| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
६. सुमनबुद्धवंसवण्णना
6. Sumanabuddhavaṃsavaṇṇanā
एवं एकप्पहारेनेव दससहस्सिलोकधातुं एकन्धकारं कत्वा तस्मिं भगवति परिनिब्बुते तस्स अपरभागे नवुतिवस्ससहस्सायुकेसु मनुस्सेसु अनुक्कमेन परिहायित्वा दसवस्सेसु जातेसु पुन वड्ढित्वा अनुक्कमेन असङ्ख्येय्यायुका हुत्वा पुन परिहायित्वा नवुतिवस्ससहस्सायुकेसु जातेसु सुमनो नाम बोधिसत्तो पारमियो पूरेत्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा ततो चवित्वा मेखलनगरे सुदत्तस्स नाम रञ्ञो कुले सिरिमाय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं अग्गहेसि। पाटिहारियानि पुब्बे वुत्तनयानेव।
Evaṃ ekappahāreneva dasasahassilokadhātuṃ ekandhakāraṃ katvā tasmiṃ bhagavati parinibbute tassa aparabhāge navutivassasahassāyukesu manussesu anukkamena parihāyitvā dasavassesu jātesu puna vaḍḍhitvā anukkamena asaṅkhyeyyāyukā hutvā puna parihāyitvā navutivassasahassāyukesu jātesu sumano nāma bodhisatto pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā mekhalanagare sudattassa nāma rañño kule sirimāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi. Pāṭihāriyāni pubbe vuttanayāneva.
सो अनुक्कमेन वुद्धिप्पत्तो सिरिवड्ढनसोमवड्ढनइद्धिवड्ढननामधेय्येसु तीसु पासादेसु तेसट्ठिया नाटकित्थिसतसहस्सेहि परिचारियमानो सुरयुवतीहि परिचारियमानो देवकुमारो विय नववस्ससहस्सानि दिब्बसुखसदिसं विसयसुखमनुभवमानो वटंसिकाय नाम देविया अनुपमं नाम निरुपमं पुत्तं जनेत्वा चत्तारि निमित्तानि दिस्वा हत्थियानेन निक्खमित्वा पब्बजि। तं पन पब्बजन्तं तिंसकोटियो अनुपब्बजिंसु।
So anukkamena vuddhippatto sirivaḍḍhanasomavaḍḍhanaiddhivaḍḍhananāmadheyyesu tīsu pāsādesu tesaṭṭhiyā nāṭakitthisatasahassehi paricāriyamāno surayuvatīhi paricāriyamāno devakumāro viya navavassasahassāni dibbasukhasadisaṃ visayasukhamanubhavamāno vaṭaṃsikāya nāma deviyā anupamaṃ nāma nirupamaṃ puttaṃ janetvā cattāri nimittāni disvā hatthiyānena nikkhamitvā pabbaji. Taṃ pana pabbajantaṃ tiṃsakoṭiyo anupabbajiṃsu.
सो तेहि परिवुतो दसमासे पधानचरियं चरित्वा विसाखपुण्णमाय अनोमनिगमे अनोमसेट्ठिनो धीताय अनुपमाय नाम दिन्नं पक्खित्तदिब्बोजं पायासं परिभुञ्जित्वा सालवने दिवाविहारं वीतिनामेत्वा अनुपमाजीवकेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा नागबोधिं उपगन्त्वा तं पदक्खिणं कत्वा अट्ठहि तिणमुट्ठीहि तिंसहत्थवित्थतं तिणसन्थरं कत्वा तत्थ पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। ततो मारबलं विधमित्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा – ‘‘अनेकजातिसंसारं…पे॰… तण्हानं खयमज्झगा’’ति (ध॰ प॰ १५३-१५४) उदानं उदानेसि। तेन वुत्तं –
So tehi parivuto dasamāse padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya anomanigame anomaseṭṭhino dhītāya anupamāya nāma dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā anupamājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā nāgabodhiṃ upagantvā taṃ padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhahi tiṇamuṭṭhīhi tiṃsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ katvā tattha pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Tato mārabalaṃ vidhamitvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti (dha. pa. 153-154) udānaṃ udānesi. Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘मङ्गलस्स अपरेन, सुमनो नाम नायको।
‘‘Maṅgalassa aparena, sumano nāma nāyako;
सब्बधम्मेहि असमो, सब्बसत्तानमुत्तमो’’ति॥
Sabbadhammehi asamo, sabbasattānamuttamo’’ti.
तत्थ मङ्गलस्स अपरेनाति मङ्गलस्स भगवतो अपरभागे। सब्बधम्मेहि असमोति सब्बेहिपि सीलसमाधिपञ्ञाधम्मेहि असमो असदिसो।
Tattha maṅgalassa aparenāti maṅgalassa bhagavato aparabhāge. Sabbadhammehi asamoti sabbehipi sīlasamādhipaññādhammehi asamo asadiso.
सुमनो किर भगवा बोधिसमीपेयेव सत्तसत्ताहानि वीतिनामेत्वा धम्मदेसनत्थं ब्रह्मायाचनं सम्पटिच्छित्वा – ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति (दी॰ नि॰ २.७२; म॰ नि॰ १.२८४; २.३४१; महाव॰ १०) उपधारेन्तो अत्तना सह पब्बजितानं तिंसकोटियो च अत्तनो कनिट्ठभातिकं वेमातिकं सरणकुमारञ्च पुरोहितपुत्तं भावितत्तमाणवकञ्च उपनिस्सयसम्पन्ने दिस्वा – ‘‘एतेसं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा हंसराजा विय गगनपथेन मेखलुय्याने ओतरित्वा उय्यानपालं पेसेत्वा अत्तनो कनिट्ठभातिकं सरणकुमारञ्च पुरोहितपुत्तं भावितत्तकुमारञ्च पक्कोसापेत्वा तेसं परिवारभूता सत्ततिंसकोटियो अत्तना सह पब्बजिता तिंसकोटियो च अञ्ञे च बहू देवमनुस्सकोटियो चाति एवं कोटिसतसहस्सं धम्मचक्कप्पवत्तनेन धम्मामतं पायेसि। तेन वुत्तं –
Sumano kira bhagavā bodhisamīpeyeva sattasattāhāni vītināmetvā dhammadesanatthaṃ brahmāyācanaṃ sampaṭicchitvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (dī. ni. 2.72; ma. ni. 1.284; 2.341; mahāva. 10) upadhārento attanā saha pabbajitānaṃ tiṃsakoṭiyo ca attano kaniṭṭhabhātikaṃ vemātikaṃ saraṇakumārañca purohitaputtaṃ bhāvitattamāṇavakañca upanissayasampanne disvā – ‘‘etesaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti cintetvā haṃsarājā viya gaganapathena mekhaluyyāne otaritvā uyyānapālaṃ pesetvā attano kaniṭṭhabhātikaṃ saraṇakumārañca purohitaputtaṃ bhāvitattakumārañca pakkosāpetvā tesaṃ parivārabhūtā sattatiṃsakoṭiyo attanā saha pabbajitā tiṃsakoṭiyo ca aññe ca bahū devamanussakoṭiyo cāti evaṃ koṭisatasahassaṃ dhammacakkappavattanena dhammāmataṃ pāyesi. Tena vuttaṃ –
२.
2.
‘‘तदा अमतभेरिं सो, आहनी मेखले पुरे।
‘‘Tadā amatabheriṃ so, āhanī mekhale pure;
धम्मसङ्खसमायुत्तं, नवङ्गं जिनसासन’’न्ति॥
Dhammasaṅkhasamāyuttaṃ, navaṅgaṃ jinasāsana’’nti.
तत्थ अमतभेरिन्ति अमताधिगमाय निब्बानाधिगमाय भेरिं। आहनीति वादयि, धम्मं देसेसीति अत्थो। सायं अमतभेरी नाम अमतपरियोसानं नवङ्गं बुद्धवचनं। तेनेवाह – ‘‘धम्मसङ्खसमायुत्तं, नवङ्गं जिनसासन’’न्ति। तत्थ धम्मसङ्खसमायुत्तन्ति चतुसच्चधम्मकथासङ्खवरसमायुत्तं।
Tattha amatabherinti amatādhigamāya nibbānādhigamāya bheriṃ. Āhanīti vādayi, dhammaṃ desesīti attho. Sāyaṃ amatabherī nāma amatapariyosānaṃ navaṅgaṃ buddhavacanaṃ. Tenevāha – ‘‘dhammasaṅkhasamāyuttaṃ, navaṅgaṃ jinasāsana’’nti. Tattha dhammasaṅkhasamāyuttanti catusaccadhammakathāsaṅkhavarasamāyuttaṃ.
सुमनो पन लोकनायको अभिसम्बोधिं पापुणित्वा पटिञ्ञानुरूपं पटिपदं पटिपज्जमानो महाजनस्स भवबन्धनमोक्खत्थाय कुसलरतनस्स किलेसचोरेहि विलुप्पमानस्स परित्तानत्थं सीलविपुलपाकारं समाधिपरिखापरिवारितं विपस्सनाञाणद्वारं सतिसम्पजञ्ञदळ्हकवाटं समापत्तिमण्डपादिपटिमण्डितं बोधिपक्खियजनसमाकुलं अमतवरनगरं मापेसि। तेन वुत्तं –
Sumano pana lokanāyako abhisambodhiṃ pāpuṇitvā paṭiññānurūpaṃ paṭipadaṃ paṭipajjamāno mahājanassa bhavabandhanamokkhatthāya kusalaratanassa kilesacorehi viluppamānassa parittānatthaṃ sīlavipulapākāraṃ samādhiparikhāparivāritaṃ vipassanāñāṇadvāraṃ satisampajaññadaḷhakavāṭaṃ samāpattimaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ bodhipakkhiyajanasamākulaṃ amatavaranagaraṃ māpesi. Tena vuttaṃ –
३.
3.
‘‘निज्जिनित्वा किलेसे सो, पत्वा सम्बोधिमुत्तमं।
‘‘Nijjinitvā kilese so, patvā sambodhimuttamaṃ;
मापेसि नगरं सत्था, सद्धम्मपुरवरुत्तम’’न्ति॥
Māpesi nagaraṃ satthā, saddhammapuravaruttama’’nti.
तत्थ निज्जिनित्वाति विजिनित्वा अभिभुय्य, किलेसाभिसङ्खारदेवपुत्तमारे विद्धंसेत्वाति अत्थो । सोति सो सुमनो भगवा। ‘‘विजिनित्वा किलेसे ही’’तिपि पाठो। तत्थ हि-कारो पदपूरणमत्ते निपातो। पत्वाति अधिगन्त्वा। ‘‘पत्तो’’तिपि पाठो। नगरन्ति निब्बाननगरं। सद्धम्मपुरवरुत्तमन्ति सद्धम्मसङ्खातं पुरवरेसु उत्तमं सेट्ठं पधानभूतं। अथ वा सद्धम्ममयेसु पुरेसु पवरेसु उत्तमं सद्धम्मपुरवरुत्तमं। पुरिमस्मिं अत्थविकप्पे ‘‘नगर’’न्ति तस्सेव वेवचनन्ति दट्ठब्बं। पटिविद्धधम्मसभावानं सेक्खासेक्खानं अरियपुग्गलानं पतिट्ठानं गोचरनिवासट्ठेन निब्बानं ‘‘नगर’’न्ति वुच्चति। तस्मिं पन सद्धम्मवरनगरे सो सत्था अविच्छिन्नं अकुटिलं उजुं पुथुलञ्च वित्थतञ्च सतिपट्ठानमयं महावीथिं मापेसि। तेन वुत्तं –
Tattha nijjinitvāti vijinitvā abhibhuyya, kilesābhisaṅkhāradevaputtamāre viddhaṃsetvāti attho . Soti so sumano bhagavā. ‘‘Vijinitvā kilese hī’’tipi pāṭho. Tattha hi-kāro padapūraṇamatte nipāto. Patvāti adhigantvā. ‘‘Patto’’tipi pāṭho. Nagaranti nibbānanagaraṃ. Saddhammapuravaruttamanti saddhammasaṅkhātaṃ puravaresu uttamaṃ seṭṭhaṃ padhānabhūtaṃ. Atha vā saddhammamayesu puresu pavaresu uttamaṃ saddhammapuravaruttamaṃ. Purimasmiṃ atthavikappe ‘‘nagara’’nti tasseva vevacananti daṭṭhabbaṃ. Paṭividdhadhammasabhāvānaṃ sekkhāsekkhānaṃ ariyapuggalānaṃ patiṭṭhānaṃ gocaranivāsaṭṭhena nibbānaṃ ‘‘nagara’’nti vuccati. Tasmiṃ pana saddhammavaranagare so satthā avicchinnaṃ akuṭilaṃ ujuṃ puthulañca vitthatañca satipaṭṭhānamayaṃ mahāvīthiṃ māpesi. Tena vuttaṃ –
४.
4.
‘‘निरन्तरं अकुटिलं, उजुं विपुलवित्थतं।
‘‘Nirantaraṃ akuṭilaṃ, ujuṃ vipulavitthataṃ;
मापेसि सो महावीथिं, सतिपट्ठानवरुत्तम’’न्ति॥
Māpesi so mahāvīthiṃ, satipaṭṭhānavaruttama’’nti.
तत्थ निरन्तरन्ति कुसलजवनसञ्चरणानन्तरभावतो निरन्तरं। अकुटिलन्ति कुटिलभावकरदोसविरहिततो अकुटिलं। उजुन्ति अकुटिलत्ताव उजुं। पुरिमपदस्सेव अत्थदीपकमिदं वचनं। विपुलवित्थतन्ति आयामतो च वित्थारतो च पुथुलवित्थतं, पुथुलवित्थतभावो लोकियलोकुत्तरसतिपट्ठानवसेन दट्ठब्बो। महावीथिन्ति महामग्गं। सतिपट्ठानवरुत्तमन्ति सतिपट्ठानञ्च तं वरेसु उत्तमञ्चाति सतिपट्ठानवरुत्तमं। अथ वा वरं सतिपट्ठानमयं उत्तमवीथिन्ति अत्थो।
Tattha nirantaranti kusalajavanasañcaraṇānantarabhāvato nirantaraṃ. Akuṭilanti kuṭilabhāvakaradosavirahitato akuṭilaṃ. Ujunti akuṭilattāva ujuṃ. Purimapadasseva atthadīpakamidaṃ vacanaṃ. Vipulavitthatanti āyāmato ca vitthārato ca puthulavitthataṃ, puthulavitthatabhāvo lokiyalokuttarasatipaṭṭhānavasena daṭṭhabbo. Mahāvīthinti mahāmaggaṃ. Satipaṭṭhānavaruttamanti satipaṭṭhānañca taṃ varesu uttamañcāti satipaṭṭhānavaruttamaṃ. Atha vā varaṃ satipaṭṭhānamayaṃ uttamavīthinti attho.
इदानि तस्स निब्बानमहानगरस्स तस्सं सतिपट्ठानवीथियं चत्तारि सामञ्ञफलानि चतस्सो पटिसम्भिदा छ अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियोति इमानि महग्घरतनानि उभोसु पस्सेसु धम्मापणे पसारेसि। तेन वुत्तं –
Idāni tassa nibbānamahānagarassa tassaṃ satipaṭṭhānavīthiyaṃ cattāri sāmaññaphalāni catasso paṭisambhidā cha abhiññā aṭṭha samāpattiyoti imāni mahaggharatanāni ubhosu passesu dhammāpaṇe pasāresi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘फले चत्तारि सामञ्ञे, चतस्सो पटिसम्भिदा।
‘‘Phale cattāri sāmaññe, catasso paṭisambhidā;
छळभिञ्ञाट्ठसमापत्ती, पसारेसि तत्थ वीथिय’’न्ति॥
Chaḷabhiññāṭṭhasamāpattī, pasāresi tattha vīthiya’’nti.
इदानि भगवा इमानि रतनभण्डानि ये पन अप्पमत्ता सतिमन्तो पण्डिता हिरिओत्तप्पवीरियादीहि समन्नागता, ते आदीयन्तीति तेसं रतनानं हरणूपायं दस्सेन्तो –
Idāni bhagavā imāni ratanabhaṇḍāni ye pana appamattā satimanto paṇḍitā hiriottappavīriyādīhi samannāgatā, te ādīyantīti tesaṃ ratanānaṃ haraṇūpāyaṃ dassento –
६.
6.
‘‘ये अप्पमत्ता अखिला, हिरिवीरियेहुपागता।
‘‘Ye appamattā akhilā, hirivīriyehupāgatā;
ते ते इमे गुणवरे, आदियन्ति यथासुख’’न्ति॥ – आह।
Te te ime guṇavare, ādiyanti yathāsukha’’nti. – āha;
तत्थ येति अनियमुद्देसो। अप्पमत्ताति पमादस्स पटिपक्खभूतेन सतिया अविप्पवासलक्खणेन अप्पमादेन समन्नागता। अखिलाति पञ्चचेतोखिलरहिता। हिरिवीरियेहुपागताति कायदुच्चरितादीहि हिरीयतीति हिरी, लज्जायेतं अधिवचनं। वीरस्स भावो वीरियं, तं उस्साहलक्खणं। तेहि हिरिवीरियेहि उपागता समन्नागता भब्बपुग्गला। तेति इदं पुब्बे अनियमुद्देसस्स नियमुद्देसो। पुन तेति वुत्तप्पकारे गुणरतनविसेसे ते कुलपुत्ता आदियन्ति पटिलभन्ति अधिगच्छन्तीति अत्थो। सब्बं पन सुमनो भगवा कतविदितमनो धम्मभेरिं आहनित्वा धम्मनगरं मापेत्वा इमिना नयेन पठममेव सतसहस्सकोटियो बोधेसि। तेन वुत्तं –
Tattha yeti aniyamuddeso. Appamattāti pamādassa paṭipakkhabhūtena satiyā avippavāsalakkhaṇena appamādena samannāgatā. Akhilāti pañcacetokhilarahitā. Hirivīriyehupāgatāti kāyaduccaritādīhi hirīyatīti hirī, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Vīrassa bhāvo vīriyaṃ, taṃ ussāhalakkhaṇaṃ. Tehi hirivīriyehi upāgatā samannāgatā bhabbapuggalā. Teti idaṃ pubbe aniyamuddesassa niyamuddeso. Puna teti vuttappakāre guṇaratanavisese te kulaputtā ādiyanti paṭilabhanti adhigacchantīti attho. Sabbaṃ pana sumano bhagavā kataviditamano dhammabheriṃ āhanitvā dhammanagaraṃ māpetvā iminā nayena paṭhamameva satasahassakoṭiyo bodhesi. Tena vuttaṃ –
७.
7.
‘‘एवमेतेन योगेन, उद्धरन्तो महाजनं।
‘‘Evametena yogena, uddharanto mahājanaṃ;
बोधेसि पठमं सत्था, कोटिसतसहस्सियो’’ति॥
Bodhesi paṭhamaṃ satthā, koṭisatasahassiyo’’ti.
तत्थ उद्धरन्तोति संसारसागरतो अरियमग्गनावाय समुद्धरन्तो। कोटिसतसहस्सियोति सतसहस्सकोटियोति अत्थो। विपरियायेन निद्दिट्ठं।
Tattha uddharantoti saṃsārasāgarato ariyamagganāvāya samuddharanto. Koṭisatasahassiyoti satasahassakoṭiyoti attho. Vipariyāyena niddiṭṭhaṃ.
यदा पन सुमनो लोकनायको सुनन्दवतीनगरे अम्बरुक्खमूले तित्थियमदमानमद्दनं यमकपाटिहारियं कत्वा सत्तानं कोटिसहस्सं धम्मामतं पायेसि। अयं दुतियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana sumano lokanāyako sunandavatīnagare ambarukkhamūle titthiyamadamānamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ katvā sattānaṃ koṭisahassaṃ dhammāmataṃ pāyesi. Ayaṃ dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
८.
8.
‘‘यम्हि काले महावीरो, ओवदी तित्थिये गणे।
‘‘Yamhi kāle mahāvīro, ovadī titthiye gaṇe;
कोटिसहस्सा भिसमिंसु, दुतिये धम्मदेसने’’ति॥
Koṭisahassā bhisamiṃsu, dutiye dhammadesane’’ti.
तत्थ तित्थिये गणेति तित्थियभूते गणे, तित्थियानं गणे वा ‘‘तित्थिये अभिमद्दन्तो, बुद्धो धम्ममदेसयी’’ति पठन्ति केचि।
Tattha titthiye gaṇeti titthiyabhūte gaṇe, titthiyānaṃ gaṇe vā ‘‘titthiye abhimaddanto, buddho dhammamadesayī’’ti paṭhanti keci.
यदा पन दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवता इमस्मिं चक्कवाळे सन्निपतित्वा मनुस्सा च निरोधकथं समुट्ठापेसुं – ‘‘कथं निरोधं समापज्जन्ति, कथं निरोधसमापन्ना होन्ति, कथं निरोधा वुट्ठहन्ती’’ति? एवं समापज्जनअधिट्ठानवुट्ठानादीसु विनिच्छयं कातुं असक्कोन्ता सह मनुस्सेहि छसु कामावचरदेवलोकेसु देवा च नवसु ब्रह्मलोकेसु ब्रह्मानो च द्वेळ्हकजाता द्विधा अहेसुं। ततो नरसुन्दरेन अरिन्दमेन नाम रञ्ञा सद्धिं सायन्हसमये सुमनदसबलं सब्बलोकनाथं उपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा अरिन्दमो राजा भगवन्तं निरोधपञ्हं पुच्छि। ततो भगवता निरोधपञ्हे विस्सज्जिते नवुतिपाणकोटिसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। अयं ततियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana dasasu cakkavāḷasahassesu devatā imasmiṃ cakkavāḷe sannipatitvā manussā ca nirodhakathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘kathaṃ nirodhaṃ samāpajjanti, kathaṃ nirodhasamāpannā honti, kathaṃ nirodhā vuṭṭhahantī’’ti? Evaṃ samāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānādīsu vinicchayaṃ kātuṃ asakkontā saha manussehi chasu kāmāvacaradevalokesu devā ca navasu brahmalokesu brahmāno ca dveḷhakajātā dvidhā ahesuṃ. Tato narasundarena arindamena nāma raññā saddhiṃ sāyanhasamaye sumanadasabalaṃ sabbalokanāthaṃ upasaṅkamiṃsu; upasaṅkamitvā arindamo rājā bhagavantaṃ nirodhapañhaṃ pucchi. Tato bhagavatā nirodhapañhe vissajjite navutipāṇakoṭisahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Ayaṃ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
९.
9.
‘‘यदा देवा मनुस्सा च, समग्गा एकमानसा।
‘‘Yadā devā manussā ca, samaggā ekamānasā;
निरोधपञ्हं पुच्छिंसु, संसयं चापि मानसं॥
Nirodhapañhaṃ pucchiṃsu, saṃsayaṃ cāpi mānasaṃ.
१०.
10.
‘‘तदापि धम्मदेसने, निरोधपरिदीपने।
‘‘Tadāpi dhammadesane, nirodhaparidīpane;
नवुतिकोटिसहस्सानं, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥
Navutikoṭisahassānaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
तस्स पन सुमनस्स भगवतो तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। तत्थ पठमसन्निपाते मेखलनगरं उपनिस्साय वस्सं वसित्वा पठमपवारणाय अरहन्तानं कोटिसहस्सेन एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बजितेन सद्धिं भगवा पवारेसि, अयं पठमो सन्निपातो अहोसि। अथापरेन समयेन सङ्कस्सनगरस्साविदूरे अरिन्दमराजकुसलबलनिब्बत्ते योजनप्पमाणे कनकपब्बते निसिन्नो सरदसमयरुचिरकरनिकरो दिवसकरो विय युगन्धरपब्बते मुनिवरदिवसकरो अरिन्दमराजानं परिवारेत्वा आगतानं पुरिसानं नवुतिकोटिसहस्सानि दमेत्वा सब्बे एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेत्वा तस्मिंयेव दिवसे अरहत्तं पत्तेहि भिक्खूहि परिवुतो चतुरङ्गसमन्नागते सन्निपाते पातिमोक्खं उद्दिसि। अयं दुतियो सन्निपातो अहोसि। यदा पन सक्को देवराजा सुगतदस्सनत्थाय उपसङ्कमि, तदा सुमनो भगवा असीतिया अरहन्तकोटिसहस्सेहि परिवुतो पातिमोक्खं उद्दिसि, अयं ततियो सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Tassa pana sumanassa bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Tattha paṭhamasannipāte mekhalanagaraṃ upanissāya vassaṃ vasitvā paṭhamapavāraṇāya arahantānaṃ koṭisahassena ehibhikkhupabbajjāya pabbajitena saddhiṃ bhagavā pavāresi, ayaṃ paṭhamo sannipāto ahosi. Athāparena samayena saṅkassanagarassāvidūre arindamarājakusalabalanibbatte yojanappamāṇe kanakapabbate nisinno saradasamayarucirakaranikaro divasakaro viya yugandharapabbate munivaradivasakaro arindamarājānaṃ parivāretvā āgatānaṃ purisānaṃ navutikoṭisahassāni dametvā sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā tasmiṃyeva divase arahattaṃ pattehi bhikkhūhi parivuto caturaṅgasamannāgate sannipāte pātimokkhaṃ uddisi. Ayaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Yadā pana sakko devarājā sugatadassanatthāya upasaṅkami, tadā sumano bhagavā asītiyā arahantakoṭisahassehi parivuto pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
११.
11.
‘‘सन्निपाता तयो आसुं, सुमनस्स महेसिनो।
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, sumanassa mahesino;
खीणासवानं विमलानं, सन्तचित्तान तादिनं॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, santacittāna tādinaṃ.
१२.
12.
‘‘वस्संवुट्ठस्स भगवतो, अभिघुट्ठे पवारणे।
‘‘Vassaṃvuṭṭhassa bhagavato, abhighuṭṭhe pavāraṇe;
कोटिसतसहस्सेहि, पवारेसि तथागतो॥
Koṭisatasahassehi, pavāresi tathāgato.
१३.
13.
‘‘ततो परं सन्निपाते, विमले कञ्चनपब्बते।
‘‘Tato paraṃ sannipāte, vimale kañcanapabbate;
नवुतिकोटिसहस्सानं, दुतियो आसि समागमो॥
Navutikoṭisahassānaṃ, dutiyo āsi samāgamo.
१४.
14.
‘‘यदा सक्को देवराजा, बुद्धदस्सनुपागमि।
‘‘Yadā sakko devarājā, buddhadassanupāgami;
असीतिकोटिसहस्सानं, ततियो आसि समागमो’’ति॥
Asītikoṭisahassānaṃ, tatiyo āsi samāgamo’’ti.
तत्थ अभिघुट्ठे पवारणेति लिङ्गविपल्लासो दट्ठब्बो, अभिघुट्ठाय पवारणायाति अत्थो। ततोपरन्ति ततो अपरभागे। कञ्चनपब्बतेति कनकमये पब्बते। बुद्धदस्सनुपागमीति बुद्धदस्सनत्थमुपागमि। तदा किर अम्हाकं बोधिसत्तो अतुलो नाम नागराजा अहोसि महिद्धिको महानुभावो। सो ‘‘लोके बुद्धो उप्पन्नो’’ति सुत्वा ञातिगणपरिवुतो सकभवना निक्खमित्वा कोटिसतसहस्सभिक्खुपरिवारस्स सुमनस्स भगवतो दिब्बेहि तुरियेहि उपहारं कारेत्वा महादानं पवत्तेत्वा पच्चेकदुस्सयुगानि दत्वा सरणेसु पतिट्ठासि। सोपि नं सत्था ‘‘अनागते बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकासि। तेन वुत्तं –
Tattha abhighuṭṭhe pavāraṇeti liṅgavipallāso daṭṭhabbo, abhighuṭṭhāya pavāraṇāyāti attho. Tatoparanti tato aparabhāge. Kañcanapabbateti kanakamaye pabbate. Buddhadassanupāgamīti buddhadassanatthamupāgami. Tadā kira amhākaṃ bodhisatto atulo nāma nāgarājā ahosi mahiddhiko mahānubhāvo. So ‘‘loke buddho uppanno’’ti sutvā ñātigaṇaparivuto sakabhavanā nikkhamitvā koṭisatasahassabhikkhuparivārassa sumanassa bhagavato dibbehi turiyehi upahāraṃ kāretvā mahādānaṃ pavattetvā paccekadussayugāni datvā saraṇesu patiṭṭhāsi. Sopi naṃ satthā ‘‘anāgate buddho bhavissatī’’ti byākāsi. Tena vuttaṃ –
१५.
15.
‘‘अहं तेन समयेन, नागराजा महिद्धिको।
‘‘Ahaṃ tena samayena, nāgarājā mahiddhiko;
अतुलो नाम नामेन, उस्सन्नकुसलसञ्चयो॥
Atulo nāma nāmena, ussannakusalasañcayo.
१६.
16.
‘‘तदाहं नागभवना, निक्खमित्वा सञातिभि।
‘‘Tadāhaṃ nāgabhavanā, nikkhamitvā sañātibhi;
नागानं दिब्बतुरियेहि, ससङ्घं जिनमुपट्ठहिं॥
Nāgānaṃ dibbaturiyehi, sasaṅghaṃ jinamupaṭṭhahiṃ.
१७.
17.
‘‘कोटिसतसहस्सानं , अन्नपानेन तप्पयिं।
‘‘Koṭisatasahassānaṃ , annapānena tappayiṃ;
पच्चेकदुस्सयुगं दत्वा, सरणं तमुपागमिं॥
Paccekadussayugaṃ datvā, saraṇaṃ tamupāgamiṃ.
१८.
18.
‘‘सोपि मं बुद्धो ब्याकासि, सुमनो लोकनायको।
‘‘Sopi maṃ buddho byākāsi, sumano lokanāyako;
अपरिमेय्यितो कप्पे, अयं बुद्धो भविस्सति॥
Aparimeyyito kappe, ayaṃ buddho bhavissati.
१९.
19.
‘‘पधानं पदहित्वान…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इमं’’॥
‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā imaṃ’’.
यथा कोण्डञ्ञबुद्धवंसे, एवं अट्ठ गाथा वित्थारेतब्बाति।
Yathā koṇḍaññabuddhavaṃse, evaṃ aṭṭha gāthā vitthāretabbāti.
२०.
20.
‘‘तस्सापि वचनं सुत्वा, भिय्यो चित्तं पसादयिं।
‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
उत्तरिं वतमधिट्ठासिं, दसपारमिपूरिया’’ति॥
Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā’’ti.
तस्स पन सुमनस्स भगवतो मेखलं नाम नगरं अहोसि, सुदत्तो नाम राजा पिता, सिरिमा नाम देवी माता, सरणो च भावितत्तो च द्वे अग्गसावका, उदेनो नामुपट्ठाको, सोणा च उपसोणा च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खो बोधि, नवुतिहत्थुब्बेधं सरीरं, नवुतियेव वस्ससहस्सानि आयुप्पमाणं अहोसि, वटंसिका नामस्स महेसी देवी, अनूपमो नाम पुत्तो अहोसि, हत्थियानेन निक्खमि। उपट्ठाको अङ्गराजा। अङ्गारामे वसीति। तेन वुत्तं –
Tassa pana sumanassa bhagavato mekhalaṃ nāma nagaraṃ ahosi, sudatto nāma rājā pitā, sirimā nāma devī mātā, saraṇo ca bhāvitatto ca dve aggasāvakā, udeno nāmupaṭṭhāko, soṇā ca upasoṇā ca dve aggasāvikā, nāgarukkho bodhi, navutihatthubbedhaṃ sarīraṃ, navutiyeva vassasahassāni āyuppamāṇaṃ ahosi, vaṭaṃsikā nāmassa mahesī devī, anūpamo nāma putto ahosi, hatthiyānena nikkhami. Upaṭṭhāko aṅgarājā. Aṅgārāme vasīti. Tena vuttaṃ –
२१.
21.
‘‘नगरं मेखलं नाम, सुदत्तो नाम खत्तियो।
‘‘Nagaraṃ mekhalaṃ nāma, sudatto nāma khattiyo;
सिरिमा नाम जनिका, सुमनस्स महेसिनो॥
Sirimā nāma janikā, sumanassa mahesino.
२२.
22.
‘‘नववस्ससहस्सानि, अगारं अज्झ सो वसि।
‘‘Navavassasahassāni, agāraṃ ajjha so vasi;
चन्दो सुचन्दो वटंसो च, तयो पासादमुत्तमा॥
Cando sucando vaṭaṃso ca, tayo pāsādamuttamā.
२३.
23.
‘‘तेसट्ठिसतसहस्सानि, नारियो समलङ्कता।
‘‘Tesaṭṭhisatasahassāni, nāriyo samalaṅkatā;
वटंसिका नाम नारी, अनूपमो नाम अत्रजो॥
Vaṭaṃsikā nāma nārī, anūpamo nāma atrajo.
२४.
24.
‘‘निमित्ते चतुरो दिस्वा, हत्थियानेन निक्खमि।
‘‘Nimitte caturo disvā, hatthiyānena nikkhami;
अनूनदसमासानि, पधानं पदही जिनो॥
Anūnadasamāsāni, padhānaṃ padahī jino.
२५.
25.
‘‘ब्रह्मुना याचितो सन्तो, सुमनो लोकनायको।
‘‘Brahmunā yācito santo, sumano lokanāyako;
वत्ति चक्कं महावीरो, मेखले पुरमुत्तमे॥
Vatti cakkaṃ mahāvīro, mekhale puramuttame.
२६.
26.
‘‘सरणो भावितत्तो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Saraṇo bhāvitatto ca, ahesuṃ aggasāvakā;
उदेनो नामुपट्ठाको, सुमनस्स महेसिनो॥
Udeno nāmupaṭṭhāko, sumanassa mahesino.
२७.
27.
‘‘सोणा च उपसोणा च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Soṇā ca upasoṇā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
सोपि बुद्धो अमितयसो, नागमूले अबुज्झथ॥
Sopi buddho amitayaso, nāgamūle abujjhatha.
२८.
28.
‘‘वरुणो चेव सरणो च, अहेसुं अग्गुपट्ठका।
‘‘Varuṇo ceva saraṇo ca, ahesuṃ aggupaṭṭhakā;
चाला च उपचाला च, अहेसुं अग्गुपट्ठिका॥
Cālā ca upacālā ca, ahesuṃ aggupaṭṭhikā.
२९.
29.
‘‘उच्चत्तनेन सो बुद्धो, नवुतिहत्थमुग्गतो।
‘‘Uccattanena so buddho, navutihatthamuggato;
कञ्चनग्घियसङ्कासो, दससहस्सी विरोचति॥
Kañcanagghiyasaṅkāso, dasasahassī virocati.
३०.
30.
‘‘नवुतिवस्ससहस्सानि, आयु विज्जति तावदे।
‘‘Navutivassasahassāni, āyu vijjati tāvade;
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
३१.
31.
‘‘तारणीये तारयित्वा, बोधनीये च बोधयि।
‘‘Tāraṇīye tārayitvā, bodhanīye ca bodhayi;
परिनिब्बायि सम्बुद्धो, उळुराजाव अत्थमि॥
Parinibbāyi sambuddho, uḷurājāva atthami.
३२.
32.
‘‘ते च खीणासवा भिक्खू, सो च बुद्धो असादिसो।
‘‘Te ca khīṇāsavā bhikkhū, so ca buddho asādiso;
अतुलप्पभं दस्सयित्वा, निब्बुता ते महायसा॥
Atulappabhaṃ dassayitvā, nibbutā te mahāyasā.
३३.
33.
‘‘तञ्च ञाणं अतुलियं, तानि च अतुलानि रतनानि।
‘‘Tañca ñāṇaṃ atuliyaṃ, tāni ca atulāni ratanāni;
सब्बं तमन्तरहितं, ननु रित्ता सब्बसङ्खारा॥
Sabbaṃ tamantarahitaṃ, nanu rittā sabbasaṅkhārā.
३४.
34.
‘‘सुमनो यसधरो बुद्धो, अङ्गारामम्हि निब्बुतो।
‘‘Sumano yasadharo buddho, aṅgārāmamhi nibbuto;
तत्थेव तस्स जिनथूपो, चतुयोजनमुग्गतो’’ति॥
Tattheva tassa jinathūpo, catuyojanamuggato’’ti.
तत्थ कञ्चनग्घियसङ्कासोति विविधरतनविचित्तकञ्चनमयग्घिकसदिसरूपसोभो। दससहस्सी विरोचतीति तस्स पभाय दससहस्सीपि लोकधातु विरोचतीति अत्थो। तारणीयेति तारयितब्बे, तारयितुं वुत्ते सब्बे बुद्धवेनेय्येति अत्थो। उळुराजावाति चन्दो विय। अत्थमीति अत्थङ्गतो। केचि ‘‘अत्थं गतो’’ति पठन्ति। असादिसोति असदिसो। महायसाति महाकित्तिसद्दा महापरिवारा च। तञ्च ञाणन्ति तं सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्च। अतुलियन्ति अतुल्यं असदिसं। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Tattha kañcanagghiyasaṅkāsoti vividharatanavicittakañcanamayagghikasadisarūpasobho. Dasasahassī virocatīti tassa pabhāya dasasahassīpi lokadhātu virocatīti attho. Tāraṇīyeti tārayitabbe, tārayituṃ vutte sabbe buddhaveneyyeti attho. Uḷurājāvāti cando viya. Atthamīti atthaṅgato. Keci ‘‘atthaṃ gato’’ti paṭhanti. Asādisoti asadiso. Mahāyasāti mahākittisaddā mahāparivārā ca. Tañca ñāṇanti taṃ sabbaññutaññāṇañca. Atuliyanti atulyaṃ asadisaṃ. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
सुमनबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Sumanabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो चतुत्थो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito catuttho buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / ६. सुमनबुद्धवंसो • 6. Sumanabuddhavaṃso
