| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-पुराण-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
सङ्घादिसेसकण्डं
Saṅghādisesakaṇḍaṃ
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना
1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
अञ्ञत्र सुपिनन्ताति स्वायं दुब्बलवत्थुकत्ता चेतनाय पटिसन्धिं आकड्ढितुं असमत्था, सुपिने उपट्ठितं निमित्तञ्हि दुब्बलं। पवत्ते पन अञ्ञेहि कुसलाकुसलेहि उपत्थम्भिता विपाकं देति। किञ्चापि विपाकं देति, अथ खो अविसये उप्पन्नत्ता अब्बोहारिकाव सुपिनन्तचेतनाति लिखितं। यं पनेत्थ ‘‘सुपिने उपट्ठितं निमित्तञ्हि दुब्बल’’न्ति वुत्तं, तं अनेकन्तं, न च आरम्मणदुब्बलताय चित्तप्पवत्ति दुब्बला अतीतानागतारम्मणाय, पञ्ञत्तारम्मणाय वा अदुब्बलत्ता। तस्मा दुब्बलवत्थुकत्ताति दुब्बलहदयवत्थुकत्ताति नो तक्कोति (वजिर॰ टी॰ पाराजिक २३६-२३७) आचरियो। अवत्थुकताय दुब्बलभावो युज्जतीति चे? न, अवत्थुकाय भावनापभवाय अतिरेकबलवसम्भवतो। भावनाबलसमप्पितञ्हि चित्तं अरूपम्पि समानं अतिभारम्पि करजकायं गहेत्वा एकचित्तक्खणेनेव ब्रह्मलोकम्पि पापेत्वा ठपेति, तप्पटिभागं अनप्पितम्पि कामावचरचित्तं करजकायं आकासे लङ्घनसमत्थं करोति। किं पनेत्थ तं अनुमानकरणं? येन चित्तस्सेव आनुभावोति पञ्ञायेय्य चित्तानुभावेन ठपनलङ्घनादिकिरियाविसेसनिब्बत्तिदस्सनतो। पकतिचित्तसमुट्ठानरूपं विय असंसट्ठत्ता, निक्खमनत्ता च वत्थिसीसं, कटि, कायोति तिधा सुक्कस्स ठानं पकप्पेन्ति आचरिया। सप्पविसं विय तं दट्ठब्बं, न च विसे ठाननियमो, कोधवसेन पस्सन्तस्स होति। एवमस्स न ठाननियमो, रागवसेन उपक्कमन्तस्स होतीति नो तक्कोति आचरियो।
Aññatrasupinantāti svāyaṃ dubbalavatthukattā cetanāya paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ asamatthā, supine upaṭṭhitaṃ nimittañhi dubbalaṃ. Pavatte pana aññehi kusalākusalehi upatthambhitā vipākaṃ deti. Kiñcāpi vipākaṃ deti, atha kho avisaye uppannattā abbohārikāva supinantacetanāti likhitaṃ. Yaṃ panettha ‘‘supine upaṭṭhitaṃ nimittañhi dubbala’’nti vuttaṃ, taṃ anekantaṃ, na ca ārammaṇadubbalatāya cittappavatti dubbalā atītānāgatārammaṇāya, paññattārammaṇāya vā adubbalattā. Tasmā dubbalavatthukattāti dubbalahadayavatthukattāti no takkoti (vajira. ṭī. pārājika 236-237) ācariyo. Avatthukatāya dubbalabhāvo yujjatīti ce? Na, avatthukāya bhāvanāpabhavāya atirekabalavasambhavato. Bhāvanābalasamappitañhi cittaṃ arūpampi samānaṃ atibhārampi karajakāyaṃ gahetvā ekacittakkhaṇeneva brahmalokampi pāpetvā ṭhapeti, tappaṭibhāgaṃ anappitampi kāmāvacaracittaṃ karajakāyaṃ ākāse laṅghanasamatthaṃ karoti. Kiṃ panettha taṃ anumānakaraṇaṃ? Yena cittasseva ānubhāvoti paññāyeyya cittānubhāvena ṭhapanalaṅghanādikiriyāvisesanibbattidassanato. Pakaticittasamuṭṭhānarūpaṃ viya asaṃsaṭṭhattā, nikkhamanattā ca vatthisīsaṃ, kaṭi, kāyoti tidhā sukkassa ṭhānaṃ pakappenti ācariyā. Sappavisaṃ viya taṃ daṭṭhabbaṃ, na ca vise ṭhānaniyamo, kodhavasena passantassa hoti. Evamassa na ṭhānaniyamo, rāgavasena upakkamantassa hotīti no takkoti ācariyo.
‘‘दकसोतं अनोतिण्णेपी’’ति इदं ‘‘ओतिण्णमत्ते’’ति इमिना विरुज्झतीति चे, तं दस्सेतुं ‘‘ठानतो पन चुत’’न्तिआदिमाह। तस्सत्थो – निमित्ते उपक्कमं कत्वा सुक्कं ठाना चावेत्वा पुन विप्पटिसारवसेन दकसोतोरोहणं निवारेतुं न सक्का, तथापि अधिवासाधिप्पायेन अधिवासेत्वा अन्तरा दकसोततो उद्धं निवारेतुं असक्कुणेय्यताय ‘‘बहि निक्खन्ते वा’’ति वुत्तं, तस्मा ठाना चुतञ्हि अवस्सं दकसोतं ओतरतीति अट्ठकथाय अधिप्पायो। तस्मा उभयं समेतीति गहेतब्बो।
‘‘Dakasotaṃ anotiṇṇepī’’ti idaṃ ‘‘otiṇṇamatte’’ti iminā virujjhatīti ce, taṃ dassetuṃ ‘‘ṭhānato pana cuta’’ntiādimāha. Tassattho – nimitte upakkamaṃ katvā sukkaṃ ṭhānā cāvetvā puna vippaṭisāravasena dakasotorohaṇaṃ nivāretuṃ na sakkā, tathāpi adhivāsādhippāyena adhivāsetvā antarā dakasotato uddhaṃ nivāretuṃ asakkuṇeyyatāya ‘‘bahi nikkhante vā’’ti vuttaṃ, tasmā ṭhānā cutañhi avassaṃ dakasotaṃ otaratīti aṭṭhakathāya adhippāyo. Tasmā ubhayaṃ sametīti gahetabbo.
एत्थाह – कस्मा इमस्मिं सिक्खापदे ‘‘यो पन भिक्खू’’तिआदिना कारको न निद्दिट्ठोति? वुच्चते – अधिप्पायापेक्खाय भावतो कारको न निद्दिट्ठो तस्स सापेक्खभावदस्सनत्थं। कथं? कण्डुवनादिअधिप्पायचेतनावसेन चेतेन्तस्स कण्डुवनादिउपक्कमेन उपक्कमन्तस्स मेथुनरागवसेन ऊरुआदीसु दुक्कटवत्थूसु, वणादीसु थुल्लच्चयवत्थूसु च उपक्कमन्तस्स सुक्कविसट्ठिया सतिपि न सङ्घादिसेसो ‘‘अनापत्ति भिक्खु न मोचनाधिप्पायस्सा’’ति (पारा॰ २६३) वचनतो। तस्मा तदत्थदस्सनत्थं इध कारको न निद्दिट्ठो। अञ्ञथा ‘‘यो पन भिक्खु सञ्चेतनिकं सुक्कविसट्ठिं आपज्जेय्य, सङ्घादिसेसो’’ति निद्दिट्ठे कारके ‘‘चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति (पारा॰ २६२) वुत्तवचनविरोधो। तथा ‘‘सञ्चेतनिकाय सुक्कविसट्ठिया अञ्ञत्र सुपिनन्ता सङ्घादिसेसो’’ति भुम्मे निद्दिट्ठेपि सो एव विरोधो हेत्वत्थनियमसिद्धितो। तस्मा तदुभयम्पि वचनक्कमं अवत्वा ‘‘सञ्चेतनिका सुक्कविसट्ठि अञ्ञत्र सुपिनन्ता सङ्घादिसेसो’’ति वुत्तं। तत्थ निमित्तत्थे भुम्मवचनाभावतो हेत्वत्थनियमो न कतो होति। तस्मिं अकते सञ्चेतनिका सुक्कविसट्ठि अञ्ञत्र सुपिनन्ता सङ्घादिसेसोति, उपक्कमे असति अनापत्तीति अयमत्थो दीपितो होतीति वेदितब्बं।
Etthāha – kasmā imasmiṃ sikkhāpade ‘‘yo pana bhikkhū’’tiādinā kārako na niddiṭṭhoti? Vuccate – adhippāyāpekkhāya bhāvato kārako na niddiṭṭho tassa sāpekkhabhāvadassanatthaṃ. Kathaṃ? Kaṇḍuvanādiadhippāyacetanāvasena cetentassa kaṇḍuvanādiupakkamena upakkamantassa methunarāgavasena ūruādīsu dukkaṭavatthūsu, vaṇādīsu thullaccayavatthūsu ca upakkamantassa sukkavisaṭṭhiyā satipi na saṅghādiseso ‘‘anāpatti bhikkhu na mocanādhippāyassā’’ti (pārā. 263) vacanato. Tasmā tadatthadassanatthaṃ idha kārako na niddiṭṭho. Aññathā ‘‘yo pana bhikkhu sañcetanikaṃ sukkavisaṭṭhiṃ āpajjeyya, saṅghādiseso’’ti niddiṭṭhe kārake ‘‘ceteti na upakkamati muccati, anāpattī’’ti (pārā. 262) vuttavacanavirodho. Tathā ‘‘sañcetanikāya sukkavisaṭṭhiyā aññatra supinantā saṅghādiseso’’ti bhumme niddiṭṭhepi so eva virodho hetvatthaniyamasiddhito. Tasmā tadubhayampi vacanakkamaṃ avatvā ‘‘sañcetanikā sukkavisaṭṭhi aññatra supinantā saṅghādiseso’’ti vuttaṃ. Tattha nimittatthe bhummavacanābhāvato hetvatthaniyamo na kato hoti. Tasmiṃ akate sañcetanikā sukkavisaṭṭhi aññatra supinantā saṅghādisesoti, upakkame asati anāpattīti ayamattho dīpito hotīti veditabbaṃ.
इमस्मिं सिक्खापदे द्वे आपत्तिसहस्सानि होन्ति। कथं? अत्तनो हत्थादिभेदे अज्झत्तरूपे रागूपत्थम्भनवसेन अङ्गजाते कम्मनियप्पत्ते आरोग्यत्थाय नीलं मोचेन्तस्स एका आपत्ति, अज्झत्तरूपे एव रागूपत्थम्भे पीतकादीनं मोचनवसेन नवाति दस। एवं ‘‘सुखत्थाया’’तिआदीनं नवन्नं वसेनाति रागूपत्थम्भे अज्झत्तरूपवसेन सतं। एवमेवं वच्चप्पस्साववातउच्चालिङ्गपाणकदट्ठूपत्थम्भेसु च सतं सतं कत्वा सब्बं पञ्चसतं। यथा अज्झत्तरूपे पञ्चसतं, एवं बहिद्धारूपे वा अज्झत्तबहिद्धारूपे वा आकासे वा कटिं कम्पेन्तोति द्वे सहस्सानि आपत्तियो होन्तीति।
Imasmiṃ sikkhāpade dve āpattisahassāni honti. Kathaṃ? Attano hatthādibhede ajjhattarūpe rāgūpatthambhanavasena aṅgajāte kammaniyappatte ārogyatthāya nīlaṃ mocentassa ekā āpatti, ajjhattarūpe eva rāgūpatthambhe pītakādīnaṃ mocanavasena navāti dasa. Evaṃ ‘‘sukhatthāyā’’tiādīnaṃ navannaṃ vasenāti rāgūpatthambhe ajjhattarūpavasena sataṃ. Evamevaṃ vaccappassāvavātauccāliṅgapāṇakadaṭṭhūpatthambhesu ca sataṃ sataṃ katvā sabbaṃ pañcasataṃ. Yathā ajjhattarūpe pañcasataṃ, evaṃ bahiddhārūpe vā ajjhattabahiddhārūpe vā ākāse vā kaṭiṃ kampentoti dve sahassāni āpattiyo hontīti.
सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
