uppajji. So paribhāvetvā punapi upasiṅghāpesi, akkhi akkhikūpato mucci, balavatarā vedanā udapādi, tatiyavāre kharataraṃ paribhāvetvā upanāmesi, akkhi osadhabalena paribbhamitvā akkhikūpato nikkhamitvā nhārusuttakena olambamānaṃ aṭṭhāsi, adhimattā vedanā udapādi, lohitaṃ pagghari, nivatthasāṭakāpi lohitena temiṃsu. Orodhā ca amaccā ca rañño pādamūle patitvā ‘‘deva, akkhīni mā dehi, deva, akkhīni mā dehī’’ti mahāparidevaṃ parideviṃsu.
राजा वेदनं अधिवासेत्वा ‘‘तात, मा पपञ्चं करी’’ति आह। सो ‘‘साधु, देवा’’ति वामहत्थेन अक्खिं धारेत्वा दक्खिणहत्थेन सत्थकं आदाय अक्खिसुत्तकं छिन्दित्वा अक्खिं गहेत्वा महासत्तस्स हत्थे ठपेसि। सो वामक्खिना दक्खिणक्खिं ओलोकेत्वा परिच्चागपीतिया अभिभुय्यमानं दुक्खवेदनं वेदेन्तो ‘‘एहि, ब्राह्मणा’’ति ब्राह्मणं पक्कोसापेत्वा ‘‘मम इतो चक्खुतो सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन समन्तचक्खुमेव पियतरं, तस्स मे इदं अक्खिदानं पच्चयो होतू’’ति ब्राह्मणस्स अक्खिं अदासि। सो तं उक्खिपित्वा अत्तनो अक्खिम्हि ठपेसि, तं तस्सानुभावेन विकसितनीलुप्पलं विय हुत्वा उपट्ठासि। महासत्तो वामक्खिना तस्स तं अक्खिं दिस्वा ‘‘अहो सुदिन्नं मया अक्खी’’ति अन्तोसमुग्गताय पीतिया निरन्तरं फुटसरीरो हुत्वा अपरम्पि अदासि। सक्कोपि तं तथेव कत्वा राजनिवेसना निक्खमित्वा महाजनस्स ओलोकेन्तस्सेव नगरा निक्खमित्वा देवलोकमेव गतो।
Rājā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘tāta, mā papañcaṃ karī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti vāmahatthena akkhiṃ dhāretvā dakkhiṇahatthena satthakaṃ ādāya akkhisuttakaṃ chinditvā akkhiṃ gahetvā mahāsattassa hatthe ṭhapesi. So vāmakkhinā dakkhiṇakkhiṃ oloketvā pariccāgapītiyā abhibhuyyamānaṃ dukkhavedanaṃ vedento ‘‘ehi, brāhmaṇā’’ti brāhmaṇaṃ pakkosāpetvā ‘‘mama ito cakkhuto sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena samantacakkhumeva piyataraṃ, tassa me idaṃ akkhidānaṃ paccayo hotū’’ti brāhmaṇassa akkhiṃ adāsi. So taṃ ukkhipitvā attano akkhimhi ṭhapesi, taṃ tassānubhāvena vikasitanīluppalaṃ viya hutvā upaṭṭhāsi. Mahāsatto vāmakkhinā tassa taṃ akkhiṃ disvā ‘‘aho sudinnaṃ mayā akkhī’’ti antosamuggatāya pītiyā nirantaraṃ phuṭasarīro hutvā aparampi adāsi. Sakkopi taṃ tatheva katvā rājanivesanā nikkhamitvā mahājanassa olokentasseva nagarā nikkhamitvā devalokameva gato.
रञ्ञो नचिरस्सेव अक्खीनि आवाटभावं अप्पत्तानि कम्बलगेण्डुकं विय उग्गतेन मंसपिण्डेन पूरेत्वा चित्तकम्मरूपस्स विय रुहिंसु, वेदना पच्छिज्जि। अथ महासत्तो कतिपाहं पासादे वसित्वा ‘‘किं अन्धस्स रज्जेनाति अमच्चानं रज्जं निय्यातेत्वा उय्यानं गन्त्वा पब्बजित्वा समणधम्मं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अमच्चानं तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘मुखधोवनादिदायको एको पुरिसो मय्हं सन्तिके होतु, सरीरकिच्चट्ठानेसुपि मे रज्जुकं बन्धथा’’ति वत्वा सिविकाय गन्त्वा पोक्खरणितीरे राजपल्लङ्के निसीदि। अमच्चापि वन्दित्वा पटिक्कमिंसु। बोधिसत्तोपि अत्तनो दानं आवज्जेसि। तस्मिं खणे सक्कस्स आसनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को तं दिस्वा ‘‘महाराजस्स वरं दत्वा चक्खुं पटिपाकतिकं करिस्सामी’’ति बोधिसत्तस्स समीपं गन्त्वा पदसद्दमकासि। महासत्तेन च ‘‘को एसो’’ति वुत्ते –
Rañño nacirasseva akkhīni āvāṭabhāvaṃ appattāni kambalageṇḍukaṃ viya uggatena maṃsapiṇḍena pūretvā cittakammarūpassa viya ruhiṃsu, vedanā pacchijji. Atha mahāsatto katipāhaṃ pāsāde vasitvā ‘‘kiṃ andhassa rajjenāti amaccānaṃ rajjaṃ niyyātetvā uyyānaṃ gantvā pabbajitvā samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti cintetvā amaccānaṃ tamatthaṃ ārocetvā ‘‘mukhadhovanādidāyako eko puriso mayhaṃ santike hotu, sarīrakiccaṭṭhānesupi me rajjukaṃ bandhathā’’ti vatvā sivikāya gantvā pokkharaṇitīre rājapallaṅke nisīdi. Amaccāpi vanditvā paṭikkamiṃsu. Bodhisattopi attano dānaṃ āvajjesi. Tasmiṃ khaṇe sakkassa āsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko taṃ disvā ‘‘mahārājassa varaṃ datvā cakkhuṃ paṭipākatikaṃ karissāmī’’ti bodhisattassa samīpaṃ gantvā padasaddamakāsi. Mahāsattena ca ‘‘ko eso’’ti vutte –
‘‘सक्कोहमस्मि देविन्दो, आगतोस्मि तवन्तिके।
‘‘Sakkohamasmi devindo, āgatosmi tavantike;
वरं वरस्सु राजीसि, यं किञ्चि मनसिच्छसी’’ति॥ (जा॰ १.१५.७१) –
Varaṃ varassu rājīsi, yaṃ kiñci manasicchasī’’ti. (jā. 1.15.71) –
वत्वा तेन –
Vatvā tena –
‘‘पहूतं मे धनं सक्क, बलं कोसो चनप्पको।
‘‘Pahūtaṃ me dhanaṃ sakka, balaṃ koso canappako;
अन्धस्स मे सतो दानि, मरणञ्ञेव रुच्चती’’ति॥ (जा॰ १.१५.७२) –
Andhassa me sato dāni, maraṇaññeva ruccatī’’ti. (jā. 1.15.72) –
वुत्ते अथ नं सक्को आह – ‘‘सिविराज, किं पन त्वं मरितुकामो हुत्वा मरणं रोचेसि, उदाहु अन्धभावेना’’ति। अन्धभावेन, देवाति। ‘‘महाराज, दानं नाम न केवलं सम्परायत्थमेव दिय्यति, दिट्ठधम्मत्थायपि पच्चयो होति, तस्मा तव दानपुञ्ञमेव निस्साय सच्चकिरियं करोहि, तस्स बलेनेव ते चक्खु उप्पज्जिस्सती’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि मया महादानं सुदिन्न’’न्ति वत्वा सच्चकिरियं करोन्तो –
Vutte atha naṃ sakko āha – ‘‘sivirāja, kiṃ pana tvaṃ maritukāmo hutvā maraṇaṃ rocesi, udāhu andhabhāvenā’’ti. Andhabhāvena, devāti. ‘‘Mahārāja, dānaṃ nāma na kevalaṃ samparāyatthameva diyyati, diṭṭhadhammatthāyapi paccayo hoti, tasmā tava dānapuññameva nissāya saccakiriyaṃ karohi, tassa baleneva te cakkhu uppajjissatī’’ti vutte ‘‘tena hi mayā mahādānaṃ sudinna’’nti vatvā saccakiriyaṃ karonto –
‘‘ये मं याचितुमायन्ति, नानागोत्ता वनिब्बका।
‘‘Ye maṃ yācitumāyanti, nānāgottā vanibbakā;
योपि मं याचते तत्थ, सोपि मे मनसो पियो।
Yopi maṃ yācate tattha, sopi me manaso piyo;
एतेन सच्चवज्जेन, चक्खु मे उपपज्जथा’’ति॥ (जा॰ १.१५.७४) –
Etena saccavajjena, cakkhu me upapajjathā’’ti. (jā. 1.15.74) –
आह।
Āha.
तत्थ ये मन्ति ये मं याचितुमागच्छन्ति, तेसुपि आगतेसु यो इमं नाम देहीति वाचं निच्छारेन्तो मं याचते, सोपि मे मनसो पियो। एतेनाति सचे मय्हं सब्बेपि याचका पिया, सच्चमेवेतं मया वुत्तं, एतेन मे सच्चवचनेन एकं चक्खु उपपज्जथ उप्पज्जतूति।
Tattha ye manti ye maṃ yācitumāgacchanti, tesupi āgatesu yo imaṃ nāma dehīti vācaṃ nicchārento maṃ yācate, sopi me manaso piyo. Etenāti sace mayhaṃ sabbepi yācakā piyā, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena ekaṃ cakkhu upapajjatha uppajjatūti.
अथस्स वचनसमनन्तरमेव पठमं चक्खु उदपादि। ततो दुतियस्स उप्पज्जनत्थाय –
Athassa vacanasamanantarameva paṭhamaṃ cakkhu udapādi. Tato dutiyassa uppajjanatthāya –
‘‘यं मं सो याचितुं आगा, देहि चक्खुन्ति ब्राह्मणो।
‘‘Yaṃ maṃ so yācituṃ āgā, dehi cakkhunti brāhmaṇo;
तस्स चक्खूनि पादासिं, ब्राह्मणस्स वनिब्बतो॥
Tassa cakkhūni pādāsiṃ, brāhmaṇassa vanibbato.
‘‘भिय्यो मं आविसी पीति, सोमनस्सञ्चनप्पकं।
‘‘Bhiyyo maṃ āvisī pīti, somanassañcanappakaṃ;
एतेन सच्चवज्जेन, दुतियं मे उपपज्जथा’’ति॥ (जा॰ १.१५.७५-७६) –
Etena saccavajjena, dutiyaṃ me upapajjathā’’ti. (jā. 1.15.75-76) –
आह।
Āha.
तत्थ यं मन्ति यो मं। सोति सो चक्खुयाचको ब्राह्मणो। आगाति आगतो। वनिब्बतोति याचन्तस्स। मं आविसीति ब्राह्मणस्स चक्खूनि दत्वा अन्धकालेपि तथारूपं वेदनं अगणेत्वा ‘‘अहो सुदिन्नं मे दान’’न्ति पच्चवेक्खन्तं मं भिय्यो अतिरेकतरा पीति आविसि। सोमनस्सञ्चनप्पकन्ति अपरिमाणं सोमनस्सं उप्पज्जि। एतेनाति सचे तदा मम अनप्पकं पीतिसोमनस्सं उप्पन्नं, सच्चमेवेतं मया वुत्तं, एतेन मे सच्चवचनेन दुतियम्पि चक्खु उपपज्जतूति।
Tattha yaṃ manti yo maṃ. Soti so cakkhuyācako brāhmaṇo. Āgāti āgato. Vanibbatoti yācantassa. Maṃ āvisīti brāhmaṇassa cakkhūni datvā andhakālepi tathārūpaṃ vedanaṃ agaṇetvā ‘‘aho sudinnaṃ me dāna’’nti paccavekkhantaṃ maṃ bhiyyo atirekatarā pīti āvisi. Somanassañcanappakanti aparimāṇaṃ somanassaṃ uppajji. Etenāti sace tadā mama anappakaṃ pītisomanassaṃ uppannaṃ, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena dutiyampi cakkhu upapajjatūti.
तंखणञ्ञेव दुतियम्पि चक्खु उदपादि। तानि पनस्स चक्खूनि नेव पाकतिकानि, न दिब्बानि। सक्कब्राह्मणस्स हि दिन्नं चक्खुं पुन पाकतिकं कातुं न सक्का, उपहतचक्खुनो च दिब्बचक्खु नाम नुप्पज्जति, वुत्तनयेन पनस्स आदिमज्झपरियोसानेसु अविपरीतं अत्तनो दानपीतिं उपादाय पीतिफरणवसेन निब्बत्तानि ‘‘सच्चपारमिताचक्खूनी’’ति वुत्तानि। तेन वुत्तं –
Taṃkhaṇaññeva dutiyampi cakkhu udapādi. Tāni panassa cakkhūni neva pākatikāni, na dibbāni. Sakkabrāhmaṇassa hi dinnaṃ cakkhuṃ puna pākatikaṃ kātuṃ na sakkā, upahatacakkhuno ca dibbacakkhu nāma nuppajjati, vuttanayena panassa ādimajjhapariyosānesu aviparītaṃ attano dānapītiṃ upādāya pītipharaṇavasena nibbattāni ‘‘saccapāramitācakkhūnī’’ti vuttāni. Tena vuttaṃ –
६५.
65.
‘‘ददमानस्स देन्तस्स, दिन्नदानस्स मे सतो।
‘‘Dadamānassa dentassa, dinnadānassa me sato;
चित्तस्स अञ्ञथा नत्थि, बोधियायेव कारणा’’ति॥
Cittassa aññathā natthi, bodhiyāyeva kāraṇā’’ti.
तत्थ ददमानस्साति चक्खूनि दातुं वेज्जेन उप्पाटेन्तस्स। देन्तस्साति उप्पाटितानि तानि सक्कब्राह्मणस्स हत्थे ठपेन्तस्स। दिन्नदानस्साति चक्खुदानं दिन्नवतो। चित्तस्स अञ्ञथाति दानज्झासयस्स अञ्ञथाभावो। बोधियायेव कारणाति तञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेव हेतूति अत्थो।
Tattha dadamānassāti cakkhūni dātuṃ vejjena uppāṭentassa. Dentassāti uppāṭitāni tāni sakkabrāhmaṇassa hatthe ṭhapentassa. Dinnadānassāti cakkhudānaṃ dinnavato. Cittassa aññathāti dānajjhāsayassa aññathābhāvo. Bodhiyāyeva kāraṇāti tañca sabbaññutaññāṇasseva hetūti attho.
६६. सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स सुदुल्लभताय एवं सुदुक्करं मया कतन्ति न चक्खूनं न अत्तभावस्सपि अप्पियतायाति दस्सेन्तो ‘‘न मे देस्सा’’ति ओसानगाथमाह। तत्थ अत्ता न मे न देस्सियोति पठमो न-कारो निपातमत्तो। अत्ता न मे कुज्झितब्बो, न अप्पियोति अत्थो। ‘‘अत्तानं मे न देस्सिय’’न्तिपि पाठो। तस्सत्थो – मे अत्तानं अहं न देस्सियं न कुज्झेय्यं न कुज्झितुं अरहामि न सो मया कुज्झितब्बोति। ‘‘अत्तापि मे न देस्सियो’’तिपि पठन्ति। अदासहन्ति अदासिं अहं। ‘‘अदासिह’’न्तिपि पाठो।
66. Sabbaññutaññāṇassa sudullabhatāya evaṃ sudukkaraṃ mayā katanti na cakkhūnaṃ na attabhāvassapi appiyatāyāti dassento ‘‘na me dessā’’ti osānagāthamāha. Tattha attā na me na dessiyoti paṭhamo na-kāro nipātamatto. Attā na me kujjhitabbo, na appiyoti attho. ‘‘Attānaṃ me na dessiya’’ntipi pāṭho. Tassattho – me attānaṃ ahaṃ na dessiyaṃ na kujjheyyaṃ na kujjhituṃ arahāmi na so mayā kujjhitabboti. ‘‘Attāpi me na dessiyo’’tipi paṭhanti. Adāsahanti adāsiṃ ahaṃ. ‘‘Adāsiha’’ntipi pāṭho.
तदा पन बोधिसत्तस्स सच्चकिरियाय चक्खूसु उप्पन्नेसु सक्कानुभावेन सब्बा राजपरिसा सन्निपतिताव अहोसि। अथस्स सक्को महाजनमज्झे आकासे ठत्वा –
Tadā pana bodhisattassa saccakiriyāya cakkhūsu uppannesu sakkānubhāvena sabbā rājaparisā sannipatitāva ahosi. Athassa sakko mahājanamajjhe ākāse ṭhatvā –
‘‘धम्मेन भासिता गाथा, सिवीनं रट्ठवड्ढन।
‘‘Dhammena bhāsitā gāthā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhana;
एतानि तव नेत्तानि, दिब्बानि पटिदिस्सरे॥
Etāni tava nettāni, dibbāni paṭidissare.
‘‘तिरोकुट्टं तिरोसेलं, समतिग्गय्ह पब्बतं।
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
समन्ता योजनसतं, दस्सनं अनुभोन्तु ते’’ति॥ (जा॰ १.१५.७७-७८) –
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhontu te’’ti. (jā. 1.15.77-78) –
इमाहि गाथाहि थुतिं कत्वा देवलोकमेव गतो। बोधिसत्तोपि महाजनपरिवुतो महन्तेन सक्कारेन नगरं पविसित्वा राजगेहद्वारे सुसज्जिते महामण्डपे समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसिन्नो चक्खुपटिलाभेन तुट्ठहट्ठपमुदितानं दट्ठुं आगतानं नागरानं जानपदानं राजपरिसाय च धम्मं देसेन्तो –
Imāhi gāthāhi thutiṃ katvā devalokameva gato. Bodhisattopi mahājanaparivuto mahantena sakkārena nagaraṃ pavisitvā rājagehadvāre susajjite mahāmaṇḍape samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno cakkhupaṭilābhena tuṭṭhahaṭṭhapamuditānaṃ daṭṭhuṃ āgatānaṃ nāgarānaṃ jānapadānaṃ rājaparisāya ca dhammaṃ desento –
‘‘को नीध वित्तं न ददेय्य याचितो, अपि विसिट्ठं सुपियम्पि अत्तनो।
‘‘Ko nīdha vittaṃ na dadeyya yācito, api visiṭṭhaṃ supiyampi attano;
तदिङ्घ सब्बे सिवयो समागता, दिब्बानि नेत्तानि ममज्ज पस्सथ॥
Tadiṅgha sabbe sivayo samāgatā, dibbāni nettāni mamajja passatha.
‘‘तिरोकुट्टं तिरोसेलं, समतिग्गय्ह पब्बतं।
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
समन्ता योजनसतं, दस्सनं अनुभोन्ति मे॥
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhonti me.
‘‘न चागमत्ता परमत्थि किञ्चि, मच्चानं इध जीविते।
‘‘Na cāgamattā paramatthi kiñci, maccānaṃ idha jīvite;
दत्वान मानुसं चक्खुं, लद्धं मे चक्खु अमानुसं॥
Datvāna mānusaṃ cakkhuṃ, laddhaṃ me cakkhu amānusaṃ.
‘‘एतम्पि दिस्वा सिवयो, देथ दानानि भुञ्जथ।
‘‘Etampi disvā sivayo, detha dānāni bhuñjatha;
दत्वा च भुत्वा च यथानुभावं, अनिन्दिता सग्गमुपेथ ठान’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.७९-८२) –
Datvā ca bhutvā ca yathānubhāvaṃ, aninditā saggamupetha ṭhāna’’nti. (jā. 1.15.79-82) –
इमा गाथा अभासि। तत्थ धम्मेन भासिताति, महाराज, इमा ते गाथा धम्मेन सभावेनेव भासिता। दिब्बानीति दिब्बानुभावयुत्तानि। पटिदिस्सरेति पटिदिस्सन्ति। तिरोकुट्टन्ति परकुट्टं। तिरोसेलन्ति परसेलं। समतिग्गय्हाति अतिक्कमित्वा। समन्ता दसदिसा योजनसतं रूपदस्सनं अनुभोन्तु साधेन्तु।
Imā gāthā abhāsi. Tattha dhammena bhāsitāti, mahārāja, imā te gāthā dhammena sabhāveneva bhāsitā. Dibbānīti dibbānubhāvayuttāni. Paṭidissareti paṭidissanti. Tirokuṭṭanti parakuṭṭaṃ. Tiroselanti paraselaṃ. Samatiggayhāti atikkamitvā. Samantā dasadisā yojanasataṃ rūpadassanaṃ anubhontu sādhentu.
को नीधाति को नु इध। अपि विसिट्ठन्ति उत्तमम्पि समानं। न चागमत्ताति चागप्पमाणतो अञ्ञं वरं नाम नत्थि। इध जीवितेति इमस्मिं जीवलोके। ‘‘इध जीवत’’न्तिपि पठन्ति। इमस्मिं लोके जीवमानानन्ति अत्थो। अमानुसन्ति दिब्बचक्खु मया लद्धं, इमिना कारणेन वेदितब्बमेतं ‘‘चागतो उत्तमं नाम नत्थी’’ति। एतम्पि दिस्वाति एतं मया लद्धं दिब्बचक्खुं दिस्वापि।
Ko nīdhāti ko nu idha. Api visiṭṭhanti uttamampi samānaṃ. Na cāgamattāti cāgappamāṇato aññaṃ varaṃ nāma natthi. Idha jīviteti imasmiṃ jīvaloke. ‘‘Idha jīvata’’ntipi paṭhanti. Imasmiṃ loke jīvamānānanti attho. Amānusanti dibbacakkhu mayā laddhaṃ, iminā kāraṇena veditabbametaṃ ‘‘cāgato uttamaṃ nāma natthī’’ti. Etampi disvāti etaṃ mayā laddhaṃ dibbacakkhuṃ disvāpi.
इति इमाहि चतूहि गाथाहि न केवलं तस्मिंयेव खणे, अथ खो अन्वद्धमासम्पि उपोसथे महाजनं सन्निपातेत्वा धम्मं देसेसि। तं सुत्वा महाजनो दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा देवलोकपरायनो अहोसि।
Iti imāhi catūhi gāthāhi na kevalaṃ tasmiṃyeva khaṇe, atha kho anvaddhamāsampi uposathe mahājanaṃ sannipātetvā dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā mahājano dānādīni puññāni katvā devalokaparāyano ahosi.
तदा वेज्जो आनन्दत्थेरो अहोसि, सक्को अनुरुद्धत्थेरो, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, सिविराजा लोकनाथो।
Tadā vejjo ānandatthero ahosi, sakko anuruddhatthero, sesaparisā buddhaparisā, sivirājā lokanātho.
तस्स इधापि वुत्तनयेनेव यथारहं पारमियो निद्धारेतब्बा। तथा दिवसे दिवसे यथा अदिन्नपुब्बं बाहिरदेय्यधम्मवत्थु न होति, एवं अपरिमितं महादानं पवत्तेन्तस्स तेन अपरितुट्ठस्स कथं नु खो अहं अज्झत्तिकवत्थुकं दानं ददेय्यं, कदा नु खो मं कोचि आगन्त्वा अज्झत्तिकं देय्यधम्मं याचेय्य, सचे हि कोचि याचको मे हदयमंसस्स नामं गण्हेय्य, कणयेन नं नीहरित्वा पसन्नउदकतो सनाळं पदुमं उद्धरन्तो विय लोहितबिन्दुं पग्घरन्तं हदयं नीहरित्वा दस्सामि। सचे सरीरमंसस्स नामं गण्हेय्य, अवलेखनेन तालगुळपटलं उप्पाटेन्तो विय सरीरमंसं उप्पाटेत्वा दस्सामि। सचे लोहितस्स नामं गण्हेय्य, असिना विज्झित्वा यन्तमुखे वा पतित्वा उपनीतं भाजनं पूरेत्वा लोहितं दस्सामि। सचे पन कोचि ‘‘गेहे मे कम्मं नप्पवत्तति, तत्थ मे दासकम्मं करोही’’ति वदेय्य, राजवेसं अपनेत्वा तस्स अत्तानं सावेत्वा दासकम्मं करिस्सामि। सचे वा पन कोचि अक्खीनं नामं गण्हेय्य, तालमिञ्जं नीहरन्तो विय अक्खीनि उप्पाटेत्वा तस्स दस्सामीति एवं अनञ्ञसाधारणवसीभावप्पत्तानं महाबोधिसत्तानंयेव आवेणिका उळारतरा परिवितक्कुप्पत्ति, चक्खुयाचकं लभित्वा अमच्चपारिसज्जादीहि निवारियमानस्सापि तेसं वचनं अनादियित्वा अत्तनो परिवितक्कानुरूपं पटिपत्तिया च परमा पीतिपटिसंवेदना, तस्सा पीतिमनताय अवितथभावं निस्साय सक्कस्स पुरतो सच्चकिरियाकरणं, तेन च अत्तनो चक्खूनं पटिपाकतिकभावो, तेसञ्च दिब्बानुभावताति एवमादयो महासत्तस्स गुणानुभावा वेदितब्बाति।
Tassa idhāpi vuttanayeneva yathārahaṃ pāramiyo niddhāretabbā. Tathā divase divase yathā adinnapubbaṃ bāhiradeyyadhammavatthu na hoti, evaṃ aparimitaṃ mahādānaṃ pavattentassa tena aparituṭṭhassa kathaṃ nu kho ahaṃ ajjhattikavatthukaṃ dānaṃ dadeyyaṃ, kadā nu kho maṃ koci āgantvā ajjhattikaṃ deyyadhammaṃ yāceyya, sace hi koci yācako me hadayamaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, kaṇayena naṃ nīharitvā pasannaudakato sanāḷaṃ padumaṃ uddharanto viya lohitabinduṃ paggharantaṃ hadayaṃ nīharitvā dassāmi. Sace sarīramaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, avalekhanena tālaguḷapaṭalaṃ uppāṭento viya sarīramaṃsaṃ uppāṭetvā dassāmi. Sace lohitassa nāmaṃ gaṇheyya, asinā vijjhitvā yantamukhe vā patitvā upanītaṃ bhājanaṃ pūretvā lohitaṃ dassāmi. Sace pana koci ‘‘gehe me kammaṃ nappavattati, tattha me dāsakammaṃ karohī’’ti vadeyya, rājavesaṃ apanetvā tassa attānaṃ sāvetvā dāsakammaṃ karissāmi. Sace vā pana koci akkhīnaṃ nāmaṃ gaṇheyya, tālamiñjaṃ nīharanto viya akkhīni uppāṭetvā tassa dassāmīti evaṃ anaññasādhāraṇavasībhāvappattānaṃ mahābodhisattānaṃyeva āveṇikā uḷāratarā parivitakkuppatti, cakkhuyācakaṃ labhitvā amaccapārisajjādīhi nivāriyamānassāpi tesaṃ vacanaṃ anādiyitvā attano parivitakkānurūpaṃ paṭipattiyā ca paramā pītipaṭisaṃvedanā, tassā pītimanatāya avitathabhāvaṃ nissāya sakkassa purato saccakiriyākaraṇaṃ, tena ca attano cakkhūnaṃ paṭipākatikabhāvo, tesañca dibbānubhāvatāti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā veditabbāti.
सिविराजचरियावण्णना निट्ठिता।
Sivirājacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ८. सिविराजचरिया • 8. Sivirājacariyā
