| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
३. सुप्पबुद्धकुट्ठिसुत्तवण्णना
3. Suppabuddhakuṭṭhisuttavaṇṇanā
४३. ततिये राजगहे सुप्पबुद्धो नाम कुट्ठी अहोसीति सुप्पबुद्धनामको एको पुरिसो राजगहे अहोसि। सो च कुट्ठी कुट्ठरोगेन बाळ्हविदूसितगत्तो। मनुस्सदलिद्दोति यत्तका राजगहे मनुस्सा तेसु सब्बदुग्गतो। सो हि सङ्कारकूटवतिआदीसु मनुस्सेहि छड्डितपिलोतिकखण्डानि सिब्बित्वा परिदहति, कपालं गहेत्वा घरा घरं गन्त्वा लद्धआचामउच्छिट्ठभत्तानि निस्साय जीवति, तम्पि पुब्बे कतकम्मपच्चया न यावदत्थं लभति। तेन वुत्तं ‘‘मनुस्सदलिद्दो’’ति। मनुस्सकपणोति मनुस्सेसु परमकपणतं पत्तो। मनुस्सवराकोति मनुस्सानं हीळितपरिभूतताय अतिविय दीनो। महतिया परिसायाति महतिया भिक्खुपरिसाय चेव उपासकपरिसाय च।
43. Tatiye rājagahe suppabuddho nāma kuṭṭhī ahosīti suppabuddhanāmako eko puriso rājagahe ahosi. So ca kuṭṭhī kuṭṭharogena bāḷhavidūsitagatto. Manussadaliddoti yattakā rājagahe manussā tesu sabbaduggato. So hi saṅkārakūṭavatiādīsu manussehi chaḍḍitapilotikakhaṇḍāni sibbitvā paridahati, kapālaṃ gahetvā gharā gharaṃ gantvā laddhaācāmaucchiṭṭhabhattāni nissāya jīvati, tampi pubbe katakammapaccayā na yāvadatthaṃ labhati. Tena vuttaṃ ‘‘manussadaliddo’’ti. Manussakapaṇoti manussesu paramakapaṇataṃ patto. Manussavarākoti manussānaṃ hīḷitaparibhūtatāya ativiya dīno. Mahatiyā parisāyāti mahatiyā bhikkhuparisāya ceva upāsakaparisāya ca.
एकदिवसं किर भगवा महाभिक्खुसङ्घपरिवारो राजगहं पिण्डाय पविसित्वा भिक्खूनं सुलभपिण्डपातं कत्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो कतिपयभिक्खुपरिवारो निक्खन्तो येहि दानं दिन्नं, तेसं उपासकानं अवसेसभिक्खूनञ्च आगमनं आगमयमानो अन्तोनगरेयेव अञ्ञतरस्मिं रमणीये पदेसे अट्ठासि। तावदेव भिक्खू ततो ततो आगन्त्वा भगवन्तं परिवारेसुं, उपासकापि ‘‘अनुमोदनं सुत्वा वन्दित्वा निवत्तिस्सामा’’ति भगवन्तं उपसङ्कमिंसु, महासन्निपातो अहोसि। भगवा निसीदनाकारं दस्सेसि। तावदेव बुद्धारहं आसनं पञ्ञापेसुं। अथ भगवा असीतिअनुब्यञ्जनप्पटिमण्डितेहि द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणेहि विरोचमानाय ब्यामप्पभापरिक्खेपसमुज्जलाय नीलपीतलोहितोदातमञ्जेट्ठपभस्सरानं वसेन छब्बण्णबुद्धरंसियो विस्सज्जेन्तिया अनुपमाय रूपकायसिरिया सकलमेव तं पदेसं ओभासेन्तो तारागणपरिवुतो विय पुण्णचन्दो भिक्खुगणपरिवुतो पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदित्वा मनोसिलातले केसरसीहो विय सीहनादं नदन्तो करवीकरुतमञ्जुना ब्रह्मस्सरेन धम्मं देसेति।
Ekadivasaṃ kira bhagavā mahābhikkhusaṅghaparivāro rājagahaṃ piṇḍāya pavisitvā bhikkhūnaṃ sulabhapiṇḍapātaṃ katvā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto katipayabhikkhuparivāro nikkhanto yehi dānaṃ dinnaṃ, tesaṃ upāsakānaṃ avasesabhikkhūnañca āgamanaṃ āgamayamāno antonagareyeva aññatarasmiṃ ramaṇīye padese aṭṭhāsi. Tāvadeva bhikkhū tato tato āgantvā bhagavantaṃ parivāresuṃ, upāsakāpi ‘‘anumodanaṃ sutvā vanditvā nivattissāmā’’ti bhagavantaṃ upasaṅkamiṃsu, mahāsannipāto ahosi. Bhagavā nisīdanākāraṃ dassesi. Tāvadeva buddhārahaṃ āsanaṃ paññāpesuṃ. Atha bhagavā asītianubyañjanappaṭimaṇḍitehi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇehi virocamānāya byāmappabhāparikkhepasamujjalāya nīlapītalohitodātamañjeṭṭhapabhassarānaṃ vasena chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjentiyā anupamāya rūpakāyasiriyā sakalameva taṃ padesaṃ obhāsento tārāgaṇaparivuto viya puṇṇacando bhikkhugaṇaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīditvā manosilātale kesarasīho viya sīhanādaṃ nadanto karavīkarutamañjunā brahmassarena dhammaṃ deseti.
भिक्खूपि खो अप्पिच्छा सन्तुट्ठा पविवित्ता असंसट्ठा आरद्धवीरिया पहितत्ता चोदका पापगरहिनो वत्तारो वचनक्खमा सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञासम्पन्ना विमुत्तिसम्पन्ना विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना मेघवण्णं पंसुकूलचीवरं पारुपित्वा सुवम्मिता विय गन्धहत्थिनो भगवन्तं परिवारेत्वा ओहितसोता धम्मं सुणन्ति। उपासकापि सुद्धवत्थनिवत्था सुद्धुत्तरासङ्गा पुब्बण्हसमयं महादानानि पवत्तेत्वा गन्धमालादीहि भगवन्तं पूजेत्वा वन्दित्वा भिक्खुसङ्घस्स निपच्चकारं दस्सेत्वा भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च परिवारेत्वा संयतहत्थपादा ओहितसोता सक्कच्चं धम्मं सुणन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा महतिया परिसाय परिवुतो धम्मं देसेन्तो निसिन्नो होती’’ति।
Bhikkhūpi kho appicchā santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā āraddhavīriyā pahitattā codakā pāpagarahino vattāro vacanakkhamā sīlasampannā samādhisampannā paññāsampannā vimuttisampannā vimuttiñāṇadassanasampannā meghavaṇṇaṃ paṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā suvammitā viya gandhahatthino bhagavantaṃ parivāretvā ohitasotā dhammaṃ suṇanti. Upāsakāpi suddhavatthanivatthā suddhuttarāsaṅgā pubbaṇhasamayaṃ mahādānāni pavattetvā gandhamālādīhi bhagavantaṃ pūjetvā vanditvā bhikkhusaṅghassa nipaccakāraṃ dassetvā bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca parivāretvā saṃyatahatthapādā ohitasotā sakkaccaṃ dhammaṃ suṇanti. Tena vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena bhagavā mahatiyā parisāya parivuto dhammaṃ desento nisinno hotī’’ti.
सुप्पबुद्धो पन जिघच्छादुब्बल्यपरेतो घासपरियेसनं चरमानो अन्तरवीथिं ओतिण्णो दूरतोव तं महाजनसन्निपातं दिस्वा, ‘‘किं नु खो अयं महाजनकायो सन्निपतितो, अद्धा एत्थ भोजनं दीयति मञ्ञे, अप्पेव नामेत्थ गतेन किञ्चि खादनीयं वा भोजनीयं वा लद्धुं सक्का’’ति सञ्जाताभिलासो तत्थ गन्त्वा अद्दस भगवन्तं पासादिकं दस्सनीयं पसादनीयं उत्तमदमथसमथमनुप्पत्तं दन्तं गुत्तं सन्तिन्द्रियं सुसमाहितं ताय परिसाय परिवुतं धम्मं देसेन्तं, दिस्वान पुरिमजातिसम्भताय परिपक्काय उपनिस्सयसम्पत्तिया चोदियमानो ‘‘यंनूनाहम्पि धम्मं सुणेय्य’’न्ति परिसपरियन्ते निसीदि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अद्दसा खो सुप्पबुद्धो कुट्ठी…पे॰… तत्थेव एकमन्तं निसीदि ‘अहम्पि धम्मं सोस्सामी’’’ति।
Suppabuddho pana jighacchādubbalyapareto ghāsapariyesanaṃ caramāno antaravīthiṃ otiṇṇo dūratova taṃ mahājanasannipātaṃ disvā, ‘‘kiṃ nu kho ayaṃ mahājanakāyo sannipatito, addhā ettha bhojanaṃ dīyati maññe, appeva nāmettha gatena kiñci khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā laddhuṃ sakkā’’ti sañjātābhilāso tattha gantvā addasa bhagavantaṃ pāsādikaṃ dassanīyaṃ pasādanīyaṃ uttamadamathasamathamanuppattaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ susamāhitaṃ tāya parisāya parivutaṃ dhammaṃ desentaṃ, disvāna purimajātisambhatāya paripakkāya upanissayasampattiyā codiyamāno ‘‘yaṃnūnāhampi dhammaṃ suṇeyya’’nti parisapariyante nisīdi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘addasā kho suppabuddho kuṭṭhī…pe… tattheva ekamantaṃ nisīdi‘ahampi dhammaṃ sossāmī’’’ti.
सब्बावन्तन्ति सब्बावतिं हीनादिसब्बपुग्गलवतं, तत्थ किञ्चिपि अनवसेसेत्वाति अत्थो। ‘‘सब्बवन्त’’न्तिपि पठन्ति। चेतसाति बुद्धचक्खुसम्पयुत्तचित्तेन। चित्तसीसेन हि ञाणं निद्दिट्ठं, तस्मा आसयानुसयञाणेन इन्द्रियपरोपरियत्तञाणेन चाति अत्थो। चेतो परिच्च मनसाकासीति तस्सा परिसाय चित्तं पच्चेकं परिच्छिन्दित्वा मनसि अकासि ते वोलोकेसि। भब्बो धम्मं विञ्ञातुन्ति मग्गफलधम्मं अधिगन्तुं समत्थो, उपनिस्सयसम्पन्नोति अत्थो। एतदहोसीति अयं सुप्पबुद्धो किञ्चापि तगरसिखिम्हि पच्चेकबुद्धे अपरज्झित्वा ईदिसो जातो, मग्गफलूपनिस्सयो पनस्स पंसुपटिच्छन्नसुवण्णनिक्खं विय अन्तोहदयेयेव विज्जोतति, तस्मा सुविञ्ञापियोति इदं अहोसि। तेनाह – ‘‘अयं खो इध भब्बो धम्मं विञ्ञातु’’न्ति।
Sabbāvantanti sabbāvatiṃ hīnādisabbapuggalavataṃ, tattha kiñcipi anavasesetvāti attho. ‘‘Sabbavanta’’ntipi paṭhanti. Cetasāti buddhacakkhusampayuttacittena. Cittasīsena hi ñāṇaṃ niddiṭṭhaṃ, tasmā āsayānusayañāṇena indriyaparopariyattañāṇena cāti attho. Ceto paricca manasākāsīti tassā parisāya cittaṃ paccekaṃ paricchinditvā manasi akāsi te volokesi. Bhabbo dhammaṃ viññātunti maggaphaladhammaṃ adhigantuṃ samattho, upanissayasampannoti attho. Etadahosīti ayaṃ suppabuddho kiñcāpi tagarasikhimhi paccekabuddhe aparajjhitvā īdiso jāto, maggaphalūpanissayo panassa paṃsupaṭicchannasuvaṇṇanikkhaṃ viya antohadayeyeva vijjotati, tasmā suviññāpiyoti idaṃ ahosi. Tenāha – ‘‘ayaṃ kho idha bhabbo dhammaṃ viññātu’’nti.
अनुपुब्बिं कथन्ति दानानन्तरं सीलं, सीलानन्तरं सग्गं, सग्गानन्तरं मग्गन्ति एवं अनुपटिपाटिकथं। भगवा हि पठमं हेतुना सद्धिं अस्सादं दस्सेत्वा ततो सत्ते विवेचेतुं नानानयेहि आदीनवं पकासेत्वा आदीनवसवनेन संविग्गहदयानं नेक्खम्मगुणविभावनमुखेन च विवट्टं दस्सेति।
Anupubbiṃ kathanti dānānantaraṃ sīlaṃ, sīlānantaraṃ saggaṃ, saggānantaraṃ magganti evaṃ anupaṭipāṭikathaṃ. Bhagavā hi paṭhamaṃ hetunā saddhiṃ assādaṃ dassetvā tato satte vivecetuṃ nānānayehi ādīnavaṃ pakāsetvā ādīnavasavanena saṃviggahadayānaṃ nekkhammaguṇavibhāvanamukhena ca vivaṭṭaṃ dasseti.
दानकथन्ति इदं नाम सुखानं निदानं, सम्पत्तीनं मूलं, भोगानं पतिट्ठा, विसमगतस्स ताणं लेणं गति परायणं, इधलोकपरलोकेसु दानसदिसो अवस्सयो पतिट्ठा आलम्बनं ताणं लेणं गति परायणं नत्थि। इदञ्हि अवस्सयट्ठेन रतनमयसीहासनसदिसं, पतिट्ठानट्ठेन महापथविसदिसं , आलम्बनट्ठेन आलम्बनरज्जुसदिसं, दुक्खनित्थरणट्ठेन नावासदिसं, समस्सासनट्ठेन सङ्गामसूरो, भयपरित्ताणट्ठेन सुपरिखापरिक्खित्तनगरं, मच्छेरमलादीहि अनुपलित्तट्ठेन पदुमं, तेसं निदहनट्ठेन जातवेदो, दुरासदट्ठेन आसीविसो, असन्तासट्ठेन सीहो, बलवन्तट्ठेन हत्थी, अभिमङ्गलसम्मतट्ठेन सेतउसभो, खेमन्तभूमिसम्पापनट्ठेन वलाहको अस्सराजा। दानञ्हि लोके रज्जसिरिं देति, चक्कवत्तिसम्पत्तिं सक्कसम्पत्तिं मारसम्पत्तिं ब्रह्मसम्पत्तिं सावकपारमीञाणं पच्चेकबोधिञाणं सम्मासम्बोधिञाणं देतीति एवमादिदानगुणप्पटिसंयुत्तकथं।
Dānakathanti idaṃ nāma sukhānaṃ nidānaṃ, sampattīnaṃ mūlaṃ, bhogānaṃ patiṭṭhā, visamagatassa tāṇaṃ leṇaṃ gati parāyaṇaṃ, idhalokaparalokesu dānasadiso avassayo patiṭṭhā ālambanaṃ tāṇaṃ leṇaṃ gati parāyaṇaṃ natthi. Idañhi avassayaṭṭhena ratanamayasīhāsanasadisaṃ, patiṭṭhānaṭṭhena mahāpathavisadisaṃ , ālambanaṭṭhena ālambanarajjusadisaṃ, dukkhanittharaṇaṭṭhena nāvāsadisaṃ, samassāsanaṭṭhena saṅgāmasūro, bhayaparittāṇaṭṭhena suparikhāparikkhittanagaraṃ, maccheramalādīhi anupalittaṭṭhena padumaṃ, tesaṃ nidahanaṭṭhena jātavedo, durāsadaṭṭhena āsīviso, asantāsaṭṭhena sīho, balavantaṭṭhena hatthī, abhimaṅgalasammataṭṭhena setausabho, khemantabhūmisampāpanaṭṭhena valāhako assarājā. Dānañhi loke rajjasiriṃ deti, cakkavattisampattiṃ sakkasampattiṃ mārasampattiṃ brahmasampattiṃ sāvakapāramīñāṇaṃ paccekabodhiñāṇaṃ sammāsambodhiñāṇaṃ detīti evamādidānaguṇappaṭisaṃyuttakathaṃ.
यस्मा पन दानं देन्तो सीलं समादातुं सक्कोति, तस्मा दानकथानन्तरं सीलकथं कथेसि। सीलकथन्ति सीलं नामेतं सत्तानं अवस्सयो पतिट्ठा आलम्बनं ताणं लेणं गति परायणं। इधलोकपरलोकसम्पत्तीनञ्हि सीलसदिसो अवस्सयो पतिट्ठा आलम्बनं ताणं लेणं गति परायणं नत्थि, सीलालङ्कारसदिसो अलङ्कारो, सीलपुप्फसदिसं पुप्फं, सीलगन्धसदिसो गन्धो नत्थि, सीलालङ्कारेन हि अलङ्कतं सीलकुसुमपिळन्धितं सीलगन्धानुलित्तं सदेवको लोको ओलोकेन्तो तित्तिं न गच्छतीति एवमादीहि सीलगुणप्पटिसंयुत्तकथं।
Yasmā pana dānaṃ dento sīlaṃ samādātuṃ sakkoti, tasmā dānakathānantaraṃ sīlakathaṃ kathesi. Sīlakathanti sīlaṃ nāmetaṃ sattānaṃ avassayo patiṭṭhā ālambanaṃ tāṇaṃ leṇaṃ gati parāyaṇaṃ. Idhalokaparalokasampattīnañhi sīlasadiso avassayo patiṭṭhā ālambanaṃ tāṇaṃ leṇaṃ gati parāyaṇaṃ natthi, sīlālaṅkārasadiso alaṅkāro, sīlapupphasadisaṃ pupphaṃ, sīlagandhasadiso gandho natthi, sīlālaṅkārena hi alaṅkataṃ sīlakusumapiḷandhitaṃ sīlagandhānulittaṃ sadevako loko olokento tittiṃ na gacchatīti evamādīhi sīlaguṇappaṭisaṃyuttakathaṃ.
इदं पन सीलं निस्साय अयं सग्गो लब्भतीति दस्सेतुं सीलानन्तरं सग्गकथं कथेसि। सग्गकथन्ति सग्गो नाम इट्ठो कन्तो मनापो, निच्चमेत्थ कीळा निच्चसम्पत्तियो लब्भन्ति, चातुमहाराजिका देवा नवुतिवस्ससतसहस्सानि दिब्बसुखं दिब्बसम्पत्तिं पटिलभन्ति, तावतिंसा तिस्सो वस्सकोटियो सट्ठि च वस्ससतसहस्सानीति एवमादिसग्गगुणप्पटिसंयुत्तकथं। सग्गसम्पत्तिं कथेन्तानञ्हि बुद्धानं मुखं नप्पहोति। वुत्तम्पि चेतं ‘‘अनेकपरियायेन खो अहं, भिक्खवे, सग्गकथं कथेय्य’’न्तिआदि।
Idaṃ pana sīlaṃ nissāya ayaṃ saggo labbhatīti dassetuṃ sīlānantaraṃ saggakathaṃ kathesi. Saggakathanti saggo nāma iṭṭho kanto manāpo, niccamettha kīḷā niccasampattiyo labbhanti, cātumahārājikā devā navutivassasatasahassāni dibbasukhaṃ dibbasampattiṃ paṭilabhanti, tāvatiṃsā tisso vassakoṭiyo saṭṭhi ca vassasatasahassānīti evamādisaggaguṇappaṭisaṃyuttakathaṃ. Saggasampattiṃ kathentānañhi buddhānaṃ mukhaṃ nappahoti. Vuttampi cetaṃ ‘‘anekapariyāyena kho ahaṃ, bhikkhave, saggakathaṃ katheyya’’ntiādi.
एवं हेतुना सद्धिं सग्गकथाय पलोभेत्वा पुन हत्थिं अलङ्करित्वा तस्स सोण्डं छिन्दन्तो विय ‘‘अयम्पि सग्गो अनिच्चो अधुवो, न एत्थ छन्दरागो कातब्बो’’ति दस्सनत्थं ‘‘अप्पस्सादा कामा बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१७७; २.४२) नयेन कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं कथेसि। तत्थ आदीनवन्ति दोसं। ओकारन्ति लामकसभावं, असेट्ठेहि सेवितब्बं सेट्ठेहि न सेवितब्बं निहीनसभावन्ति अत्थो। संकिलेसन्ति तेहि सत्तानं संसारे संकिलिस्सनं। तेनाह – ‘‘किलिस्सन्ति वत भो सत्ता’’ति (म॰ नि॰ २.३५१)।
Evaṃ hetunā saddhiṃ saggakathāya palobhetvā puna hatthiṃ alaṅkaritvā tassa soṇḍaṃ chindanto viya ‘‘ayampi saggo anicco adhuvo, na ettha chandarāgo kātabbo’’ti dassanatthaṃ ‘‘appassādā kāmā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’’tiādinā (ma. ni. 1.177; 2.42) nayena kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ kathesi. Tattha ādīnavanti dosaṃ. Okāranti lāmakasabhāvaṃ, aseṭṭhehi sevitabbaṃ seṭṭhehi na sevitabbaṃ nihīnasabhāvanti attho. Saṃkilesanti tehi sattānaṃ saṃsāre saṃkilissanaṃ. Tenāha – ‘‘kilissanti vata bho sattā’’ti (ma. ni. 2.351).
एवं कामादीनवेन तज्जेत्वा नेक्खम्मे आनिसंसं पकासेसि पब्बज्जाय झानादीसु च गुणं दीपेसि वण्णेसि। कल्लचित्तन्तिआदीसु कल्लचित्तन्ति कम्मनियचित्तं, हेट्ठा पवत्तितदेसनाय अस्सद्धियादीनं चित्तदोसानं विगतत्ता उपरिदेसनाय भाजनभावूपगमनेन कम्मनियचित्तं, कम्मक्खमचित्तन्ति अत्थो। दिट्ठिमानादिसंकिलेसविगमेन मुदुचित्तं। कामच्छन्दादिविगमेन विनीवरणचित्तं। सम्मापटिपत्तियं उळारपीतिपामोज्जयोगेन उदग्गचित्तं। तत्थ सद्धासम्पत्तिया पसन्नचित्तं, यदा भगवा अञ्ञासीति सम्बन्धो।
Evaṃ kāmādīnavena tajjetvā nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsesi pabbajjāya jhānādīsu ca guṇaṃ dīpesi vaṇṇesi. Kallacittantiādīsu kallacittanti kammaniyacittaṃ, heṭṭhā pavattitadesanāya assaddhiyādīnaṃ cittadosānaṃ vigatattā uparidesanāya bhājanabhāvūpagamanena kammaniyacittaṃ, kammakkhamacittanti attho. Diṭṭhimānādisaṃkilesavigamena muducittaṃ. Kāmacchandādivigamena vinīvaraṇacittaṃ. Sammāpaṭipattiyaṃ uḷārapītipāmojjayogena udaggacittaṃ. Tattha saddhāsampattiyā pasannacittaṃ, yadā bhagavā aññāsīti sambandho.
अथ वा कल्लचित्तन्ति कामच्छन्दविगमेन अरोगचित्तं। मुदुचित्तन्ति ब्यापादविगमेन मेत्तावसेन अकथिनचित्तं। विनीवरणचित्तन्ति उद्धच्चकुक्कुच्चविगमेन अविक्खिपनतो न पिहितचित्तं। उदग्गचित्तन्ति थिनमिद्धविगमेन सम्पग्गहवसेन अलीनचित्तं। पसन्नचित्तन्ति विचिकिच्छाविगमेन सम्मापटिपत्तिया अधिमुत्तचित्तं।
Atha vā kallacittanti kāmacchandavigamena arogacittaṃ. Muducittanti byāpādavigamena mettāvasena akathinacittaṃ. Vinīvaraṇacittanti uddhaccakukkuccavigamena avikkhipanato na pihitacittaṃ. Udaggacittanti thinamiddhavigamena sampaggahavasena alīnacittaṃ. Pasannacittanti vicikicchāvigamena sammāpaṭipattiyā adhimuttacittaṃ.
अथाति पच्छा। सामुक्कंसिकाति सामं उक्कंसिका अत्तनाव उद्धरित्वा गहिता, सयम्भूञाणेन सामं दिट्ठा, अञ्ञेसं असाधारणाति अत्थो। का च पन साति? अरियसच्चदेसना। तेनेवाह – ‘‘दुक्खं समुदयं निरोधं मग्ग’’न्ति। इदञ्हि सच्चानं सरूपदस्सनं, तस्मा इमस्मिं ठाने अरियसच्चानि कथेतब्बानि, तानि सब्बाकारतो वित्थारेन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५२९) वुत्तानीति तत्थ वुत्तनयेन वेदितब्बानि।
Athāti pacchā. Sāmukkaṃsikāti sāmaṃ ukkaṃsikā attanāva uddharitvā gahitā, sayambhūñāṇena sāmaṃ diṭṭhā, aññesaṃ asādhāraṇāti attho. Kā ca pana sāti? Ariyasaccadesanā. Tenevāha – ‘‘dukkhaṃ samudayaṃ nirodhaṃ magga’’nti. Idañhi saccānaṃ sarūpadassanaṃ, tasmā imasmiṃ ṭhāne ariyasaccāni kathetabbāni, tāni sabbākārato vitthārena visuddhimagge (visuddhi. 2.529) vuttānīti tattha vuttanayena veditabbāni.
सेय्यथापीतिआदिना उपमावसेन सुप्पबुद्धस्स किलेसप्पहानं अरियमग्गुप्पादञ्च दस्सेति। अपगतकाळकन्ति विगतकाळकं। सम्मदेवाति सुट्ठुयेव। रजनन्ति नीलपीतलोहितमञ्जेट्ठादिरङ्गजातं। पटिग्गण्हेय्याति गण्हेय्य, पभस्सरं भवेय्य। तस्मिंयेव आसनेति तस्संयेव निसज्जायं। एतेनस्स लहुविपस्सनकता तिक्खपञ्ञता सुखापटिपदा खिप्पाभिञ्ञता च दस्सिता होन्ति। विरजं वीतमलन्ति अपायगमनीयरागरजादीनं अभावेन विरजं, अनवसेसदिट्ठिविचिकिच्छामलापगमेन वीतमलं। पठममग्गवज्झकिलेसरजाभावेन वा विरजं, पञ्चविधदुस्सीलमलापगमेन वीतमलं। धम्मचक्खुन्ति सोतापत्तिमग्गो अधिप्पेतो। तस्स उप्पत्तिआकारदस्सनत्थं ‘‘यंकिञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति वुत्तं। तञ्हि निरोधं आरम्मणं कत्वा किच्चवसेन एव सङ्खतधम्मे पटिविज्झन्तं उप्पज्जति।
Seyyathāpītiādinā upamāvasena suppabuddhassa kilesappahānaṃ ariyamagguppādañca dasseti. Apagatakāḷakanti vigatakāḷakaṃ. Sammadevāti suṭṭhuyeva. Rajananti nīlapītalohitamañjeṭṭhādiraṅgajātaṃ. Paṭiggaṇheyyāti gaṇheyya, pabhassaraṃ bhaveyya. Tasmiṃyeva āsaneti tassaṃyeva nisajjāyaṃ. Etenassa lahuvipassanakatā tikkhapaññatā sukhāpaṭipadā khippābhiññatā ca dassitā honti. Virajaṃ vītamalanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ abhāvena virajaṃ, anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ. Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ, pañcavidhadussīlamalāpagamena vītamalaṃ. Dhammacakkhunti sotāpattimaggo adhippeto. Tassa uppattiākāradassanatthaṃ ‘‘yaṃkiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti vuttaṃ. Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena eva saṅkhatadhamme paṭivijjhantaṃ uppajjati.
तत्रिदं उपमासंसन्दनं – वत्थं विय चित्तं दट्ठब्बं, वत्थस्स आगन्तुकमलेहि किलिट्ठभावो विय चित्तस्स रागादिमलेहि संकिलिट्ठभावो, धोवनफलकं विय अनुपुब्बिकथा, उदकं विय सद्धा, उदकेन तेमेत्वा तेमेत्वा गोमयखारेहि काळके सम्मद्दित्वा वत्थस्स धोवनप्पयोगो विय सद्धासलिलेन तेमेत्वा सतिसमाधिपञ्ञाहि दोसे सिथिले कत्वा सद्धादिविधिना चित्तस्स सोधने वीरियारम्भो, तेन पयोगेन वत्थे काळकापगमो विय वीरियारम्भेन किलेसविक्खम्भनं, रङ्गजातं विय अरियमग्गो, तेन सुद्धस्स वत्थस्स पभस्सरभावो विय विक्खम्भितकिलेसस्स चित्तस्स मग्गेन परियोदापनन्ति।
Tatridaṃ upamāsaṃsandanaṃ – vatthaṃ viya cittaṃ daṭṭhabbaṃ, vatthassa āgantukamalehi kiliṭṭhabhāvo viya cittassa rāgādimalehi saṃkiliṭṭhabhāvo, dhovanaphalakaṃ viya anupubbikathā, udakaṃ viya saddhā, udakena temetvā temetvā gomayakhārehi kāḷake sammadditvā vatthassa dhovanappayogo viya saddhāsalilena temetvā satisamādhipaññāhi dose sithile katvā saddhādividhinā cittassa sodhane vīriyārambho, tena payogena vatthe kāḷakāpagamo viya vīriyārambhena kilesavikkhambhanaṃ, raṅgajātaṃ viya ariyamaggo, tena suddhassa vatthassa pabhassarabhāvo viya vikkhambhitakilesassa cittassa maggena pariyodāpananti.
एवं पन सुप्पबुद्धो परिसपरियन्ते निसिन्नो धम्मदेसनं सुत्वा सोतापत्तिफलं पत्वा अत्तना पटिलद्धगुणं सत्थु आरोचेतुकामो परिसमज्झं ओगाहितुं अविसहन्तो महाजनस्स सत्थारं वन्दित्वा अनुगन्त्वा निवत्तकाले भगवति विहारं गते सयम्पि विहारं अगमासि। तस्मिं खणे सक्को देवराजा ‘‘अयं सुप्पबुद्धो कुट्ठी अत्तना सत्थु सासने पटिलद्धगुणं पाकटं कातुकामो’’ति ञत्वा ‘‘वीमंसिस्सामि न’’न्ति गन्त्वा आकासे ठितो एतदवोच – ‘‘सुप्पबुद्ध त्वं मनुस्सदलिद्दो मनुस्सकपणो मनुस्सवराको, अहं ते अपरिमितं धनं दस्सामि, ‘बुद्धो न बुद्धो, धम्मो न धम्मो, सङ्घो न सङ्घो, अलं मे बुद्धेन, अलं मे धम्मेन, अलं मे सङ्घेना’ति वदेही’’ति। अथ नं सो आह ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘अहं सक्को देवराजा’’ति। ‘‘अन्धबाल अहिरिक, त्वं मया सद्धिं कथेतुं न युत्तरूपो, यो त्वं एवं अवत्तब्बं वदेसि, अपिच मं त्वं ‘दुग्गतो दलिद्दो कपणो’ति कस्मा वदेसि, ननु अहं लोकनाथस्स ओरसपुत्तो, नेवाहं दुग्गतो न दलिद्दो न कपणो, अथ खो सुखप्पत्तो परमेन सुखेन अपाहमस्मि महद्धनो’’ति वत्वा आह –
Evaṃ pana suppabuddho parisapariyante nisinno dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphalaṃ patvā attanā paṭiladdhaguṇaṃ satthu ārocetukāmo parisamajjhaṃ ogāhituṃ avisahanto mahājanassa satthāraṃ vanditvā anugantvā nivattakāle bhagavati vihāraṃ gate sayampi vihāraṃ agamāsi. Tasmiṃ khaṇe sakko devarājā ‘‘ayaṃ suppabuddho kuṭṭhī attanā satthu sāsane paṭiladdhaguṇaṃ pākaṭaṃ kātukāmo’’ti ñatvā ‘‘vīmaṃsissāmi na’’nti gantvā ākāse ṭhito etadavoca – ‘‘suppabuddha tvaṃ manussadaliddo manussakapaṇo manussavarāko, ahaṃ te aparimitaṃ dhanaṃ dassāmi, ‘buddho na buddho, dhammo na dhammo, saṅgho na saṅgho, alaṃ me buddhena, alaṃ me dhammena, alaṃ me saṅghenā’ti vadehī’’ti. Atha naṃ so āha ‘‘kosi tva’’nti? ‘‘Ahaṃ sakko devarājā’’ti. ‘‘Andhabāla ahirika, tvaṃ mayā saddhiṃ kathetuṃ na yuttarūpo, yo tvaṃ evaṃ avattabbaṃ vadesi, apica maṃ tvaṃ ‘duggato daliddo kapaṇo’ti kasmā vadesi, nanu ahaṃ lokanāthassa orasaputto, nevāhaṃ duggato na daliddo na kapaṇo, atha kho sukhappatto paramena sukhena apāhamasmi mahaddhano’’ti vatvā āha –
‘‘सद्धाधनं सीलधनं, हिरिओत्तप्पियं धनं।
‘‘Saddhādhanaṃ sīladhanaṃ, hiriottappiyaṃ dhanaṃ;
सुतधनञ्च चागो च, पञ्ञा वे सत्तमं धनं॥
Sutadhanañca cāgo ca, paññā ve sattamaṃ dhanaṃ.
‘‘यस्स एते धना अत्थि, इत्थिया पुरिसस्स वा।
‘‘Yassa ete dhanā atthi, itthiyā purisassa vā;
‘अदलिद्दो’ति तं आहु, अमोघं तस्स जीवित’’न्ति॥ (अ॰ नि॰ ७.५) –
‘Adaliddo’ti taṃ āhu, amoghaṃ tassa jīvita’’nti. (a. ni. 7.5) –
तस्सिमानि मे सत्त अरियधनानि सन्ति। येसञ्हि इमानि धनानि सन्ति, न त्वेव ते बुद्धेहि वा पच्चेकबुद्धेहि वा ‘दलिद्दा’ति वुच्चन्ती’’ति।
Tassimāni me satta ariyadhanāni santi. Yesañhi imāni dhanāni santi, na tveva te buddhehi vā paccekabuddhehi vā ‘daliddā’ti vuccantī’’ti.
सक्को तस्स कथं सुत्वा तं अन्तरामग्गे ओहाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सब्बं तं वचनं पटिवचनञ्च आरोचेसि। अथ नं भगवा आह – ‘‘न खो सक्क सक्का तादिसानं सतेनपि सहस्सेनपि सुप्पबुद्धं कुट्ठिं ‘बुद्धो न बुद्धो, धम्मो न धम्मो, सङ्घो न सङ्घो’ति कथापेतु’’न्ति। सुप्पबुद्धोपि खो कुट्ठी सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारा कतपटिसन्थारो अत्तना पटिलद्धगुणं आरोचेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सुप्पबुद्धो कुट्ठी दिट्ठधम्मो’’तिआदि।
Sakko tassa kathaṃ sutvā taṃ antarāmagge ohāya satthu santikaṃ gantvā sabbaṃ taṃ vacanaṃ paṭivacanañca ārocesi. Atha naṃ bhagavā āha – ‘‘na kho sakka sakkā tādisānaṃ satenapi sahassenapi suppabuddhaṃ kuṭṭhiṃ ‘buddho na buddho, dhammo na dhammo, saṅgho na saṅgho’ti kathāpetu’’nti. Suppabuddhopi kho kuṭṭhī satthu santikaṃ gantvā satthārā katapaṭisanthāro attanā paṭiladdhaguṇaṃ ārocesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho suppabuddho kuṭṭhī diṭṭhadhammo’’tiādi.
तत्थ दिट्ठधम्मोति दिट्ठो अरियसच्चधम्मो एतेनाति दिट्ठधम्मो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। तत्थ ‘‘दिट्ठधम्मो’’ति चेत्थ सामञ्ञवचनो धम्मसद्दो। दस्सनं नाम ञाणदस्सनतो अञ्ञम्पि अत्थीति तं निवत्तनत्थं ‘‘पत्तधम्मो’’ति वुत्तं। पत्ति च ञाणसम्पत्तितो अञ्ञापि विज्जतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘विदितधम्मो’’ति वुत्तं। सा पनायं विदितधम्मता धम्मेसु एकदेसेनापि होतीति निप्पदेसतो विदितभावं दस्सेतुं ‘‘परियोगाळ्हधम्मो’’ति वुत्तं। तेनस्स यथावुत्तं सच्चाभिसम्बोधंयेव दीपेति। मग्गञाणञ्हि एकाभिसमयवसेन परिञ्ञादिकिच्चं साधेन्तं निप्पदेसेनपि परिञ्ञेय्यधम्मं समन्ततो ओगाळ्हं नाम होति, न तदञ्ञञाणं। तेन वुत्तं – ‘‘दिट्ठो अरियसच्चधम्मो एतेनाति दिट्ठधम्मो’’ति। तेनेवाह ‘‘तिण्णविचिकिच्छो’’तिआदि।
Tattha diṭṭhadhammoti diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Sesapadesupi eseva nayo. Tattha ‘‘diṭṭhadhammo’’ti cettha sāmaññavacano dhammasaddo. Dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti taṃ nivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panāyaṃ viditadhammatā dhammesu ekadesenāpi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa yathāvuttaṃ saccābhisambodhaṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesenapi pariññeyyadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti, na tadaññañāṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo’’ti. Tenevāha ‘‘tiṇṇavicikiccho’’tiādi.
तत्थ पटिभयकन्तारसदिसा सोळसवत्थुका च अट्ठवत्थुका च तिण्णा विचिकिच्छा एतेनाति तिण्णविचिकिच्छो। ततो एव पवत्तिआदीसु ‘‘एवं नु खो, न नु खो’’ति एवं पवत्तिता विगता समुच्छिन्ना कथंकथा एतस्साति विगतकथंकथो। सारज्जकरानं पापधम्मानं पहीनत्ता तप्पटिपक्खेसु च सीलादिगुणेसु सुप्पतिट्ठितत्ता वेसारज्जं विसारदभावं वेय्यत्तियं पत्तोति वेसारज्जप्पत्तो। नास्स परो पच्चयो, न परस्स सद्धाय एत्थ वत्ततीति अपरप्पच्चयो। कत्थाति आह ‘‘सत्थुसासने’’ति।
Tattha paṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā ca aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vicikicchā etenāti tiṇṇavicikiccho. Tato eva pavattiādīsu ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho’’ti evaṃ pavattitā vigatā samucchinnā kathaṃkathā etassāti vigatakathaṃkatho. Sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu ca sīlādiguṇesu suppatiṭṭhitattā vesārajjaṃ visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ pattoti vesārajjappatto. Nāssa paro paccayo, na parassa saddhāya ettha vattatīti aparappaccayo. Katthāti āha ‘‘satthusāsane’’ti.
अभिक्कन्तन्तिआदीसु किञ्चापि अयं अभिक्कन्तसद्दो खयसुन्दराभिरूपब्भनुमोदनादीसु अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति, इध पन अब्भनुमोदने दट्ठब्बो। तेनेव सो पसादवसेन पसंसावसेन च द्विक्खत्तुं वुत्तो, साधु साधु, भन्तेति वुत्तं होति। अभिक्कन्तन्ति वा अतिकन्तं अतिइट्ठं अतिमनापं, अतिसुन्दरन्ति अत्थो। तत्थ एकेन अभिक्कन्तसद्देन भगवतो देसनं थोमेति, एकेन अत्तनो पसादं।
Abhikkantantiādīsu kiñcāpi ayaṃ abhikkantasaddo khayasundarābhirūpabbhanumodanādīsu anekesu atthesu dissati, idha pana abbhanumodane daṭṭhabbo. Teneva so pasādavasena pasaṃsāvasena ca dvikkhattuṃ vutto, sādhu sādhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Abhikkantanti vā atikantaṃ atiiṭṭhaṃ atimanāpaṃ, atisundaranti attho. Tattha ekena abhikkantasaddena bhagavato desanaṃ thometi, ekena attano pasādaṃ.
अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – अभिक्कन्तं, भन्ते, यदिदं भगवतो धम्मदेसना, अभिक्कन्तं, भन्ते, यदिदं भगवतो धम्मदेसनं आगम्म मम पसादोति। भगवतो एव वा वचनं अभिक्कन्तं दोसनासनतो, अभिक्कन्तं गुणाधिगमनतो, तथा सद्धावड्ढनतो, पञ्ञाजननतो, सात्थतो , सब्यञ्जनतो, उत्तानपदतो, गम्भीरत्थतो, कण्णसुखतो, हदयङ्गमतो, अनत्तुक्कंसनतो, अपरवम्भनतो, करुणासीतलतो, पञ्ञावदाततो, आपाथरमणीयतो, विमद्दक्खमतो, सुय्यमानसुखतो, वीमंसियमानहिततोति एवमादिनयेहि थोमेन्तो पदद्वयं आह।
Ayañhettha adhippāyo – abhikkantaṃ, bhante, yadidaṃ bhagavato dhammadesanā, abhikkantaṃ, bhante, yadidaṃ bhagavato dhammadesanaṃ āgamma mama pasādoti. Bhagavato eva vā vacanaṃ abhikkantaṃ dosanāsanato, abhikkantaṃ guṇādhigamanato, tathā saddhāvaḍḍhanato, paññājananato, sātthato , sabyañjanato, uttānapadato, gambhīratthato, kaṇṇasukhato, hadayaṅgamato, anattukkaṃsanato, aparavambhanato, karuṇāsītalato, paññāvadātato, āpātharamaṇīyato, vimaddakkhamato, suyyamānasukhato, vīmaṃsiyamānahitatoti evamādinayehi thomento padadvayaṃ āha.
ततो परम्पि चतूहि उपमाहि देसनंयेव थोमेति। तत्थ निक्कुज्जितन्ति अधोमुखट्ठपितं, हेट्ठामुखजातं वा। उक्कुज्जेय्याति उपरि मुखं करेय्य। पटिच्छन्नन्ति तिणपण्णादिना छादितं। विवरेय्याति उग्घाटेय्य। मूळ्हस्साति दिसामूळ्हस्स। मग्गं आचिक्खेय्याति हत्थे गहेत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति मग्गं उपदिसेय्य। अन्धकारेति चतुरङ्गसमन्नागते। अयं ताव पदत्थो।
Tato parampi catūhi upamāhi desanaṃyeva thometi. Tattha nikkujjitanti adhomukhaṭṭhapitaṃ, heṭṭhāmukhajātaṃ vā. Ukkujjeyyāti upari mukhaṃ kareyya. Paṭicchannanti tiṇapaṇṇādinā chāditaṃ. Vivareyyāti ugghāṭeyya. Mūḷhassāti disāmūḷhassa. Maggaṃ ācikkheyyāti hatthe gahetvā ‘‘esa maggo’’ti maggaṃ upadiseyya. Andhakāreti caturaṅgasamannāgate. Ayaṃ tāva padattho.
अयं पन अधिप्पाययोजना – यथा कोचि निक्कुज्जितं उक्कुज्जेय्य, एवं सद्धम्मविमुखं असद्धम्मे पतिट्ठितं मं असद्धम्मा वुट्ठापेन्तेन, यथा पटिच्छन्नं विवरेय्य, एवं कस्सपस्स भगवतो सासनन्तरधानतो पट्ठाय मिच्छादिट्ठिगहनपटिच्छन्नं सासनं विवरन्तेन, यथा मूळ्हस्स मग्गं आचिक्खेय्य, एवं कुम्मग्गमिच्छामग्गप्पटिपन्नस्स मे सग्गमोक्खमग्गं आविकरोन्तेन, यथा अन्धकारे तेलपज्जोतं धारेय्य, एवं मोहन्धकारे निमुग्गस्स मे बुद्धादिरतनरूपानि अपस्सतो तप्पटिच्छादकमोहन्धकारविद्धंसनदेसनापज्जोतधारणेन भगवता नानानयेहि पकासितत्ता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो।
Ayaṃ pana adhippāyayojanā – yathā koci nikkujjitaṃ ukkujjeyya, evaṃ saddhammavimukhaṃ asaddhamme patiṭṭhitaṃ maṃ asaddhammā vuṭṭhāpentena, yathā paṭicchannaṃ vivareyya, evaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato paṭṭhāya micchādiṭṭhigahanapaṭicchannaṃ sāsanaṃ vivarantena, yathā mūḷhassa maggaṃ ācikkheyya, evaṃ kummaggamicchāmaggappaṭipannassa me saggamokkhamaggaṃ āvikarontena, yathā andhakāre telapajjotaṃ dhāreyya, evaṃ mohandhakāre nimuggassa me buddhādiratanarūpāni apassato tappaṭicchādakamohandhakāraviddhaṃsanadesanāpajjotadhāraṇena bhagavatā nānānayehi pakāsitattā anekapariyāyena dhammo pakāsito.
एवं देसनं थोमेत्वा ताय देसनाय रतनत्तये पसन्नचित्तो पसन्नाकारं करोन्तो ‘‘एसाह’’न्तिआदिमाह। तत्थ एसाहन्ति एसो अहं। भगवन्तं सरणं गच्छामीति भगवा मे सरणं परायणं अघस्स घाता, हितस्स विधाताति इमिना अधिप्पायेन भगवन्तं गच्छामि भजामि, एवं वा जानामि बुज्झामीति। येसञ्हि धातूनं गतिअत्थो, बुद्धिपि तेसं अत्थोति। धम्मन्ति अधिगतमग्गे सच्छिकतनिरोधे यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने चतूसु अपायेसु अपतमाने धारेतीति धम्मो। सो अत्थतो अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च। वुत्तञ्हेतं –
Evaṃ desanaṃ thometvā tāya desanāya ratanattaye pasannacitto pasannākāraṃ karonto ‘‘esāha’’ntiādimāha. Tattha esāhanti eso ahaṃ. Bhagavantaṃ saraṇaṃ gacchāmīti bhagavā me saraṇaṃ parāyaṇaṃ aghassa ghātā, hitassa vidhātāti iminā adhippāyena bhagavantaṃ gacchāmi bhajāmi, evaṃ vā jānāmi bujjhāmīti. Yesañhi dhātūnaṃ gatiattho, buddhipi tesaṃ atthoti. Dhammanti adhigatamagge sacchikatanirodhe yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne catūsu apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo. So atthato ariyamaggo ceva nibbānañca. Vuttañhetaṃ –
‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०)।
‘‘Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90).
‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु॰ ९०) च –
‘‘Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90) ca –
न केवलं अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च, अपिच खो अरियफलेहि सद्धिं परियत्तिधम्मोपि। वुत्तञ्हेतं –
Na kevalaṃ ariyamaggo ceva nibbānañca, apica kho ariyaphalehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttañhetaṃ –
‘‘रागविरागमनेजमसोकं, धम्ममसङ्खतमप्पटिकूलं।
‘‘Rāgavirāgamanejamasokaṃ, dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṃ;
मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तं, धम्ममिमं सरणत्थमुपेही’’ति॥ (वि॰ व॰ ८८७)।
Madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattaṃ, dhammamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti. (vi. va. 887);
एत्थ हि रागविरागन्ति मग्गो वुत्तो। अनेजमसोकन्ति फलं। असङ्खतन्ति निब्बानं। अप्पटिकूलं मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तन्ति परियत्तिधम्मो वुत्तोति।
Ettha hi rāgavirāganti maggo vutto. Anejamasokanti phalaṃ. Asaṅkhatanti nibbānaṃ. Appaṭikūlaṃ madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattanti pariyattidhammo vuttoti.
भिक्खुसङ्घन्ति दिट्ठिसीलसामञ्ञेन संहतं अट्ठअरियपुग्गलसमूहं। एत्तावता सुप्पबुद्धो तीणि सरणगमनानि पटिवेदेसि। उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतन्ति अज्जतग्गेति अज्जतं आदिं कत्वा। ‘‘अज्जदग्गे’’तिपि पाठो, तत्थ दकारो पदसन्धिकरो, अज्ज अग्गे अज्ज आदिं कत्वाति अत्थो। पाणुपेतन्ति पाणेहि उपेतं, याव मे जीवितं पवत्तति, ताव उपेतं अनञ्ञसत्थुकं तीहि सरणगमनेहि सरणं गतं रतनत्तयस्स उपासनतो उपासकं कप्पियकारकं मं भगवा उपधारेतु जानातूति अत्थो। इमस्स च सरणगमनं अरियमग्गाधिगमेनेव निप्फन्नं, अज्झासयं पन आविकरोन्तो एवमाह।
Bhikkhusaṅghanti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhataṃ aṭṭhaariyapuggalasamūhaṃ. Ettāvatā suppabuddho tīṇi saraṇagamanāni paṭivedesi. Upāsakaṃ maṃ bhagavā dhāretu ajjatagge pāṇupetaṃ saraṇaṃ gatanti ajjataggeti ajjataṃ ādiṃ katvā. ‘‘Ajjadagge’’tipi pāṭho, tattha dakāro padasandhikaro, ajja agge ajja ādiṃ katvāti attho. Pāṇupetanti pāṇehi upetaṃ, yāva me jīvitaṃ pavattati, tāva upetaṃ anaññasatthukaṃ tīhi saraṇagamanehi saraṇaṃ gataṃ ratanattayassa upāsanato upāsakaṃ kappiyakārakaṃ maṃ bhagavā upadhāretu jānātūti attho. Imassa ca saraṇagamanaṃ ariyamaggādhigameneva nipphannaṃ, ajjhāsayaṃ pana āvikaronto evamāha.
भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वाति भगवतो वचनं चित्तेन अभिनन्दित्वा तमेव अभिनन्दितभावं पकासेन्तो वुत्तनयेन वाचाय अनुमोदित्वा। अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामीति तं भगवन्तं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा सत्थु गुणनिन्नचित्तो याव दस्सनविसयसमतिक्कमा भगवन्तंयेव पेक्खमानो पञ्जलिको नमस्समानो पक्कामि।
Bhagavatobhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvāti bhagavato vacanaṃ cittena abhinanditvā tameva abhinanditabhāvaṃ pakāsento vuttanayena vācāya anumoditvā. Abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmīti taṃ bhagavantaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā satthu guṇaninnacitto yāva dassanavisayasamatikkamā bhagavantaṃyeva pekkhamāno pañjaliko namassamāno pakkāmi.
पक्कन्तो च कुट्ठरोगाभिभवेन छिन्नहत्थपादङ्गुलि उक्कारगत्तो समन्ततो विस्सन्दमानासवो कण्डूतिपतिपीळितो असुचि दुग्गन्धो जेगुच्छतमो परमकारुञ्ञतं पत्तो ‘‘नायं कायो इमस्स अच्चन्तसन्तस्स पणीततमस्स अरियधम्मस्स आधारो भवितुं युत्तो’’ति उप्पन्नाभिसन्धिना विय सग्गसंवत्तनियेन पुञ्ञकम्मेन ओकासे कते अप्पायुकसंवत्तनियेन उपच्छेदकेन पापकम्मेन कतूपचितेन चोदियमानो तरुणवच्छाय धेनुया आपतित्वा मारितो। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो अचिरपक्कन्तं सुप्पबुद्धं कुट्ठिं गावी तरुणवच्छा अधिपतित्वा जीविता वोरोपेसी’’ति।
Pakkanto ca kuṭṭharogābhibhavena chinnahatthapādaṅguli ukkāragatto samantato vissandamānāsavo kaṇḍūtipatipīḷito asuci duggandho jegucchatamo paramakāruññataṃ patto ‘‘nāyaṃ kāyo imassa accantasantassa paṇītatamassa ariyadhammassa ādhāro bhavituṃ yutto’’ti uppannābhisandhinā viya saggasaṃvattaniyena puññakammena okāse kate appāyukasaṃvattaniyena upacchedakena pāpakammena katūpacitena codiyamāno taruṇavacchāya dhenuyā āpatitvā mārito. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho acirapakkantaṃ suppabuddhaṃ kuṭṭhiṃ gāvī taruṇavacchā adhipatitvā jīvitā voropesī’’ti.
सो किर अतीते एको सेट्ठिपुत्तो हुत्वा अत्तनो सहायेहि तीहि सेट्ठिपुत्तेहि सद्धिं कीळन्तो एकं नगरसोभिनिं गणिकं उय्यानं नेत्वा दिवसं सम्पत्तिं अनुभवित्वा अत्थङ्गते सूरिये सहाये एतदवोच – ‘‘इमिस्सा हत्थे कहापणसहस्सं बहुकञ्च सुवण्णं महग्घानि च पसाधनानि संविज्जन्ति, इमस्मिं वने अञ्ञो कोचि नत्थि, रत्ति च जाता, हन्द इमं मयं मारेत्वा सब्बं धनं गहेत्वा गच्छामा’’ति। ते चत्तारोपि जना एकज्झासया हुत्वा तं मारेतुं उपक्कमिंसु। सा तेहि मारियमाना ‘‘इमे निल्लज्जा निक्करुणा मया सद्धिं किलेससन्थवं कत्वा निरपराधं मं केवलं धनलोभेन मारेन्ति, एकवारं ताव मं इमे मारेन्तु, अहं पन यक्खिनी हुत्वा अनेकवारं इमे मारेतुं समत्था भवेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा कालमकासि। तेसु किर एको पक्कुसाति कुलपुत्तो अहोसि, एको बाहियो दारुचीरियो, एको तम्बदाठिको चोरघातको, एको सुप्पबुद्धो कुट्ठी, इति इमेसं चतुन्नं जनानं अनेकसते अत्तभावे सा यक्खयोनियं निब्बत्ता गावी हुत्वा जीविता वोरोपेसि। ते तस्स कम्मस्स निस्सन्देन तत्थ तत्थ अन्तरामरणं पापुणिंसु। एवं सुप्पबुद्धस्स कुट्ठिस्स सहसा मरणं जातं, तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो अचिरपक्कन्तं…पे॰… वोरोपेसी’’ति।
So kira atīte eko seṭṭhiputto hutvā attano sahāyehi tīhi seṭṭhiputtehi saddhiṃ kīḷanto ekaṃ nagarasobhiniṃ gaṇikaṃ uyyānaṃ netvā divasaṃ sampattiṃ anubhavitvā atthaṅgate sūriye sahāye etadavoca – ‘‘imissā hatthe kahāpaṇasahassaṃ bahukañca suvaṇṇaṃ mahagghāni ca pasādhanāni saṃvijjanti, imasmiṃ vane añño koci natthi, ratti ca jātā, handa imaṃ mayaṃ māretvā sabbaṃ dhanaṃ gahetvā gacchāmā’’ti. Te cattāropi janā ekajjhāsayā hutvā taṃ māretuṃ upakkamiṃsu. Sā tehi māriyamānā ‘‘ime nillajjā nikkaruṇā mayā saddhiṃ kilesasanthavaṃ katvā niraparādhaṃ maṃ kevalaṃ dhanalobhena mārenti, ekavāraṃ tāva maṃ ime mārentu, ahaṃ pana yakkhinī hutvā anekavāraṃ ime māretuṃ samatthā bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā kālamakāsi. Tesu kira eko pakkusāti kulaputto ahosi, eko bāhiyo dārucīriyo, eko tambadāṭhiko coraghātako, eko suppabuddho kuṭṭhī, iti imesaṃ catunnaṃ janānaṃ anekasate attabhāve sā yakkhayoniyaṃ nibbattā gāvī hutvā jīvitā voropesi. Te tassa kammassa nissandena tattha tattha antarāmaraṇaṃ pāpuṇiṃsu. Evaṃ suppabuddhassa kuṭṭhissa sahasā maraṇaṃ jātaṃ, tena vuttaṃ – ‘‘atha kho acirapakkantaṃ…pe… voropesī’’ti.
अथ सम्बहुला भिक्खू तस्स कालकिरियं भगवतो आरोचेत्वा अभिसम्परायं पुच्छिंसु। भगवा ब्याकासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सम्बहुला भिक्खू’’तिआदि।
Atha sambahulā bhikkhū tassa kālakiriyaṃ bhagavato ārocetvā abhisamparāyaṃ pucchiṃsu. Bhagavā byākāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho sambahulā bhikkhū’’tiādi.
तत्थ तिण्णं संयोजनानं परिक्खयाति सक्कायदिट्ठि विचिकिच्छा सीलब्बतपरामासोति इमेसं तिण्णं भवबन्धनानं समुच्छेदवसेन पहाना। सोतापन्नोति सोतसङ्खातं अरियमग्गं आदितो पन्नो। वुत्तञ्हेतं –
Tattha tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayāti sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāsoti imesaṃ tiṇṇaṃ bhavabandhanānaṃ samucchedavasena pahānā. Sotāpannoti sotasaṅkhātaṃ ariyamaggaṃ ādito panno. Vuttañhetaṃ –
‘‘सोतो सोतोति इदं, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति। कतमो नु खो, आवुसो, सोतोति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’तिआदि (सं॰ नि॰ ५.१००१)।
‘‘Soto sototi idaṃ, āvuso sāriputta, vuccati. Katamo nu kho, āvuso, sototi? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’tiādi (saṃ. ni. 5.1001).
अविनिपातधम्मोति विनिपतनं विनिपातो, नास्स विनिपातो धम्मोति अविनिपातधम्मो, चतूसु अपायेसु उपपज्जनवसेन अपतनसभावोति अत्थो। नियतोति धम्मनियामेन सम्मत्तनियामेन नियतो। सम्बोधिपरायणोति उपरिमग्गत्तयसङ्खाता सम्बोधि परं अयनं अस्स गति पटिसरणं अवस्सं पत्तब्बन्ति सम्बोधिपरायणो। एतेन ‘‘तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति पुच्छाय भद्दिका एव सुप्पबुद्धस्स गति, न पापिकाति अयमत्थो दस्सितो। न पन तेन सम्पत्ता गति, तं पन पुच्छानुसन्धिवसेन पकासेतुकामो धम्मराजा एत्तकमेव अभासि। पस्सति हि भगवा ‘‘मया एत्तके कथिते इमिस्संयेव परिसति अनुसन्धिकुसलो एको भिक्खु सुप्पबुद्धस्स कुट्ठिभावदालिद्दियकपणभावानं कारणं पुच्छिस्सति, अथाहं तस्स तं कारणं तेन पुच्छानुसन्धिना पकासेत्वा देसनं निट्ठापेस्सामी’’ति। तेनेवाह – ‘‘एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खू’’तिआदि। तत्थ हेतूति असाधारणकारणं, साधारणकारणं पन पच्चयोति, अयमेतेसं विसेसो। येनाति येन हेतुना येन पच्चयेन च।
Avinipātadhammoti vinipatanaṃ vinipāto, nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo, catūsu apāyesu upapajjanavasena apatanasabhāvoti attho. Niyatoti dhammaniyāmena sammattaniyāmena niyato. Sambodhiparāyaṇoti uparimaggattayasaṅkhātā sambodhi paraṃ ayanaṃ assa gati paṭisaraṇaṃ avassaṃ pattabbanti sambodhiparāyaṇo. Etena ‘‘tassa kā gati, ko abhisamparāyo’’ti pucchāya bhaddikā eva suppabuddhassa gati, na pāpikāti ayamattho dassito. Na pana tena sampattā gati, taṃ pana pucchānusandhivasena pakāsetukāmo dhammarājā ettakameva abhāsi. Passati hi bhagavā ‘‘mayā ettake kathite imissaṃyeva parisati anusandhikusalo eko bhikkhu suppabuddhassa kuṭṭhibhāvadāliddiyakapaṇabhāvānaṃ kāraṇaṃ pucchissati, athāhaṃ tassa taṃ kāraṇaṃ tena pucchānusandhinā pakāsetvā desanaṃ niṭṭhāpessāmī’’ti. Tenevāha – ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhū’’tiādi. Tattha hetūti asādhāraṇakāraṇaṃ, sādhāraṇakāraṇaṃ pana paccayoti, ayametesaṃ viseso. Yenāti yena hetunā yena paccayena ca.
भूतपुब्बन्ति जातपुब्बं। अतीते काले निब्बत्तं तं दस्सेतुं ‘‘सुप्पबुद्धो’’तिआदि वुत्तं। कदा पन भूतन्ति? अतीते किर अनुप्पन्ने तथागते बाराणसिया सामन्ता एकस्मिं गामे एका कुलधीता खेत्तं रक्खति। सा एकं पच्चेकबुद्धं दिस्वा पसन्नचित्ता तस्स पञ्चहि लाजासतेहि सद्धिं एकं पदुमपुप्फं दत्वा पञ्च पुत्तसतानि पत्थेसि। तस्मिंयेव खणे पञ्चसता मिगलुद्दका पच्चेकबुद्धस्स मधुरमंसं दत्वा ‘‘एतिस्सा पुत्ता भवेय्याम, तुम्हेहि पत्तविसेसं लभेय्यामा’’ति च पत्थयिंसु। सा यावतायुकं ठत्वा देवलोके निब्बत्ता। ततो चुता एकस्मिं जातस्सरे पदुमगब्भे निब्बत्ति। तमेको तापसो दिस्वा पटिजग्गि। तस्सा विचरन्तिया पादुद्धारे पादुद्धारे भूमितो पदुमानि उट्ठहन्ति। एको वनचरको दिस्वा बाराणसिरञ्ञो आरोचेसि। राजा तं आनेत्वा अग्गमहेसिं अकासि। तस्सा कुच्छियं गब्भो सण्ठासि। महापदुमकुमारो तस्सा कुच्छियं वसि, सेसा गब्भमलं निस्साय निब्बत्ता, ते वयप्पत्ता उय्याने पदुमसरे कीळन्ता एकेकस्मिं पदुमे निसीदित्वा परिपक्कञाणा सङ्खारेसु खयवयं पट्ठपेत्वा पच्चेकबोधिं पापुणिंसु। तेसं ब्याकरणगाथा अहोसि –
Bhūtapubbanti jātapubbaṃ. Atīte kāle nibbattaṃ taṃ dassetuṃ ‘‘suppabuddho’’tiādi vuttaṃ. Kadā pana bhūtanti? Atīte kira anuppanne tathāgate bārāṇasiyā sāmantā ekasmiṃ gāme ekā kuladhītā khettaṃ rakkhati. Sā ekaṃ paccekabuddhaṃ disvā pasannacittā tassa pañcahi lājāsatehi saddhiṃ ekaṃ padumapupphaṃ datvā pañca puttasatāni patthesi. Tasmiṃyeva khaṇe pañcasatā migaluddakā paccekabuddhassa madhuramaṃsaṃ datvā ‘‘etissā puttā bhaveyyāma, tumhehi pattavisesaṃ labheyyāmā’’ti ca patthayiṃsu. Sā yāvatāyukaṃ ṭhatvā devaloke nibbattā. Tato cutā ekasmiṃ jātassare padumagabbhe nibbatti. Tameko tāpaso disvā paṭijaggi. Tassā vicarantiyā pāduddhāre pāduddhāre bhūmito padumāni uṭṭhahanti. Eko vanacarako disvā bārāṇasirañño ārocesi. Rājā taṃ ānetvā aggamahesiṃ akāsi. Tassā kucchiyaṃ gabbho saṇṭhāsi. Mahāpadumakumāro tassā kucchiyaṃ vasi, sesā gabbhamalaṃ nissāya nibbattā, te vayappattā uyyāne padumasare kīḷantā ekekasmiṃ padume nisīditvā paripakkañāṇā saṅkhāresu khayavayaṃ paṭṭhapetvā paccekabodhiṃ pāpuṇiṃsu. Tesaṃ byākaraṇagāthā ahosi –
‘‘सरोरुहं पदुमपलासपत्रजं,
‘‘Saroruhaṃ padumapalāsapatrajaṃ,
सुपुप्फितं भमरगणानुकिण्णं।
Supupphitaṃ bhamaragaṇānukiṇṇaṃ;
अनिच्चतं खयवयतं विदित्वा,
Aniccataṃ khayavayataṃ viditvā,
एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
एवं पच्चेकबोधिं अभिसम्बुद्धेसु तेसु पञ्चसु पच्चेकबुद्धसतेसु अब्भन्तरो तगरसिखी नाम पच्चेकसम्बुद्धो गन्धमादनपब्बते नन्दमूलपब्भारे सत्ताहं निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा सत्ताहस्स अच्चयेन निरोधा वुट्ठितो आकासेन आगन्त्वा इसिगिलिपब्बते ओतरित्वा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय राजगहं पिण्डाय पाविसि। तस्मिञ्च समये राजगहे एको सेट्ठिपुत्तो महता परिवारेन उय्यानकीळनत्थं नगरतो निक्खमन्तो तगरसिखिपच्चेकबुद्धं दिस्वा ‘‘को अयं भण्डुकासाववसनो, कुट्ठी भविस्सति, तथा हि कुट्ठिचीवरेन सरीरं पारुपित्वा गच्छती’’ति निट्ठुभित्वा अपसब्यं कत्वा पक्कामि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सुप्पबुद्धो कुट्ठी इमस्मिंयेव राजगहे…पे॰… पक्कामी’’ति।
Evaṃ paccekabodhiṃ abhisambuddhesu tesu pañcasu paccekabuddhasatesu abbhantaro tagarasikhī nāma paccekasambuddho gandhamādanapabbate nandamūlapabbhāre sattāhaṃ nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā sattāhassa accayena nirodhā vuṭṭhito ākāsena āgantvā isigilipabbate otaritvā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi. Tasmiñca samaye rājagahe eko seṭṭhiputto mahatā parivārena uyyānakīḷanatthaṃ nagarato nikkhamanto tagarasikhipaccekabuddhaṃ disvā ‘‘ko ayaṃ bhaṇḍukāsāvavasano, kuṭṭhī bhavissati, tathā hi kuṭṭhicīvarena sarīraṃ pārupitvā gacchatī’’ti niṭṭhubhitvā apasabyaṃ katvā pakkāmi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘suppabuddho kuṭṭhī imasmiṃyeva rājagahe…pe… pakkāmī’’ti.
तत्थ क्वायन्ति को अयं। खुंसनवसेन वदति। ‘‘कोवाय’’न्तिपि पाळि। कुट्ठीति अकुट्ठिंयेव तं सेट्ठि कुट्ठरोगं अक्कोसवत्थुं पापेन्तो वदति। कुट्ठिचीवरेनाति कुट्ठीनं चीवरेन। येभुय्येन हि कुट्ठिनो डंसमकससरीसपपटिबाहनत्थं रोगपटिच्छादनत्थञ्च यं वा तं वा पिलोतिकखण्डं गहेत्वा पारुपति, एवमयम्पीति दस्सेति। पंसुकूलचीवरधरत्ता वा अग्गळानं अनेकवण्णभावेन कुट्ठसरीरसदिसोति हीळेन्तो ‘‘कुट्ठिचीवरेना’’ति आह। निट्ठुभित्वाति खेळं पातेत्वा। अपसब्यतो करित्वाति पण्डिता तादिसं पच्चेकबुद्धं दिस्वा वन्दित्वा पदक्खिणं करोन्ति, अयं पन अविञ्ञुताय परिभवेन तं अपसब्यं कत्वा अत्तनो अपसब्यं अपदक्खिणं कत्वा गतो। ‘‘अपसब्यामतो’’तिपि पाठो। तस्स कम्मस्साति तगरसिखिम्हि पच्चेकबुद्धे ‘‘क्वायं कुट्ठी’’ति हीळेत्वा निट्ठुभनअपसब्यकरणवसेन पवत्तपापकम्मस्स। निरये पच्चित्थाति निरये निरयग्गिना दय्हित्थ। ‘‘पच्चित्वा निरयग्गिना’’तिपि पठन्ति। तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेनाति येन कम्मेन सो निरये पटिसन्धिं गण्हि, न तं कम्मं मनुस्सलोके विपाकं देति। या पनस्स नानक्खणिका चेतना तदा पच्चेकबुद्धे विप्पटिपज्जनवसेन पवत्ता अपरापरियवेदनीयभूता, सा अपरापरियवेदनीयेनेव पुञ्ञकम्मेन मनुस्सेसु तिहेतुकपटिसन्धिया दिन्नाय पवत्तियं कुट्ठिभावं दालिद्दियं परमकारुञ्ञतं आपादेसि। तं सन्धाय कम्मसभागतावसेन ‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकवसेसेना’’ति वुत्तं। सदिसेपि हि लोके तब्बोहारो दिट्ठो यथा तं ‘‘सा एव तित्तिरी, तानियेव ओसधानी’’ति।
Tattha kvāyanti ko ayaṃ. Khuṃsanavasena vadati. ‘‘Kovāya’’ntipi pāḷi. Kuṭṭhīti akuṭṭhiṃyeva taṃ seṭṭhi kuṭṭharogaṃ akkosavatthuṃ pāpento vadati. Kuṭṭhicīvarenāti kuṭṭhīnaṃ cīvarena. Yebhuyyena hi kuṭṭhino ḍaṃsamakasasarīsapapaṭibāhanatthaṃ rogapaṭicchādanatthañca yaṃ vā taṃ vā pilotikakhaṇḍaṃ gahetvā pārupati, evamayampīti dasseti. Paṃsukūlacīvaradharattā vā aggaḷānaṃ anekavaṇṇabhāvena kuṭṭhasarīrasadisoti hīḷento ‘‘kuṭṭhicīvarenā’’ti āha. Niṭṭhubhitvāti kheḷaṃ pātetvā. Apasabyato karitvāti paṇḍitā tādisaṃ paccekabuddhaṃ disvā vanditvā padakkhiṇaṃ karonti, ayaṃ pana aviññutāya paribhavena taṃ apasabyaṃ katvā attano apasabyaṃ apadakkhiṇaṃ katvā gato. ‘‘Apasabyāmato’’tipi pāṭho. Tassa kammassāti tagarasikhimhi paccekabuddhe ‘‘kvāyaṃ kuṭṭhī’’ti hīḷetvā niṭṭhubhanaapasabyakaraṇavasena pavattapāpakammassa. Niraye paccitthāti niraye nirayagginā dayhittha. ‘‘Paccitvā nirayagginā’’tipi paṭhanti. Tasseva kammassa vipākāvasesenāti yena kammena so niraye paṭisandhiṃ gaṇhi, na taṃ kammaṃ manussaloke vipākaṃ deti. Yā panassa nānakkhaṇikā cetanā tadā paccekabuddhe vippaṭipajjanavasena pavattā aparāpariyavedanīyabhūtā, sā aparāpariyavedanīyeneva puññakammena manussesu tihetukapaṭisandhiyā dinnāya pavattiyaṃ kuṭṭhibhāvaṃ dāliddiyaṃ paramakāruññataṃ āpādesi. Taṃ sandhāya kammasabhāgatāvasena ‘‘tasseva kammassa vipākavasesenā’’ti vuttaṃ. Sadisepi hi loke tabbohāro diṭṭho yathā taṃ ‘‘sā eva tittirī, tāniyeva osadhānī’’ti.
एत्तावता ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतू’’ति तेन भिक्खुना पुट्ठपञ्हं विस्सज्जेत्वा इदानि यो ‘‘तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति पुब्बे भिक्खूहि पुट्ठपञ्हो, तं विस्सज्जेतुं ‘‘सो तथागतप्पवेदित’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तथागतप्पवेदितन्ति तथागतेन भगवता देसितं अक्खातं पकासितन्ति तथागतप्पवेदितं। आगम्माति अधिगन्त्वा, निस्साय ञत्वा वा। ‘‘तथागतप्पवेदिते धम्मविनये’’तिपि पाठो। सद्धं समादियीति सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो भगवता धम्मो, सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घोति रतनत्तयसन्निस्सयं पुब्बभागसद्धञ्चेव लोकुत्तरसद्धञ्चाति दुविधम्पि सद्धं सम्मा आदियि। यथा न पुन आदातब्बा होति, एवं याव भवक्खया गण्हि, अत्तनो चित्तसन्ताने उप्पादेसीति अत्थो। सीलं समादियीतिआदीसुपि एसेव नयो। सीलन्ति पुब्बभागसीलेन सद्धिं मग्गसीलं फलसीलञ्च । सुतन्ति परियत्तिबाहुसच्चं पटिवेधबाहुसच्चञ्चाति दुविधम्पि सुतं। परियत्तिधम्मापि हि तेन धम्मस्सवनकाले सच्चप्पटिवेधाय सावकेहि यथालद्धप्पकारं सुता परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा चाति। चागन्ति पठममग्गवज्झकिलेसाभिसङ्खारानं वोस्सग्गसङ्खातं चागं, येन अरियसावका देय्यधम्मेसु मुत्तचागा च होन्ति पयतपाणी वोस्सग्गरता। पञ्ञन्ति सद्धिं विपस्सनापञ्ञाय मग्गपञ्ञञ्चेव फलपञ्ञञ्च।
Ettāvatā ‘‘ko nu kho, bhante, hetū’’ti tena bhikkhunā puṭṭhapañhaṃ vissajjetvā idāni yo ‘‘tassa kā gati, ko abhisamparāyo’’ti pubbe bhikkhūhi puṭṭhapañho, taṃ vissajjetuṃ ‘‘so tathāgatappavedita’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tathāgatappaveditanti tathāgatena bhagavatā desitaṃ akkhātaṃ pakāsitanti tathāgatappaveditaṃ. Āgammāti adhigantvā, nissāya ñatvā vā. ‘‘Tathāgatappavedite dhammavinaye’’tipi pāṭho. Saddhaṃ samādiyīti sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto bhagavatā dhammo, suppaṭipanno bhagavato sāvakasaṅghoti ratanattayasannissayaṃ pubbabhāgasaddhañceva lokuttarasaddhañcāti duvidhampi saddhaṃ sammā ādiyi. Yathā na puna ādātabbā hoti, evaṃ yāva bhavakkhayā gaṇhi, attano cittasantāne uppādesīti attho. Sīlaṃ samādiyītiādīsupi eseva nayo. Sīlanti pubbabhāgasīlena saddhiṃ maggasīlaṃ phalasīlañca . Sutanti pariyattibāhusaccaṃ paṭivedhabāhusaccañcāti duvidhampi sutaṃ. Pariyattidhammāpi hi tena dhammassavanakāle saccappaṭivedhāya sāvakehi yathāladdhappakāraṃ sutā paricitā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā cāti. Cāganti paṭhamamaggavajjhakilesābhisaṅkhārānaṃ vossaggasaṅkhātaṃ cāgaṃ, yena ariyasāvakā deyyadhammesu muttacāgā ca honti payatapāṇī vossaggaratā. Paññanti saddhiṃ vipassanāpaññāya maggapaññañceva phalapaññañca.
कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धगहणा। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदा। परं मरणाति चुतितो उद्धं। सुगतिं सग्गं लोकन्ति पदत्तयेनापि देवलोकमेव वदति। सो हि सम्पत्तीनं सोभनत्ता सुन्दरा गतीति सुगति, रूपादीहि विसेसेहि सुट्ठु अग्गोति सग्गो, सब्बकालं सुखमेवेत्थ लोकियति, लुज्जतीति वा लोकोति वुच्चति। उपपन्नोति पटिसन्धिग्गहणवसेन उपगतो। सहब्यतन्ति सहभावं। वचनत्थो पन सह ब्यति पवत्तति, वसतीति वा सहब्यो, सहठायी सहवायी वा। तस्स भावो सहब्यता। अतिरोचतीति अतिक्कम्म अभिभवित्वा रोचति विरोचति। वण्णेनाति रूपसम्पत्तिया। यससाति परिवारेन। सो हि असुचिमक्खितं जज्जरं मत्तिकाभाजनं छड्डेत्वा अनेकरतनविचित्तं पभस्सररंसिजालविनद्धसुद्धजम्बुनदभाजनं गण्हन्तो विय वुत्तप्पकारं कळेवरं इध निक्खिपित्वा एकचित्तक्खणेन यथावुत्तं दिब्बत्तभावं महता परिवारेन सद्धिं पटिलभीति।
Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhagahaṇā. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassa upacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Sugatiṃ saggaṃ lokanti padattayenāpi devalokameva vadati. So hi sampattīnaṃ sobhanattā sundarā gatīti sugati, rūpādīhi visesehi suṭṭhu aggoti saggo, sabbakālaṃ sukhamevettha lokiyati, lujjatīti vā lokoti vuccati. Upapannoti paṭisandhiggahaṇavasena upagato. Sahabyatanti sahabhāvaṃ. Vacanattho pana saha byati pavattati, vasatīti vā sahabyo, sahaṭhāyī sahavāyī vā. Tassa bhāvo sahabyatā. Atirocatīti atikkamma abhibhavitvā rocati virocati. Vaṇṇenāti rūpasampattiyā. Yasasāti parivārena. So hi asucimakkhitaṃ jajjaraṃ mattikābhājanaṃ chaḍḍetvā anekaratanavicittaṃ pabhassararaṃsijālavinaddhasuddhajambunadabhājanaṃ gaṇhanto viya vuttappakāraṃ kaḷevaraṃ idha nikkhipitvā ekacittakkhaṇena yathāvuttaṃ dibbattabhāvaṃ mahatā parivārena saddhiṃ paṭilabhīti.
एतमत्थं विदित्वाति एतं पापानं अपरिवज्जने आदीनवं, परिवज्जने च आनिसंसं सब्बाकारतो विदित्वा तदत्थविभावनं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti etaṃ pāpānaṃ aparivajjane ādīnavaṃ, parivajjane ca ānisaṃsaṃ sabbākārato viditvā tadatthavibhāvanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तस्सायं सङ्खेपत्थो – यथा चक्खुमा पुरिसो परक्कमे कायिकवीरिये विज्जमाने सरीरे वहन्ते विसमानि पपातादिट्ठानानि चण्डभावेन वा विसमानि हत्थिअस्सअहिकुक्कुरगोरूपादीनि परिवज्जये, एवं जीवलोकस्मिं इमस्मिं सत्तलोके पण्डितो सप्पञ्ञो पुरिसो ताय सप्पञ्ञताय अत्तनो हितं जानन्तो पापानि लामकानि दुच्चरितानि परिवज्जेय्य। एवञ्हि यथायं सुप्पबुद्धो तगरसिखिम्हि पच्चेकबुद्धे पापं अपरिवज्जेत्वा महन्तं अनयब्यसनं आपज्जि, एवं आपज्जेय्याति अधिप्पायो। यथा वा सुप्पबुद्धो कुट्ठी मम धम्मदेसनं आगम्म इदानि संवेगप्पत्तो पापानि परिवज्जेन्तो उळारं विसेसं अधिगञ्छि, एवं अञ्ञोपि उळारं विसेसाधिगमं इच्छन्तो पापानि परिवज्जेय्याति अधिप्पायो।
Tassāyaṃ saṅkhepattho – yathā cakkhumā puriso parakkame kāyikavīriye vijjamāne sarīre vahante visamāni papātādiṭṭhānāni caṇḍabhāvena vā visamāni hatthiassaahikukkuragorūpādīni parivajjaye, evaṃ jīvalokasmiṃ imasmiṃ sattaloke paṇḍito sappañño puriso tāya sappaññatāya attano hitaṃ jānanto pāpāni lāmakāni duccaritāni parivajjeyya. Evañhi yathāyaṃ suppabuddho tagarasikhimhi paccekabuddhe pāpaṃ aparivajjetvā mahantaṃ anayabyasanaṃ āpajji, evaṃ āpajjeyyāti adhippāyo. Yathā vā suppabuddho kuṭṭhī mama dhammadesanaṃ āgamma idāni saṃvegappatto pāpāni parivajjento uḷāraṃ visesaṃ adhigañchi, evaṃ aññopi uḷāraṃ visesādhigamaṃ icchanto pāpāni parivajjeyyāti adhippāyo.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ३. सुप्पबुद्धकुट्ठिसुत्तं • 3. Suppabuddhakuṭṭhisuttaṃ
