Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
వినయపిటకే
Vinayapiṭake
సారత్థదీపనీ-టీకా (దుతియో భాగో)
Sāratthadīpanī-ṭīkā (dutiyo bhāgo)
౧. పారాజికకణ్డం
1. Pārājikakaṇḍaṃ
౧. పఠమపారాజికం
1. Paṭhamapārājikaṃ
సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
౨౪. అనుపదవణ్ణనన్తి పదం పదం పటివణ్ణనం, పదానుక్కమేన వణ్ణనం వా. భణ్డప్పయోజనఉద్ధారసారణాదినా కిచ్చేనాతి ఏత్థ విక్కాయికభణ్డస్స విక్కిణనం భణ్డప్పయోజనం, దాతుం సఙ్కేతితే దివసే గన్త్వా గహణం ఉద్ధారో, ‘‘అసుకస్మిం దివసే దాతబ్బ’’న్తి సతుప్పాదనం సారణం. చతుబ్బిధాయాతి ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిసమణానం వసేన చతుబ్బిధాయ, భిక్ఖుభిక్ఖునీఉపాసకఉపాసికానం వసేన వా. దిస్వానస్స ఏతదహోసీతి హేతుఅత్థో అయం దిస్వాన-సద్దో అసమానకత్తుకో యథా ‘‘ఘతం పివిత్వా బలం హోతి, సీహం దిస్వా భయం హోతీ’’తి. దస్సనకారణా హి ఏవం పరివితక్కనం అహోసి. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘భబ్బకులపుత్తస్సా’’తి వుత్తం, తథాపి ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్సపి అజాతసత్తునో వియ అన్తరాయో భవిస్సతీతి ఇమస్స థేరస్సపి కతపాపకమ్మమూలవిప్పటిసారవసేన అధిగమన్తరాయో అహోసీతి వదన్తి.
24.Anupadavaṇṇananti padaṃ padaṃ paṭivaṇṇanaṃ, padānukkamena vaṇṇanaṃ vā. Bhaṇḍappayojanauddhārasāraṇādinā kiccenāti ettha vikkāyikabhaṇḍassa vikkiṇanaṃ bhaṇḍappayojanaṃ, dātuṃ saṅketite divase gantvā gahaṇaṃ uddhāro, ‘‘asukasmiṃ divase dātabba’’nti satuppādanaṃ sāraṇaṃ. Catubbidhāyāti khattiyabrāhmaṇagahapatisamaṇānaṃ vasena catubbidhāya, bhikkhubhikkhunīupāsakaupāsikānaṃ vasena vā. Disvānassa etadahosīti hetuattho ayaṃ disvāna-saddo asamānakattuko yathā ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ hoti, sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’ti. Dassanakāraṇā hi evaṃ parivitakkanaṃ ahosi. Kiñcāpi ettha ‘‘bhabbakulaputtassā’’ti vuttaṃ, tathāpi upanissayasampannassapi ajātasattuno viya antarāyo bhavissatīti imassa therassapi katapāpakammamūlavippaṭisāravasena adhigamantarāyo ahosīti vadanti.
కిం పన యేసం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో అత్థి, బుద్ధానం సమ్ముఖీభావేపి తేసం అన్తరాయో హోతీతి? ఆమ హోతి, న పన బుద్ధే పటిచ్చ. బుద్ధా హి పరేసం మగ్గఫలాధిగమాయ ఉస్సాహజాతా తత్థ నిరన్తరం యుత్తపయుత్తా ఏవ హోన్తి, తస్మా తే పటిచ్చ తేసం అన్తరాయో న హోతి, అథ ఖో కిరియాపరిహానియా వా పాపమిత్తతాయ వా హోతి, కిరియాపరిహాని చ దేసకస్స తస్సేవ వా పుగ్గలస్స తజ్జపయోగాభావతో వేదితబ్బా, దేసకవసేన పనేత్థ పరిహాని సావకానం వసేనేవ వేదితబ్బా, న బుద్ధానం వసేన. తథా హి సచే ధమ్మసేనాపతి ధనఞ్జానియస్స బ్రాహ్మణస్స ఆసయం ఞత్వా ధమ్మం దేసయిస్స, బ్రాహ్మణో సోతాపన్నో అభవిస్స. ఏవం తావ దేసకస్స వసేన కిరియాపరిహానియా అన్తరాయో హోతి. సచే పేస్సో హత్థారోహపుత్తో భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మం సుణన్తో ముహుత్తం నిసీదేయ్య, యావ తస్స భగవా అత్తన్తపాదికే చత్తారో పుగ్గలే విత్థారేన విభజిత్వా దేసేతి, సోతాపత్తిఫలేన సంయుత్తో అభవిస్స. ఏవం పుగ్గలస్స వసేన కిరియాపరిహానియా అన్తరాయో హోతి నామ. ఇమస్స హి ఉపాసకస్స కిరియాపరిహాని జాతా అపరినిట్ఠితాయ దేసనాయ ఉట్ఠహిత్వా పక్కన్తత్తా. సచే అజాతసత్తు దేవదత్తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మం నాకరిస్స, సామఞ్ఞఫలసుత్తకథితదివసే సోతాపన్నో అభవిస్స, తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మస్స కతత్తా పన నాహోసి. ఏవం పాపమిత్తతాయ అన్తరాయో హోతి. సుదిన్నస్సపి పాపమిత్తవసేన అన్తరాయో అహోసీతి దట్ఠబ్బం. యది హి తేన మాతాపితూనం వచనం గహేత్వా పురాణదుతియికాయ మేథునధమ్మో పటిసేవితో నాభవిస్స, న తంమూలవిప్పటిసారవసేన అధిగమన్తరాయో అభవిస్స.
Kiṃ pana yesaṃ maggaphalānaṃ upanissayo atthi, buddhānaṃ sammukhībhāvepi tesaṃ antarāyo hotīti? Āma hoti, na pana buddhe paṭicca. Buddhā hi paresaṃ maggaphalādhigamāya ussāhajātā tattha nirantaraṃ yuttapayuttā eva honti, tasmā te paṭicca tesaṃ antarāyo na hoti, atha kho kiriyāparihāniyā vā pāpamittatāya vā hoti, kiriyāparihāni ca desakassa tasseva vā puggalassa tajjapayogābhāvato veditabbā, desakavasena panettha parihāni sāvakānaṃ vaseneva veditabbā, na buddhānaṃ vasena. Tathā hi sace dhammasenāpati dhanañjāniyassa brāhmaṇassa āsayaṃ ñatvā dhammaṃ desayissa, brāhmaṇo sotāpanno abhavissa. Evaṃ tāva desakassa vasena kiriyāparihāniyā antarāyo hoti. Sace pesso hatthārohaputto bhagavato sammukhā dhammaṃ suṇanto muhuttaṃ nisīdeyya, yāva tassa bhagavā attantapādike cattāro puggale vitthārena vibhajitvā deseti, sotāpattiphalena saṃyutto abhavissa. Evaṃ puggalassa vasena kiriyāparihāniyā antarāyo hoti nāma. Imassa hi upāsakassa kiriyāparihāni jātā apariniṭṭhitāya desanāya uṭṭhahitvā pakkantattā. Sace ajātasattu devadattassa vacanaṃ gahetvā pitughātakammaṃ nākarissa, sāmaññaphalasuttakathitadivase sotāpanno abhavissa, tassa vacanaṃ gahetvā pitughātakammassa katattā pana nāhosi. Evaṃ pāpamittatāya antarāyo hoti. Sudinnassapi pāpamittavasena antarāyo ahosīti daṭṭhabbaṃ. Yadi hi tena mātāpitūnaṃ vacanaṃ gahetvā purāṇadutiyikāya methunadhammo paṭisevito nābhavissa, na taṃmūlavippaṭisāravasena adhigamantarāyo abhavissa.
యన్నూనాతి పరివితక్కనత్థే నిపాతోతి ఆహ ‘‘పరివితక్కదస్సనమేత’’న్తి. ‘‘ధమ్మం సుణేయ్య’’న్తి కిరియాపదేన వుచ్చమానో ఏవ హి అత్థో ‘‘యన్నూనా’’తి నిపాతపదేన జోతీయతి. అహం యన్నూన ధమ్మం సుణేయ్యన్తి యోజనా. యన్నూనాతి చ యది పనాతి అత్థో. యది పనాతి ఇదమ్పి హి తేన సమానత్థమేవ. యం ధమ్మం సుణాతీతి సమ్బన్ధో. ఉళారుళారజనాతి ఖత్తియమహాసాలాదిఉళారుళారజనాకిణ్ణా . సచే అయమ్పి పఠమం ఆగచ్ఛేయ్య, భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నిసీదితుం అరహరూపోతి ఆహ ‘‘పచ్ఛా ఆగతేనా’’తి. సిక్ఖత్తయూపసంహితన్తి అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతసిక్ఖత్తయయుత్తం. థోకం ధమ్మకథం సుత్వా అహోసీతి సమ్బన్ధో. ఇధాపి సుత్వా-సద్దో హేతుఅత్థోతి దట్ఠబ్బో, సవనకారణా ఏతదహోసీతి వుత్తం హోతి. యది ఏవం అథ కస్మా ‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నస్స…పే॰… ఏతదహోసీ’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘తం పనస్స యస్మా’’తిఆది. తత్థ తన్తి పరివితక్కనం.
Yannūnāti parivitakkanatthe nipātoti āha ‘‘parivitakkadassanameta’’nti. ‘‘Dhammaṃ suṇeyya’’nti kiriyāpadena vuccamāno eva hi attho ‘‘yannūnā’’ti nipātapadena jotīyati. Ahaṃ yannūna dhammaṃ suṇeyyanti yojanā. Yannūnāti ca yadi panāti attho. Yadi panāti idampi hi tena samānatthameva. Yaṃ dhammaṃ suṇātīti sambandho. Uḷāruḷārajanāti khattiyamahāsālādiuḷāruḷārajanākiṇṇā . Sace ayampi paṭhamaṃ āgaccheyya, bhagavantaṃ upasaṅkamitvā nisīdituṃ araharūpoti āha ‘‘pacchā āgatenā’’ti. Sikkhattayūpasaṃhitanti adhisīlaadhicittaadhipaññāsaṅkhātasikkhattayayuttaṃ. Thokaṃ dhammakathaṃ sutvā ahosīti sambandho. Idhāpi sutvā-saddo hetuatthoti daṭṭhabbo, savanakāraṇā etadahosīti vuttaṃ hoti. Yadi evaṃ atha kasmā ‘‘ekamantaṃ nisinnassa…pe… etadahosī’’ti vuttanti āha ‘‘taṃ panassa yasmā’’tiādi. Tattha tanti parivitakkanaṃ.
సఙ్ఖేపకథాతి విసుం విసుం పదుద్ధారం అకత్వా సమాసతో అత్థవణ్ణనా. యేన యేన ఆకారేనాతి యేన యేన పకారేన. తేన తేన మే ఉపపరిక్ఖతోతి ‘‘కామా నామేతే అనిచ్చా దుక్ఖా విపరిణామధమ్మా అట్ఠికఙ్కలూపమా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౩౪; ౨.౪౨; పాచి॰ ౪౧౭; మహాని॰ ౩; చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౭) చ ఆదినా యేన యేన ఆకారేన కామేసు ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం, తబ్బిపరియాయతో నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం గుణం పకాసేన్తం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి అవబుజ్ఝామి, తేన తేన పకారేన ఉపపరిక్ఖతో వీమంసన్తస్స మయ్హం ఏవం హోతి ఏవం ఉపట్ఠాతి. సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియన్తి అధిసీలసిక్ఖాదిసిక్ఖత్తయసఙ్గహం సేట్ఠచరియం. ఏకమ్పి దివసన్తి ఏకదివసమత్తమ్పి. అఖణ్డం కత్వాతి దుక్కటమత్తస్సపి అనాపజ్జనేన అఖణ్డితం కత్వా, అఖణ్డఅచ్ఛిద్దాదిభావాపాదనేన వా. అఖణ్డలక్ఖణవచనఞ్హేతం. చరిమకచిత్తన్తి చుతిచిత్తం. కిఞ్చిపి ఏకదేసం అసేసేత్వా ఏకన్తేనేవ పరిపూరేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం. కిలేసమలేన అమలీనం కత్వాతి తణ్హాసంకిలేసాదినా అసంకిలిట్ఠం కత్వా, చిత్తుప్పాదమత్తమ్పి సంకిలేసమలం అనుప్పాదేత్వా. అచ్చన్తమేవ విసుద్ధం కత్వా పరిహరితబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం. తతో ఏవ సఙ్ఖం వియ లిఖితన్తి సఙ్ఖలిఖితం. తేనాహ ‘‘లిఖితసఙ్ఖసదిస’’న్తి. పరియోదాతట్ఠేన నిమ్మలభావేన సఙ్ఖం వియ లిఖితం ధోతన్తి సఙ్ఖలిఖితన్తి ఆహ ‘‘ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగ’’న్తి. ‘‘అజ్ఝావసతా’’తి పదప్పయోగేన అగారన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘అగారమజ్ఝే’’తి. దాఠికాపి మస్సుగ్గహణేనేవ గహేత్వా ‘‘మస్సు’’త్వేవ వుత్తం, ఉత్తరాధరమస్సున్తి అత్థో. కసాయేన రత్తానీతి కాసాయానీతి ఆహ ‘‘కసాయరసపీతతాయా’’తి. పరిదహిత్వాతి నివాసేత్వా చేవ పారుపిత్వా చ. అగారస్స హితన్తి అగారవాసో అగారం ఉత్తరపదలోపేన, తస్స వడ్ఢిఆవహం అగారస్స హితం.
Saṅkhepakathāti visuṃ visuṃ paduddhāraṃ akatvā samāsato atthavaṇṇanā. Yena yena ākārenāti yena yena pakārena. Tena tena me upaparikkhatoti ‘‘kāmā nāmete aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā aṭṭhikaṅkalūpamā’’ti (ma. ni. 1.234; 2.42; pāci. 417; mahāni. 3; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 147) ca ādinā yena yena ākārena kāmesu ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ, tabbipariyāyato nekkhamme ānisaṃsaṃ guṇaṃ pakāsentaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi avabujjhāmi, tena tena pakārena upaparikkhato vīmaṃsantassa mayhaṃ evaṃ hoti evaṃ upaṭṭhāti. Sikkhattayabrahmacariyanti adhisīlasikkhādisikkhattayasaṅgahaṃ seṭṭhacariyaṃ. Ekampi divasanti ekadivasamattampi. Akhaṇḍaṃ katvāti dukkaṭamattassapi anāpajjanena akhaṇḍitaṃ katvā, akhaṇḍaacchiddādibhāvāpādanena vā. Akhaṇḍalakkhaṇavacanañhetaṃ. Carimakacittanti cuticittaṃ. Kiñcipi ekadesaṃ asesetvā ekanteneva paripūretabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ. Kilesamalena amalīnaṃ katvāti taṇhāsaṃkilesādinā asaṃkiliṭṭhaṃ katvā, cittuppādamattampi saṃkilesamalaṃ anuppādetvā. Accantameva visuddhaṃ katvā pariharitabbatāya ekantaparisuddhaṃ. Tato eva saṅkhaṃ viya likhitanti saṅkhalikhitaṃ. Tenāha ‘‘likhitasaṅkhasadisa’’nti. Pariyodātaṭṭhena nimmalabhāvena saṅkhaṃ viya likhitaṃ dhotanti saṅkhalikhitanti āha ‘‘dhotasaṅkhasappaṭibhāga’’nti. ‘‘Ajjhāvasatā’’ti padappayogena agāranti bhummatthe upayogavacananti āha ‘‘agāramajjhe’’ti. Dāṭhikāpi massuggahaṇeneva gahetvā ‘‘massu’’tveva vuttaṃ, uttarādharamassunti attho. Kasāyena rattānīti kāsāyānīti āha ‘‘kasāyarasapītatāyā’’ti. Paridahitvāti nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Agārassa hitanti agāravāso agāraṃ uttarapadalopena, tassa vaḍḍhiāvahaṃ agārassa hitaṃ.
౨౫. ఞాతిసాలోహితాతిఆదీసు ‘‘అయం అజ్ఝత్తికో’’తి జానన్తి, ఞాయన్తి వాతి ఞాతీ, లోహితేన సమ్బన్ధాతి సాలోహితా. పితుపక్ఖికా ఞాతీ, మాతుపక్ఖికా సాలోహితా. మాతుపక్ఖికా పితుపక్ఖికా వా ఞాతీ , సస్సుససురపక్ఖికా సాలోహితా. మిత్తాయన్తీతి మిత్తా, మినన్తి వా సబ్బగుయ్హేసు అన్తో పక్ఖిపన్తీతి మిత్తా. కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. మమాయతీతి మాతా, పియాయతీతి పితా. సరీరకిచ్చలేసేనాతి ఉచ్చారపస్సావాదిసరీరకిచ్చలేసేన. అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేతీతి ‘‘మాతాపితూనం లోకియమహాజనస్స చ చిత్తఞ్ఞథత్తం మా హోతూ’’తి న పబ్బాజేతి. తతోయేవ చ సుద్ధోదనమహారాజస్స తథా వరో దిన్నో.
25.Ñātisālohitātiādīsu ‘‘ayaṃ ajjhattiko’’ti jānanti, ñāyanti vāti ñātī, lohitena sambandhāti sālohitā. Pitupakkhikā ñātī, mātupakkhikā sālohitā. Mātupakkhikā pitupakkhikā vā ñātī , sassusasurapakkhikā sālohitā. Mittāyantīti mittā, minanti vā sabbaguyhesu anto pakkhipantīti mittā. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Mamāyatīti mātā, piyāyatīti pitā. Sarīrakiccalesenāti uccārapassāvādisarīrakiccalesena. Ananuññātaṃ puttaṃ na pabbājetīti ‘‘mātāpitūnaṃ lokiyamahājanassa ca cittaññathattaṃ mā hotū’’ti na pabbājeti. Tatoyeva ca suddhodanamahārājassa tathā varo dinno.
౨౬. ధురనిక్ఖేపేనాతి భణ్డప్పయోజనాదీసు ధురనిక్ఖేపేన. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది. పియాయితబ్బోతి పియోతి ఆహ ‘‘పీతిజననకో’’తి. మనస్స అప్పాయనతో మనాపోతి ఆహ ‘‘మనవడ్ఢనకో’’తి. సుఖేధితో తరుణదారకకాలే, తతో పరఞ్చ సప్పిఖీరాదిసాదురసమనుఞ్ఞభోజనాదిఆహారసమ్పత్తియా సుఖపరిహతో. అథ వా దళ్హభత్తికధాతిజనాదిపరిజనసమ్పత్తియా చేవ పరిచ్ఛేదసమ్పత్తియా చ ఉళారపణీతసుఖపచ్చయూపహారేహి చ సుఖేధితో, అకిచ్ఛేనేవ దుక్ఖపచ్చయవినోదనేన సుఖపరిహతో. అజ్ఝత్తికఙ్గసమ్పత్తియా వా సుఖేధితో, బాహిరఙ్గసమ్పత్తియా సుఖపరిహతో.
26.Dhuranikkhepenāti bhaṇḍappayojanādīsu dhuranikkhepena. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Piyāyitabboti piyoti āha ‘‘pītijananako’’ti. Manassa appāyanato manāpoti āha ‘‘manavaḍḍhanako’’ti. Sukhedhito taruṇadārakakāle, tato parañca sappikhīrādisādurasamanuññabhojanādiāhārasampattiyā sukhaparihato. Atha vā daḷhabhattikadhātijanādiparijanasampattiyā ceva paricchedasampattiyā ca uḷārapaṇītasukhapaccayūpahārehi ca sukhedhito, akiccheneva dukkhapaccayavinodanena sukhaparihato. Ajjhattikaṅgasampattiyā vā sukhedhito, bāhiraṅgasampattiyā sukhaparihato.
కిఞ్చీతి ఏతస్స వివరణం ‘‘అప్పమత్తకమ్పి కలభాగ’’న్తి. యదా జానాతి-సద్దో బోధనత్థో న హోతి, తదా తస్స పయోగే ‘‘సప్పినో జానాతి, మధునో జానాతీ’’తిఆదీసు వియ కరణత్థే సామివచనం సద్దత్థవిదూ ఇచ్ఛన్తీతి ఆహ ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీ’’తి. తేనాహ ‘‘కరణత్థే సామివచనం, అనుభవనత్థే చ జాననా’’తి. ఏత్థ చ కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీతి కేనచి దుక్ఖేన కరణభూతేన విసయం నానుభోసీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ‘‘కిఞ్చీ’’తి ఏత్థాపి హి కరణత్థే సామివచనస్స లోపో కతో. తేనేవ చ వక్ఖతి ‘‘వికప్పద్వయేపి పురిమపదస్స ఉత్తరపదేన సమానవిభత్తిలోపో దట్ఠబ్బో’’తి. యదా పన జానాతి-సద్దో సరణత్థో హోతి, తదా సరణత్థానం ధాతుసద్దానం పయోగే ‘‘మాతు సరతి, పితు సరతి, భాతు జానాతీ’’తిఆదీసు వియ ఉపయోగత్థే సామివచనం సద్దసత్థవిదూ వదన్తీతి ఆహ ‘‘అథ వా కిఞ్చి దుక్ఖం నస్సరసీతి అత్థో’’తి, కస్సచి దుక్ఖస్స అననుభూతత్తా అత్తనా అనుభూతం అప్పమత్తకమ్పి దుక్ఖం పరియేసమానోపి అభావతోయేవ నస్సరసీతి అత్థో . వికప్పద్వయేపీతి అనుభవనసరణత్థవసేన వుత్తే దుతియతతియవికప్పద్వయే. పురిమపదస్సాతి ‘‘కిఞ్చీ’’తి పదస్స. ఉత్తరపదేనాతి ‘‘దుక్ఖస్సా’’తి పదేన. సమానవిభత్తిలోపోతి ఉత్తరపదేన సమానస్స సామివచనస్స లోపో. ‘‘కస్సచి దుక్ఖస్సా’’తి వత్తబ్బే వికప్పద్వయేపి పురిమపదే సామివచనస్స లోపం కత్వా ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖస్సా’’తి నిద్దేసో కతో. అనిచ్ఛకాతి అనిచ్ఛన్తా. ఏవం సన్తేతి నను మయం సుదిన్న సామాదీసు కేనచిపి ఉపాయేన అప్పటిసాధనేన అప్పటికారేన మరణేనపి తయా అకామకాపి వినా భవిస్సామ, ఏవం సతి. యేనాతి యేన కారణేన. కిం పనాతి ఏత్థ కిన్తి కరణత్థే పచ్చత్తవచనన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కేన పన కారణేనా’’తి.
Kiñcīti etassa vivaraṇaṃ ‘‘appamattakampi kalabhāga’’nti. Yadā jānāti-saddo bodhanattho na hoti, tadā tassa payoge ‘‘sappino jānāti, madhuno jānātī’’tiādīsu viya karaṇatthe sāmivacanaṃ saddatthavidū icchantīti āha ‘‘kiñci dukkhena nānubhosī’’ti. Tenāha ‘‘karaṇatthe sāmivacanaṃ, anubhavanatthe ca jānanā’’ti. Ettha ca kiñci dukkhena nānubhosīti kenaci dukkhena karaṇabhūtena visayaṃ nānubhosīti evamattho veditabbo. ‘‘Kiñcī’’ti etthāpi hi karaṇatthe sāmivacanassa lopo kato. Teneva ca vakkhati ‘‘vikappadvayepi purimapadassa uttarapadena samānavibhattilopo daṭṭhabbo’’ti. Yadā pana jānāti-saddo saraṇattho hoti, tadā saraṇatthānaṃ dhātusaddānaṃ payoge ‘‘mātu sarati, pitu sarati, bhātu jānātī’’tiādīsu viya upayogatthe sāmivacanaṃ saddasatthavidū vadantīti āha ‘‘atha vā kiñci dukkhaṃ nassarasīti attho’’ti, kassaci dukkhassa ananubhūtattā attanā anubhūtaṃ appamattakampi dukkhaṃ pariyesamānopi abhāvatoyeva nassarasīti attho . Vikappadvayepīti anubhavanasaraṇatthavasena vutte dutiyatatiyavikappadvaye. Purimapadassāti ‘‘kiñcī’’ti padassa. Uttarapadenāti ‘‘dukkhassā’’ti padena. Samānavibhattilopoti uttarapadena samānassa sāmivacanassa lopo. ‘‘Kassaci dukkhassā’’ti vattabbe vikappadvayepi purimapade sāmivacanassa lopaṃ katvā ‘‘kiñci dukkhassā’’ti niddeso kato. Anicchakāti anicchantā. Evaṃ santeti nanu mayaṃ sudinna sāmādīsu kenacipi upāyena appaṭisādhanena appaṭikārena maraṇenapi tayā akāmakāpi vinā bhavissāma, evaṃ sati. Yenāti yena kāraṇena. Kiṃ panāti ettha kinti karaṇatthe paccattavacananti dassento āha ‘‘kena pana kāraṇenā’’ti.
౨౮. గన్ధబ్బనటనాటకాదీనీతి ఏత్థ గన్ధబ్బా నామ గాయనకా, నటా నామ రఙ్గనటా, నాటకా లఙ్ఘనకాదయో. పరిచారేహీతి ఏత్థ పరితో తత్థ తత్థ యథాసకం విసయేసు చారేహీతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియాని చారేహీ’’తిఆది. పరిచారేహీతి వా సుఖూపకరణేహి అత్తానం పరిచారేహి అత్తనో పరిచరణం కారేహి. తథాభూతో చ యస్మా లళన్తో కీళన్తో నామ హోతి, తస్మా ‘‘లళా’’తిఆది వుత్తం. భుఞ్జితబ్బతో పరిభుఞ్జితబ్బతో విసేసతో పఞ్చ కామగుణా భోగా నామాతి ఆహ ‘‘భోగే భుఞ్జన్తో’’తి. దానప్పదానానీతి ఏత్థ నిచ్చదానం దానం నామ, ఉపోసథదివసాదీసు దాతబ్బం అతిరేకదానం పదానం నామ. పవేణీరక్ఖణవసేన వా దీయమానం దానం నామ, అత్తనావ పట్ఠపేత్వా దీయమానం పదానం నామ. పచురజనసాధారణం వా నాతిఉళారం దానం నామ, అనఞ్ఞసాధారణం అతిఉళారం పదానం నామ. ఆది-సద్దేన సీలాదీని సఙ్గణ్హాతి. నత్థి ఏతస్స వచనప్పటివచనసఙ్ఖాతో ఆలాపసల్లాపోతి నిరాలాపసల్లాపో.
28.Gandhabbanaṭanāṭakādīnīti ettha gandhabbā nāma gāyanakā, naṭā nāma raṅganaṭā, nāṭakā laṅghanakādayo. Paricārehīti ettha parito tattha tattha yathāsakaṃ visayesu cārehīti atthoti āha ‘‘indriyāni cārehī’’tiādi. Paricārehīti vā sukhūpakaraṇehi attānaṃ paricārehi attano paricaraṇaṃ kārehi. Tathābhūto ca yasmā laḷanto kīḷanto nāma hoti, tasmā ‘‘laḷā’’tiādi vuttaṃ. Bhuñjitabbato paribhuñjitabbato visesato pañca kāmaguṇā bhogā nāmāti āha ‘‘bhoge bhuñjanto’’ti. Dānappadānānīti ettha niccadānaṃ dānaṃ nāma, uposathadivasādīsu dātabbaṃ atirekadānaṃ padānaṃ nāma. Paveṇīrakkhaṇavasena vā dīyamānaṃ dānaṃ nāma, attanāva paṭṭhapetvā dīyamānaṃ padānaṃ nāma. Pacurajanasādhāraṇaṃ vā nātiuḷāraṃ dānaṃ nāma, anaññasādhāraṇaṃ atiuḷāraṃ padānaṃ nāma. Ādi-saddena sīlādīni saṅgaṇhāti. Natthi etassa vacanappaṭivacanasaṅkhāto ālāpasallāpoti nirālāpasallāpo.
౩౦. బలం గాహేత్వాతి ఏత్థ బలగ్గహణం నామ కాయబలస్స ఉప్పాదనమేవాతి ఆహ ‘‘కాయబలం జనేత్వా’’తి. అస్సుముఖన్తి అస్సూని ముఖే ఏతస్సాతి అస్సుముఖో, తం అస్సుముఖం, అస్సుకిలిన్నముఖన్తి అత్థో. గామోయేవ గామన్తసేనాసనం గామపరియాపన్నత్తా గామన్తసేనాసనస్స. అతిరేకలాభపటిక్ఖేపేనాతి ‘‘పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయా’’తి (మహావ॰ ౧౨౮) ఏవం వుత్తభిక్ఖాహారలాభతో అధికలాభో సఙ్ఘభత్తాదిఅతిరేకలాభో, తస్స పటిక్ఖేపేనాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘చుద్దస భత్తాని పటిక్ఖిపిత్వా’’తి. సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనభత్తం సలాకభత్తం పక్ఖికం ఉపోసథికం పాటిపదికం ఆగన్తుకభత్తం గమికభత్తం గిలానభత్తం గిలానుపట్ఠాకభత్తం విహారభత్తం ధురభత్తం వారభత్తన్తి ఇమాని చుద్దస భత్తాని. తత్థ సకలస్స సఙ్ఘస్స దాతబ్బం భత్తం సఙ్ఘభత్తం. కతిపయే భిక్ఖూ ఉద్దిసిత్వా దాతబ్బం భత్తం ఉద్దేసభత్తం. ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకదివసం దాతబ్బం భత్తం పక్ఖికం. ఉపోసథే దాతబ్బం భత్తం ఉపోసథికం. పాటిపదదివసే దాతబ్బం భత్తం పాటిపదికం. విహారం ఉద్దిస్స దాతబ్బం భత్తం విహారభత్తం. ధురగేహేయేవ ఠపేత్వా దాతబ్బం భత్తం ధురభత్తం. గామవాసీఆదీహి వారేన దాతబ్బం భత్తం వారభత్తం.
30.Balaṃ gāhetvāti ettha balaggahaṇaṃ nāma kāyabalassa uppādanamevāti āha ‘‘kāyabalaṃ janetvā’’ti. Assumukhanti assūni mukhe etassāti assumukho, taṃ assumukhaṃ, assukilinnamukhanti attho. Gāmoyeva gāmantasenāsanaṃ gāmapariyāpannattā gāmantasenāsanassa. Atirekalābhapaṭikkhepenāti ‘‘piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāyā’’ti (mahāva. 128) evaṃ vuttabhikkhāhāralābhato adhikalābho saṅghabhattādiatirekalābho, tassa paṭikkhepenāti attho. Tenāha ‘‘cuddasabhattāni paṭikkhipitvā’’ti. Saṅghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanabhattaṃ salākabhattaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikaṃ āgantukabhattaṃ gamikabhattaṃ gilānabhattaṃ gilānupaṭṭhākabhattaṃ vihārabhattaṃ dhurabhattaṃ vārabhattanti imāni cuddasa bhattāni. Tattha sakalassa saṅghassa dātabbaṃ bhattaṃ saṅghabhattaṃ. Katipaye bhikkhū uddisitvā dātabbaṃ bhattaṃ uddesabhattaṃ. Ekasmiṃ pakkhe ekadivasaṃ dātabbaṃ bhattaṃ pakkhikaṃ. Uposathe dātabbaṃ bhattaṃ uposathikaṃ. Pāṭipadadivase dātabbaṃ bhattaṃ pāṭipadikaṃ. Vihāraṃ uddissa dātabbaṃ bhattaṃ vihārabhattaṃ. Dhurageheyeva ṭhapetvā dātabbaṃ bhattaṃ dhurabhattaṃ. Gāmavāsīādīhi vārena dātabbaṃ bhattaṃ vārabhattaṃ.
అథ ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి కస్మా వుత్తం. గహణే హి సతి పటిక్ఖేపో యుజ్జేయ్య, న చ పఠమబోధియం గహపతిచీవరస్స పటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం పరతో జీవకవత్థుస్మిం అనుఞ్ఞాతత్తా. తేనేవ వక్ఖతి జీవకవత్థుస్మిం (మహావ॰ అట్ఠ॰ ౩౩౭) ‘‘భగవతో హి బుద్ధభావప్పత్తితో పట్ఠాయ యావ ఇదం వత్థం, ఏత్థన్తరే వీసతి వస్సాని న కోచి గహపతిచీవరం సాదియి, సబ్బే పంసుకూలికావ అహేసు’’న్తి. సుదిన్నో చ పఠమబోధియంయేవ పబ్బజితో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సుదిన్నో హి భగవతో ద్వాదసమే వస్సే పబ్బజితో, వీసతిమే వస్సే ఞాతికులం పిణ్డాయ పవిట్ఠో, సయం పబ్బజ్జాయ అట్ఠవస్సికో హుత్వా’’తి. తస్మా ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి కస్మా వుత్తన్తి? వుచ్చతే – అననుఞ్ఞాతేపి గహపతిచీవరే పంసుకూలికఙ్గసమాదానవసేన గహపతిచీవరం పటిక్ఖిత్తం నామ హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి.
Atha ‘‘gahapaticīvaraṃ paṭikkhipitvā’’ti kasmā vuttaṃ. Gahaṇe hi sati paṭikkhepo yujjeyya, na ca paṭhamabodhiyaṃ gahapaticīvarassa paṭiggahaṇaṃ anuññātaṃ parato jīvakavatthusmiṃ anuññātattā. Teneva vakkhati jīvakavatthusmiṃ (mahāva. aṭṭha. 337) ‘‘bhagavato hi buddhabhāvappattito paṭṭhāya yāva idaṃ vatthaṃ, etthantare vīsati vassāni na koci gahapaticīvaraṃ sādiyi, sabbe paṃsukūlikāva ahesu’’nti. Sudinno ca paṭhamabodhiyaṃyeva pabbajito. Teneva vakkhati ‘‘sudinno hi bhagavato dvādasame vasse pabbajito, vīsatime vasse ñātikulaṃ piṇḍāya paviṭṭho, sayaṃ pabbajjāya aṭṭhavassiko hutvā’’ti. Tasmā ‘‘gahapaticīvaraṃ paṭikkhipitvā’’ti kasmā vuttanti? Vuccate – ananuññātepi gahapaticīvare paṃsukūlikaṅgasamādānavasena gahapaticīvaraṃ paṭikkhittaṃ nāma hotīti katvā vuttaṃ ‘‘gahapaticīvaraṃ paṭikkhipitvā’’ti.
లోలుప్పచారం పటిక్ఖిపిత్వాతి కుసలభణ్డస్స భుసం విలుమ్పనట్ఠేన లోలుప్పం వుచ్చతి తణ్హా, లోలుప్పేన చరణం లోలుప్పచారో, తణ్హావసేన ఘరపటిపాటిం అతిక్కమిత్వా భిక్ఖాయ చరణం, తం పటిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘ఘరపటిపాటియా భిక్ఖాయ పవిసతీ’’తి. ఏత్థ చ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదిపధానఙ్గవసేన సేసధుతఙ్గానిపి గహితానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బం. వజ్జీనన్తి రాజానో అపేక్ఖిత్వా సామివచనం కతం, వజ్జీరాజూనన్తి అత్థో. జనపద-సద్దస్స తంనివాసీసుపి పవత్తనతో ‘‘వజ్జీసూ’’తి జనపదాపేక్ఖం భుమ్మవచనం, వజ్జినామకే జనపదేతి అత్థో.
Loluppacāraṃ paṭikkhipitvāti kusalabhaṇḍassa bhusaṃ vilumpanaṭṭhena loluppaṃ vuccati taṇhā, loluppena caraṇaṃ loluppacāro, taṇhāvasena gharapaṭipāṭiṃ atikkamitvā bhikkhāya caraṇaṃ, taṃ paṭikkhipitvāti attho. Tenāha ‘‘gharapaṭipāṭiyā bhikkhāya pavisatī’’ti. Ettha ca āraññikaṅgādipadhānaṅgavasena sesadhutaṅgānipi gahitāneva hontīti veditabbaṃ. Vajjīnanti rājāno apekkhitvā sāmivacanaṃ kataṃ, vajjīrājūnanti attho. Janapada-saddassa taṃnivāsīsupi pavattanato ‘‘vajjīsū’’ti janapadāpekkhaṃ bhummavacanaṃ, vajjināmake janapadeti attho.
ఉపభోగపరిభోగూపకరణమహన్తతాయాతి పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతానం ఉపభోగానఞ్చేవ హత్థిఅస్సరథఇత్థియాదిఉపభోగూపకరణానఞ్చ మహన్తతాయ. ఉపభోగూపకరణానేవ హి ఇధ పరిభోగూపకరణసద్దేన వుత్తాని. తేనేవాహ ‘‘యే హి తేసం ఉపభోగా, యాని చ ఉపభోగూపకరణాని, తాని మహన్తానీ’’తి. ‘‘ఉపభోగా హత్థిఅస్సరథఇత్థీఆదయో, ఉపభోగూపకరణాని తేసమేవ సువణ్ణాదిఉపకరణానీ’’తిపి వదన్తి. సారకానీతి సారభూతాని. నిధేత్వాతి నిదహిత్వా, నిధానం కత్వాతి అత్థో. దివసపరిబ్బయసఙ్ఖాతభోగమహన్తతాయాతి దివసే దివసే పరిభుఞ్జితబ్బసఙ్ఖాతభోగానం మహన్తతాయ. జాతరూపరజతస్సేవ పహూతతాయాతి పిణ్డపిణ్డవసేన చేవ సువణ్ణమాసకరజతమాసకాదివసేన చ జాతరూపరజతస్సేవ పహూతతాయ. విత్తీతి తుట్ఠి, విత్తియా ఉపకరణం విత్తూపకరణం, పహూతం నానావిధాలఙ్కారభూతం విత్తూపకరణమేతేసన్తి పహూతవిత్తూపకరణా. తేనాహ ‘‘అలఙ్కారభూతస్సా’’తిఆది. వోహారవసేనాతి వణిజ్జావసేన వడ్ఢికతాదివసేన. ధనధఞ్ఞస్స పహూతతాయాతి సత్తరతనసఙ్ఖాతస్స ధనస్స సబ్బపుబ్బణ్ణాపరణ్ణసఙ్గహితస్స ధఞ్ఞస్స చ పహూతతాయాతి అత్థో. తత్థ ‘‘సువణ్ణరజతమణిముత్తావేళురియవజిరపవాళాని సత్త రతనానీ’’తి వదన్తి. సాలివీహిఆది పుబ్బణ్ణం పురక్ఖతం సస్సఫలన్తి కత్వా, తబ్బిపరియాయతో ముగ్గమాసాది అపరణ్ణన్తి వేదితబ్బం. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికత్తాతి సేసధుతఙ్గపరివారితేన ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతధుతఙ్గేన సమన్నాగతత్తా. తేనాహ ‘‘సపదానచారం చరితుకామో’’తి.
Upabhogaparibhogūpakaraṇamahantatāyāti pañcakāmaguṇasaṅkhātānaṃ upabhogānañceva hatthiassarathaitthiyādiupabhogūpakaraṇānañca mahantatāya. Upabhogūpakaraṇāneva hi idha paribhogūpakaraṇasaddena vuttāni. Tenevāha ‘‘ye hi tesaṃ upabhogā, yāni ca upabhogūpakaraṇāni, tāni mahantānī’’ti. ‘‘Upabhogā hatthiassarathaitthīādayo, upabhogūpakaraṇāni tesameva suvaṇṇādiupakaraṇānī’’tipi vadanti. Sārakānīti sārabhūtāni. Nidhetvāti nidahitvā, nidhānaṃ katvāti attho. Divasaparibbayasaṅkhātabhogamahantatāyāti divase divase paribhuñjitabbasaṅkhātabhogānaṃ mahantatāya. Jātarūparajatasseva pahūtatāyāti piṇḍapiṇḍavasena ceva suvaṇṇamāsakarajatamāsakādivasena ca jātarūparajatasseva pahūtatāya. Vittīti tuṭṭhi, vittiyā upakaraṇaṃ vittūpakaraṇaṃ, pahūtaṃ nānāvidhālaṅkārabhūtaṃ vittūpakaraṇametesanti pahūtavittūpakaraṇā. Tenāha ‘‘alaṅkārabhūtassā’’tiādi. Vohāravasenāti vaṇijjāvasena vaḍḍhikatādivasena. Dhanadhaññassa pahūtatāyāti sattaratanasaṅkhātassa dhanassa sabbapubbaṇṇāparaṇṇasaṅgahitassa dhaññassa ca pahūtatāyāti attho. Tattha ‘‘suvaṇṇarajatamaṇimuttāveḷuriyavajirapavāḷāni satta ratanānī’’ti vadanti. Sālivīhiādi pubbaṇṇaṃ purakkhataṃ sassaphalanti katvā, tabbipariyāyato muggamāsādi aparaṇṇanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhapiṇḍapātikattāti sesadhutaṅgaparivāritena ukkaṭṭhapiṇḍapātadhutaṅgena samannāgatattā. Tenāha ‘‘sapadānacāraṃ caritukāmo’’ti.
౩౧. అన్తోజాతతాయ వా ఞాతిసదిసీ దాసీతి ఞాతిదాసీ. పూతిభావేనేవ లక్ఖితబ్బదోసో వా ఆభిదోసికో, అభిదోసం వా పచ్చూసకాలం గతో పత్తో అతిక్కన్తోతి ఆభిదోసికో. తేనాహ ‘‘ఏకరత్తాతిక్కన్తస్స వా’’తిఆది. పూతిభూతభావేన పరిభోగం నారహతీతి అపరిభోగారహో. ఛడ్డనీయసభావే నిచ్ఛితేపి పుచ్ఛాకాలే సన్దేహవోహారవసేనేవ పుచ్ఛితుం యుత్తన్తి ఆహ ‘‘సచే’’తి. అరియవోహారేనాతి అరియసముదాచారేన. అరియా హి మాతుగామం భగినివాదేన సముదాచరన్తి. నిస్సట్ఠపరిగ్గహన్తి పరిచ్చత్తాలయం.
31. Antojātatāya vā ñātisadisī dāsīti ñātidāsī. Pūtibhāveneva lakkhitabbadoso vā ābhidosiko, abhidosaṃ vā paccūsakālaṃ gato patto atikkantoti ābhidosiko. Tenāha ‘‘ekarattātikkantassa vā’’tiādi. Pūtibhūtabhāvena paribhogaṃ nārahatīti aparibhogāraho. Chaḍḍanīyasabhāve nicchitepi pucchākāle sandehavohāravaseneva pucchituṃ yuttanti āha ‘‘sace’’ti. Ariyavohārenāti ariyasamudācārena. Ariyā hi mātugāmaṃ bhaginivādena samudācaranti. Nissaṭṭhapariggahanti pariccattālayaṃ.
‘‘ఆకిరా’’తి వుత్తత్తా ‘‘విఞ్ఞత్తి వా’’తి వుత్తం, ‘‘సచే తం ఛడ్డనీయధమ్మ’’న్తి పరియాయం అముఞ్చిత్వా వుత్తత్తా ‘‘పయుత్తవాచా వా’’తి వుత్తం, పచ్చయపటిసంయుత్తా వాచా పయుత్తవాచా. వత్తుం వట్టతీతి నిరపేక్ఖభావతో వుత్తం , ఇధ పన విసేసతో అపరిభోగారహత్తావ వత్థునో. అగ్గఅరియవంసికోతి అరియవంసపటిపత్తిపూరకానం అగ్గో ఉత్తమో. నిమీయతి సఞ్ఞాయతీతి నిమిత్తం, యథాసల్లక్ఖితో ఆకారోతి ఆహ ‘‘గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకార’’న్తి. హత్థపిట్ఠిఆదీని ఓలోకయమానా ‘‘సామిపుత్తస్స మే సుదిన్నస్స వియ సువణ్ణకచ్ఛపపిట్ఠిసదిసా ఇమా హత్థపాదపిట్ఠియో, హరితాలవట్టియో వియ సువట్టితా అఙ్గులియో, మధురో సరో’’తి గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకారం అగ్గహేసి సఞ్జాని సల్లక్ఖేసి. కస్మా పన సా ఞాతిదాసీ దిస్వావ న సఞ్జానీతి ఆహ ‘‘సుదిన్నో హీ’’తిఆది. పబ్బజ్జుపగతేనాతి పబ్బజ్జం ఉపగతేన, పబ్బజితేనాతి అత్థో. ఘరం పవిసిత్వాతి గేహసామినియా నిసీదితబ్బట్ఠానభూతం అన్తోగేహం పవిసిత్వా. యగ్ఘేతి ఇమస్స ఆరోచయామీతి అయమత్థోతి ఆహ ‘‘ఆరోచనత్థే నిపాతో’’తి. ‘‘యగ్ఘే జానేయ్యాసీతి సుట్ఠు జానేయ్యాసీ’’తిపి అత్థం వదన్తి. ఆలపనేతి దాసిజనస్స ఆలపనే. తేనాహ ‘‘ఏవఞ్హీ’’తిఆది.
‘‘Ākirā’’ti vuttattā ‘‘viññatti vā’’ti vuttaṃ, ‘‘sace taṃ chaḍḍanīyadhamma’’nti pariyāyaṃ amuñcitvā vuttattā ‘‘payuttavācā vā’’ti vuttaṃ, paccayapaṭisaṃyuttā vācā payuttavācā. Vattuṃ vaṭṭatīti nirapekkhabhāvato vuttaṃ , idha pana visesato aparibhogārahattāva vatthuno. Aggaariyavaṃsikoti ariyavaṃsapaṭipattipūrakānaṃ aggo uttamo. Nimīyati saññāyatīti nimittaṃ, yathāsallakkhito ākāroti āha ‘‘gihikāle sallakkhitapubbaṃ ākāra’’nti. Hatthapiṭṭhiādīni olokayamānā ‘‘sāmiputtassa me sudinnassa viya suvaṇṇakacchapapiṭṭhisadisā imā hatthapādapiṭṭhiyo, haritālavaṭṭiyo viya suvaṭṭitā aṅguliyo, madhuro saro’’ti gihikāle sallakkhitapubbaṃ ākāraṃ aggahesi sañjāni sallakkhesi. Kasmā pana sā ñātidāsī disvāva na sañjānīti āha ‘‘sudinno hī’’tiādi. Pabbajjupagatenāti pabbajjaṃ upagatena, pabbajitenāti attho. Gharaṃ pavisitvāti gehasāminiyā nisīditabbaṭṭhānabhūtaṃ antogehaṃ pavisitvā. Yaggheti imassa ārocayāmīti ayamatthoti āha ‘‘ārocanatthe nipāto’’ti. ‘‘Yagghe jāneyyāsīti suṭṭhu jāneyyāsī’’tipi atthaṃ vadanti. Ālapaneti dāsijanassa ālapane. Tenāha ‘‘evañhī’’tiādi.
౩౨. ఘరేసు సాలా హోన్తీతి ఘరేసు ఏకమన్తే భోజనసాలా హోన్తి పాకారపరిక్ఖిత్తా సుసంవిహితద్వారబన్ధా సుసమ్మట్ఠవాలికఙ్గణా. ఉదకకఞ్జియన్తి ఉదకఞ్చ కఞ్జియఞ్చ. కస్మా పన ఈదిసాయమేవ సాలాయ అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి అయమత్థో వుత్తోతి ఆహ ‘‘న హి పబ్బజితా’’తిఆది. అసారుప్పే ఠానేతి భిక్ఖూనం అననుచ్ఛవికే పదేసే. అత్థి ను ఖోతి ను-సద్దో పుచ్ఛనత్థే, ఖో-సద్దో వచనసిలిట్ఠతాయ వుత్తో. నుఖోతి వా నిపాతసముదాయో పుచ్ఛనత్థో. తేన నామ-సద్దస్స పుచ్ఛనత్థతం దస్సేతి. యేసం నో త్వన్తి యేసం నో పుత్తో త్వం. ఈదిసే ఠానేతి కిఞ్చాపి తం ఠానం భిక్ఖూనం అననురూపం న హోతి, తథాపి మాదిసానం మహాభోగకులానం పుత్తస్స పరకులే ఆసనసాలాయం నిసీదిత్వా భోజనం నామ అయుత్తరూపన్తి మఞ్ఞమానో ఆహ. తేనేవాహ ‘‘నను నామ, తాత సుదిన్న, సకం గేహం గన్తబ్బ’’న్తి. అఞ్ఞేనపి పకారేన నామసద్దస్స పుచ్ఛనత్థతమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తథా అత్థి ను ఖో తాతా’’తిఆది. తథాతి సముచ్చయత్థో. ఇదాని నామసద్దస్స మఞ్ఞనత్థతం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తథా అత్థి మఞ్ఞే’’తిఆది.
32.Gharesu sālā hontīti gharesu ekamante bhojanasālā honti pākāraparikkhittā susaṃvihitadvārabandhā susammaṭṭhavālikaṅgaṇā. Udakakañjiyanti udakañca kañjiyañca. Kasmā pana īdisāyameva sālāya aññataraṃ kuṭṭamūlanti ayamattho vuttoti āha ‘‘na hi pabbajitā’’tiādi. Asāruppe ṭhāneti bhikkhūnaṃ ananucchavike padese. Atthi nu khoti nu-saddo pucchanatthe, kho-saddo vacanasiliṭṭhatāya vutto. Nukhoti vā nipātasamudāyo pucchanattho. Tena nāma-saddassa pucchanatthataṃ dasseti. Yesaṃ no tvanti yesaṃ no putto tvaṃ. Īdise ṭhāneti kiñcāpi taṃ ṭhānaṃ bhikkhūnaṃ ananurūpaṃ na hoti, tathāpi mādisānaṃ mahābhogakulānaṃ puttassa parakule āsanasālāyaṃ nisīditvā bhojanaṃ nāma ayuttarūpanti maññamāno āha. Tenevāha ‘‘nanu nāma, tāta sudinna, sakaṃ gehaṃ gantabba’’nti. Aññenapi pakārena nāmasaddassa pucchanatthatameva dassento āha ‘‘tathā atthi nu kho tātā’’tiādi. Tathāti samuccayattho. Idāni nāmasaddassa maññanatthataṃ dassento āha ‘‘tathā atthi maññe’’tiādi.
దుక్ఖాభితున్నతాయాతి మానసికేన దుక్ఖేన అభిపీళితత్తా. ఏతమత్థన్తి ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత సుదిన్న, అమ్హాకం ధన’’న్తిఆదినా యథావుత్తమత్థం. అనోకప్పనామరిసనత్థవసేనాతి ఏత్థ అనోకప్పనం అసద్దహనం. అమరిసనం అసహనం. అనాగతవచనం అనాగతసద్దప్పయోగో, అత్థో పన వత్తమానకాలికోవ. తేనాహ ‘‘పచ్చక్ఖమ్పీ’’తి. న మరిసయామీతి న విసహామి. తం న సున్దరన్తి ‘‘తదాయ’’న్తి పాఠం సన్ధాయాహ. అలం, గహపతి, కతం మే అజ్జ భత్తకిచ్చన్తి థేరో ఉక్కట్ఠఏకాసనికతాయ పటిక్ఖిపన్తో ఏవమాహ. ఉక్కట్ఠఏకాసనికతాయాతి చ ఇదం భూతకథనవసేన వుత్తం థేరస్స తథాభావదీపనత్థం. ముదుకస్సపి హి ఏకాసనికస్స యాయ నిసజ్జాయ కిఞ్చిమత్తమ్పి భోజనం భుత్తం, వత్తసీసేనపి తతో వుట్ఠితస్స పున భుఞ్జితుం న వట్టతి. తేనాహ తిపిటకచూళాభయత్థేరో ‘‘ఆసనం వా రక్ఖేయ్య భోజనం వా’’తి. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికోపి సమానోతి నిదస్సనమత్తమిదం, థేరో సపదానచారికేసుపి ఉక్కట్ఠోయేవ. ఉక్కట్ఠసపదానచారికోపి హి పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆహటభిక్ఖమ్పి అగ్గహేత్వావ ఘరద్వారే ఠత్వా పత్తవిస్సజ్జనమేవ కరోతి, తస్మా థేరో ఉక్కట్ఠసపదానచారికత్తాపి స్వాతనాయ భిక్ఖం నాధివాసేతి. అథ కస్మా ‘‘అధివాసేసీ’’తి ఆహ ‘‘సచే ఏకభత్తమ్పి న గహేస్సామీ’’తిఆది. పణ్డితా హి మాతాపితూనం ఆచరియుపజ్ఝాయానం వా కాతబ్బం అనుగ్గహం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా ధుతఙ్గవిసుద్ధికా న భవన్తి.
Dukkhābhitunnatāyāti mānasikena dukkhena abhipīḷitattā. Etamatthanti ‘‘atthi nu kho, tāta sudinna, amhākaṃ dhana’’ntiādinā yathāvuttamatthaṃ. Anokappanāmarisanatthavasenāti ettha anokappanaṃ asaddahanaṃ. Amarisanaṃ asahanaṃ. Anāgatavacanaṃ anāgatasaddappayogo, attho pana vattamānakālikova. Tenāha ‘‘paccakkhampī’’ti. Na marisayāmīti na visahāmi. Taṃ na sundaranti ‘‘tadāya’’nti pāṭhaṃ sandhāyāha. Alaṃ, gahapati, kataṃ me ajja bhattakiccanti thero ukkaṭṭhaekāsanikatāya paṭikkhipanto evamāha. Ukkaṭṭhaekāsanikatāyāti ca idaṃ bhūtakathanavasena vuttaṃ therassa tathābhāvadīpanatthaṃ. Mudukassapi hi ekāsanikassa yāya nisajjāya kiñcimattampi bhojanaṃ bhuttaṃ, vattasīsenapi tato vuṭṭhitassa puna bhuñjituṃ na vaṭṭati. Tenāha tipiṭakacūḷābhayatthero ‘‘āsanaṃ vā rakkheyya bhojanaṃ vā’’ti. Ukkaṭṭhapiṇḍapātikopi samānoti nidassanamattamidaṃ, thero sapadānacārikesupi ukkaṭṭhoyeva. Ukkaṭṭhasapadānacārikopi hi purato ca pacchato ca āhaṭabhikkhampi aggahetvāva gharadvāre ṭhatvā pattavissajjanameva karoti, tasmā thero ukkaṭṭhasapadānacārikattāpi svātanāya bhikkhaṃ nādhivāseti. Atha kasmā ‘‘adhivāsesī’’ti āha ‘‘sace ekabhattampi na gahessāmī’’tiādi. Paṇḍitā hi mātāpitūnaṃ ācariyupajjhāyānaṃ vā kātabbaṃ anuggahaṃ ajjhupekkhitvā dhutaṅgavisuddhikā na bhavanti.
౩౩. మజ్ఝిమప్పమాణోతి చతుహత్థో పురిసో మజ్ఝిమప్పమాణో. ‘‘ఛహత్థో’’తిపి కేచి. తిరో కరోన్తి ఏతాయాతి తిరోకరణీతి సాణిపాకారవచనో అయం తిరోకరణీ-సద్దోతి ఆహ ‘‘తిరోకరణియన్తి కరణత్థే భుమ్మ’’న్తి. ‘‘తిరోకరణియా’’తి వత్తబ్బే ‘‘తిరోకరణియ’’న్తి కరణత్థే భుమ్మం వుత్తం. తిరోకరణీయ-సద్దో వా అయం సాణిపాకారపరియాయోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. తం పరిక్ఖిపిత్వాతి తం సమన్తతో ఖిపిత్వా, పరితో బన్ధిత్వాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘సమన్తతో కత్వా’’తి. విభత్తిపతిరూపకోపి నిపాతో హోతీతి ఆహ ‘‘తేనాతి అయమ్పి వా’’తిఆది.
33.Majjhimappamāṇoti catuhattho puriso majjhimappamāṇo. ‘‘Chahattho’’tipi keci. Tiro karonti etāyāti tirokaraṇīti sāṇipākāravacano ayaṃ tirokaraṇī-saddoti āha ‘‘tirokaraṇiyanti karaṇatthe bhumma’’nti. ‘‘Tirokaraṇiyā’’ti vattabbe ‘‘tirokaraṇiya’’nti karaṇatthe bhummaṃ vuttaṃ. Tirokaraṇīya-saddo vā ayaṃ sāṇipākārapariyāyoti dassento āha ‘‘atha vā’’tiādi. Taṃ parikkhipitvāti taṃ samantato khipitvā, parito bandhitvāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘samantato katvā’’ti. Vibhattipatirūpakopi nipāto hotīti āha ‘‘tenāti ayampi vā’’tiādi.
౩౪. ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సుదిన్నస్స పితా సకే నివేసనే పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం పటియాదాపేత్వా ఆయస్మతో సుదిన్నస్స కాలం ఆరోచేసి – ‘కాలో, తాత సుదిన్న, నిట్ఠితం భత్త’న్తి’’ ఏవం కాలారోచనస్స పాళియం అనారుళ్హత్తా ఆహ – ‘‘కిఞ్చాపి పాళియం కాలారోచనం న వుత్త’’న్తి. ఆరోచితేయేవ కాలేతి ‘‘కాలో, తాత సుదిన్న, నిట్ఠితం భత్త’’న్తి కాలే ఆరోచితేయేవ. ద్వే పుఞ్జేతి కహాపణపుఞ్జఞ్చ సువణ్ణపుఞ్జఞ్చ.
34. ‘‘Atha kho āyasmato sudinnassa pitā sake nivesane paṇītaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ paṭiyādāpetvā āyasmato sudinnassa kālaṃ ārocesi – ‘kālo, tāta sudinna, niṭṭhitaṃ bhatta’nti’’ evaṃ kālārocanassa pāḷiyaṃ anāruḷhattā āha – ‘‘kiñcāpi pāḷiyaṃ kālārocanaṃ na vutta’’nti. Ārociteyeva kāleti ‘‘kālo, tāta sudinna, niṭṭhitaṃ bhatta’’nti kāle ārociteyeva. Dve puñjeti kahāpaṇapuñjañca suvaṇṇapuñjañca.
పేత్తికన్తి పితితో ఆగతం పేత్తికం. నిహితన్తి భూమిగతం. పయుత్తన్తి వడ్ఢివసేన పయోజితం. తద్ధితలోపం కత్వా వేదితబ్బన్తి యథా అఞ్ఞత్థాపి ‘‘పితామహం ధనం లద్ధా, సుఖం జీవతి సఞ్జయో’’తి వుత్తం, ఏవం తద్ధితలోపం కత్వా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. పితామహతో ఆగతం, పితామహస్స వా ఇదం పేతామహం. పబ్బజితలిఙ్గన్తి సమణవేసం. న రాజభీతోతి అపరాధకారణా న రాజకులా భీతో. యేసం సన్తకం ధనం గహితం, తే ఇణాయికా. పలిబుద్ధో పీళితో.
Pettikanti pitito āgataṃ pettikaṃ. Nihitanti bhūmigataṃ. Payuttanti vaḍḍhivasena payojitaṃ. Taddhitalopaṃ katvā veditabbanti yathā aññatthāpi ‘‘pitāmahaṃ dhanaṃ laddhā, sukhaṃ jīvati sañjayo’’ti vuttaṃ, evaṃ taddhitalopaṃ katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Pitāmahato āgataṃ, pitāmahassa vā idaṃ petāmahaṃ. Pabbajitaliṅganti samaṇavesaṃ. Na rājabhītoti aparādhakāraṇā na rājakulā bhīto. Yesaṃ santakaṃ dhanaṃ gahitaṃ, te iṇāyikā. Palibuddho pīḷito.
విభత్తిపతిరూపకోతి ‘‘తేనా’’తి పదం సన్ధాయాహ. తంనిదానన్తి తం ధనం నిదానం కారణమస్సాతి తంనిదానం. అస్సాతి పచ్చత్తవచనస్స, పదస్స వా. భయన్తి చిత్తస్స ఉత్రస్తాకారేన పవత్తభయం అధిప్పేతం, న ఞాణభయం, నాపి ‘‘భాయతి ఏతస్మా’’తి ఏవం వుత్తం ఆరమ్మణభయన్తి ఆహ ‘‘చిత్తుత్రాసోతి అత్థో’’తి. ఛమ్భితత్తన్తి తేనేవ చిత్తుత్రాసభయేన సకలసరీరస్స ఛమ్భితభావో. విసేసతో పన హదయమంసచలనన్తి ఆహ ‘‘కాయకమ్పో హదయమంసచలన’’న్తి. లోమహంసోతి తేన భయేన తేన ఛమ్భితత్తేన సకలసరీరలోమానం హట్ఠభావో, సో పన నేసం భిత్తియం నాగదన్తానం వియ ఉద్ధంముఖతాతి ఆహ ‘‘లోమానం హంసనం ఉద్ధగ్గభావో’’తి.
Vibhattipatirūpakoti ‘‘tenā’’ti padaṃ sandhāyāha. Taṃnidānanti taṃ dhanaṃ nidānaṃ kāraṇamassāti taṃnidānaṃ. Assāti paccattavacanassa, padassa vā. Bhayanti cittassa utrastākārena pavattabhayaṃ adhippetaṃ, na ñāṇabhayaṃ, nāpi ‘‘bhāyati etasmā’’ti evaṃ vuttaṃ ārammaṇabhayanti āha ‘‘cittutrāsoti attho’’ti. Chambhitattanti teneva cittutrāsabhayena sakalasarīrassa chambhitabhāvo. Visesato pana hadayamaṃsacalananti āha ‘‘kāyakampo hadayamaṃsacalana’’nti. Lomahaṃsoti tena bhayena tena chambhitattena sakalasarīralomānaṃ haṭṭhabhāvo, so pana nesaṃ bhittiyaṃ nāgadantānaṃ viya uddhaṃmukhatāti āha ‘‘lomānaṃ haṃsanaṃ uddhaggabhāvo’’ti.
౩౫. అత్తనాతి పచ్చత్తే కరణవచనం, సయన్తి అత్థో. దేవచ్ఛరానన్తి అనచ్చన్తియో సన్ధాయాహ. దేవనాటకానన్తి నచ్చన్తియో, పరియాయవచనం వా ఏతం దేవకఞ్ఞానం. సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వాతి అయం లోకో నామ అత్తానంవ చిన్తేతి, తస్మా సాపి ‘‘ఇదాని అహం అనాథా జాతా’’తి అత్తానంవ చిన్తయమానా ‘‘అయం అజ్జ ఆగమిస్సతి, అజ్జ ఆగమిస్సతీ’’తి అట్ఠ వస్సాని బహి న నిక్ఖన్తా ఏతం నిస్సాయ మయా దారకోపి న లద్ధో, యస్స ఆనుభావేన జీవేయ్యామి, ఇతో చామ్హి పరిహీనా అఞ్ఞతో చాతి సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వా. కులరుక్ఖపతిట్ఠాపనే బీజసదిసత్తా కులవంసప్పతిట్ఠాపకో పుత్తో ఇధ బీజకోతి అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘కులవంసబీజకం ఏకం పుత్త’’న్తి. సం నామ ధనం, తస్స పతీతి సంపతి, ధనవా విభవసమ్పన్నో. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికహితావహత్తా తస్స హితన్తి సాపతేయ్యం, తదేవ ధనం విభవోతి ఆహ – ‘‘ఇమం సాపతేయ్యం ఏవం మహన్తం అమ్హాకం విభవ’’న్తి.
35.Attanāti paccatte karaṇavacanaṃ, sayanti attho. Devaccharānanti anaccantiyo sandhāyāha. Devanāṭakānanti naccantiyo, pariyāyavacanaṃ vā etaṃ devakaññānaṃ. Samuppannabalavasokā hutvāti ayaṃ loko nāma attānaṃva cinteti, tasmā sāpi ‘‘idāni ahaṃ anāthā jātā’’ti attānaṃva cintayamānā ‘‘ayaṃ ajja āgamissati, ajja āgamissatī’’ti aṭṭha vassāni bahi na nikkhantā etaṃ nissāya mayā dārakopi na laddho, yassa ānubhāvena jīveyyāmi, ito cāmhi parihīnā aññato cāti samuppannabalavasokā hutvā. Kularukkhapatiṭṭhāpane bījasadisattā kulavaṃsappatiṭṭhāpako putto idha bījakoti adhippetoti āha ‘‘kulavaṃsabījakaṃekaṃ putta’’nti. Saṃ nāma dhanaṃ, tassa patīti saṃpati, dhanavā vibhavasampanno. Diṭṭhadhammikasamparāyikahitāvahattā tassa hitanti sāpateyyaṃ, tadeva dhanaṃ vibhavoti āha – ‘‘imaṃ sāpateyyaṃ evaṃ mahantaṃ amhākaṃ vibhava’’nti.
౩౬. ఇత్థీనం కుమారీభావప్పత్తితో పట్ఠాయ పచ్ఛిమవయతో ఓరం అసతి విబన్ధే అట్ఠమే అట్ఠమే సత్తాహే గబ్భాసయసఞ్ఞితే తతియే ఆవత్తే కతిపయా లోహితపీళకా సణ్ఠహిత్వా అగ్గహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జన్తి, తతో లోహితం పగ్ఘరతి, తత్థ ఉతుసమఞ్ఞా పుప్ఫసమఞ్ఞా చాతి ఆహ – ‘‘పుప్ఫన్తి ఉతుకాలే ఉప్పన్నలోహితస్స నామ’’న్తి. గబ్భపతిట్ఠానట్ఠానేతి యస్మిం ఓకాసే దారకో నిబ్బత్తతి, తస్మిం పదేసే. సణ్ఠహిత్వాతి నిబ్బత్తిత్వా. భిజ్జన్తీతి అగ్గహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జన్తి. అయఞ్హి తాసం సభావో. దోసేనాతి లోహితమలేన. సుద్ధే వత్థుమ్హీతి పగ్ఘరితలోహితత్తా అనామయత్తా చ నహానతో పరం చతుత్థదివసతో పట్ఠాయ సుద్ధే గబ్భాసయే. సుద్ధే పన వత్థుమ్హి మాతాపితూసు ఏకవారం సన్నిపతితేసు యావ సత్త దివసాని ఖేత్తమేవ హోతి గబ్భసణ్ఠహనస్స పరిత్తస్స లోహితలేపస్స విజ్జమానత్తా. కేచి పన ‘‘అడ్ఢమాసమత్తమ్పి ఖేత్తమేవా’’తి వదన్తి. బాహాయన్తి అధికరణే భుమ్మన్తి ఆహ ‘‘పురాణదుతియికాయ యా బాహా, తత్ర నం గహేత్వా’’తి. ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనమ్పి యుజ్జతియేవ యథా ‘‘సుదిన్నస్స పాదేసు గహేత్వా’’తి.
36. Itthīnaṃ kumārībhāvappattito paṭṭhāya pacchimavayato oraṃ asati vibandhe aṭṭhame aṭṭhame sattāhe gabbhāsayasaññite tatiye āvatte katipayā lohitapīḷakā saṇṭhahitvā aggahitapubbā eva bhijjanti, tato lohitaṃ paggharati, tattha utusamaññā pupphasamaññā cāti āha – ‘‘pupphanti utukāle uppannalohitassa nāma’’nti. Gabbhapatiṭṭhānaṭṭhāneti yasmiṃ okāse dārako nibbattati, tasmiṃ padese. Saṇṭhahitvāti nibbattitvā. Bhijjantīti aggahitapubbā eva bhijjanti. Ayañhi tāsaṃ sabhāvo. Dosenāti lohitamalena. Suddhe vatthumhīti paggharitalohitattā anāmayattā ca nahānato paraṃ catutthadivasato paṭṭhāya suddhe gabbhāsaye. Suddhe pana vatthumhi mātāpitūsu ekavāraṃ sannipatitesu yāva satta divasāni khettameva hoti gabbhasaṇṭhahanassa parittassa lohitalepassa vijjamānattā. Keci pana ‘‘aḍḍhamāsamattampi khettamevā’’ti vadanti. Bāhāyanti adhikaraṇe bhummanti āha ‘‘purāṇadutiyikāya yā bāhā, tatra naṃ gahetvā’’ti. Upayogatthe bhummavacanampi yujjatiyeva yathā ‘‘sudinnassa pādesu gahetvā’’ti.
పుబ్బేపి పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదానం సబ్భావతో అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి పారాజికం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘పఠమపారాజికసిక్ఖాపదే అట్ఠపితే’’తి. వుత్తమేవత్థం విభావేన్తో ఆహ – ‘‘భగవతో కిర పఠమబోధియ’’న్తిఆది. ఏవరూపన్తి పారాజికపఞ్ఞత్తియా అనురూపం. నిదస్సనమత్తఞ్చేతం, సఙ్ఘాదిసేసపఞ్ఞత్తియా అనురూపమ్పి అజ్ఝాచారం నాకంసుయేవ. తేనేవాహ – ‘‘అవసేసే పఞ్చ ఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసీ’’తి. ఇదఞ్చ థుల్లచ్చయాదీనం పఞ్చన్నం లహుకాపత్తిక్ఖన్ధానం సబ్భావమత్తం సన్ధాయ వుత్తం, న పఞ్చాపత్తిక్ఖన్ధానం అనవసేసతో పఞ్ఞత్తత్తావ. పఠమబోధియం పఞ్చన్నం లహుకాపత్తీనం సబ్భావవచనేనేవ ధమ్మసేనాపతిస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనా విసేసతో గరుకాపత్తిపఞ్ఞత్తియా పాతిమోక్ఖుద్దేసస్స చ హేతుభూతాతి దట్ఠబ్బా. కేచి పన ‘‘తస్మిం తస్మిం పన వత్థుస్మిం అవసేసపఞ్చఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసీతి ఇదం ద్వాదసమే వస్సే వేరఞ్జాయం వుత్థవస్సేన భగవతా తతో పట్ఠాయ అట్ఠవస్సబ్భన్తరే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న సున్దరం తతో పుబ్బేపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సబ్భావతో. తేనేవ వేరఞ్జకణ్డే ‘‘ఏకభిక్ఖునాపి రత్తిచ్ఛేదో వా పచ్ఛిమికాయ తత్థ వస్సం ఉపగచ్ఛామాతి వస్సచ్ఛేదో వా న కతో’’తి చ ‘‘సామమ్పి పచనం సమణసారుప్పం న హోతి, న చ వట్టతీ’’తి చ వుత్తం. ఆరాధయింసూతి చిత్తం గణ్హింసు, అజ్ఝాసయం పూరయింసు, హదయగాహినిం పటిపత్తిం పటిపజ్జింసూతి అత్థో. ఏకం సమయన్తి ఏకస్మిం సమయే, పఠమబోధియన్తి అత్థో.
Pubbepi paññattasikkhāpadānaṃ sabbhāvato apaññatte sikkhāpadeti pārājikaṃ sandhāya vuttanti āha – ‘‘paṭhamapārājikasikkhāpade aṭṭhapite’’ti. Vuttamevatthaṃ vibhāvento āha – ‘‘bhagavato kira paṭhamabodhiya’’ntiādi. Evarūpanti pārājikapaññattiyā anurūpaṃ. Nidassanamattañcetaṃ, saṅghādisesapaññattiyā anurūpampi ajjhācāraṃ nākaṃsuyeva. Tenevāha – ‘‘avasese pañca khuddakāpattikkhandhe eva paññapesī’’ti. Idañca thullaccayādīnaṃ pañcannaṃ lahukāpattikkhandhānaṃ sabbhāvamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na pañcāpattikkhandhānaṃ anavasesato paññattattāva. Paṭhamabodhiyaṃ pañcannaṃ lahukāpattīnaṃ sabbhāvavacaneneva dhammasenāpatissa sikkhāpadapaññattiyācanā visesato garukāpattipaññattiyā pātimokkhuddesassa ca hetubhūtāti daṭṭhabbā. Keci pana ‘‘tasmiṃ tasmiṃ pana vatthusmiṃ avasesapañcakhuddakāpattikkhandhe eva paññapesīti idaṃ dvādasame vasse verañjāyaṃ vutthavassena bhagavatā tato paṭṭhāya aṭṭhavassabbhantare paññattasikkhāpadaṃ sandhāya vutta’’nti vadanti, taṃ na sundaraṃ tato pubbepi sikkhāpadapaññattiyā sabbhāvato. Teneva verañjakaṇḍe ‘‘ekabhikkhunāpi ratticchedo vā pacchimikāya tattha vassaṃ upagacchāmāti vassacchedo vā na kato’’ti ca ‘‘sāmampi pacanaṃ samaṇasāruppaṃ na hoti, na ca vaṭṭatī’’ti ca vuttaṃ. Ārādhayiṃsūti cittaṃ gaṇhiṃsu, ajjhāsayaṃ pūrayiṃsu, hadayagāhiniṃ paṭipattiṃ paṭipajjiṃsūti attho. Ekaṃ samayanti ekasmiṃ samaye, paṭhamabodhiyanti attho.
యం ఆదీనవన్తి సమ్బన్ధో. సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తోతి పఠమపారాజికసిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తో. ఆదీనవం దస్సేస్సతీతి ‘‘వరం తే, మోఘపురిస, ఆసీవిసస్స ఘోరవిసస్స ముఖే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్తం, న త్వేవ మాతుగామస్స అఙ్గజాతే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్త’’న్తిఆదినా యం ఆదీనవం దస్సేస్సతి. అభివిఞ్ఞాపేసీతి ఇమస్స ‘‘పవత్తేసీ’’తి అయమత్థో కథం లద్ధోతి ఆహ ‘‘పవత్తనాపి హీ’’తిఆది. కాయవిఞ్ఞత్తిచోపనతోతి కాయవిఞ్ఞత్తివసేన పవత్తచలనతో. కస్మా పనేస మేథునధమ్మేన అనత్థికోపి సమానో తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపేసీతి ఆహ – ‘‘తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపనఞ్చేసా’’తిఆది. తత్థ తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపనన్తి ముత్తిపాపనవసేన తీసు వారేసు మేథునధమ్మస్స పవత్తనం.
Yaṃ ādīnavanti sambandho. Sikkhāpadaṃ paññapentoti paṭhamapārājikasikkhāpadaṃ paññapento. Ādīnavaṃ dassessatīti ‘‘varaṃ te, moghapurisa, āsīvisassa ghoravisassa mukhe aṅgajātaṃ pakkhittaṃ, na tveva mātugāmassa aṅgajāte aṅgajātaṃ pakkhitta’’ntiādinā yaṃ ādīnavaṃ dassessati. Abhiviññāpesīti imassa ‘‘pavattesī’’ti ayamattho kathaṃ laddhoti āha ‘‘pavattanāpi hī’’tiādi. Kāyaviññatticopanatoti kāyaviññattivasena pavattacalanato. Kasmā panesa methunadhammena anatthikopi samāno tikkhattuṃ abhiviññāpesīti āha – ‘‘tikkhattuṃ abhiviññāpanañcesā’’tiādi. Tattha tikkhattuṃ abhiviññāpananti muttipāpanavasena tīsu vāresu methunadhammassa pavattanaṃ.
సబ్బేసమ్పి పదానం అవధారణఫలత్తా వినాపి ఏవకారం అవధారణత్థో విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తేనేవ అజ్ఝాచారేనా’’తి. అట్ఠ హి గబ్భకారణాని. వుత్తఞ్హేతం –
Sabbesampi padānaṃ avadhāraṇaphalattā vināpi evakāraṃ avadhāraṇattho viññāyatīti āha ‘‘teneva ajjhācārenā’’ti. Aṭṭha hi gabbhakāraṇāni. Vuttañhetaṃ –
‘‘మేథునచోళగ్గహణం, తనుసంసగ్గో చ నాభిఆమసనం;
‘‘Methunacoḷaggahaṇaṃ, tanusaṃsaggo ca nābhiāmasanaṃ;
పానం దస్సనసవనం, ఘాయనమితి గబ్భహేతవో అట్ఠా’’తి.
Pānaṃ dassanasavanaṃ, ghāyanamiti gabbhahetavo aṭṭhā’’ti.
ఇదాని అవధారణేన నివత్తితమత్థం దస్సేతుకామో ఆహ – ‘‘కిం పన అఞ్ఞథాపి గబ్భగ్గహణం హోతీ’’తిఆది. నను చ నాభిపరామసనమ్పి కాయసంసగ్గోయేవ, కస్మా నం విసుం వుత్తన్తి? ఉభయేసం ఛన్దరాగవసేన కాయసంసగ్గో వుత్తో, ఇత్థియా ఛన్దరాగవసేన నాభిపరామసనం, వత్థువసేన వా తం విసుం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. కథం పన కాయసంసగ్గేన గబ్భగ్గహణం హోతి, కథఞ్చ తత్థ సుక్కసోణితస్స సమ్భవోతి ఆహ ‘‘ఇత్థియో హీ’’తిఆది . ఛన్దరాగుప్పత్తివసేన ఇత్థియా సుక్కకోట్ఠాసో చలితో హోతి, సోపి గబ్భసణ్ఠానస్స పచ్చయో హోతీతి అధిప్పాయో. ఇత్థిసన్తానేపి హి రసాదిసత్తధాతుయో లబ్భన్తియేవ. తేనాహ – ‘‘అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనం సాదియన్తియోపి గబ్భం గణ్హన్తీ’’తి. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘కాయసంసగ్గాదినా సత్తప్పకారేన గబ్భగ్గహణే పితు సుక్కకోట్ఠాసం వినా ఛన్దరాగవసేన మాతు వికారప్పత్తం లోహితమేవ గబ్భసణ్ఠానస్స పచ్చయో హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘యస్స అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనం సాదియిత్వా మాతా పుత్తం పటిలభతి, సచే సో అపరేన సమయేన పరిపుణ్ణిన్ద్రియో హుత్వా తాదిసం పితరం మనుస్సజాతికం జీవితా వోరోపేతి, పితుఘాతకోవ హోతీ’’తి వదన్తి.
Idāni avadhāraṇena nivattitamatthaṃ dassetukāmo āha – ‘‘kiṃ pana aññathāpi gabbhaggahaṇaṃ hotī’’tiādi. Nanu ca nābhiparāmasanampi kāyasaṃsaggoyeva, kasmā naṃ visuṃ vuttanti? Ubhayesaṃ chandarāgavasena kāyasaṃsaggo vutto, itthiyā chandarāgavasena nābhiparāmasanaṃ, vatthuvasena vā taṃ visuṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Kathaṃ pana kāyasaṃsaggena gabbhaggahaṇaṃ hoti, kathañca tattha sukkasoṇitassa sambhavoti āha ‘‘itthiyo hī’’tiādi . Chandarāguppattivasena itthiyā sukkakoṭṭhāso calito hoti, sopi gabbhasaṇṭhānassa paccayo hotīti adhippāyo. Itthisantānepi hi rasādisattadhātuyo labbhantiyeva. Tenāha – ‘‘aṅgapaccaṅgaparāmasanaṃ sādiyantiyopi gabbhaṃ gaṇhantī’’ti. Gaṇṭhipadesu pana ‘‘kāyasaṃsaggādinā sattappakārena gabbhaggahaṇe pitu sukkakoṭṭhāsaṃ vinā chandarāgavasena mātu vikārappattaṃ lohitameva gabbhasaṇṭhānassa paccayo hotī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yassa aṅgapaccaṅgaparāmasanaṃ sādiyitvā mātā puttaṃ paṭilabhati, sace so aparena samayena paripuṇṇindriyo hutvā tādisaṃ pitaraṃ manussajātikaṃ jīvitā voropeti, pitughātakova hotī’’ti vadanti.
తం అసుచిం ఏకదేసం ముఖేన అగ్గహేసీతి పురాణచీవరం ధోవన్తీ తత్థ యం అసుచిం అద్దస, తం అసుచిం ఏకదేసం పివి. ‘‘వట్టతి తుమ్హాకం మేథునధమ్మో’’తి పుట్ఠో ‘‘కప్పతు వా మా వా కప్పతు, మయం తేన అనత్థికా’’తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనత్థికా మయం ఏతేనా’’తి. కిఞ్చాపి నాభిపరామసనే మేథునరాగో నత్థి, తథాపి నాభిపరామసనకాలే ఫస్ససాదియనవసేన అస్సాదమత్తం తస్సా అహోసీతి గహేతబ్బం, అఞ్ఞథా గబ్భసణ్ఠహనం న సియా. దిట్ఠమఙ్గలికాయ నాభిపరామసనేన మణ్డబ్యస్స నిబ్బత్తి అహోసి, చణ్డపజ్జోతమాతు నాభియం విచ్ఛికా ఫరిత్వా గతా, తేన చణ్డపజ్జోతస్స నిబ్బత్తి అహోసీతి ఆహ ‘‘ఏతేనేవ నయేనా’’తిఆది. పురిసం ఉపనిజ్ఝాయతీతి వాతపానాదినా దిస్వా వా దిట్ఠపుబ్బం వా పురిసం ఉపనిజ్ఝాయతి. రాజోరోధా వియాతి సీహళదీపే కిర ఏకిస్సా ఇత్థియా తథా అహోసి, తస్మా ఏవం వుత్తం.
Taṃasuciṃ ekadesaṃ mukhena aggahesīti purāṇacīvaraṃ dhovantī tattha yaṃ asuciṃ addasa, taṃ asuciṃ ekadesaṃ pivi. ‘‘Vaṭṭati tumhākaṃ methunadhammo’’ti puṭṭho ‘‘kappatu vā mā vā kappatu, mayaṃ tena anatthikā’’ti dassento āha ‘‘anatthikā mayaṃ etenā’’ti. Kiñcāpi nābhiparāmasane methunarāgo natthi, tathāpi nābhiparāmasanakāle phassasādiyanavasena assādamattaṃ tassā ahosīti gahetabbaṃ, aññathā gabbhasaṇṭhahanaṃ na siyā. Diṭṭhamaṅgalikāya nābhiparāmasanena maṇḍabyassa nibbatti ahosi, caṇḍapajjotamātu nābhiyaṃ vicchikā pharitvā gatā, tena caṇḍapajjotassa nibbatti ahosīti āha ‘‘eteneva nayenā’’tiādi. Purisaṃ upanijjhāyatīti vātapānādinā disvā vā diṭṭhapubbaṃ vā purisaṃ upanijjhāyati. Rājorodhā viyāti sīhaḷadīpe kira ekissā itthiyā tathā ahosi, tasmā evaṃ vuttaṃ.
ఇధాతి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం. అయన్తి సుదిన్నస్స పురాణదుతియికా. యం సన్ధాయాతి యం అజ్ఝాచారం సన్ధాయ. సుక్కం సన్ధాయ ‘‘మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తీ’’తి వుత్తం, మాతా చ ఉతునీ హోతీతి లోహితం సన్ధాయ. తత్థ సన్నిపతితా హోన్తీతి అసద్ధమ్మవసేన ఏకస్మిం ఠానే సమాగతా సఙ్గతా హోన్తి. మాతా చ ఉతునీ హోతీతి ఇదం ఉతుసమయం సన్ధాయ వుత్తం, న లోకసమఞ్ఞాకరజస్స లగ్గనదివసమత్తం. గన్ధబ్బోతి తత్రూపగసత్తో, గన్తబ్బోతి వుత్తం హోతి. త-కారస్స ధ-కారో కతోతి దట్ఠబ్బం. అథ వా గన్ధనతో ఉప్పజ్జనగతియా నిమిత్తుపట్ఠానేన సూచనతో దీపనతో గన్ధోతి లద్ధనామేన భవగామికమ్మునా అబ్బతి పవత్తతీతి గన్ధబ్బో, తత్థ ఉప్పజ్జనకసత్తో. పచ్చుపట్ఠితో హోతీతి ఉపగతో హోతి. ఏత్థ చ న మాతాపితూనం సన్నిపాతం ఓలోకయమానో సమీపే ఠితో నామ హోతి, కమ్మయన్తయన్తితో పన ఏకో సత్తో తస్మిం ఓకాసే నిబ్బత్తనకో పురిమజాతియం ఠితోయేవ గతినిమిత్తాదిఆరమ్మణకరణవసేన ఉపపత్తాభిముఖో హోతీతి అధిప్పాయో.
Idhāti imasmiṃ vatthusmiṃ. Ayanti sudinnassa purāṇadutiyikā. Yaṃ sandhāyāti yaṃ ajjhācāraṃ sandhāya. Sukkaṃ sandhāya ‘‘mātāpitaro ca sannipatitā hontī’’ti vuttaṃ, mātā ca utunī hotīti lohitaṃ sandhāya. Tattha sannipatitā hontīti asaddhammavasena ekasmiṃ ṭhāne samāgatā saṅgatā honti. Mātā ca utunī hotīti idaṃ utusamayaṃ sandhāya vuttaṃ, na lokasamaññākarajassa lagganadivasamattaṃ. Gandhabboti tatrūpagasatto, gantabboti vuttaṃ hoti. Ta-kārassa dha-kāro katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā gandhanato uppajjanagatiyā nimittupaṭṭhānena sūcanato dīpanato gandhoti laddhanāmena bhavagāmikammunā abbati pavattatīti gandhabbo, tattha uppajjanakasatto. Paccupaṭṭhito hotīti upagato hoti. Ettha ca na mātāpitūnaṃ sannipātaṃ olokayamāno samīpe ṭhito nāma hoti, kammayantayantito pana eko satto tasmiṃ okāse nibbattanako purimajātiyaṃ ṭhitoyeva gatinimittādiārammaṇakaraṇavasena upapattābhimukho hotīti adhippāyo.
సన్నిపాతాతి సమోధానేన సమాగమేన. గబ్భస్సాతి గబ్భే నిబ్బత్తనకసత్తస్స. గబ్భే నిబ్బత్తనకసత్తోపి హి గబ్భోతి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘యథా ఖో పనానన్ద, అఞ్ఞా ఇత్థికా నవ వా దస వా మాసే గబ్భం కుచ్ఛినా పరిహరిత్వా విజాయన్తీ’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౨౦౫). కత్థచి పన గబ్భోతి మాతుకుచ్ఛి వుత్తో. యథాహ –
Sannipātāti samodhānena samāgamena. Gabbhassāti gabbhe nibbattanakasattassa. Gabbhe nibbattanakasattopi hi gabbhoti vuccati. Yathāha – ‘‘yathā kho panānanda, aññā itthikā nava vā dasa vā māse gabbhaṃ kucchinā pariharitvā vijāyantī’’ti (ma. ni. 3.205). Katthaci pana gabbhoti mātukucchi vutto. Yathāha –
‘‘యమేకరత్తిం పఠమం, గబ్భే వసతి మాణవో;
‘‘Yamekarattiṃ paṭhamaṃ, gabbhe vasati māṇavo;
అబ్భుట్ఠితోవ సో యాతి, స గచ్ఛం న నివత్తతీ’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౩౬౩); –
Abbhuṭṭhitova so yāti, sa gacchaṃ na nivattatī’’ti. (jā. 1.15.363); –
ఏత్థ చ గబ్భతి అత్తభావభావేన పవత్తతీతి గబ్భో, కలలాదిఅవత్థో ధమ్మప్పబన్ధో, తంనిస్సితత్తా పన సత్తసన్తానో ‘‘గబ్భో’’తి వుత్తో యథా ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తి. తంనిస్సయభావతో మాతుకుచ్ఛి ‘‘గబ్భో’’తి వేదితబ్బో. గబ్భో వియాతి వా. యథా హి నివాసట్ఠానతాయ సత్తానం ఓవరకో ‘‘గబ్భో’’తి వుచ్చతి, ఏవం గబ్భసేయ్యకానం సత్తానం యావ అభిజాతి నివాసట్ఠానతాయ మాతుకుచ్ఛి ‘‘గబ్భో’’తి వుత్తోతి వేదితబ్బో. అవక్కన్తి హోతీతి నిబ్బత్తి హోతి.
Ettha ca gabbhati attabhāvabhāvena pavattatīti gabbho, kalalādiavattho dhammappabandho, taṃnissitattā pana sattasantāno ‘‘gabbho’’ti vutto yathā ‘‘mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti. Taṃnissayabhāvato mātukucchi ‘‘gabbho’’ti veditabbo. Gabbho viyāti vā. Yathā hi nivāsaṭṭhānatāya sattānaṃ ovarako ‘‘gabbho’’ti vuccati, evaṃ gabbhaseyyakānaṃ sattānaṃ yāva abhijāti nivāsaṭṭhānatāya mātukucchi ‘‘gabbho’’ti vuttoti veditabbo. Avakkanti hotīti nibbatti hoti.
ఆరక్ఖదేవతాతి తస్స ఆరక్ఖత్థాయ ఠితా దేవతా. అస్స తం అజ్ఝాచారన్తి సమ్బన్ధో. తథా నిచ్ఛారేసున్తి తథా మహన్తం సద్దం కత్వా నిచ్ఛారేసుం. కిఞ్చాపి ఇధ పాళియం ఆకాసట్ఠదేవతా విసుం న ఆగతా, తథాపి సద్దస్స అనుస్సావనే అయమనుక్కమోతి దస్సేతుం చాతుమహారాజికదేవతాయో ద్విధా కత్వా ఆకాసట్ఠదేవతా విసుం వుత్తా. తేనేత్థ ఆకాసట్ఠకానం విసుం గహితత్తా చాతుమహారాజికాతి పరిభణ్డపబ్బతట్ఠకా వేదితబ్బా. ఇతిహాతి నిపాతసముదాయో ఏవంసద్దస్స అత్థే దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘ఏవ’’న్తి. ఖణేన ముహుత్తేనాతి పదద్వయం వేవచనభావతో సమానత్థమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏకకోలాహలమహోసీతి దేవబ్రహ్మలోకేసు ఏకకోలాహలమహోసి. కిఞ్చాపి హి సో సద్దో యావ బ్రహ్మలోకా అబ్భుగ్గచ్ఛి, తథాపి న సో మనుస్సానం విసయో తేసం రూపం వియ, తేనేవ భిక్ఖూ పుచ్ఛింసు – ‘‘కచ్చి నో త్వం, ఆవుసో సుదిన్న, అనభిరతో’’తి.
Ārakkhadevatāti tassa ārakkhatthāya ṭhitā devatā. Assa taṃ ajjhācāranti sambandho. Tathā nicchāresunti tathā mahantaṃ saddaṃ katvā nicchāresuṃ. Kiñcāpi idha pāḷiyaṃ ākāsaṭṭhadevatā visuṃ na āgatā, tathāpi saddassa anussāvane ayamanukkamoti dassetuṃ cātumahārājikadevatāyo dvidhā katvā ākāsaṭṭhadevatā visuṃ vuttā. Tenettha ākāsaṭṭhakānaṃ visuṃ gahitattā cātumahārājikāti paribhaṇḍapabbataṭṭhakā veditabbā. Itihāti nipātasamudāyo evaṃsaddassa atthe daṭṭhabboti āha ‘‘eva’’nti. Khaṇena muhuttenāti padadvayaṃ vevacanabhāvato samānatthamevāti daṭṭhabbaṃ. Ekakolāhalamahosīti devabrahmalokesu ekakolāhalamahosi. Kiñcāpi hi so saddo yāva brahmalokā abbhuggacchi, tathāpi na so manussānaṃ visayo tesaṃ rūpaṃ viya, teneva bhikkhū pucchiṃsu – ‘‘kacci no tvaṃ, āvuso sudinna, anabhirato’’ti.
౩౭. ‘‘ఏవం మాతాపుత్తానం పబ్బజ్జా సఫలా అహోసి, పితా పన విప్పటిసారాభిభూతో విహాసీ’’తి వచనతో సుదిన్నస్స తస్మిం అత్తభావే అరహత్తాధిగమో నాహోసీతి విఞ్ఞాయతి. కేచి పన ‘‘పుబ్బేకతపుఞ్ఞతాయ చోదియమానస్స భబ్బకులపుత్తస్సాతి వుత్తత్తా సుదిన్నో తం కుక్కుచ్చం వినోదేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి, తేనేవ పబ్బజ్జా అనుఞ్ఞాతా’’తి వదన్తి. తం పాళియా అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. పుబ్బేకతపుఞ్ఞతా చ అప్పమాణం తాదిసస్సపి అన్తరాకతపాపకమ్మస్స వసేన అజాతసత్తునో వియ అధిగమన్తరాయదస్సనతో. కతాకతానుసోచనలక్ఖణం కుక్కుచ్చం ఇధాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అజ్ఝాచారహేతుకో పచ్ఛానుతాపో’’తి. కతం అజ్ఝాచారం పటిచ్చ అనుసోచనవసేన విరూపం సరణం చిన్తనం విప్పటిసారోతి ఆహ ‘‘విప్పటిసారోతిపి తస్సేవ నామ’’న్తి. కుచ్ఛితం కతం కిరియాతి కుకతం, కుకతమేవ కుక్కుచ్చన్తి ఆహ ‘‘కుచ్ఛితకిరియాభావతో కుక్కుచ్చ’’న్తి. పరియాదిన్నమంసలోహితత్తాతి పరిక్ఖీణమంసలోహితత్తా. అవిప్ఫారికోతి ఉద్దేసాదీసు బ్యాపారరహితో, అబ్యావటోతి అత్థో. వహచ్ఛిన్నోతి ఛిన్నవహో, భారవహనేన ఛిన్నక్ఖన్ధోతి వుత్తం హోతి. తం తం చిన్తయీతి ‘‘యది అహం తం పాపం న కరిస్సం, ఇమే భిక్ఖూ వియ పరిపుణ్ణసీలో అస్స’’న్తిఆదినా తం తం చిన్తయి.
37.‘‘Evaṃ mātāputtānaṃ pabbajjā saphalā ahosi, pitā pana vippaṭisārābhibhūto vihāsī’’ti vacanato sudinnassa tasmiṃ attabhāve arahattādhigamo nāhosīti viññāyati. Keci pana ‘‘pubbekatapuññatāya codiyamānassa bhabbakulaputtassāti vuttattā sudinno taṃ kukkuccaṃ vinodetvā arahattaṃ sacchākāsi, teneva pabbajjā anuññātā’’ti vadanti. Taṃ pāḷiyā aṭṭhakathāya ca na sameti. Pubbekatapuññatā ca appamāṇaṃ tādisassapi antarākatapāpakammassa vasena ajātasattuno viya adhigamantarāyadassanato. Katākatānusocanalakkhaṇaṃ kukkuccaṃ idhādhippetanti āha ‘‘ajjhācārahetuko pacchānutāpo’’ti. Kataṃ ajjhācāraṃ paṭicca anusocanavasena virūpaṃ saraṇaṃ cintanaṃ vippaṭisāroti āha ‘‘vippaṭisārotipi tasseva nāma’’nti. Kucchitaṃ kataṃ kiriyāti kukataṃ, kukatameva kukkuccanti āha ‘‘kucchitakiriyābhāvato kukkucca’’nti. Pariyādinnamaṃsalohitattāti parikkhīṇamaṃsalohitattā. Avipphārikoti uddesādīsu byāpārarahito, abyāvaṭoti attho. Vahacchinnoti chinnavaho, bhāravahanena chinnakkhandhoti vuttaṃ hoti. Taṃ taṃ cintayīti ‘‘yadi ahaṃ taṃ pāpaṃ na karissaṃ, ime bhikkhū viya paripuṇṇasīlo assa’’ntiādinā taṃ taṃ cintayi.
౩౮. ఏవంభూతన్తి కిసలూఖాదిభావప్పత్తం. గణసఙ్గణికాపపఞ్చేనాతి గణే జనసమాగమే సన్నిపతనం గణసఙ్గణికా, గణసఙ్గణికాయేవ పపఞ్చో గణసఙ్గణికాపపఞ్చో, తేన. యస్సాతి యే అస్స. కథాఫాసుకాతి విస్సాసికభావేనేవ కథాకరణే ఫాసుకా, సుఖేన వత్తుం సక్కుణేయ్యా, సుఖసమ్భాసాతి అత్థో. పసాదస్స పమాణతో ఊనాధికత్తం సబ్బదా సబ్బేసం నత్థీతి ఆహ ‘‘పసాదపతిట్ఠానోకాసస్స సమ్పుణ్ణత్తా’’తి. దానీతి ఇమస్మిం అత్థే ఏతరహి-సద్దో అత్థీతి ఆహ ‘‘దానీతి నిపాతో’’తి. నో-సద్దోపి ను-సద్దో వియ పుచ్ఛనత్థోతి ఆహ ‘‘కచ్చి ను త్వ’’న్తి. తమేవ అనభిరతిన్తి తేహి భిక్ఖూహి పుచ్ఛితం తమేవ గిహిభావపత్థనాకారం అనభిరతిం. ‘‘తమేవా’’తి అవధారణేన నివత్తితమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అధికుసలాన’’న్తిఆది. అధికుసలా ధమ్మా సమథవిపస్సనాదయో. అత్థీతి విసయభావేన చిత్తే పరివత్తనం సన్ధాయ వుత్తం, న పాపస్స వత్తమానతం సన్ధాయ, అత్థి విసయభావేన చిత్తే పరివత్తతీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ – ‘‘నిచ్చకాలం అభిముఖం వియ మే తిట్ఠతీ’’తి.
38.Evaṃbhūtanti kisalūkhādibhāvappattaṃ. Gaṇasaṅgaṇikāpapañcenāti gaṇe janasamāgame sannipatanaṃ gaṇasaṅgaṇikā, gaṇasaṅgaṇikāyeva papañco gaṇasaṅgaṇikāpapañco, tena. Yassāti ye assa. Kathāphāsukāti vissāsikabhāveneva kathākaraṇe phāsukā, sukhena vattuṃ sakkuṇeyyā, sukhasambhāsāti attho. Pasādassa pamāṇato ūnādhikattaṃ sabbadā sabbesaṃ natthīti āha ‘‘pasādapatiṭṭhānokāsassa sampuṇṇattā’’ti. Dānīti imasmiṃ atthe etarahi-saddo atthīti āha ‘‘dānīti nipāto’’ti. No-saddopi nu-saddo viya pucchanatthoti āha ‘‘kaccinu tva’’nti. Tameva anabhiratinti tehi bhikkhūhi pucchitaṃ tameva gihibhāvapatthanākāraṃ anabhiratiṃ. ‘‘Tamevā’’ti avadhāraṇena nivattitamatthaṃ dassento āha ‘‘adhikusalāna’’ntiādi. Adhikusalā dhammā samathavipassanādayo. Atthīti visayabhāvena citte parivattanaṃ sandhāya vuttaṃ, na pāpassa vattamānataṃ sandhāya, atthi visayabhāvena citte parivattatīti vuttaṃ hoti. Tenāha – ‘‘niccakālaṃ abhimukhaṃ viya me tiṭṭhatī’’ti.
యం త్వన్తి ఏత్థ యన్తి హేతుఅత్థే నిపాతో, కరణత్థే వా పచ్చత్తవచనన్తి ఆహ ‘‘యేన పాపేనా’’తి. అనేకపరియాయేనాతి ఏత్థ పరియాయ-సద్దో కారణవచనోతి ఆహ ‘‘అనేకకారణేనా’’తి. విరాగత్థాయాతి భవభోగేసు విరజ్జనత్థాయ. నో రాగేన రజ్జనత్థాయాతి భవభోగేసుయేవ రాగేన అరఞ్జనత్థాయ. తేనాహ ‘‘భగవతా హీ’’తిఆది. ఏస నయో సబ్బపదేసూతి అధిప్పాయికమత్తం సబ్బపదేసు అతిదిస్సతి. ఇదం పనేత్థ పరియాయవచనమత్తన్తి ‘‘విసంయోగాయా’’తిఆదీసు సబ్బపదేసు ‘‘కిలేసేహి విసంయుజ్జనత్థాయా’’తిఆదినా పదత్థవిభావనవసేన వుత్తపరియాయవచనం సన్ధాయ వదతి. న సంయుజ్జనత్థాయాతి కిలేసేహి న సంయుజ్జనత్థాయ. అగ్గహణత్థాయాతి కిలేసే అగ్గహణత్థాయ, భవభోగే వా తణ్హాదిట్ఠివసేన అగ్గహణత్థాయ. న సఙ్గహణత్థాయాతి ఏత్థాపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.
Yaṃ tvanti ettha yanti hetuatthe nipāto, karaṇatthe vā paccattavacananti āha ‘‘yena pāpenā’’ti. Anekapariyāyenāti ettha pariyāya-saddo kāraṇavacanoti āha ‘‘anekakāraṇenā’’ti. Virāgatthāyāti bhavabhogesu virajjanatthāya. No rāgena rajjanatthāyāti bhavabhogesuyeva rāgena arañjanatthāya. Tenāha ‘‘bhagavatā hī’’tiādi. Esa nayo sabbapadesūti adhippāyikamattaṃ sabbapadesu atidissati. Idaṃ panettha pariyāyavacanamattanti ‘‘visaṃyogāyā’’tiādīsu sabbapadesu ‘‘kilesehi visaṃyujjanatthāyā’’tiādinā padatthavibhāvanavasena vuttapariyāyavacanaṃ sandhāya vadati. Na saṃyujjanatthāyāti kilesehi na saṃyujjanatthāya. Aggahaṇatthāyāti kilese aggahaṇatthāya, bhavabhoge vā taṇhādiṭṭhivasena aggahaṇatthāya. Na saṅgahaṇatthāyāti etthāpi imināva nayena attho veditabbo.
నిబ్బత్తితలోకుత్తరనిబ్బానమేవాతి సఙ్ఖారేహి నిక్ఖన్తం వివిత్తం, తతోయేవ లోకతో ఉత్తిణ్ణత్తా లోకుత్తరం నిబ్బానం. మదనిమ్మదనాయాతి వాతి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన వా-సద్దేన ఆదిఅత్థేన ఇతి-సద్దేన వా ‘‘పిపాసవినయాయా’’తిఆది సబ్బం సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానేన అరియమగ్గేన పహీయమానా రాగమానమదాదయో తం పత్వా పహీయన్తి నామాతి ఆహ ‘‘యస్మా పన తం ఆగమ్మా’’తిఆది. తత్థ తం ఆగమ్మాతి నిబ్బానం ఆగమ్మ పటిచ్చ అరియమగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావహేతు. మానమదపురిసమదాదయోతి ఏత్థ జాతిఆదిం నిస్సాయ సేయ్యస్స ‘‘సేయ్యోహమస్మీ’’తిఆదినా ఉప్పజ్జనకమానోయేవ మదజననట్ఠేన మదోతి మానమదో. పురిసమదో వుచ్చతి పురిసమానో, ‘‘అహం పురిసో’’తి ఉప్పజ్జనకమానో. ‘‘అసద్ధమ్మసేవనసమత్థతం నిస్సాయ పవత్తో మానో, రాగో ఏవ వా పురిసమదో’’తి కేచి. ఆది-సద్దేన బలమదయోబ్బనమదాదిం సఙ్గణ్హాతి . మహాగణ్ఠిపదే పన మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ ‘‘పురిసమదో నామ సమ్భవో’’తి వుత్తం, తం ఇధ యుత్తం వియ న దిస్సతి. న హి ‘‘భగవతా సమ్భవస్స వినాసాయ ధమ్మో దేసితో’’తి వత్తుం వట్టతి. నిమ్మదాతి విగతమదభావా. ఇమమేవ హి అత్థం దస్సేతుం ‘‘అమదా’’తి వుత్తం. మదా నిమ్మదీయన్తి ఏత్థ అమదభావం వినాసం గచ్ఛన్తీతి మదనిమ్మదనో. ఏస నయో సేసపదేసుపి.
Nibbattitalokuttaranibbānamevāti saṅkhārehi nikkhantaṃ vivittaṃ, tatoyeva lokato uttiṇṇattā lokuttaraṃ nibbānaṃ. Madanimmadanāyāti vāti ettha avuttasamuccayatthena vā-saddena ādiatthena iti-saddena vā ‘‘pipāsavinayāyā’’tiādi sabbaṃ saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattamānena ariyamaggena pahīyamānā rāgamānamadādayo taṃ patvā pahīyanti nāmāti āha ‘‘yasmā pana taṃ āgammā’’tiādi. Tattha taṃ āgammāti nibbānaṃ āgamma paṭicca ariyamaggassa ārammaṇapaccayabhāvahetu. Mānamadapurisamadādayoti ettha jātiādiṃ nissāya seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā uppajjanakamānoyeva madajananaṭṭhena madoti mānamado. Purisamado vuccati purisamāno, ‘‘ahaṃ puriso’’ti uppajjanakamāno. ‘‘Asaddhammasevanasamatthataṃ nissāya pavatto māno, rāgo eva vā purisamado’’ti keci. Ādi-saddena balamadayobbanamadādiṃ saṅgaṇhāti . Mahāgaṇṭhipade pana majjhimagaṇṭhipade ca ‘‘purisamado nāma sambhavo’’ti vuttaṃ, taṃ idha yuttaṃ viya na dissati. Na hi ‘‘bhagavatā sambhavassa vināsāya dhammo desito’’ti vattuṃ vaṭṭati. Nimmadāti vigatamadabhāvā. Imameva hi atthaṃ dassetuṃ ‘‘amadā’’ti vuttaṃ. Madā nimmadīyanti ettha amadabhāvaṃ vināsaṃ gacchantīti madanimmadano. Esa nayo sesapadesupi.
కామపిపాసాతి కామానం పాతుకమ్యతా, కామతణ్హాతి అత్థో. ఆలీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన సేవీయన్తీతి ఆలయా, పఞ్చ కామగుణాతి ఆహ ‘‘పఞ్చ కామగుణాలయా’’తి. పఞ్చసు హి కామగుణేసు ఛన్దరాగప్పహానేనేవ పఞ్చ కామగుణాపి పహీనా నామ హోన్తి, తేనేవ ‘‘యో, భిక్ఖవే, రూపేసు ఛన్దరాగో’’తిఆది (సం॰ ని॰ ౩.౩౨౩) వుత్తం. పఞ్చకామగుణేసు వా ఆలయా పఞ్చకామగుణాలయా. ఆలీయన్తి అల్లీయన్తి అభిరమనవసేన సేవన్తీతి ఆలయాతి హి తణ్హావిచరితానం అధివచనం. తేభూమకవట్టన్తి తీసు భూమీసు కమ్మకిలేసవిపాకా వట్టనట్ఠేన వట్టం. విరజ్జతీతి పలుజ్జతి. ‘‘విరజ్జతీతి కామవినాసో వుత్తో, నిరుజ్ఝతీతి ఏకప్పహారేన వినాసో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. విరాగో నిరోధోతి సామఞ్ఞచోదనాయపి ‘‘తణ్హాక్ఖయో’’తి అధికతత్తా తణ్హాయ ఏవ విరజ్జనం నిరుజ్ఝనఞ్చ వుత్తం.
Kāmapipāsāti kāmānaṃ pātukamyatā, kāmataṇhāti attho. Ālīyanti abhiramitabbaṭṭhena sevīyantīti ālayā, pañca kāmaguṇāti āha ‘‘pañca kāmaguṇālayā’’ti. Pañcasu hi kāmaguṇesu chandarāgappahāneneva pañca kāmaguṇāpi pahīnā nāma honti, teneva ‘‘yo, bhikkhave, rūpesu chandarāgo’’tiādi (saṃ. ni. 3.323) vuttaṃ. Pañcakāmaguṇesu vā ālayā pañcakāmaguṇālayā. Ālīyanti allīyanti abhiramanavasena sevantīti ālayāti hi taṇhāvicaritānaṃ adhivacanaṃ. Tebhūmakavaṭṭanti tīsu bhūmīsu kammakilesavipākā vaṭṭanaṭṭhena vaṭṭaṃ. Virajjatīti palujjati. ‘‘Virajjatīti kāmavināso vutto, nirujjhatīti ekappahārena vināso’’ti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Virāgo nirodhoti sāmaññacodanāyapi ‘‘taṇhākkhayo’’ti adhikatattā taṇhāya eva virajjanaṃ nirujjhanañca vuttaṃ.
చతస్సో యోనియోతి ఏత్థ యోనీతి ఖన్ధకోట్ఠాసస్సపి కారణస్సపి పస్సావమగ్గస్సపి నామం. ‘‘చతస్సో నాగయోనియో (సం॰ ని॰ ౩.౩౪౨-౩౪౩) చతస్సో సుపణ్ణయోనియో’’తి ఏత్థ హి ఖన్ధకోట్ఠాసో యోని నామ. ‘‘యోని హేసా భూమిజ ఫలస్స అధిగమాయా’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౨౨౬) ఏత్థ కారణం. ‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమి, యోనిజం మత్తిసమ్భవ’’న్తి (మ॰ ని॰ ౨.౪౫౭; ధ॰ ప॰ ౩౯౬) ఏత్థ పస్సావమగ్గో. ఇధ పన ఖన్ధకోట్ఠాసో ‘‘యోనీ’’తి అధిప్పేతో. యవన్తి తాయ సత్తా అమిస్సితాపి సమానజాతితాయ మిస్సితా హోన్తీతి యోని. సా పన అత్థతో అణ్డాదిఉప్పత్తిట్ఠానవిసిట్ఠో ఖన్ధానం భాగసో పవత్తివిసేసో, సా చ అణ్డజజలాబుజసంసేదజఓపపాతికవసేన చతుబ్బిధా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘చతస్సో ఖో ఇమా, సారిపుత్త, యోనియో. కతమా చతస్సో? అణ్డజా యోని జలాబుజా యోని సంసేదజా యోని ఓపపాతికా యోనీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౫౨).
Catasso yoniyoti ettha yonīti khandhakoṭṭhāsassapi kāraṇassapi passāvamaggassapi nāmaṃ. ‘‘Catasso nāgayoniyo (saṃ. ni. 3.342-343) catasso supaṇṇayoniyo’’ti ettha hi khandhakoṭṭhāso yoni nāma. ‘‘Yoni hesā bhūmija phalassa adhigamāyā’’ti (ma. ni. 3.226) ettha kāraṇaṃ. ‘‘Na cāhaṃ brāhmaṇaṃ brūmi, yonijaṃ mattisambhava’’nti (ma. ni. 2.457; dha. pa. 396) ettha passāvamaggo. Idha pana khandhakoṭṭhāso ‘‘yonī’’ti adhippeto. Yavanti tāya sattā amissitāpi samānajātitāya missitā hontīti yoni. Sā pana atthato aṇḍādiuppattiṭṭhānavisiṭṭho khandhānaṃ bhāgaso pavattiviseso, sā ca aṇḍajajalābujasaṃsedajaopapātikavasena catubbidhā. Vuttañhetaṃ ‘‘catasso kho imā, sāriputta, yoniyo. Katamā catasso? Aṇḍajā yoni jalābujā yoni saṃsedajā yoni opapātikā yonī’’ti (ma. ni. 1.152).
తత్థ అణ్డే జాతా అణ్డజా. జలాబుమ్హి జాతా జలాబుజా. సంసేదే జాతా సంసేదజా. వినా ఏతేహి కారణేహి ఉప్పతిత్వా వియ నిబ్బత్తాతి ఓపపాతికా. ఏత్థ చ పేతలోకే తిరచ్ఛానే మనుస్సేసు చ అణ్డజాదయో చతస్సోపి యోనియో సమ్భవన్తి, మనుస్సేసు పనేత్థ కేచిదేవ ఓపపాతికా హోన్తి మహాపదుమకుమారాదయో వియ. అణ్డజాపి కోన్తపుత్తా ద్వేభాతియథేరా వియ, సంసేదజాపి పదుమగబ్భే నిబ్బత్తపోక్ఖరసాతిబ్రాహ్మణపదుమవతీదేవీఆదయో వియ కేచిదేవ హోన్తి, యేభుయ్యేన పన మనుస్సా జలాబుజావ. పేతేసుపి నిజ్ఝామతణ్హికపేతానం నిచ్చదుక్ఖాతురతాయ కామసేవనా నత్థి, తస్మా తే గబ్భసేయ్యకా న హోన్తి. జాలావన్తతాయ న తాసం కుచ్ఛియం గబ్భో సణ్ఠాతి, తస్మా తే ఓపపాతికాయేవ సంసేదజతాయపి అసమ్భవతో, అవసేసపేతా పన చతుయోనికాపి హోన్తి. యథా చ తే, ఏవం యక్ఖాపి సబ్బచతుప్పదపక్ఖిజాతిదీఘజాతిఆదయోపి సబ్బే చతుయోనికాయేవ. సబ్బే నేరయికా చ చతుమహారాజికతో పట్ఠాయ ఉపరిదేవా చ ఓపపాతికాయేవ, భుమ్మదేవా పన చతుయోనికావ హోన్తి. తత్థ దేవమనుస్సేసు సంసేదజఓపపాతికానం అయం విసేసో – సంసేదజా మన్దా దహరా హుత్వా నిబ్బత్తన్తి, ఓపపాతికా సోళసవస్సుద్దేసికా హుత్వా.
Tattha aṇḍe jātā aṇḍajā. Jalābumhi jātā jalābujā. Saṃsede jātā saṃsedajā. Vinā etehi kāraṇehi uppatitvā viya nibbattāti opapātikā. Ettha ca petaloke tiracchāne manussesu ca aṇḍajādayo catassopi yoniyo sambhavanti, manussesu panettha kecideva opapātikā honti mahāpadumakumārādayo viya. Aṇḍajāpi kontaputtā dvebhātiyatherā viya, saṃsedajāpi padumagabbhe nibbattapokkharasātibrāhmaṇapadumavatīdevīādayo viya kecideva honti, yebhuyyena pana manussā jalābujāva. Petesupi nijjhāmataṇhikapetānaṃ niccadukkhāturatāya kāmasevanā natthi, tasmā te gabbhaseyyakā na honti. Jālāvantatāya na tāsaṃ kucchiyaṃ gabbho saṇṭhāti, tasmā te opapātikāyeva saṃsedajatāyapi asambhavato, avasesapetā pana catuyonikāpi honti. Yathā ca te, evaṃ yakkhāpi sabbacatuppadapakkhijātidīghajātiādayopi sabbe catuyonikāyeva. Sabbe nerayikā ca catumahārājikato paṭṭhāya uparidevā ca opapātikāyeva, bhummadevā pana catuyonikāva honti. Tattha devamanussesu saṃsedajaopapātikānaṃ ayaṃ viseso – saṃsedajā mandā daharā hutvā nibbattanti, opapātikā soḷasavassuddesikā hutvā.
పఞ్చ గతియోతి ఏత్థ సుకతదుక్కటకమ్మవసేన గన్తబ్బా ఉపపజ్జితబ్బాతి గతియో. యథా హి కమ్మభవో పరమత్థతో అసతిపి కారకే పచ్చయసామగ్గియా సిద్ధో, తంసమఙ్గినా సన్తానలక్ఖణేన సత్తేన కతోతి వోహరీయతి, ఏవం ఉపపత్తిభవలక్ఖణగతియో పరమత్థతో అసతిపి గమకే తంతంకమ్మవసేన యేసం తాని కమ్మాని తేహి గన్తబ్బాతి వోహరీయన్తి. అపిచ గతిగతి నిబ్బత్తిగతి అజ్ఝాసయగతి విభవగతి నిప్ఫత్తిగతీతి బహువిధా గతి నామ. తత్థ ‘‘తం గతిం పేచ్చ గచ్ఛామీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౧౮౪) చ ‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా’’తి (ధ॰ ప॰ ౪౨౦; సు॰ ని॰ ౬౪౯) చ అయం గతిగతి నామ. ‘‘ఇమేసం ఖో పనాహం భిక్ఖూనం సీలవన్తానం నేవ జానామి ఆగతిం వా గతిం వా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౫౦౮) అయం నిబ్బత్తిగతి నామ. ‘‘ఏవమ్పి ఖో తే అహం బ్రహ్మే గతిఞ్చ పజానామి చుతిఞ్చ పజానామీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౫౦౩) అయం అజ్ఝాసయగతి నామ. ‘‘విభవో గతి ధమ్మానం, నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి (పరి॰ ౩౩౯) అయం విభవగతి నామ. ‘‘ద్వేయేవ గతియో సమ్భవన్తి అనఞ్ఞా’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౨౫౮; ౨.౩౪; ౩.౨౦౦) అయం నిప్ఫత్తిగతి నామ. తాసు ఇధ గతిగతి అధిప్పేతా, సా పన నిరయతిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయమనఉస్సదేవానం వసేన పఞ్చవిధా హోతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియో. కతమా పఞ్చ? నిరయో తిరచ్ఛానయోని పేత్తివిసయో మనుస్సా దేవా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౫౩).
Pañca gatiyoti ettha sukatadukkaṭakammavasena gantabbā upapajjitabbāti gatiyo. Yathā hi kammabhavo paramatthato asatipi kārake paccayasāmaggiyā siddho, taṃsamaṅginā santānalakkhaṇena sattena katoti voharīyati, evaṃ upapattibhavalakkhaṇagatiyo paramatthato asatipi gamake taṃtaṃkammavasena yesaṃ tāni kammāni tehi gantabbāti voharīyanti. Apica gatigati nibbattigati ajjhāsayagati vibhavagati nipphattigatīti bahuvidhā gati nāma. Tattha ‘‘taṃ gatiṃ pecca gacchāmī’’ti (a. ni. 4.184) ca ‘‘yassa gatiṃ na jānanti, devā gandhabbamānusā’’ti (dha. pa. 420; su. ni. 649) ca ayaṃ gatigati nāma. ‘‘Imesaṃ kho panāhaṃ bhikkhūnaṃ sīlavantānaṃ neva jānāmi āgatiṃ vā gatiṃ vā’’ti (ma. ni. 1.508) ayaṃ nibbattigati nāma. ‘‘Evampi kho te ahaṃ brahme gatiñca pajānāmi cutiñca pajānāmī’’ti (ma. ni. 1.503) ayaṃ ajjhāsayagati nāma. ‘‘Vibhavo gati dhammānaṃ, nibbānaṃ arahato gatī’’ti (pari. 339) ayaṃ vibhavagati nāma. ‘‘Dveyeva gatiyo sambhavanti anaññā’’ti (dī. ni. 1.258; 2.34; 3.200) ayaṃ nipphattigati nāma. Tāsu idha gatigati adhippetā, sā pana nirayatiracchānayonipettivisayamanaussadevānaṃ vasena pañcavidhā hoti. Vuttañhetaṃ – ‘‘pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo tiracchānayoni pettivisayo manussā devā’’ti (ma. ni. 1.153).
తత్థ యస్స ఉప్పజ్జతి, తం బ్రూహేన్తోయేవ ఉప్పజ్జతీతి అయో, సుఖం. నత్థి ఏత్థ అయోతి నిరయో, తతో ఏవ రమితబ్బం అస్సాదేతబ్బం తత్థ నత్థీతి నిరతిఅత్థేన నిరస్సాదట్ఠేన చ నిరయోతి వుచ్చతి. తిరియం అఞ్చితాతి తిరచ్ఛానా, దేవమనుస్సాదయో వియ ఉద్ధం దీఘా అహుత్వా తిరియం దీఘాతి అత్థో. పకట్ఠతో సుఖతో అయనం అపగమో పేచ్చభావో, తం పేచ్చభావం పత్తానం విసయోతి పేత్తివిసయో, పేతయోని. మనస్స ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా, సతిసూరభావబ్రహ్మచరియయోగ్యతాదిగుణవసేన ఉపచితమానసతాయ ఉక్కట్ఠగుణచిత్తతాయ మనుస్సాతి వుత్తం హోతి, అయం పనత్థో నిప్పరియాయతో జమ్బుదీపవాసీవసేన వేదితబ్బో. యథాహ – ‘‘తీహి, భిక్ఖవే, ఠానేహి జమ్బుదీపకా మనుస్సా ఉత్తరకురుకే చ మనుస్సే అధిగ్గణ్హన్తి దేవే చ తావతింసే. కతమేహి తీహి? సూరా సతిమన్తో ఇధ బ్రహ్మచరియవాసో’’తి (అ॰ ని॰ ౯.౨౧). తథా హి బుద్ధా చ భగవన్తో పచ్చేకబుద్ధా అగ్గసావకా మహాసావకా చక్కవత్తినో అఞ్ఞే చ మహానుభావా సత్తా తత్థేవ ఉప్పజ్జన్తి, తేహి సమానరూపాదితాయ పన సద్ధిం పరిత్తదీపవాసీహి ఇతరమహాదీపవాసినోపి మనుస్సాత్వేవ పఞ్ఞాయింసు.
Tattha yassa uppajjati, taṃ brūhentoyeva uppajjatīti ayo, sukhaṃ. Natthi ettha ayoti nirayo, tato eva ramitabbaṃ assādetabbaṃ tattha natthīti niratiatthena nirassādaṭṭhena ca nirayoti vuccati. Tiriyaṃ añcitāti tiracchānā, devamanussādayo viya uddhaṃ dīghā ahutvā tiriyaṃ dīghāti attho. Pakaṭṭhato sukhato ayanaṃ apagamo peccabhāvo, taṃ peccabhāvaṃ pattānaṃ visayoti pettivisayo, petayoni. Manassa ussannatāya manussā, satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasatāya ukkaṭṭhaguṇacittatāya manussāti vuttaṃ hoti, ayaṃ panattho nippariyāyato jambudīpavāsīvasena veditabbo. Yathāha – ‘‘tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke ca manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi? Sūrā satimanto idha brahmacariyavāso’’ti (a. ni. 9.21). Tathā hi buddhā ca bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakā mahāsāvakā cakkavattino aññe ca mahānubhāvā sattā tattheva uppajjanti, tehi samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi manussātveva paññāyiṃsu.
అపరే పన భణన్తి ‘‘లోభాదీహి అలోభాదీహి చ సహితస్స మనస్స ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా. యే హి సత్తా మనుస్సజాతికా, తేసు విసేసతో లోభాదయో అలోభాదయో చ ఉస్సన్నా. తే లోభాదిఉస్సన్నతాయ అపాయమగ్గం, అలోభాదిఉస్సన్నతాయ సుగతిమగ్గం నిబ్బానగామిమగ్గఞ్చ పరిపూరేన్తి, తస్మా లోభాదీహి అలోభాదీహి చ సహితస్స మనస్స ఉస్సన్నతాయ పరిత్తదీపవాసీహి సద్ధిం చతుమహాదీపవాసినో సత్తవిసేసా మనుస్సాతి వుచ్చన్తీ’’తి. లోకియా పన ‘‘మనునో అపచ్చభావేన మనుస్సా’’తి వదన్తి. మను నామ పఠమకప్పికో లోకమరియాదాయ ఆదిభూతో సత్తానం హితాహితవిధాయకో కత్తబ్బాకత్తబ్బతావసేన పితుట్ఠానియో, యో సాసనే మహాసమ్మతోతి వుచ్చతి అమ్హాకం బోధిసత్తో, పచ్చక్ఖతో పరమ్పరాయ చ తస్స ఓవాదానుసాసనియం ఠితా సత్తా పుత్తసదిసతాయ ‘‘మనుస్సా, మానుసా’’తి చ వుచ్చన్తి. తతో ఏవ హి తే ‘‘మానవా మనుజా’’తి చ వోహరీయన్తి.
Apare pana bhaṇanti ‘‘lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya manussā. Ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo alobhādayo ca ussannā. Te lobhādiussannatāya apāyamaggaṃ, alobhādiussannatāya sugatimaggaṃ nibbānagāmimaggañca paripūrenti, tasmā lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā manussāti vuccantī’’ti. Lokiyā pana ‘‘manuno apaccabhāvena manussā’’ti vadanti. Manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto sattānaṃ hitāhitavidhāyako kattabbākattabbatāvasena pituṭṭhāniyo, yo sāsane mahāsammatoti vuccati amhākaṃ bodhisatto, paccakkhato paramparāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā sattā puttasadisatāya ‘‘manussā, mānusā’’ti ca vuccanti. Tato eva hi te ‘‘mānavā manujā’’ti ca voharīyanti.
పఞ్చహి కామగుణేహి అత్తనో అత్తనో దేవానుభావసఙ్ఖాతేహి ఇద్ధివిసేసేహి చ దిబ్బన్తి కీళన్తి లళన్తి జోతన్తీతి దేవా. తత్థ కామదేవా కామగుణేహి చేవ ఇద్ధివిసేసేహి చ, ఇతరే ఇద్ధివిసేసేహేవ దిబ్బన్తీతి వేదితబ్బా. సరణన్తి వా గమియన్తి అభిత్థవీయన్తీతి వా దేవా. ఏత్థ చ నిరయగతిదేవగతిమనుస్సగతీహి సద్ధిం ఓకాసేన ఖన్ధా వుత్తా. తిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయగ్గహణేన ఖన్ధానం ఏవ గహణం వేదితబ్బం తేసం తాదిసస్స పరిచ్ఛిన్నస్స ఓకాసస్స అభావతో. యత్థ యత్థ వా తే అరఞ్ఞసముద్దపబ్బతపాదాదికే నిబద్ధవాసం వసన్తి, తాదిసస్స ఠానస్స వసేన ఓకాసోపి గహేతబ్బో. సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో నవ సత్తావాసా చ హేట్ఠా సంవణ్ణితనయా ఏవ. అపరాపరభావాయాతి అపరాపరం యోనిఆదితో యోనిఆదిభావాయ. ఆబన్ధనం గణ్ఠికరణం, సంసిబ్బనం తున్నకరణం. తణ్హాయ నిక్ఖన్తం తత్థ తస్సా సబ్బసో అభావతో, నిక్ఖమనఞ్చస్స తణ్హాయ విసంయోగో ఏవాతి ఆహ ‘‘విసంయుత్త’’న్తి.
Pañcahi kāmaguṇehi attano attano devānubhāvasaṅkhātehi iddhivisesehi ca dibbanti kīḷanti laḷanti jotantīti devā. Tattha kāmadevā kāmaguṇehi ceva iddhivisesehi ca, itare iddhiviseseheva dibbantīti veditabbā. Saraṇanti vā gamiyanti abhitthavīyantīti vā devā. Ettha ca nirayagatidevagatimanussagatīhi saddhiṃ okāsena khandhā vuttā. Tiracchānayonipettivisayaggahaṇena khandhānaṃ eva gahaṇaṃ veditabbaṃ tesaṃ tādisassa paricchinnassa okāsassa abhāvato. Yattha yattha vā te araññasamuddapabbatapādādike nibaddhavāsaṃ vasanti, tādisassa ṭhānassa vasena okāsopi gahetabbo. Satta viññāṇaṭṭhitiyo nava sattāvāsā ca heṭṭhā saṃvaṇṇitanayā eva. Aparāparabhāvāyāti aparāparaṃ yoniādito yoniādibhāvāya. Ābandhanaṃ gaṇṭhikaraṇaṃ, saṃsibbanaṃ tunnakaraṇaṃ. Taṇhāya nikkhantaṃ tattha tassā sabbaso abhāvato, nikkhamanañcassa taṇhāya visaṃyogo evāti āha ‘‘visaṃyutta’’nti.
కామానం పహానన్తి ఏత్థ కామగ్గహణేన కామీయతీతి కామో, కామేతీతి కామోతి దువిధస్సపి కామస్స సఙ్గహో కతోతి ఆహ ‘‘వత్థుకామానం కిలేసకామానఞ్చ పహాన’’న్తి. వత్థుకామప్పహానఞ్చేత్థ తేసు ఛన్దరాగప్పహానేనాతి వేదితబ్బం. కామసఞ్ఞానన్తి కామేసు, కామసహగతానం వా సఞ్ఞానం. పరిఞ్ఞాతి తివిధాపి పరిఞ్ఞా ఇధాధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఞాతతీరణపహానవసేన తివిధా పరిఞ్ఞా’’తి. తత్థ కతమా ఞాతపరిఞ్ఞా? సబ్బం తేభూమకం నామరూపం ‘‘ఇదం రూపం, ఏత్తకం రూపం, న ఇతో భియ్యో, ఇదం నామం, ఏత్తకం నామం, న ఇతో భియ్యో’’తి భూతుపాదాయభేదం రూపం ఫస్సాదిభేదం నామఞ్చ లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానతో వవత్థపేతి, కమ్మావిజ్జాదికఞ్చస్స పచ్చయం పరిగ్గణ్హాతి, అయం ఞాతపరిఞ్ఞా.
Kāmānaṃ pahānanti ettha kāmaggahaṇena kāmīyatīti kāmo, kāmetīti kāmoti duvidhassapi kāmassa saṅgaho katoti āha ‘‘vatthukāmānaṃ kilesakāmānañca pahāna’’nti. Vatthukāmappahānañcettha tesu chandarāgappahānenāti veditabbaṃ. Kāmasaññānanti kāmesu, kāmasahagatānaṃ vā saññānaṃ. Pariññāti tividhāpi pariññā idhādhippetāti āha ‘‘ñātatīraṇapahānavasena tividhā pariññā’’ti. Tattha katamā ñātapariññā? Sabbaṃ tebhūmakaṃ nāmarūpaṃ ‘‘idaṃ rūpaṃ, ettakaṃ rūpaṃ, na ito bhiyyo, idaṃ nāmaṃ, ettakaṃ nāmaṃ, na ito bhiyyo’’ti bhūtupādāyabhedaṃ rūpaṃ phassādibhedaṃ nāmañca lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānato vavatthapeti, kammāvijjādikañcassa paccayaṃ pariggaṇhāti, ayaṃ ñātapariññā.
కతమా తీరణపరిఞ్ఞా? ఏవం ఞాతం కత్వా తం సబ్బం తీరేతి అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతోతి ద్వాచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, అయం తీరణపరిఞ్ఞా నామ. కతమా పహానపరిఞ్ఞా? ఏవం తీరయిత్వా అగ్గమగ్గేన సబ్బస్మిం ఛన్దరాగం పజహతి, అయం పహానపరిఞ్ఞా. దిట్ఠివిసుద్ధికఙ్ఖావితరణవిసుద్ధియో వా ఞాతపరిఞ్ఞా, మగ్గామగ్గపటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిఆదయో, కలాపసమ్మసనాదిఅనులోమపరియోసానా వా పఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా, అరియమగ్గే ఞాణం నిప్పరియాయేన పహానపరిఞ్ఞా. ఇధ పన కామసఞ్ఞానం సభావలక్ఖణపటివేధవసేన అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన చ పవత్తమానానం ఞాతతీరణపరిఞ్ఞానమ్పి కిచ్చనిప్ఫత్తియా మగ్గేనేవ ఇజ్ఝనతో మగ్గక్ఖణంయేవ సన్ధాయ తివిధాపి పరిఞ్ఞా వుత్తా. తేనేవ ‘‘ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసు కిలేసక్ఖయకరో లోకుత్తరమగ్గోవ కథితో’’తి వుత్తం.
Katamā tīraṇapariññā? Evaṃ ñātaṃ katvā taṃ sabbaṃ tīreti aniccato dukkhato rogatoti dvācattālīsāya ākārehi, ayaṃ tīraṇapariññā nāma. Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā aggamaggena sabbasmiṃ chandarāgaṃ pajahati, ayaṃ pahānapariññā. Diṭṭhivisuddhikaṅkhāvitaraṇavisuddhiyo vā ñātapariññā, maggāmaggapaṭipadāñāṇadassanavisuddhiādayo, kalāpasammasanādianulomapariyosānā vā paññā tīraṇapariññā, ariyamagge ñāṇaṃ nippariyāyena pahānapariññā. Idha pana kāmasaññānaṃ sabhāvalakkhaṇapaṭivedhavasena aniccādisāmaññalakkhaṇavasena ca pavattamānānaṃ ñātatīraṇapariññānampi kiccanipphattiyā maggeneva ijjhanato maggakkhaṇaṃyeva sandhāya tividhāpi pariññā vuttā. Teneva ‘‘imesu pañcasu ṭhānesu kilesakkhayakaro lokuttaramaggova kathito’’ti vuttaṃ.
కామేసు, కామే వా పాతుమిచ్ఛా కామపిపాసాతి ఆహ – ‘‘కామేసు పాతబ్యతానం, కామే వా పాతుమిచ్ఛాన’’న్తి. ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసూతి ‘‘కామానం పహానం అక్ఖాత’’న్తిఆదినా వుత్తేసు పఞ్చసు ఠానేసు. తీసు ఠానేసూతి ‘‘విరాగాయ ధమ్మో దేసితో, నో సరాగాయ, విసంయోగాయ ధమ్మో దేసితో, నో సంయోగాయ, అనుపాదానాయ ధమ్మో దేసితో, నో సఉపాదానాయా’’తి ఏవం వుత్తేసు ఠానేసు. విప్పటిసారం కరోతీతి ఏవం తం పాపం విప్పటిసారం ఉప్పాదేతి. కీదిసం విప్పటిసారం కరోతీతి ఆహ ‘‘ఈదిసేపి నామా’’తిఆది.
Kāmesu, kāme vā pātumicchā kāmapipāsāti āha – ‘‘kāmesu pātabyatānaṃ, kāme vā pātumicchāna’’nti. Imesu pañcasu ṭhānesūti ‘‘kāmānaṃ pahānaṃ akkhāta’’ntiādinā vuttesu pañcasu ṭhānesu. Tīsu ṭhānesūti ‘‘virāgāya dhammo desito, no sarāgāya, visaṃyogāya dhammo desito, no saṃyogāya, anupādānāya dhammo desito, no saupādānāyā’’ti evaṃ vuttesu ṭhānesu. Vippaṭisāraṃ karotīti evaṃ taṃ pāpaṃ vippaṭisāraṃ uppādeti. Kīdisaṃ vippaṭisāraṃ karotīti āha ‘‘īdisepi nāmā’’tiādi.
౩౯. నేవ పియకమ్యతాయాతి అత్తని సత్థు నేవ పియభావకామతాయ. న భేదపురేక్ఖారతాయాతి న సత్థు తేన భిక్ఖునా భేదనాధిప్పాయపురేక్ఖారతాయ. న కలిసాసనారోపనత్థాయాతి న దోసారోపనత్థాయ. కలీతి కోధస్సేతం అధివచనం, తస్స సాసనం కలిసాసనం, కోధవసేన వుచ్చమానో గరహదోసో. వేలన్తి సిక్ఖాపదవేలం. మరియాదన్తి తస్సేవ వేవచనం. సిక్ఖాపదఞ్హి అనతిక్కమనీయట్ఠేన ‘‘వేలా, మరియాదా’’తి చ వుచ్చతి.
39.Nevapiyakamyatāyāti attani satthu neva piyabhāvakāmatāya. Na bhedapurekkhāratāyāti na satthu tena bhikkhunā bhedanādhippāyapurekkhāratāya. Na kalisāsanāropanatthāyāti na dosāropanatthāya. Kalīti kodhassetaṃ adhivacanaṃ, tassa sāsanaṃ kalisāsanaṃ, kodhavasena vuccamāno garahadoso. Velanti sikkhāpadavelaṃ. Mariyādanti tasseva vevacanaṃ. Sikkhāpadañhi anatikkamanīyaṭṭhena ‘‘velā, mariyādā’’ti ca vuccati.
అజ్ఝాచారవీతిక్కమోతి మేథునవసేన పవత్తఅజ్ఝాచారసఙ్ఖాతో వీతిక్కమో. పకరణేతి ఏత్థ ప-సద్దో ఆరమ్భవచనోతి ఆహ ‘‘కత్తుం ఆరభతీ’’తి. కత్థచి ఉపసగ్గో ధాతుఅత్థమేవ వదతి, న విసేసత్థజోతకోతి ఆహ ‘‘కరోతియేవ వా’’తి. జాతియాతి ఖత్తియాదిజాతియా. గోత్తేనాతి గోతమకస్సపాదిగోత్తేన. కోలపుత్తియేనాతి ఖత్తియాదిజాతీసుయేవ సక్కకులసోత్థియకులాదివిసిట్ఠకులానం పుత్తభావేన. యసస్సీతి మహాపరివారో. పేసలన్తి పియసీలం. అవికమ్పమానేనాతి పటిఘానునయేహి అకమ్పమానేన. యస్స తస్మిం అత్తభావే ఉప్పజ్జనారహానం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థి, తం బుద్ధా ‘‘మోఘపురిసా’’తి వదన్తి అరిట్ఠలాళుదాయీఆదికే వియ. ఉపనిస్సయే సతిపి తస్మిం ఖణే మగ్గే వా ఫలే వా అసతి ‘‘మోఘపురిసా’’తి వదన్తియేవ ధనియఉపసేనత్థేరాదికే వియ. సుదిన్నస్స పన తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో సముచ్ఛిన్నోయేవ, తేన నం ‘‘మోఘపురిసా’’తి ఆహ.
Ajjhācāravītikkamoti methunavasena pavattaajjhācārasaṅkhāto vītikkamo. Pakaraṇeti ettha pa-saddo ārambhavacanoti āha ‘‘kattuṃ ārabhatī’’ti. Katthaci upasaggo dhātuatthameva vadati, na visesatthajotakoti āha ‘‘karotiyeva vā’’ti. Jātiyāti khattiyādijātiyā. Gottenāti gotamakassapādigottena. Kolaputtiyenāti khattiyādijātīsuyeva sakkakulasotthiyakulādivisiṭṭhakulānaṃ puttabhāvena. Yasassīti mahāparivāro. Pesalanti piyasīlaṃ. Avikampamānenāti paṭighānunayehi akampamānena. Yassa tasmiṃ attabhāve uppajjanārahānaṃ maggaphalānaṃ upanissayo natthi, taṃ buddhā ‘‘moghapurisā’’ti vadanti ariṭṭhalāḷudāyīādike viya. Upanissaye satipi tasmiṃ khaṇe magge vā phale vā asati ‘‘moghapurisā’’ti vadantiyeva dhaniyaupasenattherādike viya. Sudinnassa pana tasmiṃ attabhāve maggaphalānaṃ upanissayo samucchinnoyeva, tena naṃ ‘‘moghapurisā’’ti āha.
సమణకరణానం ధమ్మానన్తి హిరోత్తప్పాదీనం. మగ్గఫలనిబ్బానగ్గహణేన పటివేధసాసనస్స గహితత్తా సాసనానన్తి పటిపత్తిపరియత్తిసాసనానం గహణం వేదితబ్బం. ఛవిన్తి తేసం పభస్సరకరణం ఛవిం. కిం తన్తి ఆహ ‘‘ఛాయ’’న్తి, తేసం పకాసకం ఓభాసన్తి అత్థో. కిం తన్తి ఆహ ‘‘సున్దరభావ’’న్తి. ఛవిమనుగతం అనుచ్ఛవికం. పతిరూపన్తిఆదీసుపి ‘‘తేస’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. సమణానం కమ్మం సామణకం, న సామణకం అస్సామణకం. కథం-సద్దయోగేన ‘‘న సక్ఖిస్ససీ’’తి అనాగతవచనం కతం. ‘‘నామ-సద్దయోగేనా’’తి చ వదన్తి.
Samaṇakaraṇānaṃ dhammānanti hirottappādīnaṃ. Maggaphalanibbānaggahaṇena paṭivedhasāsanassa gahitattā sāsanānanti paṭipattipariyattisāsanānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Chavinti tesaṃ pabhassarakaraṇaṃ chaviṃ. Kiṃ tanti āha ‘‘chāya’’nti, tesaṃ pakāsakaṃ obhāsanti attho. Kiṃ tanti āha ‘‘sundarabhāva’’nti. Chavimanugataṃ anucchavikaṃ. Patirūpantiādīsupi ‘‘tesa’’nti ānetvā sambandhitabbaṃ. Samaṇānaṃ kammaṃ sāmaṇakaṃ, na sāmaṇakaṃ assāmaṇakaṃ. Kathaṃ-saddayogena ‘‘na sakkhissasī’’ti anāgatavacanaṃ kataṃ. ‘‘Nāma-saddayogenā’’ti ca vadanti.
దయాలుకేనాతి అనుకమ్పాయ సహితేన. పరిభాసన్తోతి గరహన్తో. నిరుత్తినయేన ఆసీవిస-సద్దస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆసు సీఘ’’న్తిఆది. ఏతస్సాతి ఆసీవిసస్స. ఆగచ్ఛతీతి యో తేన దట్ఠో, తం పతిఆగచ్ఛతి. ఆసిత్తవిసోతిపి ఆసీవిసో, సకలకాయే ఆసిఞ్చిత్వా వియ ఠపితవిసో పరస్స చ సరీరే ఆసిఞ్చనవిసోతి అత్థో. అసితవిసోతిపి ఆసీవిసో. యం యఞ్హి ఏతేన అసితం హోతి పరిభుత్తం, తం విసమేవ సమ్పజ్జతి, తస్మా అసితం విసం ఏతస్సాతి అసితవిసోతి వత్తబ్బే ‘‘ఆసీవిసో’’తి నిరుత్తినయేన వుత్తం. అసిసదిసవిసోతిపి ఆసీవిసో, అసి వియ తిఖిణం పరస్స మమ్మచ్ఛేదనసమత్థం విసం ఏతస్సాతి ఆసీవిసోతి వుత్తం హోతి. ఆసీతి వా దాఠా వుచ్చతి, తత్థ సన్నిహితవిసోతి ఆసీవిసో. సేససప్పేహి కణ్హసప్పస్స మహావిసత్తా ఆసీవిసస్సానన్తరం కణ్హసప్పో వుత్తో. సప్పముఖమ్పి అఙ్గారకాసు వియ భయావహత్తా అకుసలుప్పత్తియా ఠానం న హోతీతి అకుసలకమ్మతో నివారణాధిప్పాయేన సీలభేదతోపి సుద్ధసీలే ఠితస్స మరణమేవ వరతరన్తి దస్సేతుం ‘‘ఆసీవిసస్స కణ్హసప్పస్స ముఖే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్తం వర’’న్తి వుత్తం. పబ్బజితేన హి కతపాపకమ్మం భగవతో ఆణాతిక్కమనతో వత్థుమహన్తతాయ మహాసావజ్జం. కాసున్తి ఆవాటోపి వుచ్చతి రాసిపి.
Dayālukenāti anukampāya sahitena. Paribhāsantoti garahanto. Niruttinayena āsīvisa-saddassa atthaṃ dassento āha ‘‘āsu sīgha’’ntiādi. Etassāti āsīvisassa. Āgacchatīti yo tena daṭṭho, taṃ patiāgacchati. Āsittavisotipi āsīviso, sakalakāye āsiñcitvā viya ṭhapitaviso parassa ca sarīre āsiñcanavisoti attho. Asitavisotipi āsīviso. Yaṃ yañhi etena asitaṃ hoti paribhuttaṃ, taṃ visameva sampajjati, tasmā asitaṃ visaṃ etassāti asitavisoti vattabbe ‘‘āsīviso’’ti niruttinayena vuttaṃ. Asisadisavisotipi āsīviso, asi viya tikhiṇaṃ parassa mammacchedanasamatthaṃ visaṃ etassāti āsīvisoti vuttaṃ hoti. Āsīti vā dāṭhā vuccati, tattha sannihitavisoti āsīviso. Sesasappehi kaṇhasappassa mahāvisattā āsīvisassānantaraṃ kaṇhasappo vutto. Sappamukhampi aṅgārakāsu viya bhayāvahattā akusaluppattiyā ṭhānaṃ na hotīti akusalakammato nivāraṇādhippāyena sīlabhedatopi suddhasīle ṭhitassa maraṇameva varataranti dassetuṃ ‘‘āsīvisassa kaṇhasappassa mukhe aṅgajātaṃ pakkhittaṃ vara’’nti vuttaṃ. Pabbajitena hi katapāpakammaṃ bhagavato āṇātikkamanato vatthumahantatāya mahāsāvajjaṃ. Kāsunti āvāṭopi vuccati rāsipi.
‘‘కిన్ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖణసి సారథి;
‘‘Kinnu santaramānova, kāsuṃ khaṇasi sārathi;
పుట్ఠో మే సమ్మ అక్ఖాహి, కిం కాసుయా కరిస్ససీ’’తి. (జా॰ ౨.౨౨.౩) –
Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ kāsuyā karissasī’’ti. (jā. 2.22.3) –
ఏత్థ హి ఆవాటో కాసు నామ.
Ettha hi āvāṭo kāsu nāma.
‘‘అఙ్గారకాసుం అపరే ఫుణన్తి, నరా రుదన్తా పరిదడ్ఢగత్తా’’తి (జా॰ ౨.౨౨.౪౬౨) –
‘‘Aṅgārakāsuṃ apare phuṇanti, narā rudantā paridaḍḍhagattā’’ti (jā. 2.22.462) –
ఏత్థ రాసి. ఇధ పన ఉభయమ్పి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అఙ్గారపుణ్ణకూపే అఙ్గారరాసిమ్హి వా’’తి. కస్సతి ఖణీయతీతి కాసు, ఆవాటో. కసీయతి చీయతీతి కాసు, రాసి. పదిత్తాయాతి దిప్పమానాయ. సం-సద్దో ఏత్థ సమన్తపరియాయోతి ఆహ ‘‘సమన్తతో పజ్జలితాయా’’తి.
Ettha rāsi. Idha pana ubhayampi adhippetanti āha ‘‘aṅgārapuṇṇakūpe aṅgārarāsimhi vā’’ti. Kassati khaṇīyatīti kāsu, āvāṭo. Kasīyati cīyatīti kāsu, rāsi. Padittāyāti dippamānāya. Saṃ-saddo ettha samantapariyāyoti āha ‘‘samantato pajjalitāyā’’ti.
ఇదం మాతుగామస్స అఙ్గజాతే అఙ్గజాతపక్ఖిపనం నిదానం కారణమస్స నిరయుపపజ్జనస్సాతి ఇతోనిదానం, భావనపుంసకఞ్చేతం. పచ్చత్తవచనస్స తో-ఆదేసో కతో, తస్స చ సమాసేపి అలోపో. తత్థ నామ త్వన్తి ఏత్థ త్వం-సద్దో ‘‘సమాపజ్జిస్ససీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధముపగచ్ఛమానో అత్థీతి ఆహ ‘‘త్వన్తి తంసద్దస్స వేవచన’’న్తి. ‘‘యం తన్తి పన పాఠో యుత్తరూపో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. యం తన్తి నాయం ఉద్దేసనిద్దేసో, యథా లోకే యం వా తం వాతి అవఞ్ఞాతవచనం, ఏవం దట్ఠబ్బన్తి ఆహ – ‘‘యం వా తం వా హీళితం అవఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతీ’’తి. నీచజనానన్తి నిహీనగుణానం సత్తానం. గామధమ్మన్తి ఏత్థ గామ-సద్దేన గామవాసినో వుత్తా అభేదూపచారేనాతి ఆహ ‘‘గామవాసికమనుస్సాన’’న్తి. కిలేసపగ్ఘరణకం ధమ్మన్తి రాగాదికిలేసవిస్సన్దనకధమ్మం . మేథునధమ్మో హి రాగం పగ్ఘరతి. మేథునధమ్మస్స మహాసావజ్జతాయ ఓళారికత్తా వుత్తం ‘‘అసుఖుమ’’న్తి. అనిపుణన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఉదకే భవం ఓదకం. కిం తం? ఉదకకిచ్చన్తి ఆహ – ‘‘ఉదకకిచ్చం అన్తికం అవసానం అస్సా’’తి. సమాపజ్జిస్సతీతి అనాగతవచనం నామ-సద్దయోగేన కతన్తి ఆహ – ‘‘సమాపజ్జిస్సతీతి…పే॰… నామ-సద్దేన యోజేతబ్బ’’న్తి. లోకే మేథునధమ్మస్స ఆదికత్తా కోచి పఠమకప్పికో, న పనాయన్తి ఆహ – ‘‘సాసనం సన్ధాయ వదతీ’’తి. బహూనన్తి పుగ్గలాపేక్ఖం, న పన అకుసలాపేక్ఖన్తి ఆహ ‘‘బహూనం పుగ్గలాన’’న్తి.
Idaṃ mātugāmassa aṅgajāte aṅgajātapakkhipanaṃ nidānaṃ kāraṇamassa nirayupapajjanassāti itonidānaṃ, bhāvanapuṃsakañcetaṃ. Paccattavacanassa to-ādeso kato, tassa ca samāsepi alopo. Tattha nāma tvanti ettha tvaṃ-saddo ‘‘samāpajjissasī’’ti iminā sambandhamupagacchamāno atthīti āha ‘‘tvanti taṃsaddassa vevacana’’nti. ‘‘Yaṃ tanti pana pāṭho yuttarūpo’’ti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Yaṃ tanti nāyaṃ uddesaniddeso, yathā loke yaṃ vā taṃ vāti avaññātavacanaṃ, evaṃ daṭṭhabbanti āha – ‘‘yaṃ vā taṃ vā hīḷitaṃ avaññātanti vuttaṃ hotī’’ti. Nīcajanānanti nihīnaguṇānaṃ sattānaṃ. Gāmadhammanti ettha gāma-saddena gāmavāsino vuttā abhedūpacārenāti āha ‘‘gāmavāsikamanussāna’’nti. Kilesapaggharaṇakaṃ dhammanti rāgādikilesavissandanakadhammaṃ . Methunadhammo hi rāgaṃ paggharati. Methunadhammassa mahāsāvajjatāya oḷārikattā vuttaṃ ‘‘asukhuma’’nti. Anipuṇanti tasseva vevacanaṃ. Udake bhavaṃ odakaṃ. Kiṃ taṃ? Udakakiccanti āha – ‘‘udakakiccaṃ antikaṃ avasānaṃ assā’’ti. Samāpajjissatīti anāgatavacanaṃ nāma-saddayogena katanti āha – ‘‘samāpajjissatīti…pe… nāma-saddenayojetabba’’nti. Loke methunadhammassa ādikattā koci paṭhamakappiko, na panāyanti āha – ‘‘sāsanaṃ sandhāya vadatī’’ti. Bahūnanti puggalāpekkhaṃ, na pana akusalāpekkhanti āha ‘‘bahūnaṃ puggalāna’’nti.
యం అసంవరం పటిచ్చ దుబ్భరతాదుప్పోసతాది హోతి, సో అసంవరో దుబ్భరతాది-సద్దేన వుత్తో కారణే ఫలూపచారేనాతి ఆహ – ‘‘దుబ్భరతాదీనం వత్థుభూతస్స అసంవరస్సా’’తి. వత్థుభూతస్సాతి కారణభూతస్స. వసతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి హి కారణం వత్థు. అత్తాతి చిత్తం సరీరఞ్చ, చిత్తమేవ వా. దుబ్భరతఞ్చేవ దుప్పోసతఞ్చ ఆపజ్జతీతి అత్తనా పచ్చయదాయకేహి చ దుక్ఖేన భరితబ్బతం పోసేతబ్బతఞ్చ ఆపజ్జతి. అసంవరే ఠితో హి ఏకచ్చో అత్తనోపి దుబ్భరో హోతి దుప్పోసో, ఏకచ్చో ఉపట్ఠాకానమ్పి. కథం? యో హి అమ్బిలాదీని లద్ధా అనమ్బిలాదీని పరియేసతి, అఞ్ఞస్స ఘరే లద్ధం అఞ్ఞస్స ఘరే ఛడ్డేన్తో సబ్బం గామం చరిత్వా రిత్తపత్తోవ విహారం పవిసిత్వా నిపజ్జతి, అయం అత్తనో దుబ్భరో. యో పన సాలిమంసోదనాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నేపి దుమ్ముఖభావం అనత్తమనభావమేవ దస్సేతి, తేసం వా సమ్ముఖావ తం పిణ్డపాతం ‘‘కిం తుమ్హేహి దిన్న’’న్తి అపసాదేన్తో సామణేరగహట్ఠాదీనం దేతి, అయం ఉపట్ఠాకానం దుబ్భరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా దూరతోవ పరివజ్జేన్తి ‘‘దుబ్భరో భిక్ఖు న సక్కా పోసేతు’’న్తి.
Yaṃ asaṃvaraṃ paṭicca dubbharatādupposatādi hoti, so asaṃvaro dubbharatādi-saddena vutto kāraṇe phalūpacārenāti āha – ‘‘dubbharatādīnaṃ vatthubhūtassa asaṃvarassā’’ti. Vatthubhūtassāti kāraṇabhūtassa. Vasati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti hi kāraṇaṃ vatthu. Attāti cittaṃ sarīrañca, cittameva vā. Dubbharatañceva dupposatañca āpajjatīti attanā paccayadāyakehi ca dukkhena bharitabbataṃ posetabbatañca āpajjati. Asaṃvare ṭhito hi ekacco attanopi dubbharo hoti dupposo, ekacco upaṭṭhākānampi. Kathaṃ? Yo hi ambilādīni laddhā anambilādīni pariyesati, aññassa ghare laddhaṃ aññassa ghare chaḍḍento sabbaṃ gāmaṃ caritvā rittapattova vihāraṃ pavisitvā nipajjati, ayaṃ attano dubbharo. Yo pana sālimaṃsodanādīnaṃ patte pūretvā dinnepi dummukhabhāvaṃ anattamanabhāvameva dasseti, tesaṃ vā sammukhāva taṃ piṇḍapātaṃ ‘‘kiṃ tumhehi dinna’’nti apasādento sāmaṇeragahaṭṭhādīnaṃ deti, ayaṃ upaṭṭhākānaṃ dubbharo. Etaṃ disvā manussā dūratova parivajjenti ‘‘dubbharo bhikkhu na sakkā posetu’’nti.
మహిచ్ఛతన్తి ఏత్థ మహన్తాని వత్థూని ఇచ్ఛతి, మహతీ వా పనస్స ఇచ్ఛాతి మహిచ్ఛో, తస్స భావో మహిచ్ఛతా, సన్తగుణవిభావనతా పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతా చ. మహిచ్ఛో హి ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా అత్తని విజ్జమానసీలధుతధమ్మాదిగుణే విభావేతి, తాదిసస్స పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతాపి హోతి. యం సన్ధాయ వదన్తి ‘‘సన్తగుణసమ్భావనతా పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా, ఏతం మహిచ్ఛతాలక్ఖణ’’న్తి. సా పనేసా మహిచ్ఛతా ‘‘ఇధేకచ్చో సద్ధో సమానో ‘సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’తి ఇచ్ఛతి, సీలవా సమానో ‘సీలవాతి మం జనో జానాతూ’తి’’ ఇమినా నయేన ఆగతాయేవ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో దుస్సన్తప్పియో హోతి, విజాతమాతాపిస్స చిత్తం గహేతుం న సక్కోతి. తేనేతం వుచ్చతి –
Mahicchatanti ettha mahantāni vatthūni icchati, mahatī vā panassa icchāti mahiccho, tassa bhāvo mahicchatā, santaguṇavibhāvanatā paṭiggahaṇe amattaññutā ca. Mahiccho hi icchācāre ṭhatvā attani vijjamānasīladhutadhammādiguṇe vibhāveti, tādisassa paṭiggahaṇe amattaññutāpi hoti. Yaṃ sandhāya vadanti ‘‘santaguṇasambhāvanatā paṭiggahaṇe ca amattaññutā, etaṃ mahicchatālakkhaṇa’’nti. Sā panesā mahicchatā ‘‘idhekacco saddho samāno ‘saddhoti maṃ jano jānātū’ti icchati, sīlavā samāno ‘sīlavāti maṃ jano jānātū’ti’’ iminā nayena āgatāyeva, tāya samannāgato puggalo dussantappiyo hoti, vijātamātāpissa cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘అగ్గిక్ఖన్ధో సముద్దో చ, మహిచ్ఛో చాపి పుగ్గలో;
‘‘Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;
సకటేన పచ్చయం దేన్తు, తయోపేతే అతప్పియా’’తి. (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౫౨; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౬౩; విభ॰ అట్ఠ॰ ౮౫౦; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౩౧; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౮౫);
Sakaṭena paccayaṃ dentu, tayopete atappiyā’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.252; a. ni. aṭṭha. 1.1.63; vibha. aṭṭha. 850; udā. aṭṭha. 31; mahāni. aṭṭha. 85);
సత్తేహి కిలేసేహి చ సఙ్గణనం సమోధానం సఙ్గణికాతి ఆహ – ‘‘గణసఙ్గణికాయ చేవ కిలేససఙ్గణికాయ చా’’తి. కోసజ్జానుగతో చ హోతీతి కుసీతభావేన అనుగతో హోతి, కుసీతస్స భావో కోసజ్జం. అట్ఠకుసీతవత్థుపారిపూరియాతి ఏత్థ కుచ్ఛితం సీదతీతి కుసీతో ద-కారస్స త-కారం కత్వా. యస్స ధమ్మస్స వసేన పుగ్గలో ‘‘కుసీతో’’తి వుచ్చతి, సో కుసీతభావో ఇధ కుసీత-సద్దేన వుత్తో. వినాపి హి భావజోతనసద్దం భావత్థో విఞ్ఞాయతి యథా ‘‘పటస్స సుక్క’’న్తి, తస్మా కుసీతభావవత్థూనీతి అత్థో, కోసజ్జకారణానీతి వుత్తం హోతి. తథా హి –
Sattehi kilesehi ca saṅgaṇanaṃ samodhānaṃ saṅgaṇikāti āha – ‘‘gaṇasaṅgaṇikāya ceva kilesasaṅgaṇikāya cā’’ti. Kosajjānugato ca hotīti kusītabhāvena anugato hoti, kusītassa bhāvo kosajjaṃ. Aṭṭhakusītavatthupāripūriyāti ettha kucchitaṃ sīdatīti kusīto da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Yassa dhammassa vasena puggalo ‘‘kusīto’’ti vuccati, so kusītabhāvo idha kusīta-saddena vutto. Vināpi hi bhāvajotanasaddaṃ bhāvattho viññāyati yathā ‘‘paṭassa sukka’’nti, tasmā kusītabhāvavatthūnīti attho, kosajjakāraṇānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi –
‘‘కమ్మం ఖో మే కత్తబ్బం భవిస్సతి, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తస్స కాయో కిలమిస్సతి, హన్దాహం నిపజ్జామీతి సో నిపజ్జతి, న వీరియం ఆరభతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ, ఇదం పఠమం కుసీతవత్థు. అహం ఖో కమ్మం అకాసిం, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తస్స కాయో కిలన్తో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… మగ్గో ఖో మే గన్తబ్బో భవిస్సతి, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తస్స కాయో కిలమిస్సతి, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… అహం ఖో మగ్గం అగమాసిం, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తస్స కాయో కిలన్తో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో నాలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో కిలన్తో అకమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో అలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో గరుకో అకమ్మఞ్ఞో మాసాచితం మఞ్ఞే, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… ఉప్పన్నో ఖో మే అయం అప్పమత్తకో ఆబాధో, అత్థి కప్పో నిపజ్జితుం, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే॰… అహం ఖో గిలానా వుట్ఠితో అచిరవుట్ఠితో గేలఞ్ఞా, తస్స మే కాయో దుబ్బలో అకమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం నిపజ్జామీతి సో నిపజ్జతి, న వీరియం ఆరభతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. ఇదం అట్ఠమం కుసీతవత్థు’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౩౪; అ॰ ని॰ ౮.౮౦) –
‘‘Kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa kāyo kilamissati, handāhaṃ nipajjāmīti so nipajjati, na vīriyaṃ ārabhati appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāya, idaṃ paṭhamaṃ kusītavatthu. Ahaṃ kho kammaṃ akāsiṃ, kammaṃ kho pana me karontassa kāyo kilanto, handāhaṃ nipajjāmi…pe… maggo kho me gantabbo bhavissati, maggaṃ kho pana me gacchantassa kāyo kilamissati, handāhaṃ nipajjāmi…pe… ahaṃ kho maggaṃ agamāsiṃ, maggaṃ kho pana me gacchantassa kāyo kilanto, handāhaṃ nipajjāmi…pe… ahaṃ kho gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto nālatthaṃ lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, tassa me kāyo kilanto akammañño, handāhaṃ nipajjāmi…pe… ahaṃ kho gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto alatthaṃ lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, tassa me kāyo garuko akammañño māsācitaṃ maññe, handāhaṃ nipajjāmi…pe… uppanno kho me ayaṃ appamattako ābādho, atthi kappo nipajjituṃ, handāhaṃ nipajjāmi…pe… ahaṃ kho gilānā vuṭṭhito aciravuṭṭhito gelaññā, tassa me kāyo dubbalo akammañño, handāhaṃ nipajjāmīti so nipajjati, na vīriyaṃ ārabhati appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāya. Idaṃ aṭṭhamaṃ kusītavatthu’’nti (dī. ni. 3.334; a. ni. 8.80) –
ఏవమాగతాని ‘‘హన్దాహం నిపజ్జామీ’’తి ఏవం పవత్తఓసీదనాని ఉపరూపరి కోసజ్జకారణత్తా అట్ఠ కుసీతవత్థూని నామ, తేసం పారిపూరియా సంవత్తతీతి అత్థో.
Evamāgatāni ‘‘handāhaṃ nipajjāmī’’ti evaṃ pavattaosīdanāni uparūpari kosajjakāraṇattā aṭṭha kusītavatthūni nāma, tesaṃ pāripūriyā saṃvattatīti attho.
సుభరో హోతి సుపోసోతి అత్తనో ఉపట్ఠాకేహి చ సుఖేన భరితబ్బో పోసేతబ్బోతి అత్థో. సంవరే ఠితో హి ఏకచ్చో అత్తనోపి సుభరో హోతి సుపోసో, ఏకచ్చో ఉపట్ఠాకానమ్పి. కథం? యో హి యం కిఞ్చి లూఖం వా పణీతం వా లద్ధా తుట్ఠచిత్తోవ భుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా అత్తనో కమ్మం కరోతి, అయం అత్తనో సుభరో. యో పన పరేసమ్పి అప్పం వా బహుం వా లూఖం వా పణీతం వా దానం అహీళేత్వా అత్తమనో విప్పసన్నముఖో హుత్వా ఏతేసం సమ్ముఖావ పరిభుఞ్జిత్వా యాతి, అయం ఉపట్ఠాకానం సుభరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా అతివియ విస్సత్థా హోన్తి, ‘‘అమ్హాకం భదన్తో సుభరో, థోకథోకేనపి తుస్సతి, మయమేవ నం పోసేస్సామా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పోసేన్తి. అప్పిచ్ఛతన్తి ఇచ్ఛావిరహితత్తం. ఏత్థ హి బ్యఞ్జనం సావసేసం వియ, అత్థో పన నిరవసేసో. అప్ప-సద్దో హేత్థ అభావత్థోతి సక్కా విఞ్ఞాతుం ‘‘అప్పాబాధతఞ్చ సఞ్జానామీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౨౫) వియ. తేనేవాహ ‘‘నిత్తణ్హభావ’’న్తి.
Subharo hoti suposoti attano upaṭṭhākehi ca sukhena bharitabbo posetabboti attho. Saṃvare ṭhito hi ekacco attanopi subharo hoti suposo, ekacco upaṭṭhākānampi. Kathaṃ? Yo hi yaṃ kiñci lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā laddhā tuṭṭhacittova bhuñjitvā vihāraṃ gantvā attano kammaṃ karoti, ayaṃ attano subharo. Yo pana paresampi appaṃ vā bahuṃ vā lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā dānaṃ ahīḷetvā attamano vippasannamukho hutvā etesaṃ sammukhāva paribhuñjitvā yāti, ayaṃ upaṭṭhākānaṃ subharo. Etaṃ disvā manussā ativiya vissatthā honti, ‘‘amhākaṃ bhadanto subharo, thokathokenapi tussati, mayameva naṃ posessāmā’’ti paṭiññaṃ katvā posenti. Appicchatanti icchāvirahitattaṃ. Ettha hi byañjanaṃ sāvasesaṃ viya, attho pana niravaseso. Appa-saddo hettha abhāvatthoti sakkā viññātuṃ ‘‘appābādhatañca sañjānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.225) viya. Tenevāha ‘‘nittaṇhabhāva’’nti.
తిప్పభేదాయ సన్తుట్ఠియాతి యథాలాభాదిసన్తోససామఞ్ఞేన వుత్తం, చతూసు పన పచ్చయేసు తయో తయో సన్తోసాతి ద్వాదసవిధో హోతి సన్తోసో. కథం? చీవరే యథాలాభసన్తోసో యథాబలసన్తోసో యథాసారుప్పసన్తోసోతి తివిధో హోతి సన్తోసో. ఏవం పిణ్డపాతాదీసు. తస్సాయం పభేదసంవణ్ణనా (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౫౨; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౧౪౪; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౬౫) – ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా, సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన పకతిదుబ్బలో వా హోతి ఆబాధజరాభిభూతో వా, గరుచీవరం పారుపన్తో కిలమతి, సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోయేవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. పకతిదుబ్బలాదీనఞ్హి గరుచీవరాని న ఫాసుభావావహాని సరీరఖేదావహాని చ హోన్తీతి పయోజనవసేన అనత్రిచ్ఛతాదివసేన తాని పరివత్తేత్వా లహుకచీవరపరిభోగో న సన్తోసవిరోధీతి. అపరో పణీతపచ్చయలాభీ హోతి, సో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘచీవరం బహూని వా పన చీవరాని లభిత్వా ‘‘ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం, ఇదం బహుస్సుతానం అనురూపం, ఇదం గిలానానం, ఇదం అప్పలాభానం హోతూ’’తి దత్వా తేసం పురాణచీవరం వా సఙ్కారకూటాదితో వా నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా తేహి సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో. మహగ్ఘఞ్హి చీవరం బహూని వా చీవరాని లభిత్వాపి తాని విస్సజ్జేత్వా తదఞ్ఞస్స గహణం యథాసారుప్పనయే ఠితత్తా న సన్తోసవిరోధీతి.
Tippabhedāya santuṭṭhiyāti yathālābhādisantosasāmaññena vuttaṃ, catūsu pana paccayesu tayo tayo santosāti dvādasavidho hoti santoso. Kathaṃ? Cīvare yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti tividho hoti santoso. Evaṃ piṇḍapātādīsu. Tassāyaṃ pabhedasaṃvaṇṇanā (ma. ni. aṭṭha. 1.252; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.144; a. ni. aṭṭha. 1.1.65) – idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ vā, so teneva yāpeti aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa cīvare yathālābhasantoso. Atha pana pakatidubbalo vā hoti ābādhajarābhibhūto vā, garucīvaraṃ pārupanto kilamati, so sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā lahukena yāpentopi santuṭṭhoyeva hoti. Ayamassa cīvare yathābalasantoso. Pakatidubbalādīnañhi garucīvarāni na phāsubhāvāvahāni sarīrakhedāvahāni ca hontīti payojanavasena anatricchatādivasena tāni parivattetvā lahukacīvaraparibhogo na santosavirodhīti. Aparo paṇītapaccayalābhī hoti, so paṭṭacīvarādīnaṃ aññataraṃ mahagghacīvaraṃ bahūni vā pana cīvarāni labhitvā ‘‘idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ, idaṃ bahussutānaṃ anurūpaṃ, idaṃ gilānānaṃ, idaṃ appalābhānaṃ hotū’’ti datvā tesaṃ purāṇacīvaraṃ vā saṅkārakūṭādito vā nantakāni uccinitvā tehi saṅghāṭiṃ katvā dhārentopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso. Mahagghañhi cīvaraṃ bahūni vā cīvarāni labhitvāpi tāni vissajjetvā tadaññassa gahaṇaṃ yathāsāruppanaye ṭhitattā na santosavirodhīti.
ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా పిణ్డపాతం లభతి, యేనస్స పరిభుత్తేన అఫాసు హోతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స హత్థతో సప్పాయభోజనం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో. అపరో బహుం పణీతం పిణ్డపాతం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం వా సేసకం పిణ్డాయ వా చరిత్వా మిస్సకాహారం భుఞ్జన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాసారుప్పసన్తోసో.
Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā piṇḍapātaṃ labhati, yenassa paribhuttena aphāsu hoti, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa hatthato sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bahuṃ paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati, so taṃ cīvaraṃ viya cirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā tesaṃ vā sesakaṃ piṇḍāya vā caritvā missakāhāraṃ bhuñjantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso.
ఇధ పన భిక్ఖు సేనాసనం లభతి మనాపం వా అమనాపం వా, సో తేన నేవ సోమనస్సం, న పటిఘం ఉప్పాదేతి, అన్తమసో తిణసన్థరకేనపి యథాలద్ధేనేవ తుస్సతి. అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా సేనాసనం లభతి, యత్థస్స వసతో అఫాసు హోతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స సన్తకే సప్పాయసేనాసనే వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో లేణమణ్డపకూటాగారాదీని బహూని పణీతసేనాసనాని లభతి, సో తాని చీవరాదీని వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా యత్థ కత్థచి వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో. యోపి ‘‘ఉత్తమసేనాసనం నామ పమాదట్ఠానం, తత్థ నిసిన్నస్స థినమిద్ధం ఓక్కమతి, నిద్దాభిభూతస్స పున పటిబుజ్ఝతో పాపవితక్కా పాతుభవన్తీ’’తి పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా తాదిసం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి, సో తం పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భోకాసరుక్ఖమూలాదీసు వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమ్పిస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో.
Idha pana bhikkhu senāsanaṃ labhati manāpaṃ vā amanāpaṃ vā, so tena neva somanassaṃ, na paṭighaṃ uppādeti, antamaso tiṇasantharakenapi yathāladdheneva tussati. Ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā senāsanaṃ labhati, yatthassa vasato aphāsu hoti, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa santake sappāyasenāsane vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa senāsane yathābalasantoso. Aparo mahāpuñño leṇamaṇḍapakūṭāgārādīni bahūni paṇītasenāsanāni labhati, so tāni cīvarādīni viya cirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā yattha katthaci vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso. Yopi ‘‘uttamasenāsanaṃ nāma pamādaṭṭhānaṃ, tattha nisinnassa thinamiddhaṃ okkamati, niddābhibhūtassa puna paṭibujjhato pāpavitakkā pātubhavantī’’ti paṭisañcikkhitvā tādisaṃ senāsanaṃ pattampi na sampaṭicchati, so taṃ paṭikkhipitvā abbhokāsarukkhamūlādīsu vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayampissa senāsane yathāsāruppasantoso.
ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో యం లభతి, తేనేవ తుస్సతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. యో పన తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో తేలం గహేత్వా అఞ్ఞదేవ వా పరియేసిత్వా భేసజ్జం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో బహుం తేలమధుఫాణితాదిపణీతభేసజ్జం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం ఆభతేన యేన కేనచి యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. యో పన ఏకస్మిం భాజనే ముత్తహరీతకం ఠపేత్వా ఏకస్మిం చతుమధురం ‘‘గణ్హ, భన్తే, యదిచ్ఛసీ’’తి వుచ్చమానో సచస్స తేసు అఞ్ఞతరేనపి రోగో వూపసమ్మతి, అథ ‘‘ముత్తహరీతకం నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణిత’’న్తి చతుమధురం పటిక్ఖిపిత్వా ముత్తహరీతకేనేవ భేసజ్జం కరోన్తో పరమసన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాసారుప్పసన్తోసో. ఏవం యథాలాభాదివసేన తిప్పభేదో సన్తోసో చతున్నం పచ్చయానం వసేన ద్వాదసవిధో హోతీతి వేదితబ్బో.
Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so yaṃ labhati, teneva tussati aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa gilānapaccaye yathālābhasantoso. Yo pana telena atthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa hatthato telaṃ gahetvā aññadeva vā pariyesitvā bhesajjaṃ karontopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso. Aparo mahāpuñño bahuṃ telamadhuphāṇitādipaṇītabhesajjaṃ labhati, so taṃ cīvaraṃ viya cirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā tesaṃ ābhatena yena kenaci yāpentopi santuṭṭhova hoti. Yo pana ekasmiṃ bhājane muttaharītakaṃ ṭhapetvā ekasmiṃ catumadhuraṃ ‘‘gaṇha, bhante, yadicchasī’’ti vuccamāno sacassa tesu aññatarenapi rogo vūpasammati, atha ‘‘muttaharītakaṃ nāma buddhādīhi vaṇṇita’’nti catumadhuraṃ paṭikkhipitvā muttaharītakeneva bhesajjaṃ karonto paramasantuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathāsāruppasantoso. Evaṃ yathālābhādivasena tippabhedo santoso catunnaṃ paccayānaṃ vasena dvādasavidho hotīti veditabbo.
కామవితక్కబ్యాపాదవితక్కవిహింసావితక్కానం వసేన అకుసలవితక్కత్తయం. నేక్ఖమ్మవితక్కఅబ్యాపాదవితక్కఅవిహిం సావితక్కానం వసేన కుసలవితక్కత్తయం. సబ్బకిలేసాపచయభూతాయ వివట్టాయాతి రాగాదిసబ్బకిలేసానం అపచయహేతుభూతాయ నిబ్బానధాతుయా. అట్ఠవీరియారమ్భవత్థుపారిపూరియాతి అట్ఠన్నం వీరియారమ్భకారణానం పారిపూరియా. యథా తథా పఠమం పవత్తఅబ్భుస్సహనఞ్హి ఉపరి వీరియారమ్భస్స కారణం హోతి. అనురూపపచ్చవేక్ఖణాసహితాని హి అబ్భుస్సహనాని తమ్మూలకాని వా పచ్చవేక్ఖణాని అట్ఠ వీరియారమ్భవత్థూనీతి వేదితబ్బాని. తథా హి –
Kāmavitakkabyāpādavitakkavihiṃsāvitakkānaṃ vasena akusalavitakkattayaṃ. Nekkhammavitakkaabyāpādavitakkaavihiṃ sāvitakkānaṃ vasena kusalavitakkattayaṃ. Sabbakilesāpacayabhūtāya vivaṭṭāyāti rāgādisabbakilesānaṃ apacayahetubhūtāya nibbānadhātuyā. Aṭṭhavīriyārambhavatthupāripūriyāti aṭṭhannaṃ vīriyārambhakāraṇānaṃ pāripūriyā. Yathā tathā paṭhamaṃ pavattaabbhussahanañhi upari vīriyārambhassa kāraṇaṃ hoti. Anurūpapaccavekkhaṇāsahitāni hi abbhussahanāni tammūlakāni vā paccavekkhaṇāni aṭṭha vīriyārambhavatthūnīti veditabbāni. Tathā hi –
‘‘కమ్మం ఖో మే కత్తబ్బం భవిస్సతి, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తేన న సుకరం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. అహం ఖో కమ్మం అకాసిం, కమ్మం ఖో పనాహం కరోన్తో నాసక్ఖిం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… మగ్గో ఖో మే గన్తబ్బో భవిస్సతి, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తేన న సుకరం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… అహం ఖో మగ్గం అగమాసిం, మగ్గం ఖో పనాహం గచ్ఛన్తో నాసక్ఖిం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో నాలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో లహుకో కమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో అలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో బలవా కమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… ఉప్పన్నో ఖో మే అయం అప్పమత్తకో ఆబాధో, ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం మే ఆబాధో పవడ్ఢేయ్య, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే॰… అహం ఖో గిలానా వుట్ఠితో అచిరవుట్ఠితో గేలఞ్ఞా, ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం మే ఆబాధో పచ్చుదావత్తేయ్య, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయా’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౩౫; అ॰ ని॰ ౮.౮౦) –
‘‘Kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontena na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāya. Ahaṃ kho kammaṃ akāsiṃ, kammaṃ kho panāhaṃ karonto nāsakkhiṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… maggo kho me gantabbo bhavissati, maggaṃ kho pana me gacchantena na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… ahaṃ kho maggaṃ agamāsiṃ, maggaṃ kho panāhaṃ gacchanto nāsakkhiṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… ahaṃ kho gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto nālatthaṃ lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, tassa me kāyo lahuko kammañño, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… ahaṃ kho gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto alatthaṃ lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, tassa me kāyo balavā kammañño, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… uppanno kho me ayaṃ appamattako ābādho, ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ me ābādho pavaḍḍheyya, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi…pe… ahaṃ kho gilānā vuṭṭhito aciravuṭṭhito gelaññā, ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ me ābādho paccudāvatteyya, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’ti (dī. ni. 3.335; a. ni. 8.80) –
ఏవం పవత్తఅనురూపపచ్చవేక్ఖణాసహితాని అబ్భుస్సహనాని తమ్మూలకాని వా పచ్చవేక్ఖణాని అట్ఠ వీరియారమ్భవత్థూని నామ.
Evaṃ pavattaanurūpapaccavekkhaṇāsahitāni abbhussahanāni tammūlakāni vā paccavekkhaṇāni aṭṭha vīriyārambhavatthūni nāma.
తదనుచ్ఛవికం తదనులోమికన్తి ఏత్థ త-సద్దో వక్ఖమానాపేక్ఖో చ అతీతాపేక్ఖో చ హోతీతి ఆహ ‘‘యం ఇదాని సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సతీ’’తిఆది. సబ్బనామాని హి వక్ఖమానవచనానిపి హోన్తి పక్కన్తవచనానిపి. సంవరప్పహానపటిసంయుత్తన్తి పఞ్చసంవరేహి చేవ పఞ్చపహానేహి చ పటిసంయుత్తం. పఞ్చవిధో హి సంవరో సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి. పహానమ్పి పఞ్చవిధం తదఙ్గప్పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నిస్సరణప్పహానన్తి.
Tadanucchavikaṃ tadanulomikanti ettha ta-saddo vakkhamānāpekkho ca atītāpekkho ca hotīti āha ‘‘yaṃ idāni sikkhāpadaṃ paññapessatī’’tiādi. Sabbanāmāni hi vakkhamānavacanānipi honti pakkantavacanānipi. Saṃvarappahānapaṭisaṃyuttanti pañcasaṃvarehi ceva pañcapahānehi ca paṭisaṃyuttaṃ. Pañcavidho hi saṃvaro sīlasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti. Pahānampi pañcavidhaṃ tadaṅgappahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ samucchedappahānaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nissaraṇappahānanti.
తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ॰ ౫౧౧) ఏవమాగతో పాతిమోక్ఖసంవరో సీలసంవరో నామ, సో చ అత్థతో కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౨౧౩; మ॰ ని॰ ౧.౨౯౫; సం॰ ని॰ ౪.౨౩౯; అ॰ ని॰ ౩.౧౬) ఏవమాగతా ఇన్ద్రియారక్ఖా సతిసంవరో, సా చ అత్థతో తథాపవత్తా సతి ఏవ. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి (సు॰ ని॰ ౧౦౪౧; నేత్తి॰ ౧౧) ఏవమాగతో ఞాణసంవరో. ఏత్థ హి ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమీ’’తి వత్వా ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి వచనతో సోతసఙ్ఖాతానం తణ్హాదిట్ఠిదుచ్చరితఅవిజ్జాదికిలేసానం సముచ్ఛేదకఞాణం పిదహనట్ఠేన సంవరోతి వుత్తం. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తిఏవమాగతా (మ॰ ని॰ ౧.౨౪; మ॰ ని॰ ౩.౧౫౯; అ॰ ని॰ ౪.౧౧౪) అధివాసనా ఖన్తిసంవరో, సా చ అత్థతో తథాపవత్తా ఖన్ధా అదోసో వా. పఞ్ఞాతి ఏకే, తం న గహేతబ్బం. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౬) ఏవమాగతం కామవితక్కాదీనం వినోదనవసేన పవత్తం వీరియమేవ వీరియసంవరో. సబ్బో చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం దుస్సీల్యసఙ్ఖాతానం కాయవచీదుచ్చరితానం ముట్ఠస్సచ్చసఙ్ఖాతస్స పమాదస్స అభిజ్ఝాదీనం వా అక్ఖన్తి అఞ్ఞాణకోసజ్జానఞ్చ సంవరణతో పిదహనతో ఛాదనతో ‘‘సంవరో’’తి వుచ్చతి. సంవరతీతి సంవరో, పిదహతి నివారేతి పవత్తితుం న దేతీతి అత్థో. పచ్చయసమవాయే ఉప్పజ్జనారహానం కాయదుచ్చరితాదీనం తథా తథా అనుప్పాదనమేవ హి ఇధ సంవరణం నామ. ఏవం తావ పఞ్చవిధో సంవరో వేదితబ్బో.
Tattha ‘‘iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto’’ti (vibha. 511) evamāgato pātimokkhasaṃvaro sīlasaṃvaro nāma, so ca atthato kāyikavācasiko avītikkamo. ‘‘Rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’ti (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) evamāgatā indriyārakkhā satisaṃvaro, sā ca atthato tathāpavattā sati eva. ‘‘Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti (su. ni. 1041; netti. 11) evamāgato ñāṇasaṃvaro. Ettha hi ‘‘sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vacanato sotasaṅkhātānaṃ taṇhādiṭṭhiduccaritaavijjādikilesānaṃ samucchedakañāṇaṃ pidahanaṭṭhena saṃvaroti vuttaṃ. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassā’’tievamāgatā (ma. ni. 1.24; ma. ni. 3.159; a. ni. 4.114) adhivāsanā khantisaṃvaro, sā ca atthato tathāpavattā khandhā adoso vā. Paññāti eke, taṃ na gahetabbaṃ. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’ti (ma. ni. 1.26) evamāgataṃ kāmavitakkādīnaṃ vinodanavasena pavattaṃ vīriyameva vīriyasaṃvaro. Sabbo cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritānaṃ muṭṭhassaccasaṅkhātassa pamādassa abhijjhādīnaṃ vā akkhanti aññāṇakosajjānañca saṃvaraṇato pidahanato chādanato ‘‘saṃvaro’’ti vuccati. Saṃvaratīti saṃvaro, pidahati nivāreti pavattituṃ na detīti attho. Paccayasamavāye uppajjanārahānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ tathā tathā anuppādanameva hi idha saṃvaraṇaṃ nāma. Evaṃ tāva pañcavidho saṃvaro veditabbo.
తేన తేన గుణఙ్గేన తస్స తస్స అగుణఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానం. నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు హి విపస్సనాఞాణేసు పటిపక్ఖభావతో దీపాలోకేనేవ తమస్స నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, తస్సేవ అపరభాగే ఉప్పన్నేన కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయే అభయసఞ్ఞాయాతిఆదినా నయేన తేన తేన విపస్సనాఞాణేన తస్స తస్స అగుణఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానన్తి వేదితబ్బం. యం పన ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తినివారణతో ఘటప్పహారేనేవ ఉదకపిట్ఠే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానం, ఏతం విక్ఖమ్భనప్పహానం నామ. విక్ఖమ్భనమేవ పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం. యం చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ॰ స॰ ౨౭౭) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖియస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిభావేన పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదప్పహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం వూపసన్తతా కిలేసానం, ఏతం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నామ. యం సబ్బసఙ్ఖతనిస్సటత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం, ఏతం నిస్సరణప్పహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం చాగట్ఠేన పహానన్తి వుచ్చతి. ఏవమిమేహి యథావుత్తసంవరేహి చేవ పహానేహి చ పటిసంయుత్తా ధమ్మదేసనా ‘‘సంవరప్పహానపటిసంయుత్తా’’తి వేదితబ్బా.
Tena tena guṇaṅgena tassa tassa aguṇaṅgassa pahānaṃ tadaṅgappahānaṃ. Nāmarūpaparicchedādīsu hi vipassanāñāṇesu paṭipakkhabhāvato dīpālokeneva tamassa nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, tasseva aparabhāge uppannena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvassa, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāyātiādinā nayena tena tena vipassanāñāṇena tassa tassa aguṇaṅgassa pahānaṃ tadaṅgappahānanti veditabbaṃ. Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā pavattinivāraṇato ghaṭappahāreneva udakapiṭṭhe sevālassa tesaṃ tesaṃ nīvaraṇādidhammānaṃ pahānaṃ, etaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Vikkhambhanameva pahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano santāne ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277) nayena vuttassa samudayapakkhiyassa kilesagaṇassa accantaṃ appavattibhāvena pahānaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ vūpasantatā kilesānaṃ, etaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nāma. Yaṃ sabbasaṅkhatanissaṭattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, etaṃ nissaraṇappahānaṃ nāma. Sabbampi cetaṃ cāgaṭṭhena pahānanti vuccati. Evamimehi yathāvuttasaṃvarehi ceva pahānehi ca paṭisaṃyuttā dhammadesanā ‘‘saṃvarappahānapaṭisaṃyuttā’’ti veditabbā.
అసుత్తన్తవినిబద్ధన్తి సుత్తన్తేసు అనిబద్ధం, పాళిఅనారుళ్హన్తి అత్థో. పకిణ్ణకధమ్మదేసనా హి సఙ్గహం న ఆరోహతి. వుత్తమేవత్థం పకాసేన్తో ఆహ ‘‘పాళివినిముత్త’’న్తి. అథ వా అసుత్తన్తవినిబద్ధన్తి సుత్తాభిధమ్మపాళిం అనారుళ్హభావం సన్ధాయ వుత్తం, పాళివినిముత్తన్తి వినయపాళిం అనారుళ్హభావం సన్ధాయ. ఓక్కన్తికధమ్మదేసనా నామ ఞాణేన అనుపవిసిత్వా అన్తరా కథియమానా ధమ్మదేసనా, పటిక్ఖిపనాధిప్పాయా భద్దాలిత్థేరసదిసా. సమ్పరేతబ్బతో పేచ్చ గన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకో. తత్థ భవం సమ్పరాయికం. వట్టభయేన తజ్జేన్తోతి ‘‘ఏవం దుస్సీలా నిరయాదీసు దుక్ఖం పాపుణన్తీ’’తి తజ్జేన్తో. దీఘనికాయప్పమాణమ్పి మజ్ఝిమనికాయప్పమాణమ్పి ధమ్మదేసనం కరోతీతి ‘‘తేన ఖణేన తేన ముహుత్తేన కథం భగవా తావమహన్తం ధమ్మదేసనం కరోతీ’’తి న వత్తబ్బం. యావతా హి లోకియమహాజనా ఏకం పదం కథేన్తి, తావ ఆనన్దత్థేరో అట్ఠ పదాని కథేతి. ఆనన్దత్థేరే పన ఏకం పదం కథేన్తేయేవ భగవా సోళస పదాని కథేతి. ఇమినా నయేన లోకియజనస్స ఏకపదుచ్చారణక్ఖణే భగవా అట్ఠవీససతం పదాని కథేతి. కస్మా? భగవతో హి జివ్హా ముదు, దన్తావరణం సుఫుసితం, వచనం అగళితం, భవఙ్గపరివాసో లహుకో, తస్మా సచే ఏకో భిక్ఖు కాయానుపస్సనం పుచ్ఛతి, అఞ్ఞో వేదనానుపస్సనం, అఞ్ఞో చిత్తానుపస్సనం, అఞ్ఞో ధమ్మానుపస్సనం, ‘‘ఇమినా పుట్ఠే అహం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి ఏకో ఏకం న ఓలోకేతి, ఏవం సన్తేపి తేసం భిక్ఖూనం ‘‘అయం పఠమం పుచ్ఛి, అయం దుతియ’’న్తిఆదినా పుచ్ఛనవారో తాదిసస్స పఞ్ఞవతో పఞ్ఞాయతి సుఖుమస్స అన్తరస్స లబ్భనతో. బుద్ధానం పన దేసనావారో అఞ్ఞేసం న పఞ్ఞాయతేవ అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తే ఖణే అనేకకోటిసహస్సచిత్తప్పవత్తిసమ్భవతో. దళ్హధమ్మేన ధనుగ్గహేన ఖిత్తసరస్స విదత్థిచతురఙ్గులం తాలచ్ఛాయం అతిక్కమనతో పురేతరంయేవ భగవా చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనం, నవవిధేన వేదనానుపస్సనం, సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం, పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం కథేతి. తిట్ఠన్తు వా ఏతే చత్తారో, సచే హి అఞ్ఞే చత్తారో సమ్మప్పధానేసు, అఞ్ఞే ఇద్ధిపాదేసు, అఞ్ఞే పఞ్చిన్ద్రియేసు, అఞ్ఞే పఞ్చబలేసు, అఞ్ఞే సత్తబోజ్ఝఙ్గేసు, అఞ్ఞే అట్ఠమగ్గఙ్గేసు పఞ్హే పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా కథేయ్య. తిట్ఠన్తు వా ఏతే అట్ఠ, సచే అఞ్ఞే సత్తతింస జనా బోధిపక్ఖియేసు పఞ్హే పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా తావదేవ కథేయ్య.
Asuttantavinibaddhanti suttantesu anibaddhaṃ, pāḷianāruḷhanti attho. Pakiṇṇakadhammadesanā hi saṅgahaṃ na ārohati. Vuttamevatthaṃ pakāsento āha ‘‘pāḷivinimutta’’nti. Atha vā asuttantavinibaddhanti suttābhidhammapāḷiṃ anāruḷhabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, pāḷivinimuttanti vinayapāḷiṃ anāruḷhabhāvaṃ sandhāya. Okkantikadhammadesanā nāma ñāṇena anupavisitvā antarā kathiyamānā dhammadesanā, paṭikkhipanādhippāyā bhaddālittherasadisā. Samparetabbato pecca gantabbato samparāyo, paraloko. Tattha bhavaṃ samparāyikaṃ. Vaṭṭabhayena tajjentoti ‘‘evaṃ dussīlā nirayādīsu dukkhaṃ pāpuṇantī’’ti tajjento. Dīghanikāyappamāṇampi majjhimanikāyappamāṇampi dhammadesanaṃ karotīti ‘‘tena khaṇena tena muhuttena kathaṃ bhagavā tāvamahantaṃ dhammadesanaṃ karotī’’ti na vattabbaṃ. Yāvatā hi lokiyamahājanā ekaṃ padaṃ kathenti, tāva ānandatthero aṭṭha padāni katheti. Ānandatthere pana ekaṃ padaṃ kathenteyeva bhagavā soḷasa padāni katheti. Iminā nayena lokiyajanassa ekapaduccāraṇakkhaṇe bhagavā aṭṭhavīsasataṃ padāni katheti. Kasmā? Bhagavato hi jivhā mudu, dantāvaraṇaṃ suphusitaṃ, vacanaṃ agaḷitaṃ, bhavaṅgaparivāso lahuko, tasmā sace eko bhikkhu kāyānupassanaṃ pucchati, añño vedanānupassanaṃ, añño cittānupassanaṃ, añño dhammānupassanaṃ, ‘‘iminā puṭṭhe ahaṃ pucchissāmī’’ti eko ekaṃ na oloketi, evaṃ santepi tesaṃ bhikkhūnaṃ ‘‘ayaṃ paṭhamaṃ pucchi, ayaṃ dutiya’’ntiādinā pucchanavāro tādisassa paññavato paññāyati sukhumassa antarassa labbhanato. Buddhānaṃ pana desanāvāro aññesaṃ na paññāyateva accharāsaṅghātamatte khaṇe anekakoṭisahassacittappavattisambhavato. Daḷhadhammena dhanuggahena khittasarassa vidatthicaturaṅgulaṃ tālacchāyaṃ atikkamanato puretaraṃyeva bhagavā cuddasavidhena kāyānupassanaṃ, navavidhena vedanānupassanaṃ, soḷasavidhena cittānupassanaṃ, pañcavidhena dhammānupassanaṃ katheti. Tiṭṭhantu vā ete cattāro, sace hi aññe cattāro sammappadhānesu, aññe iddhipādesu, aññe pañcindriyesu, aññe pañcabalesu, aññe sattabojjhaṅgesu, aññe aṭṭhamaggaṅgesu pañhe puccheyyuṃ, tampi bhagavā katheyya. Tiṭṭhantu vā ete aṭṭha, sace aññe sattatiṃsa janā bodhipakkhiyesu pañhe puccheyyuṃ, tampi bhagavā tāvadeva katheyya.
మూలం నిస్సయో పతిట్ఠాతి పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం పఠమస్స పఠమస్స వేవచనన్తి దట్ఠబ్బం. తత్థ పతిట్ఠాతి సమ్పయోగవసేన ఉపనిస్సయవసేన చ ఓకాసభావో. సిక్ఖాసఙ్ఖాతానఞ్హి అవసేసకుసలధమ్మానం మేథునవిరతిసమ్పయోగవసేన వా పతిట్ఠా సియా ఉపనిస్సయభావేన వా. తేనేవాహ ‘‘మేథునసంవరో హీ’’తిఆది. వుత్తత్థవసేనాతి పతిట్ఠాఅధిగమూపాయవసేన. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే నిద్దిట్ఠవిరతిచేతనా తంసమ్పయుత్తధమ్మా చ సిక్ఖాపదన్తి దస్సేతుకామో ఆహ – ‘‘అయఞ్చ అత్థో సిక్ఖాపదవిభఙ్గే వుత్తనయేన వేదితబ్బో’’తి. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే హి విరతిఆదయో ధమ్మా నిప్పరియాయతో పరియాయతో చ ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి వుత్తా. వుత్తఞ్హేతం –
Mūlaṃ nissayo patiṭṭhāti pacchimaṃ pacchimaṃ paṭhamassa paṭhamassa vevacananti daṭṭhabbaṃ. Tattha patiṭṭhāti sampayogavasena upanissayavasena ca okāsabhāvo. Sikkhāsaṅkhātānañhi avasesakusaladhammānaṃ methunaviratisampayogavasena vā patiṭṭhā siyā upanissayabhāvena vā. Tenevāha ‘‘methunasaṃvaro hī’’tiādi. Vuttatthavasenāti patiṭṭhāadhigamūpāyavasena. Sikkhāpadavibhaṅge niddiṭṭhaviraticetanā taṃsampayuttadhammā ca sikkhāpadanti dassetukāmo āha – ‘‘ayañca attho sikkhāpadavibhaṅge vuttanayena veditabbo’’ti. Sikkhāpadavibhaṅge hi viratiādayo dhammā nippariyāyato pariyāyato ca ‘‘sikkhāpada’’nti vuttā. Vuttañhetaṃ –
‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే కామేసుమిచ్ఛాచారా ఆరతి విరతి పటివిరతి వేరమణీ అకిరియా అకరణం అనజ్ఝాపత్తి వేలానతిక్కమో సేతుఘాతో, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం. అవసేసా ధమ్మా వేరమణియా సమ్పయుత్తా.
‘‘Tattha katamaṃ kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpadaṃ? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ kāmesumicchācārā viramantassa, yā tasmiṃ samaye kāmesumicchācārā ārati virati paṭivirati veramaṇī akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velānatikkamo setughāto, idaṃ vuccati kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpadaṃ. Avasesā dhammā veramaṇiyā sampayuttā.
‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే చేతనా సఞ్చేతనా చేతయితత్తం, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం. అవసేసా ధమ్మా చేతనాయ సమ్పయుత్తా.
‘‘Tattha katamaṃ kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpadaṃ? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ kāmesumicchācārā viramantassa, yā tasmiṃ samaye cetanā sañcetanā cetayitattaṃ, idaṃ vuccati kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpadaṃ. Avasesā dhammā cetanāya sampayuttā.
‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యో తస్మిం సమయే ఫస్సో…పే॰… పగ్గాహో అవిక్ఖేపో, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపద’’న్తి (విభ॰ ౭౦౬).
‘‘Tattha katamaṃ kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpadaṃ? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ kāmesumicchācārā viramantassa, yo tasmiṃ samaye phasso…pe… paggāho avikkhepo, idaṃ vuccati kāmesumicchācārā veramaṇī sikkhāpada’’nti (vibha. 706).
ఏత్థ హి యస్మా న కేవలం విరతియేవ సిక్ఖాపదం, చేతనాపి సిక్ఖాపదమేవ, తస్మా తం దస్సేతుం దుతియనయో వుత్తో. యస్మా చ న కేవలం ఏతేయేవ ద్వే ధమ్మా సిక్ఖాపదం, చేతనాసమ్పయుత్తా పన పరోపణ్ణాస ధమ్మాపి సిక్ఖితబ్బకోట్ఠాసతో సిక్ఖాపదమేవ, తస్మా తతియనయో దస్సితో. దువిధఞ్హి సిక్ఖాపదం నిప్పరియాయసిక్ఖాపదం పరియాయసిక్ఖాపదన్తి. తత్థ విరతి నిప్పరియాయసిక్ఖాపదం. సా హి ‘‘పాణాతిపాతా వేరమణీ’’తి పాళియం ఆగతా, నో చేతనా. విరమన్తో చ తాయ ఏవ తతో తతో విరమతి, న చేతనాయ, చేతనమ్పి పన ఆహరిత్వా దస్సేతి, తథా సేసచేతనాసమ్పయుత్తధమ్మే. తస్మా చేతనా చేవ అవసేససమ్పయుత్తధమ్మా చ పరియాయసిక్ఖాపదన్తి వేదితబ్బం.
Ettha hi yasmā na kevalaṃ viratiyeva sikkhāpadaṃ, cetanāpi sikkhāpadameva, tasmā taṃ dassetuṃ dutiyanayo vutto. Yasmā ca na kevalaṃ eteyeva dve dhammā sikkhāpadaṃ, cetanāsampayuttā pana paropaṇṇāsa dhammāpi sikkhitabbakoṭṭhāsato sikkhāpadameva, tasmā tatiyanayo dassito. Duvidhañhi sikkhāpadaṃ nippariyāyasikkhāpadaṃ pariyāyasikkhāpadanti. Tattha virati nippariyāyasikkhāpadaṃ. Sā hi ‘‘pāṇātipātā veramaṇī’’ti pāḷiyaṃ āgatā, no cetanā. Viramanto ca tāya eva tato tato viramati, na cetanāya, cetanampi pana āharitvā dasseti, tathā sesacetanāsampayuttadhamme. Tasmā cetanā ceva avasesasampayuttadhammā ca pariyāyasikkhāpadanti veditabbaṃ.
ఇదాని న కేవలం ఇధ విరతిఆదయో ధమ్మావ సిక్ఖాపదం, అథ ఖో తదత్థజోతికా పఞ్ఞత్తిపీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపిచా’’తిఆది. ‘‘యో తత్థ నామకాయో పదకాయోతి ఇదం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి వదన్తి. నామకాయోతి నామసమూహో నామపణ్ణత్తియేవ. పదనిరుత్తిబ్యఞ్జనాని నామవేవచనానేవ ‘‘నామం నామకమ్మం నామనిరుత్తీ’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౧౩౧౩-౧౩౧౫) వియ. సిక్ఖాకోట్ఠాసోతి విరతిఆదయోవ వుత్తా, తదత్థజోతకం వచనమ్పి సిక్ఖాపదన్తి ఇదమ్పి ఏత్థ లబ్భతేవ.
Idāni na kevalaṃ idha viratiādayo dhammāva sikkhāpadaṃ, atha kho tadatthajotikā paññattipīti dassento āha ‘‘apicā’’tiādi. ‘‘Yo tattha nāmakāyo padakāyoti idaṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti vadanti. Nāmakāyoti nāmasamūho nāmapaṇṇattiyeva. Padaniruttibyañjanāni nāmavevacanāneva ‘‘nāmaṃ nāmakammaṃ nāmaniruttī’’tiādīsu (dha. sa. 1313-1315) viya. Sikkhākoṭṭhāsoti viratiādayova vuttā, tadatthajotakaṃ vacanampi sikkhāpadanti idampi ettha labbhateva.
అత్థవసేతి వుద్ధివిసేసే ఆనిసంసవిసేసే. తేసం పన సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికారణత్తా ఆహ ‘‘దస కారణవసే’’తి, దస కారణవిసేసేతి అత్థో. తేనాహ ‘‘హితవిసేసే’’తి. అత్థోయేవ వా అత్థవసో, దస అత్థే దస కారణానీతి వుత్తం హోతి. అథ వా అత్థో ఫలం తదధీనవుత్తితాయ వసో ఏతస్సాతి అత్థవసో, హేతూతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సుట్ఠు దేవాతి ఇదం రాజన్తేపురప్పవేసనసిక్ఖాపదే (పాచి॰ ౪౯౪ ఆదయో) వుత్తం. ‘‘యే మమ సోతబ్బం సద్దహాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి, తేసం తం అస్స దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’’తి వుత్తత్తా ‘‘యో చ తథాగతస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛతి, తస్స తం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతీ’’తి వుత్తం. అసమ్పటిచ్ఛనే ఆదీనవన్తి భద్దాలిసుత్తే (మ॰ ని॰ ౨.౧౩౪ ఆదయో) వియ అసమ్పటిచ్ఛనే ఆదీనవం దస్సేత్వా. సుఖవిహారాభావే సహజీవమానస్స అభావతో సహజీవితాపి సుఖవిహారోవ వుత్తో. సుఖవిహారో నామ చతున్నం ఇరియాపథవిహారానం ఫాసుతా.
Atthavaseti vuddhivisese ānisaṃsavisese. Tesaṃ pana sikkhāpadapaññattikāraṇattā āha ‘‘dasa kāraṇavase’’ti, dasa kāraṇaviseseti attho. Tenāha ‘‘hitavisese’’ti. Atthoyeva vā atthavaso, dasa atthe dasa kāraṇānīti vuttaṃ hoti. Atha vā attho phalaṃ tadadhīnavuttitāya vaso etassāti atthavaso, hetūti evampettha attho daṭṭhabbo. Suṭṭhu devāti idaṃ rājantepurappavesanasikkhāpade (pāci. 494 ādayo) vuttaṃ. ‘‘Ye mama sotabbaṃ saddahātabbaṃ maññissanti, tesaṃ taṃ assa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti vuttattā ‘‘yo ca tathāgatassa vacanaṃ sampaṭicchati, tassa taṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya hotī’’ti vuttaṃ. Asampaṭicchane ādīnavanti bhaddālisutte (ma. ni. 2.134 ādayo) viya asampaṭicchane ādīnavaṃ dassetvā. Sukhavihārābhāve sahajīvamānassa abhāvato sahajīvitāpi sukhavihārova vutto. Sukhavihāro nāma catunnaṃ iriyāpathavihārānaṃ phāsutā.
మఙ్కుతన్తి నిత్తేజభావం. ధమ్మేనాతిఆదీసు ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనన్తి ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుస్సావనసమ్పదా చ. పియసీలానన్తి సిక్ఖాకామానం. తేసఞ్హి సీలం పియం హోతి. తేనేవాహ ‘‘సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటమానా’’తి. సన్దిట్ఠమానాతి సంసయం ఆపజ్జమానా. ఉబ్బాళ్హా హోన్తీతి పీళితా హోన్తి. సఙ్ఘకమ్మానీతి సతిపి ఉపోసథపవారణానం సఙ్ఘకమ్మభావే గోబలిబద్దఞాయేన ఉపోసథం పవారణఞ్చ ఠపేత్వా ఉపసమ్పదాదిసేససఙ్ఘకమ్మానం గహణం వేదితబ్బం. సమగ్గానం భావో సామగ్గీ.
Maṅkutanti nittejabhāvaṃ. Dhammenātiādīsu dhammoti bhūtaṃ vatthu. Vinayoti codanā ceva sāraṇā ca. Satthusāsananti ñattisampadā ceva anussāvanasampadā ca. Piyasīlānanti sikkhākāmānaṃ. Tesañhi sīlaṃ piyaṃ hoti. Tenevāha ‘‘sikkhattayapāripūriyā ghaṭamānā’’ti. Sandiṭṭhamānāti saṃsayaṃ āpajjamānā. Ubbāḷhā hontīti pīḷitā honti. Saṅghakammānīti satipi uposathapavāraṇānaṃ saṅghakammabhāve gobalibaddañāyena uposathaṃ pavāraṇañca ṭhapetvā upasampadādisesasaṅghakammānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Samaggānaṃ bhāvo sāmaggī.
‘‘న వో అహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం దేసేమీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.
‘‘Na vo ahaṃ, cunda, diṭṭhadhammikānaṃyeva āsavānaṃ saṃvarāya dhammaṃ desemī’’ti (dī. ni. 3.182) ettha vivādamūlabhūtā kilesā āsavāti āgatā.
‘‘యేన దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ॰ ని॰ ౪.౩౬) –
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36) –
ఏత్థ తేభూమకం కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ఇధ పన పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధాదయో చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా ఆసవాతి ఆహ – ‘‘అసంవరే ఠితేన తస్మింయేవ అత్తభావే పత్తబ్బా’’తిఆది. యది హి భగవా సిక్ఖాపదం న పఞ్ఞపేయ్య, తతో అసద్ధమ్మపటిసేవనఅదిన్నాదానపాణాతిపాతాదిహేతు యే ఉప్పజ్జేయ్యుం పరూపవాదాదయో దిట్ఠధమ్మికా నానప్పకారా అనత్థా, యే చ తంనిమిత్తమేవ నిరయాదీసు నిబ్బత్తస్స పఞ్చవిధబన్ధనకమ్మకారణాదివసేన మహాదుక్ఖానుభవననానప్పకారా అనత్థా, తే సన్ధాయ ఇదం వుత్తం ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి. దిట్ఠధమ్మో వుచ్చతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో , తత్థ భవా దిట్ఠధమ్మికా. తేన వుత్తం ‘‘తస్మింయేవ అత్తభావే పత్తబ్బా’’తి. సమ్ముఖా గరహణం అకిత్తి, పరమ్ముఖా గరహణం అయసో. అథ వా సమ్ముఖా పరమ్ముఖా చ గరహణం అకిత్తి, పరివారహాని అయసోతి వేదితబ్బం. ఆగమనమగ్గథకనాయాతి ఆగమనద్వారపిదహనత్థాయ. సమ్పరేతబ్బతో పేచ్చ గన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకోతి ఆహ ‘‘సమ్పరాయే నరకాదీసూ’’తి. మేథునాదీని రజ్జనట్ఠానాని, పాణాతిపాతాదీని దుస్సనట్ఠానాని.
Ettha tebhūmakaṃ kammaṃ avasesā ca akusalā dhammā. Idha pana parūpavādavippaṭisāravadhabandhādayo ceva apāyadukkhabhūtā ca nānappakārā upaddavā āsavāti āha – ‘‘asaṃvare ṭhitena tasmiṃyeva attabhāve pattabbā’’tiādi. Yadi hi bhagavā sikkhāpadaṃ na paññapeyya, tato asaddhammapaṭisevanaadinnādānapāṇātipātādihetu ye uppajjeyyuṃ parūpavādādayo diṭṭhadhammikā nānappakārā anatthā, ye ca taṃnimittameva nirayādīsu nibbattassa pañcavidhabandhanakammakāraṇādivasena mahādukkhānubhavananānappakārā anatthā, te sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti. Diṭṭhadhammo vuccati paccakkho attabhāvo , tattha bhavā diṭṭhadhammikā. Tena vuttaṃ ‘‘tasmiṃyeva attabhāve pattabbā’’ti. Sammukhā garahaṇaṃ akitti, parammukhā garahaṇaṃ ayaso. Atha vā sammukhā parammukhā ca garahaṇaṃ akitti, parivārahāni ayasoti veditabbaṃ. Āgamanamaggathakanāyāti āgamanadvārapidahanatthāya. Samparetabbato pecca gantabbato samparāyo, paralokoti āha ‘‘samparāye narakādīsū’’ti. Methunādīni rajjanaṭṭhānāni, pāṇātipātādīni dussanaṭṭhānāni.
చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని నామ వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తాని ఆగన్తుకవత్తం ఆవాసికగమికఅనుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికఆరఞ్ఞికసేనాసనజన్తాఘరవచ్చకుటిఉపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఆచరియఅన్తేవాసికవత్తన్తి ఇమాని చుద్దస వత్తాని. తతో అఞ్ఞాని పన కదాచి తజ్జనీయకమ్మకతాదికాలేయేవ చరితబ్బాని ద్వేఅసీతి మహావత్తాని, న సబ్బాసు అవత్థాసు చరితబ్బాని, తస్మా చుద్దసఖన్ధకవత్తేసు అగణితాని, తాని పన ‘‘పారివాసికానం భిక్ఖూనం వత్తం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి (చూళవ॰ ౭౫ ఆదయో) ఆరభిత్వా ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బం…పే॰… న ఛమాయం చఙ్కమన్తే చఙ్కమే చఙ్కమితబ్బ’’న్తి (చూళవ॰ ౭౬) వుత్తావసానాని ఛసట్ఠి, తతో పరం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పారివాసికవుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా సద్ధిం, మూలాయపటికస్సనారహేన, మానత్తారహేన, మానత్తచారికేన, అబ్భానారహేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బ’’న్తిఆదినా (చూళవ॰ ౮౨) వుత్తవత్తాని పకతత్తచరితబ్బేహి అనఞ్ఞత్తా విసుం అగణేత్వా పారివాసికవుడ్ఢతరాదీసు పుగ్గలన్తరేసు చరితబ్బత్తా తేసం వసేన సమ్పిణ్డేత్వా ఏకేకం కత్వా గణితాని పఞ్చాతి ఏకసత్తతి వత్తాని, ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతవత్తేసు వుత్తం ‘‘న పకతత్తస్స భిక్ఖునో అభివాదనం పచ్చుట్ఠానం…పే॰… నహానే పిట్ఠిపరికమ్మం సాదితబ్బ’’న్తి (చూళవ॰ ౭౫) ఇదం అభివాదనాదీనం అసాదియనం ఏకం, ‘‘న పకతత్తో భిక్ఖు సీలవిపత్తియా అనుద్ధంసేతబ్బో’’తిఆదీని (చూళవ॰ ౫౧) దసాతి ఏవమేతాని ద్వాసీతి వత్తాని. ఏతేస్వేవ పన కానిచి తజ్జనీయకమ్మాదివత్తాఆని, కానిచి పారివాసికాదివత్తానీతి అగ్గహితగ్గహణేన ద్వాసీతి ఏవ, అఞ్ఞత్థ పన అట్ఠకథాపదేసే అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి ‘‘అసీతి ఖన్ధకవత్తానీ’’తి వుత్తం.
Cuddasa khandhakavattāni nāma vattakkhandhake vuttāni āgantukavattaṃ āvāsikagamikaanumodanabhattaggapiṇḍacārikaāraññikasenāsanajantāgharavaccakuṭiupajjhāyasaddhivihārikaācariyaantevāsikavattanti imāni cuddasa vattāni. Tato aññāni pana kadāci tajjanīyakammakatādikāleyeva caritabbāni dveasīti mahāvattāni, na sabbāsu avatthāsu caritabbāni, tasmā cuddasakhandhakavattesu agaṇitāni, tāni pana ‘‘pārivāsikānaṃ bhikkhūnaṃ vattaṃ paññapessāmī’’ti (cūḷava. 75 ādayo) ārabhitvā ‘‘na upasampādetabbaṃ…pe… na chamāyaṃ caṅkamante caṅkame caṅkamitabba’’nti (cūḷava. 76) vuttāvasānāni chasaṭṭhi, tato paraṃ ‘‘na, bhikkhave, pārivāsikena bhikkhunā pārivāsikavuḍḍhatarena bhikkhunā saddhiṃ, mūlāyapaṭikassanārahena, mānattārahena, mānattacārikena, abbhānārahena bhikkhunā saddhiṃ ekacchanne āvāse vatthabba’’ntiādinā (cūḷava. 82) vuttavattāni pakatattacaritabbehi anaññattā visuṃ agaṇetvā pārivāsikavuḍḍhatarādīsu puggalantaresu caritabbattā tesaṃ vasena sampiṇḍetvā ekekaṃ katvā gaṇitāni pañcāti ekasattati vattāni, ukkhepanīyakammakatavattesu vuttaṃ ‘‘na pakatattassa bhikkhuno abhivādanaṃ paccuṭṭhānaṃ…pe… nahāne piṭṭhiparikammaṃ sāditabba’’nti (cūḷava. 75) idaṃ abhivādanādīnaṃ asādiyanaṃ ekaṃ, ‘‘na pakatatto bhikkhu sīlavipattiyā anuddhaṃsetabbo’’tiādīni (cūḷava. 51) dasāti evametāni dvāsīti vattāni. Etesveva pana kānici tajjanīyakammādivattāāni, kānici pārivāsikādivattānīti aggahitaggahaṇena dvāsīti eva, aññattha pana aṭṭhakathāpadese appakaṃ ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hotīti ‘‘asīti khandhakavattānī’’ti vuttaṃ.
సంవరవినయోతి సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధోపి సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరో, వినయనతో వినయోతి వుచ్చతి. పహానవినయోతి తదఙ్గప్పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధమ్పి పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం , వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా పహానవినయోతి వుచ్చతి. సమథవినయోతి సత్త అధికరణసమథా. పఞ్ఞత్తివినయోతి సిక్ఖాపదమేవ. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హి విజ్జమానాయ ఏవ సిక్ఖాపదసమ్భవతో పఞ్ఞత్తివినయోపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అనుగ్గహితో హోతి.
Saṃvaravinayoti sīlasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti pañcavidhopi saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaro, vinayanato vinayoti vuccati. Pahānavinayoti tadaṅgappahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ samucchedappahānaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nissaraṇappahānanti pañcavidhampi pahānaṃ yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ , vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā pahānavinayoti vuccati. Samathavinayoti satta adhikaraṇasamathā. Paññattivinayoti sikkhāpadameva. Sikkhāpadapaññattiyā hi vijjamānāya eva sikkhāpadasambhavato paññattivinayopi sikkhāpadapaññattiyā anuggahito hoti.
ఇదాని –
Idāni –
‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం అప్పసన్నానం పసాదాయ, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సద్ధమ్మట్ఠితియా, తం వినయానుగ్గహాయ.
‘‘Yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya, yaṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya, taṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya, yaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya, taṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, yaṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, taṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya, yaṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya, taṃ appasannānaṃ pasādāya, yaṃ appasannānaṃ pasādāya, taṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya, yaṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya, taṃ saddhammaṭṭhitiyā, yaṃ saddhammaṭṭhitiyā, taṃ vinayānuggahāya.
‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం వినయానుగ్గహాయ.
‘‘Yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ appasannānaṃ pasādāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saddhammaṭṭhitiyā, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ vinayānuggahāya.
‘‘యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సఙ్ఘఫాసు, తం వినయానుగ్గహాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ.
‘‘Yaṃ saṅghaphāsu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ appasannānaṃ pasādāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ saddhammaṭṭhitiyā, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ vinayānuggahāya, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ saṅghasuṭṭhutāya.
‘‘యం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ…పే॰… యం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ…పే॰… యం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ…పే॰… యం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ…పే॰… యం అప్పసన్నానం పసాదాయ…పే॰… యం పసన్నానం భియ్యోభావాయ…పే॰… యం సద్ధమ్మట్ఠితియా…పే॰… యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ , యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘఫాసుతాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా (పరి॰ ౩౩౪).
‘‘Yaṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya…pe… yaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya…pe… yaṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya…pe… yaṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya…pe… yaṃ appasannānaṃ pasādāya…pe… yaṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya…pe… yaṃ saddhammaṭṭhitiyā…pe… yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saṅghasuṭṭhutāya , yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saṅghaphāsutāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ appasannānaṃ pasādāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ pasannānaṃ bhiyyobhāvāya, yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saddhammaṭṭhitiyā (pari. 334).
‘‘అత్థసతం ధమ్మసతం, ద్వే చ నిరుత్తిసతాని;
‘‘Atthasataṃ dhammasataṃ, dve ca niruttisatāni;
చత్తారి ఞాణసతాని, అత్థవసే పకరణే’’తి (పరి॰ ౩౩౪) –
Cattāri ñāṇasatāni, atthavase pakaraṇe’’ti (pari. 334) –
యం వుత్తం పరివారే, తం దస్సేన్తో ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆదిమాహ.
Yaṃ vuttaṃ parivāre, taṃ dassento ‘‘apicetthā’’tiādimāha.
తత్థ ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఇమినా అనుక్కమేన యం వుత్తం, తం సన్ధాయ ఆసన్నాసన్నపదానం ఉపరూపరిపదేహి సద్ధిం యోజితత్తా సఙ్ఖలికబన్ధనసదిసత్తా ‘‘సఙ్ఖలికనయ’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఖలికనయం కత్వాతి సమ్బన్ధో. ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఏవమాదినా దససు పదేసు ఏకమేకం పదం తదవసేసేహి నవనవపదేహి యోజేత్వా యం వుత్తం, తం సన్ధాయ ‘‘ఏకేకపదమూలికం దసక్ఖత్తుం యోజనం కత్వా’’తి వుత్తం.
Tattha ‘‘yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghaphāsu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’ti iminā anukkamena yaṃ vuttaṃ, taṃ sandhāya āsannāsannapadānaṃ uparūparipadehi saddhiṃ yojitattā saṅkhalikabandhanasadisattā ‘‘saṅkhalikanaya’’nti vuttaṃ. Saṅkhalikanayaṃ katvāti sambandho. ‘‘Yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’ti evamādinā dasasu padesu ekamekaṃ padaṃ tadavasesehi navanavapadehi yojetvā yaṃ vuttaṃ, taṃ sandhāya ‘‘ekekapadamūlikaṃ dasakkhattuṃ yojanaṃ katvā’’ti vuttaṃ.
అత్థసతన్తిఆదీసు సఙ్ఖలికనయే తావ పురిమపురిమపదానం వసేన ధమ్మసతం వేదితబ్బం, పచ్ఛిమపచ్ఛిమానం వసేన అత్థసతం దట్ఠబ్బం. కథం? కిఞ్చాపి పరివారే ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తిఆదినా సఙ్ఖలికనయే ఖణ్డచక్కమేవ వుత్తం, తథాపి తేనేవ నయేన బద్ధచక్కస్సపి నయో దిన్నో, తస్మా ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తిఆదిం వత్వా ‘‘యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠూ’’తి యోజేత్వా బద్ధచక్కం కాతబ్బం. ఏవం ‘‘యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తిఆదిం వత్వాపి ‘‘యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తి యోజేత్వా బద్ధచక్కం కాతబ్బం. ఇమినా అనుక్కమేన సేసపదేసుపి యోజితేసు సఙ్ఖలికనయేన దస బద్ధచక్కాని హోన్తి. తేసు ఏకేకస్మిం చక్కే పురిమపురిమపదానం వసేన దస దస ధమ్మా, పచ్ఛిమపచ్ఛిమపదానం వసేన దస దస అత్థాతి సఙ్ఖలికనయే అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ సమ్పజ్జతి. ఏకమూలకనయే పన ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఏవమాదినా ఏకమేవ పదం సేసేహి నవహి పదేహి యోజితన్తి పురిమపదస్స ఏకత్తా ఏకమేవ ధమ్మపదం నవేవ అత్థపదాని హోన్తి, తస్మా ఏకమూలకనయే దససు పదేసు ఏకమేకం మూలం కత్వా దసక్ఖత్తుం యోజనాయ కతాయ ధమ్మపదానం వసేన ధమ్మపదాని దస, అత్థపదాని నవుతీతి అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ న సమ్పజ్జతి, తస్మా ఏకమూలకనయే సఙ్ఖలికనయే వుత్తనయేన అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ అగ్గహేత్వా యం తత్థ దసధమ్మపదానం నవుతిఅత్థపదానఞ్చ వసేన పదసతం వుత్తం, తం సబ్బం ధమ్మసతన్తి గహేత్వా తదత్థజోతనవసేన అట్ఠకథాయం వుత్తాని సఙ్ఘసుట్ఠుభావాదీని అత్థపదాని అత్థసతన్తి ఏవం గహితే అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ సమ్పజ్జతి. ఏవం తావ అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ వేదితబ్బం. ద్వే చ నిరుత్తిసతానీతి ఏత్థ పన అత్థజోతికానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతం, ధమ్మభూతానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతన్తి ద్వే నిరుత్తిసతాని చ వేదితబ్బాని. చత్తారి ఞాణసతానీతి అత్థసతే ఞాణసతం, ధమ్మసతే ఞాణసతం, ద్వీసు నిరుత్తిసతేసు ద్వే ఞాణసతానీతి చత్తారి ఞాణసతాని.
Atthasatantiādīsu saṅkhalikanaye tāva purimapurimapadānaṃ vasena dhammasataṃ veditabbaṃ, pacchimapacchimānaṃ vasena atthasataṃ daṭṭhabbaṃ. Kathaṃ? Kiñcāpi parivāre ‘‘yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsū’’tiādinā saṅkhalikanaye khaṇḍacakkameva vuttaṃ, tathāpi teneva nayena baddhacakkassapi nayo dinno, tasmā ‘‘yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsū’’tiādiṃ vatvā ‘‘yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saṅghasuṭṭhū’’ti yojetvā baddhacakkaṃ kātabbaṃ. Evaṃ ‘‘yaṃ saṅghaphāsu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’tiādiṃ vatvāpi ‘‘yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saṅghasuṭṭhu, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsū’’ti yojetvā baddhacakkaṃ kātabbaṃ. Iminā anukkamena sesapadesupi yojitesu saṅkhalikanayena dasa baddhacakkāni honti. Tesu ekekasmiṃ cakke purimapurimapadānaṃ vasena dasa dasa dhammā, pacchimapacchimapadānaṃ vasena dasa dasa atthāti saṅkhalikanaye atthasataṃ dhammasatañca sampajjati. Ekamūlakanaye pana ‘‘yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’ti evamādinā ekameva padaṃ sesehi navahi padehi yojitanti purimapadassa ekattā ekameva dhammapadaṃ naveva atthapadāni honti, tasmā ekamūlakanaye dasasu padesu ekamekaṃ mūlaṃ katvā dasakkhattuṃ yojanāya katāya dhammapadānaṃ vasena dhammapadāni dasa, atthapadāni navutīti atthasataṃ dhammasatañca na sampajjati, tasmā ekamūlakanaye saṅkhalikanaye vuttanayena atthasataṃ dhammasatañca aggahetvā yaṃ tattha dasadhammapadānaṃ navutiatthapadānañca vasena padasataṃ vuttaṃ, taṃ sabbaṃ dhammasatanti gahetvā tadatthajotanavasena aṭṭhakathāyaṃ vuttāni saṅghasuṭṭhubhāvādīni atthapadāni atthasatanti evaṃ gahite atthasataṃ dhammasatañca sampajjati. Evaṃ tāva atthasataṃ dhammasatañca veditabbaṃ. Dve ca niruttisatānīti ettha pana atthajotikānaṃ niruttīnaṃ vasena niruttisataṃ, dhammabhūtānaṃ niruttīnaṃ vasena niruttisatanti dve niruttisatāni ca veditabbāni. Cattāri ñāṇasatānīti atthasate ñāṇasataṃ, dhammasate ñāṇasataṃ, dvīsu niruttisatesu dve ñāṇasatānīti cattāri ñāṇasatāni.
ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవేతి ఏత్థ చ-సద్దో భిన్నక్కమేన యోజేతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఉద్దిసేయ్యాథ చా’’తి. కథం పనేత్థ ‘‘ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి వుత్తే పరియాపుణేయ్యాథాతిఆది అత్థసమ్భవోతి ఆహ ‘‘అతిరేకానయనత్థో హి ఏత్థ చ-సద్దో’’తి. వుత్తత్థతో అతిరేకస్స అత్థస్స ఆనయనం అతిరేకానయనం, సో అత్థో ఏతస్సాతి అతిరేకానయనత్థో, అవుత్తసముచ్చయత్థోతి వుత్తం హోతి. ‘‘అసంవాసో’’తి వుత్తత్తా ‘‘దళ్హం కత్వా’’తి వుత్తం.
Evañca pana, bhikkhaveti ettha ca-saddo bhinnakkamena yojetabboti āha ‘‘uddiseyyātha cā’’ti. Kathaṃ panettha ‘‘uddiseyyāthā’’ti vutte pariyāpuṇeyyāthātiādi atthasambhavoti āha ‘‘atirekānayanattho hi ettha ca-saddo’’ti. Vuttatthato atirekassa atthassa ānayanaṃ atirekānayanaṃ, so attho etassāti atirekānayanattho, avuttasamuccayatthoti vuttaṃ hoti. ‘‘Asaṃvāso’’ti vuttattā ‘‘daḷhaṃ katvā’’ti vuttaṃ.
ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya sāratthadīpaniyaṃ
పఠమపఞ్ఞత్తికథా నిట్ఠితా.
Paṭhamapaññattikathā niṭṭhitā.
సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / వినయపిటక • Vinayapiṭaka / మహావిభఙ్గ • Mahāvibhaṅga / ౧. పఠమపారాజికం • 1. Paṭhamapārājikaṃ
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / వినయపిటక (అట్ఠకథా) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / మహావిభఙ్గ-అట్ఠకథా • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ౧. పఠమపారాజికం • 1. Paṭhamapārājikaṃ
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / వజిరబుద్ధి-టీకా • Vajirabuddhi-ṭīkā / సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / విమతివినోదనీ-టీకా • Vimativinodanī-ṭīkā / సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā