| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
५. सोणपण्डितचरियावण्णना
5. Soṇapaṇḍitacariyāvaṇṇanā
४२. पञ्चमे नगरे ब्रह्मवड्ढनेति ब्रह्मवड्ढननामके नगरे। कुलवरेति अग्गकुले। सेट्ठेति पासंसतमे। महासालेति महासारे। अजायहन्ति अजायिं अहं। इदं वुत्तं होति – तस्मिं काले ‘‘ब्रह्मवड्ढन’’न्ति लद्धनामे बाराणसिनगरे यदा होमि भवामि पटिवसामि, तदा अभिजातसम्पत्तिया उदितोदितभावेन अग्गे विज्जावतसम्पत्तिया सेट्ठे असीतिकोटिविभवताय महासाले ब्राह्मणकुले अहं उप्पज्जिन्ति।
42. Pañcame nagare brahmavaḍḍhaneti brahmavaḍḍhananāmake nagare. Kulavareti aggakule. Seṭṭheti pāsaṃsatame. Mahāsāleti mahāsāre. Ajāyahanti ajāyiṃ ahaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tasmiṃ kāle ‘‘brahmavaḍḍhana’’nti laddhanāme bārāṇasinagare yadā homi bhavāmi paṭivasāmi, tadā abhijātasampattiyā uditoditabhāvena agge vijjāvatasampattiyā seṭṭhe asītikoṭivibhavatāya mahāsāle brāhmaṇakule ahaṃ uppajjinti.
तदा हि महासत्तो ब्रह्मलोकतो चवित्वा ब्रह्मवड्ढननगरे असीतिकोटिविभवस्स अञ्ञतरस्स ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे ‘‘सोणकुमारो’’ति नामं करिंसु। तस्स पदसा गमनकाले अञ्ञोपि सत्तो ब्रह्मलोका चवित्वा बोधिसत्तस्स मातुया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। तस्स जातस्स ‘‘नन्दकुमारो’’ति नामं करिंसु। तेसं उग्गहितवेदानं सब्बसिप्पनिप्फत्तिप्पत्तानं वयप्पत्तानं रूपसम्पदं दिस्वा तुट्ठहट्ठा मातापितरो ‘‘घरबन्धनेन बन्धिस्सामा’’ति पठमं सोणकुमारं आहंसु – ‘‘तात, ते पतिरूपकुलतो दारिकं आनेस्साम, त्वं कुटुम्बं पटिपज्जाही’’ति।
Tadā hi mahāsatto brahmalokato cavitvā brahmavaḍḍhananagare asītikoṭivibhavassa aññatarassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase ‘‘soṇakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā gamanakāle aññopi satto brahmalokā cavitvā bodhisattassa mātuyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa jātassa ‘‘nandakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Tesaṃ uggahitavedānaṃ sabbasippanipphattippattānaṃ vayappattānaṃ rūpasampadaṃ disvā tuṭṭhahaṭṭhā mātāpitaro ‘‘gharabandhanena bandhissāmā’’ti paṭhamaṃ soṇakumāraṃ āhaṃsu – ‘‘tāta, te patirūpakulato dārikaṃ ānessāma, tvaṃ kuṭumbaṃ paṭipajjāhī’’ti.
महासत्तो ‘‘अलं मय्हं घरावासेन, अहं यावजीवं तुम्हे पटिजग्गित्वा तुम्हाकं अच्चयेन पब्बजिस्सामी’’ति आह। महासत्तस्स हि तदा तयोपि भवा आदित्तं अगारं विय अङ्गारकासु विय च उपट्ठहिंसु। विसेसतो पनेस नेक्खम्मज्झासयो नेक्खम्माधिमुत्तो अहोसि। तस्स अधिप्पायं अजानन्ता ते पुनप्पुनं कथेन्तापि तस्स चित्तं अलभित्वा नन्दकुमारं आमन्तेत्वा ‘‘तात, तेन हि त्वं कुटुम्बं पटिपज्जाही’’ति वत्वा तेनापि ‘‘नाहं मम भातरा छड्डितखेळं सीसेन उक्खिपामि, अहम्पि तुम्हाकं अच्चयेन भातरा सद्धिं पब्बजिस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘इमे एवं तरुणा कामे जहन्ति, किमङ्गं पन मयन्ति सब्बेव पब्बजिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तात, किं वो अम्हाकं अच्चयेन पब्बज्जाय, सब्बे सहेव पब्बजामा’’ति वत्वा ञातीनं दातब्बयुत्तकं दत्वा दासजनं भुजिस्सं कत्वा रञ्ञो आरोचेत्वा सब्बं धनं विस्सज्जेत्वा महादानं पवत्तेत्वा चत्तारोपि जना ब्रह्मवड्ढननगरा निक्खमित्वा हिमवन्तप्पदेसे पदुमपुण्डरीकमण्डितं महासरं निस्साय रमणीये वनसण्डे अस्समं मापेत्वा पब्बजित्वा तत्थ वसिंसु। तेन वुत्तं –
Mahāsatto ‘‘alaṃ mayhaṃ gharāvāsena, ahaṃ yāvajīvaṃ tumhe paṭijaggitvā tumhākaṃ accayena pabbajissāmī’’ti āha. Mahāsattassa hi tadā tayopi bhavā ādittaṃ agāraṃ viya aṅgārakāsu viya ca upaṭṭhahiṃsu. Visesato panesa nekkhammajjhāsayo nekkhammādhimutto ahosi. Tassa adhippāyaṃ ajānantā te punappunaṃ kathentāpi tassa cittaṃ alabhitvā nandakumāraṃ āmantetvā ‘‘tāta, tena hi tvaṃ kuṭumbaṃ paṭipajjāhī’’ti vatvā tenāpi ‘‘nāhaṃ mama bhātarā chaḍḍitakheḷaṃ sīsena ukkhipāmi, ahampi tumhākaṃ accayena bhātarā saddhiṃ pabbajissāmī’’ti vutte ‘‘ime evaṃ taruṇā kāme jahanti, kimaṅgaṃ pana mayanti sabbeva pabbajissāmā’’ti cintetvā ‘‘tāta, kiṃ vo amhākaṃ accayena pabbajjāya, sabbe saheva pabbajāmā’’ti vatvā ñātīnaṃ dātabbayuttakaṃ datvā dāsajanaṃ bhujissaṃ katvā rañño ārocetvā sabbaṃ dhanaṃ vissajjetvā mahādānaṃ pavattetvā cattāropi janā brahmavaḍḍhananagarā nikkhamitvā himavantappadese padumapuṇḍarīkamaṇḍitaṃ mahāsaraṃ nissāya ramaṇīye vanasaṇḍe assamaṃ māpetvā pabbajitvā tattha vasiṃsu. Tena vuttaṃ –
४३.
43.
‘‘तदापि लोकं दिस्वान, अन्धीभूतं तमोत्थटं।
‘‘Tadāpi lokaṃ disvāna, andhībhūtaṃ tamotthaṭaṃ;
चित्तं भवतो पतिकुटति, तुत्तवेगहतं विय॥
Cittaṃ bhavato patikuṭati, tuttavegahataṃ viya.
४४.
44.
‘‘दिस्वान विविधं पापं, एवं चिन्तेसहं तदा।
‘‘Disvāna vividhaṃ pāpaṃ, evaṃ cintesahaṃ tadā;
कदाहं गेहा निक्खम्म, पविसिस्सामि काननं॥
Kadāhaṃ gehā nikkhamma, pavisissāmi kānanaṃ.
४५.
45.
‘‘तदापि मं निमन्तिंसु, कामभोगेहि ञातयो।
‘‘Tadāpi maṃ nimantiṃsu, kāmabhogehi ñātayo;
तेसम्पि छन्दमाचिक्खिं, मा निमन्तेथ तेहि मं॥
Tesampi chandamācikkhiṃ, mā nimantetha tehi maṃ.
४६.
46.
‘‘यो मे कनिट्ठको भाता, नन्दो नामासि पण्डितो।
‘‘Yo me kaniṭṭhako bhātā, nando nāmāsi paṇḍito;
सोपि मं अनुसिक्खन्तो, पब्बज्जं समरोचयि॥
Sopi maṃ anusikkhanto, pabbajjaṃ samarocayi.
४७.
47.
‘‘अहं सोणो च नन्दो च, उभो मातापिता मम।
‘‘Ahaṃ soṇo ca nando ca, ubho mātāpitā mama;
तदापि भोगे छड्डेत्वा, पाविसिम्हा महावन’’न्ति॥
Tadāpi bhoge chaḍḍetvā, pāvisimhā mahāvana’’nti.
तत्थ तदापीति यदा अहं ब्रह्मवड्ढननगरे सोणो नाम ब्राह्मणकुमारो अहोसिं, तदापि। लोकं दिस्वानाति सकलम्पि सत्तलोकं पञ्ञाचक्खुना पस्सित्वा। अन्धीभूतन्ति पञ्ञाचक्खुविरहेन अन्धजातं अन्धभावं पत्तं। तमोत्थटन्ति अविज्जन्धकारेन अभिभूतं। चित्तं भवतो पतिकुटतीति जातिआदिसंवेगवत्थुपच्चवेक्खणेन कामादिभवतो मम चित्तं सङ्कुटति सन्निलीयति न विसरति। तुत्तवेगहतं वियाति तुत्तं वुच्चति अयोकण्टकसीसो दीघदण्डो, यो पतोदोति वुच्चति। तेन वेगसा अभिहतो यथा हत्थाजानीयो संवेगप्पत्तो होति, एवं मम चित्तं तदा कामादीनवपच्चवेक्खणेन संवेगप्पत्तन्ति दस्सेति।
Tattha tadāpīti yadā ahaṃ brahmavaḍḍhananagare soṇo nāma brāhmaṇakumāro ahosiṃ, tadāpi. Lokaṃ disvānāti sakalampi sattalokaṃ paññācakkhunā passitvā. Andhībhūtanti paññācakkhuvirahena andhajātaṃ andhabhāvaṃ pattaṃ. Tamotthaṭanti avijjandhakārena abhibhūtaṃ. Cittaṃ bhavato patikuṭatīti jātiādisaṃvegavatthupaccavekkhaṇena kāmādibhavato mama cittaṃ saṅkuṭati sannilīyati na visarati. Tuttavegahataṃ viyāti tuttaṃ vuccati ayokaṇṭakasīso dīghadaṇḍo, yo patodoti vuccati. Tena vegasā abhihato yathā hatthājānīyo saṃvegappatto hoti, evaṃ mama cittaṃ tadā kāmādīnavapaccavekkhaṇena saṃvegappattanti dasseti.
दिस्वान विविधं पापन्ति गेहं आवसन्तेहि घरावासनिमित्तं छन्ददोसादिवसेन करीयमानं नानाविधं पाणातिपातादिपापकम्मञ्चेव तन्निमित्तञ्च नेसं लामकभावं पस्सित्वा। एवं चिन्तेसहं तदाति ‘‘कदा नु खो अहं महाहत्थी विय अयबन्धनं घरबन्धनं छिन्दित्वा गेहतो निक्खमनवसेन वनं पविसिस्सामी’’ति एवं तदा सोणकुमारकाले चिन्तेसिं अहं। तदापि मं निमन्तिंसूति न केवलं अयोघरपण्डितादिकालेयेव, अथ खो तदापि तस्मिं सोणकुमारकालेपि मं मातापितुआदयो ञातयो कामभोगिनो कामज्झासया ‘‘एहि, तात, इमं असीतिकोटिधनं विभवं पटिपज्ज, कुलवंसं पतिट्ठापेही’’ति उळारेहि भोगेहि निमन्तयिंसु। तेसम्पि छन्दमाचिक्खिन्ति तेसम्पि मम ञातीनं तेहि कामभोगेहि मा मं निमन्तयित्थाति अत्तनो छन्दम्पि आचिक्खिं, पब्बज्जाय निन्नज्झासयम्पि कथेसिं, यथाज्झासयं पटिपज्जथाति अधिप्पायो।
Disvāna vividhaṃ pāpanti gehaṃ āvasantehi gharāvāsanimittaṃ chandadosādivasena karīyamānaṃ nānāvidhaṃ pāṇātipātādipāpakammañceva tannimittañca nesaṃ lāmakabhāvaṃ passitvā. Evaṃ cintesahaṃ tadāti ‘‘kadā nu kho ahaṃ mahāhatthī viya ayabandhanaṃ gharabandhanaṃ chinditvā gehato nikkhamanavasena vanaṃ pavisissāmī’’ti evaṃ tadā soṇakumārakāle cintesiṃ ahaṃ. Tadāpi maṃ nimantiṃsūti na kevalaṃ ayogharapaṇḍitādikāleyeva, atha kho tadāpi tasmiṃ soṇakumārakālepi maṃ mātāpituādayo ñātayo kāmabhogino kāmajjhāsayā ‘‘ehi, tāta, imaṃ asītikoṭidhanaṃ vibhavaṃ paṭipajja, kulavaṃsaṃ patiṭṭhāpehī’’ti uḷārehi bhogehi nimantayiṃsu. Tesampi chandamācikkhinti tesampi mama ñātīnaṃ tehi kāmabhogehi mā maṃ nimantayitthāti attano chandampi ācikkhiṃ, pabbajjāya ninnajjhāsayampi kathesiṃ, yathājjhāsayaṃ paṭipajjathāti adhippāyo.
सोपि मं अनु सिक्खन्तोति ‘‘इमे कामा नाम अप्पस्सादा बहुदुक्खा बहूपायासा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३४; २.४३-४५; पाचि॰४१७) नयेन नानप्पकारं कामेसु आदीनवं पच्चवेक्खित्वा यथाहं सीलादीनि सिक्खन्तो पब्बज्जं रोचेसिं। सोपि नन्दपण्डितो तथेव तस्स नेक्खम्मेन मं अनुसिक्खन्तो पब्बज्जं समरोचयीति। अहं सोणो च नन्दो चाति तस्मिं काले सोणनामको अहं मय्हं कनिट्ठभाता नन्दो चाति। उभो मातापिता ममाति ‘‘इमे नाम पुत्तका एवं तरुणकालेपि कामे जहन्ति, किमङ्गं पन मय’’न्ति उप्पन्नसंवेगा मातापितरो च। भोगे छड्डेत्वाति असीतिकोटिविभवसमिद्धे महा भोगे अनपेक्खचित्ता खेळपिण्डं विय परिच्चजित्वा मयं चत्तारोपि जना हिमवन्तप्पदेसे महावनं नेक्खम्मज्झासयेन पविसिम्हाति अत्थो।
Sopi maṃ anu sikkhantoti ‘‘ime kāmā nāma appassādā bahudukkhā bahūpāyāsā’’tiādinā (ma. ni. 1.234; 2.43-45; pāci.417) nayena nānappakāraṃ kāmesu ādīnavaṃ paccavekkhitvā yathāhaṃ sīlādīni sikkhanto pabbajjaṃ rocesiṃ. Sopi nandapaṇḍito tatheva tassa nekkhammena maṃ anusikkhanto pabbajjaṃ samarocayīti. Ahaṃ soṇo ca nando cāti tasmiṃ kāle soṇanāmako ahaṃ mayhaṃ kaniṭṭhabhātā nando cāti. Ubho mātāpitāmamāti ‘‘ime nāma puttakā evaṃ taruṇakālepi kāme jahanti, kimaṅgaṃ pana maya’’nti uppannasaṃvegā mātāpitaro ca. Bhoge chaḍḍetvāti asītikoṭivibhavasamiddhe mahā bhoge anapekkhacittā kheḷapiṇḍaṃ viya pariccajitvā mayaṃ cattāropi janā himavantappadese mahāvanaṃ nekkhammajjhāsayena pavisimhāti attho.
पविसित्वा च ते तत्थ रमणीये भूमिभागे अस्समं मापेत्वा तापसपब्बज्जाय पब्बजित्वा तत्थ वसिंसु। ते उभोपि भातरो मातापितरो पटिजग्गिंसु। तेसु नन्दपण्डितो ‘‘मया आभतफलाफलानेव मातापितरो खादापेस्सामी’’ति हिय्यो च पुरिमगोचरगहितट्ठानतो च यानि तानि अवसेसानि फलाफलानि पातोव आनेत्वा मातापितरो खादापेति। ते तानि खादित्वा मुखं विक्खालेत्वा उपोसथिका होन्ति। सोणपण्डितो पन दूरं गन्त्वा मधुरमधुरानि सुपक्कानि आहरित्वा उपनामेति। अथ नं ते ‘‘तात, कनिट्ठेन आभतानि मयं खादित्वा उपोसथिका जाता, इदानि नो अत्थो नत्थी’’ति वदन्ति। इति तस्स फलाफलानि परिभोगं न लभन्ति विनस्सन्ति, पुनदिवसादीसुपि तथेवाति, एवं सो पञ्चाभिञ्ञताय दूरम्पि गन्त्वा आहरति, ते पन न खादन्ति।
Pavisitvā ca te tattha ramaṇīye bhūmibhāge assamaṃ māpetvā tāpasapabbajjāya pabbajitvā tattha vasiṃsu. Te ubhopi bhātaro mātāpitaro paṭijaggiṃsu. Tesu nandapaṇḍito ‘‘mayā ābhataphalāphalāneva mātāpitaro khādāpessāmī’’ti hiyyo ca purimagocaragahitaṭṭhānato ca yāni tāni avasesāni phalāphalāni pātova ānetvā mātāpitaro khādāpeti. Te tāni khāditvā mukhaṃ vikkhāletvā uposathikā honti. Soṇapaṇḍito pana dūraṃ gantvā madhuramadhurāni supakkāni āharitvā upanāmeti. Atha naṃ te ‘‘tāta, kaniṭṭhena ābhatāni mayaṃ khāditvā uposathikā jātā, idāni no attho natthī’’ti vadanti. Iti tassa phalāphalāni paribhogaṃ na labhanti vinassanti, punadivasādīsupi tathevāti, evaṃ so pañcābhiññatāya dūrampi gantvā āharati, te pana na khādanti.
अथ महासत्तो चिन्तेसि – ‘‘मातापितरो सुखुमाला, नन्दो च यानि तानि अपक्कानि दुप्पक्कानि फलाफलानि आहरित्वा खादापेति, एवं सन्ते इमे न चिरं पवत्तिस्सन्ति, वारेस्सामि न’’न्ति। अथ नं आमन्तेत्वा ‘‘नन्द, इतो पट्ठाय फलाफलं आहरित्वा ममागमनं पतिमानेहि, उभो एकतोव खादापेस्सामा’’ति आह। एवं वुत्तेपि अत्तनो पुञ्ञं पच्चासीसन्तो न तस्स वचनमकासि। महासत्तो तं उपट्ठानं आगतं ‘‘न त्वं पण्डितानं वचनं करोसि, अहं जेट्ठो, मातापितरो च ममेव भारो, अहमेव ने पटिजग्गिस्सामि, त्वं इतो अञ्ञत्थ याही’’ति तस्स अच्छरं पहरि।
Atha mahāsatto cintesi – ‘‘mātāpitaro sukhumālā, nando ca yāni tāni apakkāni duppakkāni phalāphalāni āharitvā khādāpeti, evaṃ sante ime na ciraṃ pavattissanti, vāressāmi na’’nti. Atha naṃ āmantetvā ‘‘nanda, ito paṭṭhāya phalāphalaṃ āharitvā mamāgamanaṃ patimānehi, ubho ekatova khādāpessāmā’’ti āha. Evaṃ vuttepi attano puññaṃ paccāsīsanto na tassa vacanamakāsi. Mahāsatto taṃ upaṭṭhānaṃ āgataṃ ‘‘na tvaṃ paṇḍitānaṃ vacanaṃ karosi, ahaṃ jeṭṭho, mātāpitaro ca mameva bhāro, ahameva ne paṭijaggissāmi, tvaṃ ito aññattha yāhī’’ti tassa accharaṃ pahari.
सो तेन पणामितो तत्थ ठातुं असक्कोन्तो तं वन्दित्वा मातापितूनं तमत्थं आरोचेत्वा अत्तनो पण्णसालं पविसित्वा कसिणं ओलोकेत्वा तंदिवसमेव अट्ठ च समापत्तियो पञ्च च अभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा चिन्तेसि – ‘‘किं नु खो अहं सिनेरुपादतो रतनवालुकं आहरित्वा मम भातु पण्णसालापरिवेणं आकिरित्वा खमापेस्सामि, उदाहु अनोतत्ततो उदकं आहरित्वा खमापेस्सामि? अथ वा मे भाता देवतावसेन खमेय्य, चत्तारो महाराजानो सक्कञ्च देवराजानं आनेत्वा खमापेस्सामि, एवं पन न सोभिस्सति, अयं खो मनोजो ब्रह्मवड्ढनराजा सकलजम्बुदीपे अग्गराजा, तं आदिं कत्वा सब्बे राजानो आनेत्वा खमापेस्सामि, एवं सन्ते मम भातु गुणो सकलजम्बुदीपं अवत्थरित्वा गमिस्सति, चन्दो विय सूरियो विय च पञ्ञायिस्सती’’ति।
So tena paṇāmito tattha ṭhātuṃ asakkonto taṃ vanditvā mātāpitūnaṃ tamatthaṃ ārocetvā attano paṇṇasālaṃ pavisitvā kasiṇaṃ oloketvā taṃdivasameva aṭṭha ca samāpattiyo pañca ca abhiññāyo nibbattetvā cintesi – ‘‘kiṃ nu kho ahaṃ sinerupādato ratanavālukaṃ āharitvā mama bhātu paṇṇasālāpariveṇaṃ ākiritvā khamāpessāmi, udāhu anotattato udakaṃ āharitvā khamāpessāmi? Atha vā me bhātā devatāvasena khameyya, cattāro mahārājāno sakkañca devarājānaṃ ānetvā khamāpessāmi, evaṃ pana na sobhissati, ayaṃ kho manojo brahmavaḍḍhanarājā sakalajambudīpe aggarājā, taṃ ādiṃ katvā sabbe rājāno ānetvā khamāpessāmi, evaṃ sante mama bhātu guṇo sakalajambudīpaṃ avattharitvā gamissati, cando viya sūriyo viya ca paññāyissatī’’ti.
सो तावदेव इद्धिया गन्त्वा ब्रह्मवड्ढननगरे तस्स रञ्ञो निवेसनद्वारे ओतरित्वा ‘‘एको तापसो तुम्हे दट्ठुकामो’’ति रञ्ञो आरोचापेत्वा तेन कतोकासो तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अहं अत्तनो बलेन सकलजम्बुदीपे रज्जं गहेत्वा तव दस्सामी’’ति। ‘‘कथं पन तुम्हे, भन्ते, सकलजम्बुदीपे रज्जं गहेत्वा दस्सथा’’ति? ‘‘महाराज, कस्सचि वधच्छेदं अकत्वा अत्तनो इद्धियाव गहेत्वा दस्सामी’’ति महतिया सेनाय सद्धिं तं आदाय कोसलरट्ठं गन्त्वा नगरस्स अविदूरे खन्धावारं निवेसेत्वा ‘‘युद्धं वा नो देतु, वसे वा वत्ततू’’ति कोसलरञ्ञो दूतं पाहेसि। तेन कुज्झित्वा युद्धसज्जेन हुत्वा निक्खन्तेन सद्धिं युद्धे आरद्धे अत्तनो इद्धानुभावेन यथा द्विन्नं सेनानं पीळनं न होति, एवं कत्वा यथा च कोसलराजा तस्स वसे वत्तति, एवं वचनपटिवचनहरणेहि संविदहि। एतेनुपायेन सकलजम्बुदीपे राजानो तस्स वसे वत्तापेसि।
So tāvadeva iddhiyā gantvā brahmavaḍḍhananagare tassa rañño nivesanadvāre otaritvā ‘‘eko tāpaso tumhe daṭṭhukāmo’’ti rañño ārocāpetvā tena katokāso tassa santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ attano balena sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā tava dassāmī’’ti. ‘‘Kathaṃ pana tumhe, bhante, sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā dassathā’’ti? ‘‘Mahārāja, kassaci vadhacchedaṃ akatvā attano iddhiyāva gahetvā dassāmī’’ti mahatiyā senāya saddhiṃ taṃ ādāya kosalaraṭṭhaṃ gantvā nagarassa avidūre khandhāvāraṃ nivesetvā ‘‘yuddhaṃ vā no detu, vase vā vattatū’’ti kosalarañño dūtaṃ pāhesi. Tena kujjhitvā yuddhasajjena hutvā nikkhantena saddhiṃ yuddhe āraddhe attano iddhānubhāvena yathā dvinnaṃ senānaṃ pīḷanaṃ na hoti, evaṃ katvā yathā ca kosalarājā tassa vase vattati, evaṃ vacanapaṭivacanaharaṇehi saṃvidahi. Etenupāyena sakalajambudīpe rājāno tassa vase vattāpesi.
सो तेन परितुट्ठो नन्दपण्डितं आह – ‘‘भन्ते, तुम्हेहि यथा मय्हं पटिञ्ञातं, तथा कतं, बहूपकारा मे तुम्हे, किमहं तुम्हाकं करिस्सामि, अहञ्हि ते सकलजम्बुदीपे उपड्ढरज्जम्पि दातुं इच्छामि, किमङ्गं पन हत्थिअस्सरथमणिमुत्तापवाळरजतसुवण्णदासिदासपरिजनपरिच्छेद’’न्ति? तं सुत्वा नन्दपण्डितो ‘‘न मे ते, महाराज, रज्जेन अत्थो, नापि हत्थियानादीहि, अपि च खो ते रट्ठे असुकस्मिं नाम अस्समे मम मातापितरो पब्बजित्वा वसन्ति। त्याहं उपट्ठहन्तो एकस्मिं अपराधे मम जेट्ठभातिकेन सोणपण्डितेन नाम महेसिना पणामितो, स्वाहं तं आदाय तस्स सन्तिकं गन्त्वा खमापेस्सामि, तस्स मे त्वं खमापने सहायो होही’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा चतुवीसतिअक्खोभनी परिमाणाय सेनाय परिवुतो एकसतराजूहि सद्धिं नन्दपण्डितं पुरक्खत्वा तं अस्समपदं पत्वा चतुरङ्गुलप्पदेसं मुञ्चित्वा आकासे ठितेन काजेन अनोतत्ततो उदकं आहरित्वा पानीयं पटिसामेत्वा परिवेणं सम्मज्जित्वा मातापितूनं आसन्नप्पदेसे निसिन्नं झानरतिसमप्पितं महासत्तं उपसङ्कमित्वा नन्दपण्डितो नं खमापेसि। महासत्तो नन्दपण्डितं मातरं पटिच्छापेत्वा अत्तना यावजीवं पितरं पटिजग्गि। तेसं पन राजूनं –
So tena parituṭṭho nandapaṇḍitaṃ āha – ‘‘bhante, tumhehi yathā mayhaṃ paṭiññātaṃ, tathā kataṃ, bahūpakārā me tumhe, kimahaṃ tumhākaṃ karissāmi, ahañhi te sakalajambudīpe upaḍḍharajjampi dātuṃ icchāmi, kimaṅgaṃ pana hatthiassarathamaṇimuttāpavāḷarajatasuvaṇṇadāsidāsaparijanapariccheda’’nti? Taṃ sutvā nandapaṇḍito ‘‘na me te, mahārāja, rajjena attho, nāpi hatthiyānādīhi, api ca kho te raṭṭhe asukasmiṃ nāma assame mama mātāpitaro pabbajitvā vasanti. Tyāhaṃ upaṭṭhahanto ekasmiṃ aparādhe mama jeṭṭhabhātikena soṇapaṇḍitena nāma mahesinā paṇāmito, svāhaṃ taṃ ādāya tassa santikaṃ gantvā khamāpessāmi, tassa me tvaṃ khamāpane sahāyo hohī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā catuvīsatiakkhobhanī parimāṇāya senāya parivuto ekasatarājūhi saddhiṃ nandapaṇḍitaṃ purakkhatvā taṃ assamapadaṃ patvā caturaṅgulappadesaṃ muñcitvā ākāse ṭhitena kājena anotattato udakaṃ āharitvā pānīyaṃ paṭisāmetvā pariveṇaṃ sammajjitvā mātāpitūnaṃ āsannappadese nisinnaṃ jhānaratisamappitaṃ mahāsattaṃ upasaṅkamitvā nandapaṇḍito naṃ khamāpesi. Mahāsatto nandapaṇḍitaṃ mātaraṃ paṭicchāpetvā attanā yāvajīvaṃ pitaraṃ paṭijaggi. Tesaṃ pana rājūnaṃ –
‘‘आनन्दो च पमोदो च, सदा हसितकीळितं।
‘‘Ānando ca pamodo ca, sadā hasitakīḷitaṃ;
मातरं परिचरित्वान, लब्भमेतं विजानता॥
Mātaraṃ paricaritvāna, labbhametaṃ vijānatā.
‘‘आनन्दो च पमोदो च, सदा हसितकीळितं।
‘‘Ānando ca pamodo ca, sadā hasitakīḷitaṃ;
पितरं परिचरित्वान, लब्भमेतं विजानतो॥
Pitaraṃ paricaritvāna, labbhametaṃ vijānato.
‘‘दानञ्च पेय्यवज्जञ्च, अत्थचरिया च या इध।
‘‘Dānañca peyyavajjañca, atthacariyā ca yā idha;
समानत्तता च धम्मेसु, तत्थ तत्थ यथारहं।
Samānattatā ca dhammesu, tattha tattha yathārahaṃ;
एते खो सङ्गहा लोके, रथस्साणीव यायतो॥
Ete kho saṅgahā loke, rathassāṇīva yāyato.
‘‘एते च सङ्गहा नास्सु, न माता पुत्तकारणा।
‘‘Ete ca saṅgahā nāssu, na mātā puttakāraṇā;
लभेथ मानं पूजं वा, पिता वा पुत्तकारणा॥
Labhetha mānaṃ pūjaṃ vā, pitā vā puttakāraṇā.
‘‘यस्मा च सङ्गहा एते, सम्मपेक्खन्ति पण्डिता।
‘‘Yasmā ca saṅgahā ete, sammapekkhanti paṇḍitā;
तस्मा महत्तं पप्पोन्ति, पासंसा च भवन्ति ते॥
Tasmā mahattaṃ papponti, pāsaṃsā ca bhavanti te.
‘‘ब्रह्माति मातापितरो, पुब्बाचरियाति वुच्चरे।
‘‘Brahmāti mātāpitaro, pubbācariyāti vuccare;
आहुनेय्या च पुत्तानं, पजाय अनुकम्पका॥
Āhuneyyā ca puttānaṃ, pajāya anukampakā.
‘‘तस्मा हि ने नमस्सेय्य, सक्करेय्य च पण्डितो।
‘‘Tasmā hi ne namasseyya, sakkareyya ca paṇḍito;
अन्नेन अथ पानेन, वत्थेन सयनेन च।
Annena atha pānena, vatthena sayanena ca;
उच्छादनेन न्हापनेन, पादानं धोवनेन च॥
Ucchādanena nhāpanena, pādānaṃ dhovanena ca.
‘‘ताय नं पारिचरियाय, मातापितूसु पण्डिता।
‘‘Tāya naṃ pāricariyāya, mātāpitūsu paṇḍitā;
इधेव नं पसंसन्ति, पेच्च सग्गे पमोदती’’ति॥ (जा॰ २.२०.१७६-१८३) –
Idheva naṃ pasaṃsanti, pecca sagge pamodatī’’ti. (jā. 2.20.176-183) –
बुद्धलीळाय धम्मं देसेसि, तं सुत्वा सब्बेपि ते राजानो सबलकाया पसीदिंसु। अथ ने पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेत्वा ‘‘दानादीसु अप्पमत्ता होथा’’ति ओवदित्वा विस्सज्जेसि। ते सब्बेपि धम्मेन रज्जं कारेत्वा आयुपरियोसाने देवनगरं पूरयिंसु। बोधिसत्तो ‘‘इतो पट्ठाय मातरं पटिजग्गाही’’ति मातरं नन्दपण्डितं पटिच्छापेत्वा अत्तना यावजीवं पितरं पटिजग्गि। ते उभोपि आयुपरियोसाने ब्रह्मलोकपरायना अहेसुं।
Buddhalīḷāya dhammaṃ desesi, taṃ sutvā sabbepi te rājāno sabalakāyā pasīdiṃsu. Atha ne pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā ‘‘dānādīsu appamattā hothā’’ti ovaditvā vissajjesi. Te sabbepi dhammena rajjaṃ kāretvā āyupariyosāne devanagaraṃ pūrayiṃsu. Bodhisatto ‘‘ito paṭṭhāya mātaraṃ paṭijaggāhī’’ti mātaraṃ nandapaṇḍitaṃ paṭicchāpetvā attanā yāvajīvaṃ pitaraṃ paṭijaggi. Te ubhopi āyupariyosāne brahmalokaparāyanā ahesuṃ.
तदा मातापितरो महाराजकुलानि, नन्दपण्डितो आनन्दत्थेरो, मनोजो राजा सारिपुत्तत्थेरो, एकसतराजानो असीतिमहाथेरा चेव अञ्ञतरथेरा च, चतुवीसतिअक्खोभनीपरिसा बुद्धपरिसा, सोणपण्डितो लोकनाथो।
Tadā mātāpitaro mahārājakulāni, nandapaṇḍito ānandatthero, manojo rājā sāriputtatthero, ekasatarājāno asītimahātherā ceva aññataratherā ca, catuvīsatiakkhobhanīparisā buddhaparisā, soṇapaṇḍito lokanātho.
तस्स किञ्चापि सातिसया नेक्खम्मपारमी, तथापि हेट्ठा वुत्तनयेनेव सेसपारमियो च निद्धारेतब्बा। तथा अच्चन्तमेव कामेसु अनपेक्खता, मातापितूसु तिब्बो सगारवसप्पतिस्सभावो , मातापितुउपट्ठानेन अतित्ति, सतिपि नेसं उपट्ठाने सब्बकालं समापत्तिविहारेहि वीतिनामनन्ति एवमादयो महासत्तस्स गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Tassa kiñcāpi sātisayā nekkhammapāramī, tathāpi heṭṭhā vuttanayeneva sesapāramiyo ca niddhāretabbā. Tathā accantameva kāmesu anapekkhatā, mātāpitūsu tibbo sagāravasappatissabhāvo , mātāpituupaṭṭhānena atitti, satipi nesaṃ upaṭṭhāne sabbakālaṃ samāpattivihārehi vītināmananti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
सोणपण्डितचरियावण्णना निट्ठिता।
Soṇapaṇḍitacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
नेक्खम्मपारमी निट्ठिता।
Nekkhammapāramī niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ५. सोणपण्डितचरिया • 5. Soṇapaṇḍitacariyā
