| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
९. सुभसुत्तवण्णना
9. Subhasuttavaṇṇanā
४६२. तुदिसञ्ञातो गामो निगमो एतस्साति तोदेय्यो, तस्स अत्तजो तोदेय्यपुत्तोति आह ‘‘तुदिगामा’’तिआदि। आराधकोति संराधको। धम्मनिसन्ति यस्मा सम्पादनेन परिपूरणेन इच्छिता, तस्मा वुत्तं ‘‘सम्पादको परिपूरको’’ति। ञायति निच्छयेन गमेति निब्बानं, तं वा ञायति पटिविज्झीयति एतेनाति ञायो, ततो एतस्स सम्पादकहेतुभावतो ञायो धम्मो अरियमग्गो तं ञायं धम्मं। तेनाह ‘‘कारणधम्म’’न्ति। अनवज्जन्ति अवज्जपटिपक्खं।
462. Tudisaññāto gāmo nigamo etassāti todeyyo, tassa attajo todeyyaputtoti āha ‘‘tudigāmā’’tiādi. Ārādhakoti saṃrādhako. Dhammanisanti yasmā sampādanena paripūraṇena icchitā, tasmā vuttaṃ ‘‘sampādako paripūrako’’ti. Ñāyati nicchayena gameti nibbānaṃ, taṃ vā ñāyati paṭivijjhīyati etenāti ñāyo, tato etassa sampādakahetubhāvato ñāyo dhammo ariyamaggo taṃ ñāyaṃ dhammaṃ. Tenāha ‘‘kāraṇadhamma’’nti. Anavajjanti avajjapaṭipakkhaṃ.
४६३. वट्टचारकतो निय्यातीति निय्यानिकं ईकारस्स रस्सत्तं य-कारस्स च क-कारं कत्वा। निय्याने वा नियुत्तं, निय्यानं सीलन्ति वा निय्यानिकं, तप्पटिपक्खतो अनिय्यानिकं। सा पन अत्थतो अकुसलकिरियाति आह ‘‘अकुसलपटिपद’’न्ति।
463. Vaṭṭacārakato niyyātīti niyyānikaṃ īkārassa rassattaṃ ya-kārassa ca ka-kāraṃ katvā. Niyyāne vā niyuttaṃ, niyyānaṃ sīlanti vā niyyānikaṃ, tappaṭipakkhato aniyyānikaṃ. Sā pana atthato akusalakiriyāti āha ‘‘akusalapaṭipada’’nti.
बहुभाववाचको इध महासद्दो ‘‘महाजनो’’तिआदीसुवियाति आह ‘‘महन्तेहि बहूही’’ति। अत्थोति पयोजनं। महन्तानीति बहुलानि। किच्चानीति कातब्बानि। अधिकरणानीति अधिकारजीविकारूपानि। घरावासकम्ममेव पञ्चबलिकरणदसअत्थट्ठानभावतो लोकयात्राय च सम्पवत्तिट्ठानभावतो जीवितवुत्तिया वा हेतुभावतो घरावासकम्मट्ठानं।
Bahubhāvavācako idha mahāsaddo ‘‘mahājano’’tiādīsuviyāti āha ‘‘mahantehi bahūhī’’ti. Atthoti payojanaṃ. Mahantānīti bahulāni. Kiccānīti kātabbāni. Adhikaraṇānīti adhikārajīvikārūpāni. Gharāvāsakammameva pañcabalikaraṇadasaatthaṭṭhānabhāvato lokayātrāya ca sampavattiṭṭhānabhāvato jīvitavuttiyā vā hetubhāvato gharāvāsakammaṭṭhānaṃ.
‘‘अप्पकेनपि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
गाथाय वुत्तनयेन चूळन्तेवासिकस्स विय।
Gāthāya vuttanayena cūḷantevāsikassa viya.
४६४. अयोनिसो पवत्तितं वाणिज्जकम्मं विय अपायभूतं कसिकम्मं निदस्सनभावे ठपेत्वा अयोनिसोमनसिकरणवसेन पवत्तं घरावासकिच्चं सन्धायाह – ‘‘यथा कसि…पे॰… एवं घरावासकम्मट्ठानम्पी’’ति। ब्राह्मणभत्तो अहोसीति सो किर बहू ब्राह्मणे धनं दत्वा यञ्ञं कारेसि। उपरीति ‘‘उपरि उपट्ठातीति वदेही’’ति ब्राह्मणेहि अत्तनो समयेन आचिक्खापितोपि यथा उपट्ठितमेव कथेत्वा कालं कत्वा निरये निब्बत्तो, अथ ब्राह्मणा – ‘‘इमिना अम्हाकं यञ्ञे दोसो दिन्नो’’ति कुज्झित्वा तस्स कळेवरं सुसानं नेतुं नादंसु। अथस्स ञातकेहि सहस्से दिन्ने तं सहस्सं गहेत्वा गेहतो नीहरितुं अदंसु। कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले छत्तिंस इत्थियो ‘‘एका वत्थं अदासि, एका गन्धं, एका सुमनमाल’’न्तिआदिना तं तं दानमयं पुञ्ञं कत्वा आयुपरियोसाने तावतिंसभवने सक्कस्स देवरञ्ञो परिचारिका हुत्वा निब्बत्तिंसु सहस्सअच्छरापरिवारिका, सक्कस्स देवरञ्ञो वेजयन्तरथं पेसेत्वा पक्कोसापितेन गुत्तिलाचरियभूतेन महाबोधिसत्तेन पुच्छिता तं तं अत्तना कतं पुञ्ञं ब्याकरिंसु। तं सन्धाय वुत्तं ‘‘सकलाय गुत्तिलविमानकथाय दीपेतब्ब’’न्ति। वणिज्जकम्मट्ठानं विपज्जमानन्ति एत्थ तस्स विपज्जमानाकारो हेट्ठा वुत्तो। एवं पब्बज्जकम्मट्ठानम्पि विपज्जमानं अप्पफलं होतीति आनेत्वा सम्बन्धो। सीलेसु अपरिपूरकारिनोतिआदि तस्स विपज्जनाकारदस्सनं। झानादिसुखन्ति एत्थ आदि-सद्देन अभिञ्ञाविपस्सनादिसुखस्स विय सब्रह्मचारीहि सद्धिं सीलसम्पदादिसुखस्स सङ्गहो दट्ठब्बो। अरहत्तम्पि पापुणाति पगेव सेक्खपुथुज्जनसम्पत्तियोति अधिप्पायो।
464. Ayoniso pavattitaṃ vāṇijjakammaṃ viya apāyabhūtaṃ kasikammaṃ nidassanabhāve ṭhapetvā ayonisomanasikaraṇavasena pavattaṃ gharāvāsakiccaṃ sandhāyāha – ‘‘yathā kasi…pe… evaṃ gharāvāsakammaṭṭhānampī’’ti. Brāhmaṇabhatto ahosīti so kira bahū brāhmaṇe dhanaṃ datvā yaññaṃ kāresi. Uparīti ‘‘upari upaṭṭhātīti vadehī’’ti brāhmaṇehi attano samayena ācikkhāpitopi yathā upaṭṭhitameva kathetvā kālaṃ katvā niraye nibbatto, atha brāhmaṇā – ‘‘iminā amhākaṃ yaññe doso dinno’’ti kujjhitvā tassa kaḷevaraṃ susānaṃ netuṃ nādaṃsu. Athassa ñātakehi sahasse dinne taṃ sahassaṃ gahetvā gehato nīharituṃ adaṃsu. Kassapasammāsambuddhakāle chattiṃsa itthiyo ‘‘ekā vatthaṃ adāsi, ekā gandhaṃ, ekā sumanamāla’’ntiādinā taṃ taṃ dānamayaṃ puññaṃ katvā āyupariyosāne tāvatiṃsabhavane sakkassa devarañño paricārikā hutvā nibbattiṃsu sahassaaccharāparivārikā, sakkassa devarañño vejayantarathaṃ pesetvā pakkosāpitena guttilācariyabhūtena mahābodhisattena pucchitā taṃ taṃ attanā kataṃ puññaṃ byākariṃsu. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sakalāya guttilavimānakathāya dīpetabba’’nti. Vaṇijjakammaṭṭhānaṃ vipajjamānanti ettha tassa vipajjamānākāro heṭṭhā vutto. Evaṃ pabbajjakammaṭṭhānampi vipajjamānaṃ appaphalaṃ hotīti ānetvā sambandho. Sīlesu aparipūrakārinotiādi tassa vipajjanākāradassanaṃ. Jhānādisukhanti ettha ādi-saddena abhiññāvipassanādisukhassa viya sabrahmacārīhi saddhiṃ sīlasampadādisukhassa saṅgaho daṭṭhabbo. Arahattampi pāpuṇāti pageva sekkhaputhujjanasampattiyoti adhippāyo.
चागसीसेनाति पधानभूतेन चागेन दानेन तं अवस्सयं कत्वा। एत्थ ते न कोचि अफासुकभावोति। उजुकं कत्वा अविरुद्धं कत्वा, सम्पयोजेत्वाति अत्थो। तपचरियन्ति अग्गिपरिचरणं, तपचरियञ्च ब्रह्मचरियग्गहणा दुट्ठुल्लभावतो।
Cāgasīsenāti padhānabhūtena cāgena dānena taṃ avassayaṃ katvā. Ettha te na koci aphāsukabhāvoti. Ujukaṃ katvā aviruddhaṃ katvā, sampayojetvāti attho. Tapacariyanti aggiparicaraṇaṃ, tapacariyañca brahmacariyaggahaṇā duṭṭhullabhāvato.
४६६. अजाननभावन्ति असब्बञ्ञुभावं। भगवतो पन सब्बञ्ञुभावो सदेवके लोके जलतले पक्खित्ततेलं विय पत्थरित्वा ठितो, न मे इदं पतिरूपं, ततो परिवत्तिस्सामीति ‘‘ब्राह्मणो, भो, गोतमा’’तिआदिमाह। पच्चाहरितुं पटिपक्खेन अपहरितुं। सेतपोक्खरसदिसोति पुण्डरीकपत्तसदिसवण्णो। सुवट्टिताति वट्टभावयुत्तट्ठाने सुवट्टा। नामकंयेवाति नाममत्तमेव वचनमत्तमेव। तथाभूतानं भावस्सपि अभावेन निहीनं नाम होति, नाम-सद्दो निहीनपरियायो। तेनाह – ‘‘लामकंयेवा’’ति।
466.Ajānanabhāvanti asabbaññubhāvaṃ. Bhagavato pana sabbaññubhāvo sadevake loke jalatale pakkhittatelaṃ viya pattharitvā ṭhito, na me idaṃ patirūpaṃ, tato parivattissāmīti ‘‘brāhmaṇo, bho, gotamā’’tiādimāha. Paccāharituṃ paṭipakkhena apaharituṃ. Setapokkharasadisoti puṇḍarīkapattasadisavaṇṇo. Suvaṭṭitāti vaṭṭabhāvayuttaṭṭhāne suvaṭṭā. Nāmakaṃyevāti nāmamattameva vacanamattameva. Tathābhūtānaṃ bhāvassapi abhāvena nihīnaṃ nāma hoti, nāma-saddo nihīnapariyāyo. Tenāha – ‘‘lāmakaṃyevā’’ti.
४६७. कतमा वाचा तेसं सेय्योति तेसं चङ्कियादीनं ब्राह्मणमहासालानं वुच्चमानविभागासु वाचासु कतमा वाचा सेय्योति। ‘‘सेय्या’’ति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं। सम्मुतियाति अविलङ्घितसाधुमरियादाय लोकसम्मुतिया। तेनाह ‘‘लोकवोहारेना’’ति। मन्ताति मन्तासङ्खाताय पञ्ञाय मन्तेत्वा जानित्वा। तेनाह ‘‘तुलयित्वा’’ति। अत्थसंहितन्ति हेतुसञ्हितं। तं पन एकंसतो युत्तियुत्तं होतीति आह – ‘‘कारणनिस्सित’’न्ति। आवुतोतिआदीसु आदितो अभिमुखं ञाणगतिया विबन्धनेन आवुतो, आवरियेन विसेसतो ञाणगतिया निबन्धनेन निवुतो, एवं ओफुटो पलिगुण्ठितो। परियोनद्धोति समन्ततो ओनद्धो छादितो। तेनाह ‘‘पलिवेठितो’’ति।
467.Katamā vācā tesaṃ seyyoti tesaṃ caṅkiyādīnaṃ brāhmaṇamahāsālānaṃ vuccamānavibhāgāsu vācāsu katamā vācā seyyoti. ‘‘Seyyā’’ti liṅgavipallāsena vuttaṃ. Sammutiyāti avilaṅghitasādhumariyādāya lokasammutiyā. Tenāha ‘‘lokavohārenā’’ti. Mantāti mantāsaṅkhātāya paññāya mantetvā jānitvā. Tenāha ‘‘tulayitvā’’ti. Atthasaṃhitanti hetusañhitaṃ. Taṃ pana ekaṃsato yuttiyuttaṃ hotīti āha – ‘‘kāraṇanissita’’nti. Āvutotiādīsu ādito abhimukhaṃ ñāṇagatiyā vibandhanena āvuto, āvariyena visesato ñāṇagatiyā nibandhanena nivuto, evaṃ ophuṭo paliguṇṭhito. Pariyonaddhoti samantato onaddho chādito. Tenāha ‘‘paliveṭhito’’ti.
४६८. सचे एतं कारणमत्थीति ‘‘निस्सट्ठतिणकट्ठुपादानो अग्गि जलती’’ति एतं कारणं सचे अत्थि यदि सिया, सो अपरो तिणकट्ठुपादानो अग्गि यदि भवेय्य। सदोसो सादीनवो सपरिक्किलेसो। परिसुद्धोति उपक्किलेसाभावेन सब्बसो सुद्धो। जाति आदीनं अभावेनाति जातिपच्चयानं कम्मकिलेसानं निग्गमेन।
468.Sace etaṃ kāraṇamatthīti ‘‘nissaṭṭhatiṇakaṭṭhupādāno aggi jalatī’’ti etaṃ kāraṇaṃ sace atthi yadi siyā, so aparo tiṇakaṭṭhupādāno aggi yadi bhaveyya. Sadoso sādīnavo saparikkileso. Parisuddhoti upakkilesābhāvena sabbaso suddho. Jāti ādīnaṃ abhāvenāti jātipaccayānaṃ kammakilesānaṃ niggamena.
४६९. न निच्चला तिट्ठन्तीति तत्थ पक्खिपितब्बस्स लब्भमानत्ता यथापञ्ञत्तं हुत्वा निच्चला अकम्पिया न तिट्ठन्ति। तं दोसं तं ऊनतादोसं।
469.Naniccalā tiṭṭhantīti tattha pakkhipitabbassa labbhamānattā yathāpaññattaṃ hutvā niccalā akampiyā na tiṭṭhanti. Taṃ dosaṃ taṃ ūnatādosaṃ.
अञ्ञस्मिं असतीति अत्थभञ्जकमुसावादे असति। सो हि अत्तनो सन्तकस्स अदातुकामतादिवसेन पवत्तस्स अकम्मपथप्पत्तस्स मुसावादभावस्स विपरीतो अञ्ञो इध अधिप्पेतो। तथा हि इतरो येभुय्येन वळञ्जितब्बतो वोहरितब्बतो वळञ्जकमुसावादोति आह। न कदाचि मुसावादीति द्वे कथा न कथेन्ति। बाहिरकानं अनवज्जतपसम्मतायपि निस्सितोति वत्तुं आह ‘‘सीलवा तपनिस्सितको होति’’ति। विवटमुखा मन्तज्झेनमण्डिता सब्बसो सज्झाया होन्ति, न इतरेति आह ‘‘पब्बजिता निच्चं सज्झायन्ती’’ति।
Aññasmiṃ asatīti atthabhañjakamusāvāde asati. So hi attano santakassa adātukāmatādivasena pavattassa akammapathappattassa musāvādabhāvassa viparīto añño idha adhippeto. Tathā hi itaro yebhuyyena vaḷañjitabbato voharitabbato vaḷañjakamusāvādoti āha. Na kadāci musāvādīti dve kathā na kathenti. Bāhirakānaṃ anavajjatapasammatāyapi nissitoti vattuṃ āha ‘‘sīlavā tapanissitako hoti’’ti. Vivaṭamukhā mantajjhenamaṇḍitā sabbaso sajjhāyā honti, na itareti āha ‘‘pabbajitā niccaṃ sajjhāyantī’’ti.
४७०. चिरं निक्खन्तोति निग्गतो हुत्वा चिरकाले। न सब्बसो पच्चक्खा होन्ति सतिसम्मोहतो मग्गानञ्च अञ्ञथा करणतो। चिरायितत्तन्ति ‘‘अयं मग्गो’’ति कथनस्स चिरायनं। वित्थायितत्तन्ति असप्पटिभानं। तं पन सउपमाह दस्सेतुं ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं।
470.Ciraṃ nikkhantoti niggato hutvā cirakāle. Na sabbaso paccakkhā honti satisammohato maggānañca aññathā karaṇato. Cirāyitattanti ‘‘ayaṃ maggo’’ti kathanassa cirāyanaṃ. Vitthāyitattanti asappaṭibhānaṃ. Taṃ pana saupamāha dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ.
बलसम्पन्नोति कायबलेन समन्नागतो। पमाणकतं कम्मं नाम पमाणकरानं रागादिकिलेसानं अविक्खम्भितत्ता ‘‘पमाणकतं कम्मं नाम कामावचर’’न्ति आह, तेसं पन विक्खम्भितत्ता वुत्तं ‘‘अप्पमाणकतं कम्मं नाम रूपारूपावचर’’न्ति। तत्थापि विसेसतो अप्पमञ्ञाभावना सम्भवतीति आह ‘‘तेसुपी’’तिआदि। निरीहकत्ता यथा अप्पमाणसमञ्ञा लब्भति, तं दस्सेतुं ‘‘पमाणं…पे॰… वुच्चती’’ति आह। न ओहीयति न तिट्ठतीति कतूपचितम्पि कामावचरकम्मं यथाधिगते महग्गतज्झाने अपरिहीने तं अभिभवित्वा आसीदेत्वा पस्से ओहीयकं कत्वा पटिसन्धिं दातुं समत्थभावेन न तिट्ठति। लग्गितुन्ति आवरितुं । ठातुन्ति पतिट्ठातुं। फरित्वाति पटिप्फरित्वा। परियादियित्वाति तस्स सामत्थियं खेपेत्वा। कम्मस्स परियादियनं नाम विपाकुप्पादबन्धनमेवाति आह – ‘‘तस्स विपाकं पटिबाहित्वा’’ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Balasampannoti kāyabalena samannāgato. Pamāṇakataṃ kammaṃ nāma pamāṇakarānaṃ rāgādikilesānaṃ avikkhambhitattā ‘‘pamāṇakataṃ kammaṃ nāma kāmāvacara’’nti āha, tesaṃ pana vikkhambhitattā vuttaṃ ‘‘appamāṇakataṃ kammaṃ nāma rūpārūpāvacara’’nti. Tatthāpi visesato appamaññābhāvanā sambhavatīti āha ‘‘tesupī’’tiādi. Nirīhakattā yathā appamāṇasamaññā labbhati, taṃ dassetuṃ ‘‘pamāṇaṃ…pe… vuccatī’’ti āha. Na ohīyati na tiṭṭhatīti katūpacitampi kāmāvacarakammaṃ yathādhigate mahaggatajjhāne aparihīne taṃ abhibhavitvā āsīdetvā passe ohīyakaṃ katvā paṭisandhiṃ dātuṃ samatthabhāvena na tiṭṭhati. Laggitunti āvarituṃ . Ṭhātunti patiṭṭhātuṃ. Pharitvāti paṭippharitvā. Pariyādiyitvāti tassa sāmatthiyaṃ khepetvā. Kammassa pariyādiyanaṃ nāma vipākuppādabandhanamevāti āha – ‘‘tassa vipākaṃ paṭibāhitvā’’ti. Sesaṃ suviññeyyameva.
सुभसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Subhasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. सुभसुत्तं • 9. Subhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ९. सुभसुत्तवण्णना • 9. Subhasuttavaṇṇanā
