| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
८. सुप्पवासासुत्तवण्णना
8. Suppavāsāsuttavaṇṇanā
१८. अट्ठमे कुण्डिकायन्ति एवंनामके कोलियानं नगरे। कुण्डधानवनेति तस्स नगरस्स अविदूरे कुण्डधानसङ्खाते वने।
18. Aṭṭhame kuṇḍikāyanti evaṃnāmake koliyānaṃ nagare. Kuṇḍadhānavaneti tassa nagarassa avidūre kuṇḍadhānasaṅkhāte vane.
पुब्बे किर कुण्डो नाम एको यक्खो तस्मिं वनसण्डे वासं कप्पेसि, कुण्डधानमिस्सकेन च बलिकम्मेन तुस्सतीति तस्स तथा तत्थ बलिं उपहरन्ति, तेनेतं वनसण्डं कुण्डधानवनन्त्वेव पञ्ञायित्थ। तस्स अविदूरे एका गामपतिका अहोसि, सापि तस्स यक्खस्स आणापवत्तिट्ठाने निविट्ठत्ता तेनेव परिपालितत्ता कुण्डिकाति वोहरीयित्थ । अपरभागे तत्थ कोलियराजानो नगरं कारेसुं, तम्पि पुरिमवोहारेन कुण्डिकात्वेव वुच्चति। तस्मिञ्च वनसण्डे कोलियराजानो भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च वसनत्थाय विहारं पतिट्ठापेसुं, तम्पि कुण्डधानवनन्त्वेव पञ्ञायित्थ। अथ भगवा जनपदचारिकं चरन्तो अनुक्कमेन तं विहारं पत्वा तत्थ विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘एकं समयं भगवा कुण्डिकायं विहरति कुण्डधानवने’’ति।
Pubbe kira kuṇḍo nāma eko yakkho tasmiṃ vanasaṇḍe vāsaṃ kappesi, kuṇḍadhānamissakena ca balikammena tussatīti tassa tathā tattha baliṃ upaharanti, tenetaṃ vanasaṇḍaṃ kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Tassa avidūre ekā gāmapatikā ahosi, sāpi tassa yakkhassa āṇāpavattiṭṭhāne niviṭṭhattā teneva paripālitattā kuṇḍikāti voharīyittha . Aparabhāge tattha koliyarājāno nagaraṃ kāresuṃ, tampi purimavohārena kuṇḍikātveva vuccati. Tasmiñca vanasaṇḍe koliyarājāno bhagavato bhikkhusaṅghassa ca vasanatthāya vihāraṃ patiṭṭhāpesuṃ, tampi kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Atha bhagavā janapadacārikaṃ caranto anukkamena taṃ vihāraṃ patvā tattha vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā kuṇḍikāyaṃ viharati kuṇḍadhānavane’’ti.
सुप्पवासाति तस्सा उपासिकाय नामं। कोलियधीताति कोलियराजपुत्ती। सा हि भगवतो अग्गुपट्ठायिका पणीतदायिकानं साविकानं एतदग्गे ठपिता सोतापन्ना अरियसाविका। यञ्हि किञ्चि भगवतो युत्तरूपं खादनीयं भोजनीयं भेसज्जं वा न तत्थ अञ्ञाहि संविधातब्बं अत्थि, सब्बं तं सयमेव अत्तनो पञ्ञाय विचारेत्वा सक्कच्चं सम्पादेत्वा उपनेति। देवसिकञ्च अट्ठसतं सङ्घभत्तपाटिपुग्गलिकभत्तानि देति। यो कोचि भिक्खु वा भिक्खुनी वा तं कुलं पिण्डाय पविट्ठो रित्तहत्थो न गच्छति। एवं मुत्तचागा पयतपाणी वोस्सग्गरता याचयोगा दानसंविभागरता। अस्सा कुच्छियं पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो पच्छिमभविको सावकबोधिसत्तो पटिसन्धिं गण्हि। सा तं गब्भं केनचिदेव पापकम्मेन सत्त वस्सानि कुच्छिना परिहरि, सत्ताहञ्च मूळ्हगब्भा अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘सत्त वस्सानि गब्भं धारेति सत्ताहं मूळ्हगब्भा’’ति।
Suppavāsāti tassā upāsikāya nāmaṃ. Koliyadhītāti koliyarājaputtī. Sā hi bhagavato aggupaṭṭhāyikā paṇītadāyikānaṃ sāvikānaṃ etadagge ṭhapitā sotāpannā ariyasāvikā. Yañhi kiñci bhagavato yuttarūpaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ bhesajjaṃ vā na tattha aññāhi saṃvidhātabbaṃ atthi, sabbaṃ taṃ sayameva attano paññāya vicāretvā sakkaccaṃ sampādetvā upaneti. Devasikañca aṭṭhasataṃ saṅghabhattapāṭipuggalikabhattāni deti. Yo koci bhikkhu vā bhikkhunī vā taṃ kulaṃ piṇḍāya paviṭṭho rittahattho na gacchati. Evaṃ muttacāgā payatapāṇī vossaggaratā yācayogā dānasaṃvibhāgaratā. Assā kucchiyaṃ purimabuddhesu katādhikāro pacchimabhaviko sāvakabodhisatto paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā taṃ gabbhaṃ kenacideva pāpakammena satta vassāni kucchinā parihari, sattāhañca mūḷhagabbhā ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘satta vassāni gabbhaṃ dhāreti sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.
तत्थ सत्त वस्सानीति सत्त संवच्छरानि, अच्चन्तसंयोगे च इदं उपयोगवचनं। गब्भं धारेतीति गब्भं वहति, गब्भिनी होतीति अत्थो। सत्ताहं मूळ्हगब्भाति सत्त अहानि ब्याकुलगब्भा। गब्भो हि परिपक्को सम्पज्जमानो विजायनकाले कम्मजवातेहि सञ्चालेत्वा परिवत्तितो उद्धंपादो अधोसिरो हुत्वा योनिमुखाभिमुखो होति, एवं सो कत्थचि अलग्गो बहि निक्खमति। विपज्जमानो पन विपरिवत्तनवसेन योनिमग्गं पिदहित्वा तिरियं निपज्जति, सयमेव वा योनिमग्गो पिदहति, सो तत्थ कम्मजवातेहि अपरापरं परिवत्तमानो ब्याकुलो मूळ्हगब्भोति वुच्चति। तस्सापि सत्त दिवसे एवं अहोसि, तेन वुत्तं ‘‘सत्ताहं मूळ्हगब्भा’’ति।
Tattha satta vassānīti satta saṃvaccharāni, accantasaṃyoge ca idaṃ upayogavacanaṃ. Gabbhaṃ dhāretīti gabbhaṃ vahati, gabbhinī hotīti attho. Sattāhaṃ mūḷhagabbhāti satta ahāni byākulagabbhā. Gabbho hi paripakko sampajjamāno vijāyanakāle kammajavātehi sañcāletvā parivattito uddhaṃpādo adhosiro hutvā yonimukhābhimukho hoti, evaṃ so katthaci alaggo bahi nikkhamati. Vipajjamāno pana viparivattanavasena yonimaggaṃ pidahitvā tiriyaṃ nipajjati, sayameva vā yonimaggo pidahati, so tattha kammajavātehi aparāparaṃ parivattamāno byākulo mūḷhagabbhoti vuccati. Tassāpi satta divase evaṃ ahosi, tena vuttaṃ ‘‘sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.
अयञ्च गब्भो सीवलित्थेरो। तस्स कथं सत्त वस्सानि गब्भवासदुक्खं, सत्ताहं मूळ्हगब्भभावप्पत्ति, मातु चस्सापि सोतापन्नाय अरियसाविकाय तथा दुक्खानुभवनं जातन्ति? वुच्चते – अतीते कासिकराजे बाराणसियं रज्जं कारेन्ते एको कोसलराजा महन्तेन बलेनागन्त्वा बाराणसिं गहेत्वा तं राजानं मारेत्वा तस्स अग्गमहेसिं अत्तनो अग्गमहेसिं अकासि। बाराणसिरञ्ञो पन पुत्तो पितु मरणकाले निद्धमनद्वारेन पलायित्वा अत्तनो ञातिमित्तबन्धवे एकज्झं कत्वा अनुक्कमेन बलं संहरित्वा बाराणसिं आगन्त्वा अविदूरे महन्तं खन्धावारं बन्धित्वा तस्स रञ्ञो पण्णं पेसेसि ‘‘रज्जं वा देतु, युद्धं वा’’ति । राजकुमारस्स माता सासनं सुत्वा ‘‘युद्धेन कम्मं नत्थि, सब्बदिसासु सञ्चारं पच्छिन्दित्वा बाराणसिनगरं परिवारेतु, ततो दारूदकभत्तपरिक्खयेन किलन्ता नगरे मनुस्सा विनाव युद्धेन राजानं गहेत्वा दस्सन्ती’’ति पण्णं पेसेसि। सो मातु सासनं सुत्वा चत्तारि महाद्वारानि रक्खन्तो सत्त वस्सानि नगरं उपरुन्धि, नगरे मनुस्सा चूळद्वारेन निक्खमित्वा दारूदकानि आहरन्ति, सब्बकिच्चानि करोन्ति।
Ayañca gabbho sīvalitthero. Tassa kathaṃ satta vassāni gabbhavāsadukkhaṃ, sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvappatti, mātu cassāpi sotāpannāya ariyasāvikāya tathā dukkhānubhavanaṃ jātanti? Vuccate – atīte kāsikarāje bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārente eko kosalarājā mahantena balenāgantvā bārāṇasiṃ gahetvā taṃ rājānaṃ māretvā tassa aggamahesiṃ attano aggamahesiṃ akāsi. Bārāṇasirañño pana putto pitu maraṇakāle niddhamanadvārena palāyitvā attano ñātimittabandhave ekajjhaṃ katvā anukkamena balaṃ saṃharitvā bārāṇasiṃ āgantvā avidūre mahantaṃ khandhāvāraṃ bandhitvā tassa rañño paṇṇaṃ pesesi ‘‘rajjaṃ vā detu, yuddhaṃ vā’’ti . Rājakumārassa mātā sāsanaṃ sutvā ‘‘yuddhena kammaṃ natthi, sabbadisāsu sañcāraṃ pacchinditvā bārāṇasinagaraṃ parivāretu, tato dārūdakabhattaparikkhayena kilantā nagare manussā vināva yuddhena rājānaṃ gahetvā dassantī’’ti paṇṇaṃ pesesi. So mātu sāsanaṃ sutvā cattāri mahādvārāni rakkhanto satta vassāni nagaraṃ uparundhi, nagare manussā cūḷadvārena nikkhamitvā dārūdakāni āharanti, sabbakiccāni karonti.
अथ राजकुमारस्स माता तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘बालो मम पुत्तो उपायं न जानाति, गच्छथ, अस्स चूळद्वारानि पिधाय नगरं उपरुन्धतूति वदेथा’’ति पुत्तस्स गूळ्हसासनं पहिणि। सो मातु सासनं सुत्वा सत्त दिवसे तथा अकासि। नागरा बहि निक्खमितुं अलभन्ता सत्तमे दिवसे तस्स रञ्ञो सीसं गहेत्वा कुमारस्स अदंसु। कुमारो नगरं पविसित्वा रज्जं अग्गहेसि। सो तदा सत्त वस्सानि नगररुन्धनकम्मनिस्सन्देन एतरहि सत्त वस्सानि मातुकुच्छिसङ्खाताय लोहितकुम्भिया वसि, अवसेसतो पन सत्ताहं नगरूपरुन्धनेन सत्ताहं मूळ्हगब्भभावं आपज्जि। जातकट्ठकथायं पन ‘‘सत्त दिवसानि नगरं रुन्धित्वा गहितकम्मनिस्सन्देन सत्तवस्सानि लोहितकुम्भियं वसित्वा सत्ताहं मूळ्हगब्भभावं आपज्जी’’ति वुत्तं। यं पन सो पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धपादमूले ‘‘लाभीनं अग्गो भवेय्य’’न्ति महादानं दत्वा पत्थनं अकासि, यञ्च विपस्सिस्स भगवतो काले नागरेहि सद्धिं सहस्सग्घनिकं गुळदधिं दत्वा पत्थनं अकासि, तस्सानुभावेन लाभीनं अग्गो जातो। सुप्पवासापि ‘‘नगरं रुन्धित्वा गण्ह, ताता’’ति पेसितभावेन सत्त वस्सानि कुच्छिना गब्भं परिहरित्वा सत्ताहं मूळ्हगब्भाजाता । एवं ते मातापुत्ता अत्तनो कम्मस्स अनुरूपं ईदिसं दुक्खं पटिसंवेदिंसु।
Atha rājakumārassa mātā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘bālo mama putto upāyaṃ na jānāti, gacchatha, assa cūḷadvārāni pidhāya nagaraṃ uparundhatūti vadethā’’ti puttassa gūḷhasāsanaṃ pahiṇi. So mātu sāsanaṃ sutvā satta divase tathā akāsi. Nāgarā bahi nikkhamituṃ alabhantā sattame divase tassa rañño sīsaṃ gahetvā kumārassa adaṃsu. Kumāro nagaraṃ pavisitvā rajjaṃ aggahesi. So tadā satta vassāni nagararundhanakammanissandena etarahi satta vassāni mātukucchisaṅkhātāya lohitakumbhiyā vasi, avasesato pana sattāhaṃ nagarūparundhanena sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajji. Jātakaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘satta divasāni nagaraṃ rundhitvā gahitakammanissandena sattavassāni lohitakumbhiyaṃ vasitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajjī’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana so padumuttarasammāsambuddhapādamūle ‘‘lābhīnaṃ aggo bhaveyya’’nti mahādānaṃ datvā patthanaṃ akāsi, yañca vipassissa bhagavato kāle nāgarehi saddhiṃ sahassagghanikaṃ guḷadadhiṃ datvā patthanaṃ akāsi, tassānubhāvena lābhīnaṃ aggo jāto. Suppavāsāpi ‘‘nagaraṃ rundhitvā gaṇha, tātā’’ti pesitabhāvena satta vassāni kucchinā gabbhaṃ pariharitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhājātā . Evaṃ te mātāputtā attano kammassa anurūpaṃ īdisaṃ dukkhaṃ paṭisaṃvediṃsu.
तीहि वितक्केहीति रतनत्तयगुणानुस्सतिपटिसंयुत्तेहि तीहि सम्मावितक्केहि। अधिवासेतीति मूळ्हगब्भताय उप्पन्नदुक्खं सहति। सा हि भगवतो सम्बुद्धभावं, अरियसङ्घस्स सुप्पटिपत्तिं, निब्बानस्स च दुक्खनिस्सरणभावं अनुस्सरन्ती अत्तनो उप्पज्जमानदुक्खं अमनसिकरणेनेव अभिभवित्वा खमति। तेन वुत्तं ‘‘तीहि वितक्केहि अधिवासेती’’ति।
Tīhivitakkehīti ratanattayaguṇānussatipaṭisaṃyuttehi tīhi sammāvitakkehi. Adhivāsetīti mūḷhagabbhatāya uppannadukkhaṃ sahati. Sā hi bhagavato sambuddhabhāvaṃ, ariyasaṅghassa suppaṭipattiṃ, nibbānassa ca dukkhanissaraṇabhāvaṃ anussarantī attano uppajjamānadukkhaṃ amanasikaraṇeneva abhibhavitvā khamati. Tena vuttaṃ ‘‘tīhi vitakkehi adhivāsetī’’ti.
सम्मासम्बुद्धो वतातिआदि तेसं वितक्कानं पवत्तिआकारदस्सनं। तस्सत्थो – यो भग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा लोकनाथो सम्मा अविपरीतं सामं सयमेव सब्बधम्मे अहो वत बुद्धो, सो भगवा एवरूपस्स एतरहि मया अनुभवियमानस्स अञ्ञस्स च एवंजातिकस्स सकलस्स वट्टदुक्खस्स पहानाय अच्चन्तं अनुप्पादनिरोधाय धम्मं कथेति, अविपरीतधम्मं कथेति। अविपरीतधम्मदेसनताय हि सत्थु सम्मासम्बोधिसिद्धि। तस्स यथावुत्तगुणस्स भगवतो धम्मस्सवनन्ते जातत्ता सीलदिट्ठिसामञ्ञेन संहतत्ता च सावकसङ्घोति लद्धनामो अट्ठअरियपुग्गलसमूहो सुप्पटिपन्नो वत अहो वत सम्मा पटिपन्नो, यो अरियसङ्घो एवरूपस्स ईदिसस्स वट्टदुक्खस्स पहानाय अनुप्पादनिरोधाय अनिवत्तिपटिपदं पटिपन्नो। सुसुखं वत अहो वत सुट्ठु सुखं सब्बसङ्खतनिस्सटं निब्बानं, यस्मिं निब्बाने ईदिसं वट्टदुक्खं न उपलब्भतीति। एत्थ च पटिपज्जमानापि पटिपन्ना इच्चेव वुत्ता पटिपत्तिया अनिवत्तिभावतो। अथ वा उप्पन्नसद्दो विय पटिपन्नसद्दो वत्तमानत्थोपि वेदितब्बो। तेनेवाह ‘‘सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो’’ति।
Sammāsambuddho vatātiādi tesaṃ vitakkānaṃ pavattiākāradassanaṃ. Tassattho – yo bhagyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā lokanātho sammā aviparītaṃ sāmaṃ sayameva sabbadhamme aho vata buddho, so bhagavā evarūpassa etarahi mayā anubhaviyamānassa aññassa ca evaṃjātikassa sakalassa vaṭṭadukkhassa pahānāya accantaṃ anuppādanirodhāya dhammaṃ katheti, aviparītadhammaṃ katheti. Aviparītadhammadesanatāya hi satthu sammāsambodhisiddhi. Tassa yathāvuttaguṇassa bhagavato dhammassavanante jātattā sīladiṭṭhisāmaññena saṃhatattā ca sāvakasaṅghoti laddhanāmo aṭṭhaariyapuggalasamūho suppaṭipanno vata aho vata sammā paṭipanno, yo ariyasaṅgho evarūpassa īdisassa vaṭṭadukkhassa pahānāya anuppādanirodhāya anivattipaṭipadaṃ paṭipanno. Susukhaṃ vata aho vata suṭṭhu sukhaṃ sabbasaṅkhatanissaṭaṃ nibbānaṃ, yasmiṃ nibbāne īdisaṃ vaṭṭadukkhaṃ na upalabbhatīti. Ettha ca paṭipajjamānāpi paṭipannā icceva vuttā paṭipattiyā anivattibhāvato. Atha vā uppannasaddo viya paṭipannasaddo vattamānatthopi veditabbo. Tenevāha ‘‘sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno’’ti.
सामिकन्ति अत्तनो पतिं कोलियराजपुत्तं। आमन्तेसीति अभासि। मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दाहीति मय्हं वचनेन चक्कलक्खणप्पटिमण्डितानि विकसितपदुमसस्सिरीकानि भगवतो चरणानि तव सिरसा वन्दाहि, उत्तमङ्गेन अभिवादनं करोहीति अत्थो। अप्पाबाधन्तिआदीसु आबाधोति विसभागवेदना वुच्चति, या एकदेसे उप्पज्जित्वापि सकलसरीरं अयपट्टेन आबन्धित्वा विय गण्हति। आतङ्कोति किच्छजीवितकरो रोगो। अथ वा यापेतब्बरोगो आतङ्को, इतरो आबाधो। खुद्दको वा रोगो आतङ्को, बलवा आबाधो। केचि पन ‘‘अज्झत्तसमुट्ठानो आबाधो, बहिद्धासमुट्ठानो आतङ्को’’ति वदन्ति। तदुभयस्सापि अभावं पुच्छाति वदति। गिलानस्सेव च उट्ठानं नाम गरुकं होति, काये बलं न होति, तस्मा निग्गेलञ्ञताय लहुपरिवत्तिसङ्खातं कायस्स लहुट्ठानं सरीरबलञ्च पुच्छाति वदति। फासुविहारन्ति ठाननिसिन्नगमनसयनसङ्खातेसु चतूसु इरियापथेसु सुखविहारञ्च पुच्छाति वदति। अथस्स पुच्छितब्बाकारं दस्सेन्ती ‘‘सुप्पवासा, भन्ते’’तिआदिमाह। एवञ्च वदेहीति इदानि वत्तब्बाकारं निदस्सेति।
Sāmikanti attano patiṃ koliyarājaputtaṃ. Āmantesīti abhāsi. Mama vacanena bhagavato pāde sirasā vandāhīti mayhaṃ vacanena cakkalakkhaṇappaṭimaṇḍitāni vikasitapadumasassirīkāni bhagavato caraṇāni tava sirasā vandāhi, uttamaṅgena abhivādanaṃ karohīti attho. Appābādhantiādīsu ābādhoti visabhāgavedanā vuccati, yā ekadese uppajjitvāpi sakalasarīraṃ ayapaṭṭena ābandhitvā viya gaṇhati. Ātaṅkoti kicchajīvitakaro rogo. Atha vā yāpetabbarogo ātaṅko, itaro ābādho. Khuddako vā rogo ātaṅko, balavā ābādho. Keci pana ‘‘ajjhattasamuṭṭhāno ābādho, bahiddhāsamuṭṭhāno ātaṅko’’ti vadanti. Tadubhayassāpi abhāvaṃ pucchāti vadati. Gilānasseva ca uṭṭhānaṃ nāma garukaṃ hoti, kāye balaṃ na hoti, tasmā niggelaññatāya lahuparivattisaṅkhātaṃ kāyassa lahuṭṭhānaṃ sarīrabalañca pucchāti vadati. Phāsuvihāranti ṭhānanisinnagamanasayanasaṅkhātesu catūsu iriyāpathesu sukhavihārañca pucchāti vadati. Athassa pucchitabbākāraṃ dassentī ‘‘suppavāsā, bhante’’tiādimāha. Evañca vadehīti idāni vattabbākāraṃ nidasseti.
परमन्ति वचनसम्पटिच्छनं। तेन साधु, भद्दे, यथा वुत्तं, तथा पटिपज्जामीति दस्सेति। कोलियपुत्तोति सुप्पवासाय सामिको कोलियराजपुत्तो। सुखिनी होतूति सदेवके लोके अग्गदक्खिणेय्यो सत्था सुप्पवासाय पेसितवन्दनं सम्पटिच्छित्वा तदनन्तरं अत्तनो मेत्ताविहारसंसूचकं बुद्धाचिण्णं सुखूपसंहारं तस्सा सामञ्ञतो पकासेत्वा पुन तस्सा पुत्तस्स च गब्भविपत्तिमूलकदुक्खुप्पत्तिपटिक्खेपमुखेन सुखूपसंहारं निदस्सेन्तो ‘‘सुखिनी…पे॰… अरोगा, अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति आह।
Paramanti vacanasampaṭicchanaṃ. Tena sādhu, bhadde, yathā vuttaṃ, tathā paṭipajjāmīti dasseti. Koliyaputtoti suppavāsāya sāmiko koliyarājaputto. Sukhinī hotūti sadevake loke aggadakkhiṇeyyo satthā suppavāsāya pesitavandanaṃ sampaṭicchitvā tadanantaraṃ attano mettāvihārasaṃsūcakaṃ buddhāciṇṇaṃ sukhūpasaṃhāraṃ tassā sāmaññato pakāsetvā puna tassā puttassa ca gabbhavipattimūlakadukkhuppattipaṭikkhepamukhena sukhūpasaṃhāraṃ nidassento ‘‘sukhinī…pe… arogā, arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti āha.
सह वचनाति भगवतो वचनेन सहेव। यस्मिं काले भगवा तथा अवोच, तस्मिंयेव काले तम्पि कम्मं परिक्खयं अगमासि। तस्स परिक्खीणभावं ओलोकेत्वा सत्था तथा अभासि। अपरे पन वदन्ति – सचे तथा सत्था नाचिक्खिस्सा, ततो परम्पि किञ्चि कालं तस्सा तं दुक्खं अनुबन्धिस्सा। यस्मा पन भगवता ‘‘सुखिनी अरोगा अरोगञ्च पुत्तं विजायतू’’ति वुत्तं, तस्मा तस्स वचनसमकालमेव सो गब्भो ब्याकुलभावं विजहित्वा सुखेनेव बहि निक्खमि, एवं तेसं मातापुत्तानं सोत्थि अहोसि। अचिन्तेय्यो हि बुद्धानं बुद्धानुभावो। यथा हि पटाचाराय पियविप्पयोगसम्भूतेन सोकेन उम्मादं पत्वा –
Sahavacanāti bhagavato vacanena saheva. Yasmiṃ kāle bhagavā tathā avoca, tasmiṃyeva kāle tampi kammaṃ parikkhayaṃ agamāsi. Tassa parikkhīṇabhāvaṃ oloketvā satthā tathā abhāsi. Apare pana vadanti – sace tathā satthā nācikkhissā, tato parampi kiñci kālaṃ tassā taṃ dukkhaṃ anubandhissā. Yasmā pana bhagavatā ‘‘sukhinī arogā arogañca puttaṃ vijāyatū’’ti vuttaṃ, tasmā tassa vacanasamakālameva so gabbho byākulabhāvaṃ vijahitvā sukheneva bahi nikkhami, evaṃ tesaṃ mātāputtānaṃ sotthi ahosi. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvo. Yathā hi paṭācārāya piyavippayogasambhūtena sokena ummādaṃ patvā –
‘‘उभो पुत्ता कालकता, पन्थे मय्हं पती मतो।
‘‘Ubho puttā kālakatā, panthe mayhaṃ patī mato;
माता पिता च भाता च, एकचितकम्हि झायरे’’ति॥ (अप॰ थेरी २.२.४९८) –
Mātā pitā ca bhātā ca, ekacitakamhi jhāyare’’ti. (apa. therī 2.2.498) –
वत्वा जातरूपेनेव चरन्तिया ‘‘सतिं पटिलभाहि भगिनी’’ति भगवतो वचनसमनन्तरमेव उम्मादो वूपसमि, तथा सुप्पियापि उपासिका अत्तनाव अत्तनो ऊरुयं कतेन महावणेन वुट्ठातुं असक्कोन्ती सयनपिट्ठे निपन्ना ‘‘आगन्त्वा मं वन्दतू’’ति वचनसमनन्तरमेव वणे पाकतिके जाते सयमेव गन्त्वा भगवन्तं वन्दीति एवमादीनि वत्थूनि इध उदाहरितब्बानीति।
Vatvā jātarūpeneva carantiyā ‘‘satiṃ paṭilabhāhi bhaginī’’ti bhagavato vacanasamanantarameva ummādo vūpasami, tathā suppiyāpi upāsikā attanāva attano ūruyaṃ katena mahāvaṇena vuṭṭhātuṃ asakkontī sayanapiṭṭhe nipannā ‘‘āgantvā maṃ vandatū’’ti vacanasamanantarameva vaṇe pākatike jāte sayameva gantvā bhagavantaṃ vandīti evamādīni vatthūni idha udāharitabbānīti.
एवं, भन्तेति, भन्ते, यथा भगवा सपुत्ताय मातुया अरोगभावं आसीसन्तो आह – ‘‘सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति, तं एवमेव। न हि कदाचि बुद्धानं भगवन्तानं वचनस्स अञ्ञथाभावोति अधिप्पायो। केचि पन ‘‘एवमत्थू’’ति वदन्ति, अपरे ‘‘होतू’’ति पदस्स अत्थं आनेत्वा वण्णयन्ति। अभिनन्दित्वाति करवीकरुतमञ्जुना ब्रह्मस्सरेन भगवता वुच्चमाने तस्मिं वचने पीतिसोमनस्सपटिलाभतो अभिमुखभावेन नन्दित्वा। अनुमोदित्वाति ततो पच्छापि सम्मोदनं उप्पादेत्वा, चित्तेन वा अभिनन्दित्वा वाचाय अनुमोदित्वा, वचनसम्पत्तिया वा अभिनन्दित्वा अत्थसम्पत्तिया अनुमोदित्वा। सकं घरं पच्चायासीति अत्तनो घरं पटिगच्छि। ये पन ‘‘येन सकं घर’’न्ति पठन्ति, तेसं यदिपि य-त-सद्दानं सम्बन्धभावतो ‘‘तेना’’ति पदं वुत्तमेव होति, तथापि ‘‘पटियायित्वा’’ति पाठसेसो योजेतब्बो होति।
Evaṃ, bhanteti, bhante, yathā bhagavā saputtāya mātuyā arogabhāvaṃ āsīsanto āha – ‘‘sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti, taṃ evameva. Na hi kadāci buddhānaṃ bhagavantānaṃ vacanassa aññathābhāvoti adhippāyo. Keci pana ‘‘evamatthū’’ti vadanti, apare ‘‘hotū’’ti padassa atthaṃ ānetvā vaṇṇayanti. Abhinanditvāti karavīkarutamañjunā brahmassarena bhagavatā vuccamāne tasmiṃ vacane pītisomanassapaṭilābhato abhimukhabhāvena nanditvā. Anumoditvāti tato pacchāpi sammodanaṃ uppādetvā, cittena vā abhinanditvā vācāya anumoditvā, vacanasampattiyā vā abhinanditvā atthasampattiyā anumoditvā. Sakaṃ gharaṃ paccāyāsīti attano gharaṃ paṭigacchi. Ye pana ‘‘yena sakaṃ ghara’’nti paṭhanti, tesaṃ yadipi ya-ta-saddānaṃ sambandhabhāvato ‘‘tenā’’ti padaṃ vuttameva hoti, tathāpi ‘‘paṭiyāyitvā’’ti pāṭhaseso yojetabbo hoti.
विजातन्ति पजातं, पसुतन्ति अत्थो। अच्छरियन्ति अन्धस्स पब्बतारोहनं विय निच्चं न होतीति अच्छरियं, अयं ताव सद्दनयो। अट्ठकथासु पन ‘‘अच्छरायोग्गं अच्छरिय’’न्ति वुत्तं , अच्छरं पहरितुं युत्तन्ति अत्थो। वताति सम्भावने, अहो अच्छरियन्ति अत्थो। भोति धम्मालपनं। अभूतपुब्बं भूतन्ति अब्भुतं।
Vijātanti pajātaṃ, pasutanti attho. Acchariyanti andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, ayaṃ tāva saddanayo. Aṭṭhakathāsu pana ‘‘accharāyoggaṃ acchariya’’nti vuttaṃ , accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Vatāti sambhāvane, aho acchariyanti attho. Bhoti dhammālapanaṃ. Abhūtapubbaṃ bhūtanti abbhutaṃ.
तथागतस्साति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथवादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतो।
Tathāgatassāti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
कथं भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगताति। किं वुत्तं होति? येन अभिनीहारेन ते भगवन्तो आगता, तेन अट्ठगुणसमन्नागतेन अयम्पि भगवा आगतो। यथा च ते भगवन्तो दानपारमिं पूरेत्वा सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चअधिट्ठानमेत्ताउपेक्खापारमीति इमा दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो पूरेत्वा पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो पूरेत्वा बुद्धिचरियाय कोटिं पत्वा आगता, तथा अयम्पि भगवा आगतो। यथा च ते भगवन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने…पे॰… अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेत्वा ब्रूहेत्वा आगता, तथा अयम्पि भगवा आगतो। एवं तथा आगतोति तथागतो।
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yena abhinīhārena te bhagavanto āgatā, tena aṭṭhaguṇasamannāgatena ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā pañca mahāpariccāge pariccajitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto cattāro satipaṭṭhāne…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
कथं तथा गतोति तथागतो? यथा सम्पतिजाता ते भगवन्तो समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखा सत्तपदवीतिहारेन गता, सेतच्छत्ते धारियमाने सब्बाव दिसा अनुविलोकेसुं, आसभिञ्च वाचं भासिंसु लोके अत्तनो जेट्ठसेट्ठभावं पकासेन्ता, तञ्च नेसं गमनं तथं अहोसि अवितथं अनेकेसं विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन, तथा अयम्पि भगवा गतो, तञ्चस्स गमनं कथं अहोसि अवितथं तेसञ्ञेव विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन। एवं तथा गतोति तथागतो।
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā te bhagavanto samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, setacchatte dhāriyamāne sabbāva disā anuvilokesuṃ, āsabhiñca vācaṃ bhāsiṃsu loke attano jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ pakāsentā, tañca nesaṃ gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena, tathā ayampi bhagavā gato, tañcassa gamanaṃ kathaṃ ahosi avitathaṃ tesaññeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Evaṃ tathā gatoti tathāgato.
यथा वा ते भगवन्तो नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पहाय गता, अब्यापादेन ब्यापादं, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं, अविक्खेपेन उद्धच्चकुक्कुच्चं, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं पहाय गता, ञाणेन अविज्जं पदालेत्वा, पामोज्जेन अरतिं विनोदेत्वा, अट्ठसमापत्तीहि अट्ठारसहि महाविपस्सनाहि चतूहि च अरियमग्गेहि तं तं पटिपक्खं पहाय गता, एवं अयम्पि भगवा गतो। एवम्पि तथा गतोति तथागतो।
Yathā vā te bhagavanto nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gatā, abyāpādena byāpādaṃ, ālokasaññāya thinamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ pahāya gatā, ñāṇena avijjaṃ padāletvā, pāmojjena aratiṃ vinodetvā, aṭṭhasamāpattīhi aṭṭhārasahi mahāvipassanāhi catūhi ca ariyamaggehi taṃ taṃ paṭipakkhaṃ pahāya gatā, evaṃ ayampi bhagavā gato. Evampi tathā gatoti tathāgato.
कथं तथलक्खणं आगतोति तथागतो? पथवीधातुया कक्खळलक्खणं, आपोधातुया पग्घरणलक्खणं, तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं, वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं, आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं, रूपस्स रुप्पनलक्खणं, वेदनाय वेदयितलक्खणं, सञ्ञाय सञ्जाननलक्खणं, सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खणं, विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणन्ति एवं पञ्चन्नं खन्धानं, द्वादसन्नं आयतनानं, अट्ठारसन्नं धातूनं, बावीसतिया इन्द्रियानं, चतुन्नं सच्चानं, द्वादसपदिकस्स पच्चयाकारस्स, चतुन्नं सतिपट्ठानानं, चतुन्नं सम्मप्पधानानं, चतुन्नं इद्धिपादानं, पञ्चन्नं इन्द्रियानं, पञ्चन्नं बलानं, सत्तन्नं बोज्झङ्गानं, अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स, सत्तन्नं विसुद्धीनं, अमतोगधस्स निब्बानस्साति एवं तस्स तस्स धम्मस्स यं सभावसरसलक्खणं, तं तथं अवितथं अनञ्ञथं लक्खणं ञाणगतिया आगतो अविरज्झित्वा पत्तो अधिगतोति तथागतो। एवं तथलक्खणं आगतोति तथागतो।
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Pathavīdhātuyā kakkhaḷalakkhaṇaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇanti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ, dvādasannaṃ āyatanānaṃ, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ, bāvīsatiyā indriyānaṃ, catunnaṃ saccānaṃ, dvādasapadikassa paccayākārassa, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ, catunnaṃ sammappadhānānaṃ, catunnaṃ iddhipādānaṃ, pañcannaṃ indriyānaṃ, pañcannaṃ balānaṃ, sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ, ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa, sattannaṃ visuddhīnaṃ, amatogadhassa nibbānassāti evaṃ tassa tassa dhammassa yaṃ sabhāvasarasalakkhaṇaṃ, taṃ tathaṃ avitathaṃ anaññathaṃ lakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि। यथाह – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९०) वित्थारो। तानि च भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मा तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो।
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhanti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato.
अपिच जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे॰… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो, तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो…पे॰.. जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो, तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मापि तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो। अभिसम्बुद्धत्थो हि एत्थ गतसद्दोति। एवं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो।
Apica jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho, tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho…pe... jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho, taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddoti. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.
कथं तथदस्सिताय तथागतो? यं सदेवके…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथमागच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि, तं भगवा सब्बाकारतो जानाति पस्सति। एवं जानता पस्सता च तेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानकपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं , यं रूपं चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ ६१६) नयेन अनेकेहि नामेहि तेरसहि वारेहि द्विपञ्ञासाय नयेहि विभज्जमानं तथमेव होति, वितथं नत्थि। एस नयो सोतद्वारादीसु आपाथमागच्छन्तेसु सद्दादीसु। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ , yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvipaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘यं , भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स…पे॰… सदेवमनुस्साय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा, तमहं जानामि, तमहं अब्भञ्ञासिं, तं तथागतस्स विदितं, तं तथागतो न उपट्ठासी’’ति (अ॰ नि॰ ४.२४)।
‘‘Yaṃ , bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).
एवं तथदस्सिताय तथागतो । तत्थ तथदस्सीअत्थे तथागतोति पदसम्भवो वेदितब्बो।
Evaṃ tathadassitāya tathāgato . Tattha tathadassīatthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo.
कथं तथवादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि, एत्थन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणकालं यं भगवता भासितं लपितं सुत्तगेय्यादि, सब्बं तं परिसुद्धं परिपुण्णं रागमदादिनिम्मथनं एकसदिसं तथं अवितथं। तेनाह –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakālaṃ yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ lapitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmathanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –
‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति, नो अञ्ञथा, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (दी॰ नि॰ ३.१८८)।
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188).
गदअत्थो एत्थ गतसद्दो। एवं तथवादिताय तथागतो।
Gadaattho ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato.
अपिच आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अवितथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेत्थ पदसिद्धि वेदितब्बा।
Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho avitatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evamettha padasiddhi veditabbā.
कथं तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा, तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति। एवंभूतस्स चस्स यथावाचा, कायोपि तथा गतो पवत्तोति अत्थो। यथा च कायो, वाचापि तथा गता पवत्ताति तथागतो। तेनाह –
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathāvācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. Tenāha –
‘‘यथावादी , भिक्खवे, तथागतो तथाकारी, यथाकारी तथावादी। इति यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी। तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३)।
‘‘Yathāvādī , bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
एवं तथाकारिताय तथागतो।
Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? यस्मा उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिं परियन्तं करित्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि , न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, अथ खो अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो देवदेवो सक्कानं अतिसक्को, ब्रह्मानं अतिब्रह्मा सब्बसत्तुत्तमो, तस्मा तथागतो। तेनाह –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi , na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devadevo sakkānaṃ atisakko, brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –
‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थुदसो वसवत्ति, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३)।
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavatti, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
तत्रायं पदसिद्धि – अगदो विय अगदो, देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेन सो महानुभावो भिसक्को विय दिब्बागदेन सप्पे सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति। इति सब्बलोकाभिभवने तथो अवितथो अविपरीतो यथावुत्तोव अगदो एतस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो। एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो।
Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena so mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho avitatho aviparīto yathāvuttova agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
अपिच तथाय गतोति तथागतो, तथं गतोति तथागतो। तत्थ सकललोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय गतो अवगतोति तथागतो। लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो। लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो अधिगतोति तथागतो। लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं गतो पटिपन्नोति तथागतो। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो। लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकसमुदयो तथागतस्स पहीनो, लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो। लोकनिरोधगामिनी पटिपदा , भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धा , लोकनिरोधगामिनी पटिपदा तथागतस्स भाविता। यं, भिक्खवे , सदेवकस्स लोकस्स…पे॰… सब्बं तं तथागतेन अभिसम्बुद्धं। तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३)।
‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno, lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā , bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā , lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave , sadevakassa lokassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
अपरेहिपि अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथाय आगतोति तथागतो, तथाय गतोति तथागतो, तथानि आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथाविधोति तथागतो, तथा पवत्तितोति तथागतो, तथेहि अगतोति तथागतो, तथा गतभावेन तथागतो।
Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathā pavattitoti tathāgato, tathehi agatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgato.
कथं तथाय आगतोति तथागतो? या सा भगवता सुमेधभूतेन दीपङ्करदसबलस्स पादमूले –
Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं,
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ,
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
एवं वुत्तं अट्ठङ्गसमन्नागतं अभिनीहारं सम्पादेन्तेन ‘‘अहं सदेवकं लोकं तिण्णो तारेस्सामि, मुत्तो मोचेस्सामि, दन्तो दमेस्सामि, सन्तो समेस्सामि, अस्सत्थो अस्सासेस्सामि, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेस्सामि, बुद्धो बोधेस्सामी’’ति महापटिञ्ञा पवत्तिता। वुत्तञ्हेतं –
Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, santo samessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi, buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttañhetaṃ –
‘‘किं मे एकेन तिण्णेन, पुरिसेन थामदस्सिना।
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, सन्तारेस्सं सदेवकं॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘इमिना मे अधिकारेन, कतेन पुरिसुत्तमे।
‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, तारेमि जनतं बहुं॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.
‘‘संसारसोतं छिन्दित्वा, विद्धंसेत्वा तयो भवे।
‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;
धम्मनावं समारुय्ह, सन्तारेस्सं सदेवकं॥
Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘किं मे अञ्ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, बुद्धो हेस्सं सदेवके’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५५-५८)।
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 2.55-58);
तं पनेतं महापटिञ्ञं सकलस्सापि बुद्धकरधम्मसमुदायस्स पविचय पच्चवेक्खणसमादानानं कारणभूतं अविसंवादेत्वा लोकनायको यस्मा महाकप्पानं सतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि सक्कच्चं निरन्तरं निरवसेसतो दानपारमिआदयो समतिंसपारमियो पूरेत्वा, अङ्गपरिच्चागादयो पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा, सच्चाधिट्ठानादीनि चत्तारि अधिट्ठानानि परिब्रूहेत्वा, पुञ्ञञाणसम्भारे सम्भरित्वा, पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो उक्कंसापेत्वा, बुद्धिचरियं परमकोटिं पापेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झि, तस्मा तस्सेव सा महापटिञ्ञा तथा अवितथा अनञ्ञथा, न तस्स वालग्गमत्तम्पि वितथं अत्थि। तथा हि दीपङ्करदसबलो कोण्डञ्ञो मङ्गलो…पे॰… कस्सपो भगवाति इमे चतुवीसति सम्मासम्बुद्धा पटिपाटिया उप्पन्ना ‘‘बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकरिंसु। एवं चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके लद्धब्याकरणो ये ते कताभिनीहारेहि बोधिसत्तेहि लद्धब्बा आनिसंसा, ते लभित्वाव आगतोति ताय यथावुत्ताय महापटिञ्ञाय तथाय अभिसम्बुद्धभावं आगतो अधिगतोति तथागतो। एवं तथाय आगतोति तथागतो।
Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassāpi buddhakaradhammasamudāyassa pavicaya paccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādetvā lokanāyako yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā, pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā, anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi, tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaradasabalo koṇḍañño maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.
कथं तथाय गतोति तथागतो? याय महाकरुणाय लोकनाथो महादुक्खसम्बाधप्पटिपन्नं सत्तनिकायं दिस्वा ‘‘तस्स नत्थञ्ञो कोचि पटिस्सरणं, अहमेव नमितो संसारदुक्खतो मुत्तो मोचेस्सामी’’ति समुस्साहितमानसो महाभिनीहारमकासि। कत्वा च यथापणिधानं सकललोकहितसम्पादनाय उस्सुक्कमापन्नो अत्तनो कायजीवितनिरपेक्खो परेसं सोतपथागमनमत्तेनपि चित्तुत्राससमुप्पादिका अतिदुक्करा दुक्करचरिया समाचरन्तो यथा महाबोधिया पटिपत्ति हानभागिया संकिलेसभागिया ठितिभागिया वा न होति, अथ खो उत्तरुत्तरि विसेसभागियाव होति, तथा पटिपज्जमानो अनुपुब्बेन निरवसेसे बोधिसम्भारे सम्पादेत्वा अभिसम्बोधिं पापुणि। ततो परञ्च तायेव महाकरुणाय सञ्चोदितमानसो पविवेकरतिं परमञ्च सन्तं विमोक्खसुखं पहाय बालजनबहुले लोके तेहि समुप्पादितं सम्मानावमानविप्पकारं अगणेत्वा विनेय्यजनस्स विनयनेन निरवसेसं बुद्धकिच्चं निट्ठपेसि। तत्थ यो भगवतो सत्तेसु महाकरुणाय समोक्कमनाकारो, सो परतो आविभविस्सति। यथा च बुद्धभूतस्स लोकनाथस्स सत्तेसु महाकरुणा, एवं बोधिसत्तभूतस्सपि महाभिनीहारकालादीसूति सब्बत्थ सब्बदा च एकसदिसताय तथा अवितथा अनञ्ञथा, तस्मा तीसुपि अवत्थासु सब्बसत्तेसु समानरसाय तथाय महाकरुणाय सकललोकहिताय गतो पटिपन्नोति तथागतो। एवं तथाय गतोति तथागतो।
Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāya mahākaruṇāya lokanātho mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭissaraṇaṃ, ahameva namito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāramakāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathāgamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhiyā paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre sampādetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā vineyyajanassa vinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tattha yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvibhavissati. Yathā ca buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathā avitathā anaññathā, tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.
कथं तथानि आगतोति तथागतो? तथानि नाम चत्तारि अरियमग्गञाणानि। तानि हि इदं दुक्खं, अयं दुक्खसमुदयो, अयं दुक्खनिरोधो, अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति एवं सब्बञेय्यधम्मसङ्गाहकानं पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतुभूतानं चतुन्नं अरियसच्चानं दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो, समुदयस्स आयूहनट्ठो निदानट्ठो संयोगट्ठो पलिबोधट्ठो, निरोधस्स निस्सरणट्ठो विवेकट्ठो असङ्खतट्ठो अमतट्ठो, मग्गस्स निय्यानट्ठो हेत्वट्ठो दस्सनट्ठो आधिपतेय्यट्ठोतिआदीनं तब्बिभागानञ्च यथाभूतसभावावबोधविबन्धकस्स संकिलेसपक्खस्स समुच्छिन्दनेन पटिलद्धाय तत्थ असम्मोहाभिसमयसङ्खाताय अविपरीताकारप्पवत्तिया धम्मानं सभावसरसलक्खणस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि, तानि भगवा अनञ्ञनेय्यो सयमेव आगतो अधिगतो, तस्मा तथानि आगतोति तथागतो।
Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti evaṃ sabbañeyyadhammasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho ādhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.
यथा च मग्गञाणानि, एवं भगवतो तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणानि चतुपटिसम्भिदाञाणानि चतुवेसारज्जञाणानि पञ्चगतिपरिच्छेदञाणानि छअसाधारणञाणानि सत्तबोज्झङ्गविभावनञाणानि अट्ठमग्गङ्गविभावनञाणानि नवानुपुब्बविहारसमापत्तिञाणानि दसबलञाणानि च तथभावे वेदितब्बानि।
Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca tathabhāve veditabbāni.
तत्रायं विभावना – यञ्हि किञ्चि अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं हीनादिभेदभिन्नासु अतीतासु खन्धायतनधातूसु सभावकिच्चादि अवत्थाविसेसादि खन्धप्पटिबद्धनामगोत्तादि च जानितब्बं। अनिन्द्रियबद्धेसु च अतिसुखुमतिरोहितविदूरदेसेसुपि रूपधम्मेसु यो तंतंपच्चयविसेसेहि सद्धिं पच्चयुप्पन्नानं वण्णसण्ठानगन्धरसफस्सादिविसेसो, तत्थ सब्बत्थेव हत्थतले ठपितआमलके विय पच्चक्खतो अप्पटिहतं भगवतो ञाणं पवत्तति, तथा अनागतासु पच्चुप्पन्नासु चाति इमानि तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणानि नाम। यथाह –
Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhappaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesupi rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalake viya paccakkhato appaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –
‘‘अतीतंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागतंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, पच्चुप्पन्नंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ ३.५)।
‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).
तानि पनेतानि तत्थ तत्थ धम्मानं सभावसरसलक्खणस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि, तानि भगवा सयम्भूञाणेन अधिगञ्छीति। एवम्पि तथानि आगतोति तथागतो।
Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhūñāṇena adhigañchīti. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.
तथा अत्थप्पटिसम्भिदा धम्मप्पटिसम्भिदा निरुत्तिप्पटिसम्भिदा पटिभानप्पटिसम्भिदाति चतस्सो पटिसम्भिदा। तत्थ अत्थप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं अत्थप्पभेदगतं ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। धम्मप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं धम्मप्पभेदगतं ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। निरुत्तिप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं निरुत्ताभिलापे पभेदगतं ञाणं निरुत्तिप्पटिसम्भिदा। पटिभानप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं पटिभानप्पभेदगतं ञाणं पटिभानप्पटिसम्भिदा। वुत्तञ्हेतं –
Tathā atthappaṭisambhidā dhammappaṭisambhidā niruttippaṭisambhidā paṭibhānappaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthappabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhammappabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Niruttippabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhānappabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –
‘‘अत्थे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, धम्मे ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, तत्र धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणं निरुत्तिप्पटिसम्भिदा, ञाणेसु ञाणं पटिभानप्पटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१८-७२१)।
‘‘Atthe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-721).
एत्थ च हेतुअनुसारेन अरणीयतो अधिगन्तब्बतो च सङ्खेपतो हेतुफलं अत्थो नाम। पभेदतो पन यं किञ्चि पच्चयुप्पन्नं, निब्बानं , भासितत्थो, विपाको, किरियाति इमे पञ्च धम्मा अत्थो। तं अत्थं पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं अत्थे पभेदगतं ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। धम्मोति सङ्खेपतो पच्चयो। सो हि यस्मा तं तं अत्थं विदहति पवत्तेति चेव पापेति च, तस्मा धम्मोति वुच्चति, पभेदतो पन यो कोचि फलनिब्बत्तनको हेतु अरियमग्गो भासितं कुसलं अकुसलन्ति इमे पञ्च धम्मा धम्मो, तं धम्मं पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं धम्मे पभेदगतं ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। वुत्तम्पि चेतं –
Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ , bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati, pabhedato pana yo koci phalanibbattanako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘दुक्खे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, दुक्खसमुदये ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, दुक्खनिरोधे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१९)।
‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).
अथ वा हेतुम्हि ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, हेतुफले ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। ये धम्मा जाता भूता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता पातुभूता, इमेसु धम्मेसु ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। यम्हा धम्मा ते धम्मा जाता भूता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता पातुभूता, तेसु धम्मेसु ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जरामरणे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, जरामरणसमुदये ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जरामरणनिरोधे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, जरामरणनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जातिया, भवे, उपादाने, तण्हाय, वेदनाय, फस्से, सळायतने, नामरूपे, विञ्ञाणे, सङ्खारेसु ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, सङ्खारसमुदये ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। सङ्खारनिरोधे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, सङ्खारनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा।
Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā.
‘‘इध भिक्खु धम्मं जानाति सुत्तं गेय्यं…पे॰… वेदल्लं, अयं वुच्चति धम्मप्पटिसम्भिदा। सो तस्स तस्सेव भासितस्स अत्थं जानाति ‘अयं इमस्स भासितस्स अत्थो, अयं इमस्स भासितस्स अत्थो’ति, अयं वुच्चति अत्थप्पटिसम्भिदा।
‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ…pe… vedallaṃ, ayaṃ vuccati dhammappaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthappaṭisambhidā.
‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति सोमनस्ससहगतं ञाणसम्पयुत्तं रूपारम्मणं वा…पे॰… धम्मारम्मणं वा यं यं वा पनारब्भ, तस्मिं समये फस्सो होति…पे॰… अविक्खेपो होति…पे॰… इमे धम्मा कुसला। इमेसु धम्मेसु ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, तेसं विपाके ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा’’तिआदि (विभ॰ ७२४-७२५) वित्थारो।
‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti…pe… ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā’’tiādi (vibha. 724-725) vitthāro.
या पनेतस्मिं अत्थे च धम्मे च सभावनिरुत्ति अब्यभिचारवोहारो अभिलापो, तस्मिं सभावनिरुत्ताभिलापे मागधिकाय सब्बसत्तानं मूलभासाय ‘‘अयं सभावनिरुत्ति, अयं असभावनिरुत्ती’’ति पभेदगतं ञाणं निरुत्तिप्पटिसम्भिदा। यथावुत्तेसु तेसु ञाणेसु गोचरकिच्चतो वित्थारतो पवत्तं सब्बम्पि तं ञाणं आरम्मणं कत्वा पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं ञाणे पभेदगतं ञाणं पटिभानप्पटिसम्भिदा। इति इमानि चत्तारि पटिसम्भिदाञाणानि सयमेव भगवता अधिगतानि अत्थधम्मादिके तस्मिं तस्मिं अत्तनो विसये अविसंवादनवसेन अविपरीताकारप्पवत्तिया तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Yā panetasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ asabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccato vitthārato pavattaṃ sabbampi taṃ ñāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा यंकिञ्चि ञेय्यं नाम, सब्बं तं भगवता सब्बाकारेन ञातं दिट्ठं अधिगतं अभिसम्बुद्धं। तथा हिस्स अभिञ्ञेय्या धम्मा अभिञ्ञेय्यतो बुद्धा, परिञ्ञेय्या धम्मा परिञ्ञेय्यतो, पहातब्बा धम्मा पहातब्बतो, सच्छिकातब्बा धम्मा सच्छिकातब्बतो, भावेतब्बा धम्मा भावेतब्बतो, यतो नं कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा ‘‘इमे नाम ते धम्मा अनभिसम्बुद्धा’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थि।
Tathā yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato, pahātabbā dhammā pahātabbato, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
यंकिञ्चि पहातब्बं नाम, सब्बं तं भगवतो अनवसेसतो बोधिमूलेयेव पहीनं अनुप्पत्तिधम्मं , न तस्स पहानाय उत्तरि करणीयं अत्थि। तथा हिस्स लोभदोसमोहविपरीतमनसिकारअहिरिकानोत्तप्पथिनमिद्धकोधूपनाह- मक्खपलासइस्सामच्छरियमायासाठेय्यथम्भसारम्भमानातिमानमदप्पमादतिविधा- कुसलमूलदुच्चरितविसमविपरीतसञ्ञा- मलवितक्कपपञ्चएसनातण्हाचतुब्बिधविपरियेसआसवगन्थ- ओघयोगागतितण्हुपादानपञ्चाभिनन्दननीवरणचेतोखिलचेतसोविनिबन्ध- छविवादमूलसत्तानुसयअट्ठमिच्छत्तनवआघातवत्थुतण्हा- मूलकदसअकुसलकम्मपथएकवीसति अनेसनद्वासट्ठिदिट्ठिगतअट्ठसततण्हाविचरितादिप्पभेदं दियड्ढकिलेससहस्सं सह वासनाय पहीनं समुच्छिन्नं समूहतं, यतो नं कोचि समणो वा…पे॰… ब्रह्मा वा ‘‘इमे नाम ते किलेसा अप्पहीना’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थि।
Yaṃkiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavato anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ , na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi. Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddhakodhūpanāha- makkhapalāsaissāmacchariyamāyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadappamādatividhā- kusalamūladuccaritavisamaviparītasaññā- malavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsavagantha- oghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇacetokhilacetasovinibandha- chavivādamūlasattānusayaaṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhā- mūlakadasaakusalakammapathaekavīsati anesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
ये चिमे भगवता कम्मविपाककिलेसूपवादआणावीतिक्कमप्पभेदा अन्तरायिका वुत्ता, अलमेव ते पटिसेवतो एकन्तेन अन्तरायाय। यतो नं कोचि समणो वा…पे॰… ब्रह्मा वा ‘‘नालं ते पटिसेवतो अन्तरायाया’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थि।
Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā vuttā, alameva te paṭisevato ekantena antarāyāya. Yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
यो च भगवता निरवसेसवट्टदुक्खनिस्सरणाय सीलसमाधिपञ्ञाय सङ्गहो सत्तकोट्ठासिको सत्ततिंसप्पभेदो अरियमग्गपुब्बङ्गमो अनुत्तरो निय्यानिको धम्मो देसितो, सो एकन्तेनेव निय्याति, पटिपन्नस्स वट्टदुक्खतो मोक्खाय होति, यतो नं कोचि समणो वा…पे॰… ब्रह्मा वा ‘‘निय्यानिको धम्मोति तया देसितो न निय्याती’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थीति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सम्मासम्बुद्धस्स ते पटिजानतो इमे धम्मा अनभिसम्बुद्धा’’ति (म॰ नि॰ १.१५०) वित्थारो। एवमेतानि अत्तनो ञाणप्पहानदेसनाविसेसानं अवितथभावावबोधनतो अविपरीताकारप्पवत्तितानि भगवतो चतुवेसारज्जञाणानि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāya saṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyāniko dhammo desito, so ekanteneva niyyāti, paṭipannassa vaṭṭadukkhato mokkhāya hoti, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyāniko dhammoti tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthīti. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattitāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा निरयगति, तिरच्छानगति, पेतगति, मनुस्सगति, देवगतीति पञ्च गतियो, तासु सञ्जीवादयो अट्ठ महानिरया, कुक्कुळादयो सोळस उस्सदनिरया, लोकन्तरिकनिरयोति सब्बेपिमे एकन्तदुक्खताय निरस्सादट्ठेन निरया, यथाकम्मुना गन्तब्बतो गति चाति निरयगति, तिब्बन्धकारसीतनरकापि एतेस्वेव अन्तोगधा। किमिकीटसरीसपपक्खिसोणसिङ्गालादयो तिरियं अञ्छितभावेन तिरच्छाना, ते एव गतीति तिरच्छानगति। खुप्पिपासितत्ता परदत्तूपजीविनिज्झामतण्हिकादयो दुक्खबहुलताय पाकटसुखतो इता विगताति पेता, ते एव गतीति पेतगति, कालकञ्चिकादिअसुरापि एतेस्वेवन्तोगधा। परित्तदीपवासीहि सद्धिं जम्बुदीपादिचतुमहादीपवासिनो मनसो उस्सन्नताय मनुस्सा, ते एव गतीति मनुस्सगति। चातुमहाराजिकतो पट्ठाय याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगाति इमे छब्बीसति देवनिकाया दिब्बन्ति अत्तनो इद्धानुभावेन कीळन्ति जोतन्ति चाति देवा, ते एव गतीति देवगति।
Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo, tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā, kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayoti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā, yathākammunā gantabbato gati cāti nirayagati, tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā. Kimikīṭasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā, te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitattā paradattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pākaṭasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati, kālakañcikādiasurāpi etesvevantogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotanti cāti devā, te eva gatīti devagati.
ता पनेता गतियो यस्मा तंतंकम्मनिब्बत्तो उपपत्तिभवविसेसो, तस्मा अत्थतो विपाकक्खन्धा कटत्ता च रूपं। तत्थ ‘‘अयं नाम गति इमिना नाम कम्मुना जायति, तस्स च कम्मस्स पच्चयविसेसेहि एवं विभागभिन्नत्ता विसुं एते सत्तनिकाया एवं विभागभिन्ना’’ति यथासकं हेतुफलविभागपरिच्छिन्दनवसेन ठानसो हेतुसो भगवतो ञाणं पवत्तति। तेनाह भगवा –
Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati iminā nāma kammunā jāyati, tassa ca kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃ hetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –
‘‘पञ्च खो इमा, सारिपुत्त, गतियो। कतमा पञ्च? निरयो, तिरच्छानयोनि, पेत्तिविसयो, मनुस्सा, देवा। निरयञ्चाहं, सारिपुत्त, पजानामि निरयगामिञ्च मग्गं निरयगामिनिञ्च पटिपदं, यथा पटिपन्नो च कायस्स भेदा परम्मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, तञ्च पजानामी’’तिआदि (म॰ नि॰ १.१५३)।
‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi nirayagāmiñca maggaṃ nirayagāminiñca paṭipadaṃ, yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā parammaraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).
तानि पनेतानि भगवतो ञाणानि तस्मिं तस्मिं विसये अविपरीताकारप्पवत्तिया अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा यं सत्तानं सद्धादियोगविकलाविकलभावावबोधनेन अप्परजक्खमहारजक्खतादिविसेसविभावनं पञ्ञासाय आकारेहि पवत्तं भगवतो इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सद्धो पुग्गलो अप्परजक्खो, अस्सद्धो पुग्गलो महारजक्खो’’ति (पटि॰ म॰ १.१११) वित्थारो।
Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalāvikalabhāvāvabodhanena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.
यञ्च ‘‘अयं पुग्गलो अप्परजक्खो, अयं सस्सतदिट्ठिको, अयं उच्छेददिट्ठिको, अयं अनुलोमिकायं खन्तियं ठितो, अयं यथाभूतञाणे ठितो, अयं कामासयो, न नेक्खम्मादिआसयो, अयं नेक्खम्मासयो, न कामादिआसयो’’तिआदिना ‘‘इमस्स कामरागो अतिविय थामगतो, न पटिघादिको, इमस्स पटिघो अतिविय थामगतो, न कामरागादिको’’तिआदिना ‘‘इमस्स पुञ्ञाभिसङ्खारो अधिको, न अपुञ्ञाभिसङ्खारो न आनेञ्जाभिसङ्खारो, इमस्स अपुञ्ञाभिसङ्खारो अधिको, न पुञ्ञाभिसङ्खारो न आनेञ्जाभिसङ्खारो, इमस्स आनेञ्जाभिसङ्खारो अधिको, न पुञ्ञाभिसङ्खारो न अपुञ्ञाभिसङ्खारो। इमस्स कायसुचरितं अधिकं, इमस्स वचीसुचरितं, इमस्स मनोसुचरितं, अयं हीनाधिमुत्तिको, अयं पणीताधिमुत्तिको, अयं कम्मावरणेन समन्नागतो, अयं किलेसावरणेन समन्नागतो, अयं विपाकावरणेन समन्नागतो, अयं न कम्मावरणेन समन्नागतो, न किलेसावरणेन समन्नागतो, न विपाकावरणेन समन्नागतो’’तिआदिना च सत्तानं आसयादीनं यथाभूतं विभावनाकारप्पवत्तं भगवतो आसयानुसयञाणं। यं सन्धाय वुत्तं –
Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ, ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena samannāgato, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘इध तथागतो सत्तानं आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, भब्बाभब्बे सत्ते जानाती’’तिआदि (पटि॰ म॰ १.११३)।
‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
यञ्च उपरिमहेट्ठिमपुरिमपच्छिमकायेहि दक्खिणवामअक्खिकण्णसोतनासिकसोतअंसकूटहत्थपादेहि अङ्गुलिअङ्गुलन्तरेहि लोमकूपेहि च अग्गिक्खन्धूदकधारापवत्तनं अनञ्ञसाधारणं विविधविकुब्बनिद्धिनिम्मापनकं भगवतो यमकपाटिहारियञाणं। यं सन्धाय वुत्तं –
Yañca uparimaheṭṭhimapurimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikasotaaṃsakūṭahatthapādehi aṅguliaṅgulantarehi lomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘इध तथागतो यमकपाटिहारियं करोति असाधारणं सावकेहि, उपरिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, हेट्ठिमकायतो उदकधारा पवत्तति। हेट्ठिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, उपरिमकायतो उदकधारा पवत्तती’’तिआदि (पटि॰ म॰ १.११६)।
‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi, uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).
यञ्च रागादीहि जातिआदीहि च अनेकेहि दुक्खधम्मेहि उपद्दुतं सत्तनिकायं ततो नीहरितुकामतावसेन नानानयेहि पवत्तस्स भगवतो महाकरुणोक्कमनस्स पच्चयभूतं महाकरुणासमापत्तिञाणं। यथाह (पटि॰ म॰ १.११७-११८) –
Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha (paṭi. ma. 1.117-118) –
‘‘कतमं तथागतस्स महाकरुणासमापत्तिया ञाणं? बहुकेहि आकारेहि पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति, आदित्तो लोकसन्निवासोति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति। उय्युत्तो, पयातो, कुम्मग्गप्पटिपन्नो, उपनीयति लोको अद्धुवो, अताणो लोको अनभिस्सरो , अस्सको लोको, सब्बं पहाय गमनीयं, ऊनो लोको अतित्तो तण्हादासोति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति।
‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggappaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro , assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
‘‘अतायनो लोकसन्निवासो, अलेणो, असरणो, असरणीभूतो। उद्धतो लोको अवूपसन्तो, ससल्लो लोकसन्निवासो विद्धो पुथुसल्लेहि, अविज्जन्धकारावरणो किलेसपञ्जरपक्खित्तो, अविज्जागतो लोकसन्निवासो अण्डभूतो परियोनद्धो तन्ताकुलकजातो कुलगुण्डिकजातो मुञ्जपब्बजभूतो अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति, अविज्जाविसदोससंलित्तो, किलेसकललीभूतो, रागदोसमोहजटाजटितो।
‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto. Uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjarapakkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulaguṇḍikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati, avijjāvisadosasaṃlitto, kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.
‘‘तण्हासङ्घाटपटिमुक्को, तण्हाजालेन ओत्थटो, तण्हासोतेन वुय्हति, तण्हासञ्ञोजनेन संयुत्तो, तण्हानुसयेन अनुसटो, तण्हासन्तापेन सन्तप्पति, तण्हापरिळाहेन परिडय्हति।
‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaññojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.
‘‘दिट्ठिसङ्घाटपटिमुक्को, दिट्ठिजालेन ओत्थटो, दिट्ठिसोतेन वुय्हति, दिट्ठिसञ्ञोजनेन संयुत्तो, दिट्ठानुसयेन अनुसटो, दिट्ठिसन्तापेन सन्तप्पति, दिट्ठिपरिळाहेन परिडय्हति।
‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaññojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.
‘‘जातिया अनुगतो, जराय अनुसटो, ब्याधिना अभिभूतो, मरणेन अब्भाहतो, दुक्खे पतिट्ठितो।
‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.
‘‘तण्हाय उड्डितो, जरापाकारपरिक्खित्तो, मच्चुपासेन परिक्खित्तो, महाबन्धनबद्धो, रागबन्धनेन दोसमोहमानदिट्ठिकिलेसदुच्चरितबन्धनेन बद्धो, महासम्बाधप्पटिपन्नो, महापलिबोधेन पलिबुद्धो, महापपाते पतितो, महाकन्तारप्पटिपन्नो, महासंसारप्पटिपन्नो, महाविदुग्गे सम्परिवत्तति, महापलिपे पलिपन्नो।
‘‘Taṇhāya uḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsena parikkhitto, mahābandhanabaddho, rāgabandhanena dosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhappaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārappaṭipanno, mahāsaṃsārappaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.
‘‘अब्भाहतो लोकसन्निवासो, आदित्तो लोकसन्निवासो रागग्गिना दोसग्गिना मोहग्गिना जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, उन्नीतको लोकसन्निवासो हञ्ञति निच्चमताणो पत्तदण्डो तक्करो, वज्जबन्धनबद्धो आघातनपच्चुपट्ठितो, अनाथो लोकसन्निवासो परमकारुञ्ञप्पत्तो, दुक्खाभितुन्नो चिररत्तं पीळितो, गधितो निच्चं पिपासितो।
‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā dosagginā mohagginā jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññappatto, dukkhābhitunno cirarattaṃ pīḷito, gadhito niccaṃ pipāsito.
‘‘अन्धो अचक्खुको, हतनेत्तो अपरिणायको, विपथपक्खन्दो अञ्जसापरद्धो, महोघपक्खन्दो।
‘‘Andho acakkhuko, hatanetto apariṇāyako, vipathapakkhando añjasāparaddho, mahoghapakkhando.
‘‘द्वीहि दिट्ठिगतेहि परियुट्ठितो, तीहि दुच्चरितेहि विप्पटिपन्नो, चतूहि योगेहि योजितो, चतूहि गन्थेहि गन्थितो, चतूहि उपादानेहि उपादियति, पञ्चगतिसमारुळ्हो, पञ्चहि कामगुणेहि रज्जति, पञ्चहि नीवरणेहि ओत्थटो, छहि विवादमूलेहि विवदति, छहि तण्हाकायेहि रज्जति, छहि दिट्ठिगतेहि परियुट्ठितो, सत्तहि अनुसयेहि अनुसटो, सत्तहि सञ्ञोजनेहि संयुत्तो, सत्तहि मानेहि उन्नतो, अट्ठहि लोकधम्मेहि सम्परिवत्तति, अट्ठहि मिच्छत्तेहि निय्यातो, अट्ठहि पुरिसदोसेहि दुस्सति, नवहि आघातवत्थूहि आघातितो, नवविधमानेहि उन्नतो, नवहि तण्हामूलकेहि धम्मेहि रज्जति, दसहि किलेसवत्थूहि किलिस्सति, दसहि आघातवत्थूहि आघातितो, दसहि अकुसलकम्मपथेहि समन्नागतो, दसहि संयोजनेहि संयुत्तो, दसहि मिच्छत्तेहि निय्यातो, दसवत्थुकाय मिच्छादिट्ठिया समन्नागतो, दसवत्थुकाय अन्तग्गाहिकाय दिट्ठिया समन्नागतो, अट्ठसततण्हापपञ्चेहि पपञ्चितो, द्वासट्ठिया दिट्ठिगतेहि परियुट्ठितो, लोकसन्निवासोति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति।
‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādiyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saññojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyyāto, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navavidhamānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyyāto, dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
‘‘अहञ्चम्हि तिण्णो, लोको च अतिण्णो। अहञ्चम्हि मुत्तो, लोको च अमुत्तो। अहञ्चम्हि दन्तो, लोको च अदन्तो। अहञ्चम्हि सन्तो, लोको च असन्तो। अहञ्चम्हि अस्सत्थो, लोको च अनस्सत्थो। अहञ्चम्हि परिनिब्बुतो, लोको च अपरिनिब्बुतो। पहोमि ख्वाहं तिण्णो तारेतुं, मुत्तो मोचेतुं, दन्तो दमेतुं, सन्तो समेतुं, अस्सत्थो अस्सासेतुं, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेतुन्ति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमती’’ति (पटि॰ म॰ १.११७-११८)।
‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ, assattho assāsetuṃ, parinibbuto parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).
एवं एकूननवुतिया आकारेहि विभजनं कतं।
Evaṃ ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.
यं पन यावता धम्मधातुया यत्तकं ञातब्बं सङ्खतासङ्खतादिकस्स सब्बस्स परोपदेसनिरपेक्खं सब्बाकारेन पटिविज्झनसमत्थं आकङ्खमत्तप्पटिबद्धवुत्तिअनञ्ञसाधारणं भगवतो ञाणं सब्बथा अनवसेससङ्खतासङ्खतसम्मुतिसच्चावबोधतो सब्बञ्ञुतञ्ञाणं तत्थावरणाभावतो निस्सङ्गप्पवत्तिमुपादाय अनावरणञाणन्ति वुच्चति। एकमेव हि तं ञाणं विसयप्पवत्तिमुखेन अञ्ञेहि असाधारणभावदस्सनत्थं दुविधेन उद्दिट्ठं। अञ्ञथा सब्बञ्ञुतानावरणञाणानं साधारणता सब्बविसयता आपज्जेय्युं, न च तं युत्तं किञ्चापि इमाय युत्तिया। अयञ्हेत्थ पाळि –
Yaṃ pana yāvatā dhammadhātuyā yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādikassa sabbassa paropadesanirapekkhaṃ sabbākārena paṭivijjhanasamatthaṃ ākaṅkhamattappaṭibaddhavuttianaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ tatthāvaraṇābhāvato nissaṅgappavattimupādāya anāvaraṇañāṇanti vuccati. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ visayappavattimukhena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ duvidhena uddiṭṭhaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā sabbavisayatā āpajjeyyuṃ, na ca taṃ yuttaṃ kiñcāpi imāya yuttiyā. Ayañhettha pāḷi –
‘‘सब्बं सङ्खतमसङ्खतं अनवसेसं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। अतीतं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। अनागतं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। पच्चुप्पन्नं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.११९-१२०) वित्थारो।
‘‘Sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Atītaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Anāgataṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Paccuppannaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.119-120) vitthāro.
एवमेतानि भगवतो छअसाधारणञाणानि अविपरीताकारप्पवत्तिया यथासकविसयस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Evametāni bhagavato chaasādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakavisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा –
Tathā –
‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा – सतिसम्बोज्झङ्गो, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, वीरियसम्बोज्झङ्गो, पीतिसम्बोज्झङ्गो, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, समाधिसम्बोज्झङ्गो, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’’ति (पटि॰ म॰ २.१७; सं॰ नि॰ ५.१८५) एवं सरूपतो, ‘‘यायं लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमाना लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखल्लिकत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूता सतिआदिभेदा धम्मसामग्गी, याय अरियसावको बुज्झति किलेसनिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति, सा धम्मसामग्गी बोधीति वुच्चति। तस्सा ‘बोधिया अङ्गाति बोज्झङ्गा, अरियसावको वा यथावुत्ताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा बोधीति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गातिपि बोज्झङ्गा’’ति एवं सामञ्ञलक्खणतो। ‘‘उपट्ठानलक्खणो सतिसम्बोज्झङ्गो, पविचयलक्खणो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, पग्गहलक्खणो वीरियसम्बोज्झङ्गो, फरणलक्खणो पीतिसम्बोज्झङ्गो, उपसमलक्खणो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, अविक्खेपलक्खणो समाधिसम्बोज्झङ्गो, पटिसङ्खानलक्खणो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’’ति एवं विसेसलक्खणतो।
‘‘Sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato, ‘‘yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti, sā dhammasāmaggī bodhīti vuccati. Tassā ‘bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā, ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā’’ti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo’’ti evaṃ visesalakkhaṇato.
‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? इध, भिक्खु , सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता होति अनुस्सरिता’’तिआदिना (विभ॰ ४६७) सत्तन्नं बोज्झङ्गानं अञ्ञमञ्ञोपकारवसेन एकक्खणे पवत्तिदस्सनतो, ‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? अत्थि अज्झत्तं, भिक्खवे, धम्मेसु सति, अत्थि बहिद्धा धम्मेसु सती’’तिआदिना तेसं विसयविभागेन पवत्तिदस्सनतो। ‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामि’’न्तिआदिना (विभ॰ ४७१) भावनाविधिदस्सनतो। ‘‘तत्थ कतमे सत्त बोज्झङ्गा? इध भिक्खु यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति…पे॰… तस्मिं समये सत्त बोज्झङ्गा होन्ति सतिसम्बोज्झङ्गो…पे॰… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? या सति…पे॰… अनुस्सती’’तिआदिना (विभ॰ ४७८-४७९) छन्नवुतिया नयसहस्सविभागेहीति एवं नानाकारतो पवत्तानि भगवतो सम्बोज्झङ्गविभावनञाणानि तस्स तस्स अत्थस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhu , satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññopakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato, ‘‘tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ, bhikkhave, dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā tesaṃ visayavibhāgena pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati…pe… anussatī’’tiādinā (vibha. 478-479) channavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato sambojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा –
Tathā –
‘‘तत्थ कतमं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधी’’ति (विभ॰ २०५) एवं सरूपतो। सब्बकिलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलप्पटिलाभकरत्ता च अरियो, अट्ठविधत्ता निब्बानाधिगमाय एकन्तकारणत्ता च अट्ठङ्गिको। किलेसे मारेन्तो गच्छति, निब्बानत्थिकेहि मग्गीयति, सयं वा निब्बानं मग्गतीति मग्गोति एवं सामञ्ञलक्खणतो। ‘‘सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि, सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो, सम्मा परिग्गहणलक्खणा सम्मावाचा, सम्मा समुट्ठानलक्खणो सम्माकम्मन्तो, सम्मा वोदानलक्खणो सम्माआजीवो, सम्मा पग्गहलक्खणो सम्मावायामो, सम्मा उपट्ठानलक्खणा सम्मासति, सम्मा अविक्खेपलक्खणो सम्मासमाधी’’ति एवं विसेसलक्खणतो । सम्मादिट्ठि अञ्ञेहिपि अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि सद्धिं मिच्छादिट्ठिं पजहति, निब्बानं आरम्मणं करोति, तप्पटिच्छादकमोहविधमनेन असम्मोहतो सम्पयुत्तधम्मे च पस्सति। तथा सम्मासङ्कप्पादयोपि मिच्छासङ्कप्पादीनि पजहन्ति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोन्ति, सहजातधम्मानं सम्माअभिनिरोपनपरिग्गहणसमुट्ठानवोदानपग्गहउपट्ठानसमादहनानि च करोन्तीति एवं किच्चविभागतो। सम्मादिट्ठि पुब्बभागे नानक्खणा विसुं विसुं दुक्खादिआरम्मणा हुत्वा मग्गकाले एकक्खणा निब्बानमेव आरम्मणं कत्वा किच्चतो ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति, सम्मासङ्कप्पादयोपि पुब्बभागे नानक्खणा नानारम्मणा मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा।
‘‘Tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalappaṭilābhakarattā ca ariyo, aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, nibbānatthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo, sammā pariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā, sammā samuṭṭhānalakkhaṇo sammākammanto, sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati, sammā avikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati. Tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nibbānañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhānavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati, sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā.
तेसु सम्मासङ्कप्पो किच्चतो नेक्खम्मसङ्कप्पोतिआदीनि तीणि नामानि लभति, सम्मावाचादयो तयो पुब्बभागे मुसावादावेरमणीतिआदिविभागा विरतियोपि चेतनायोपि हुत्वा मग्गक्खणे विरतियोव, सम्मावायामसतियो किच्चतो सम्मप्पधानसतिपट्ठानवसेन चत्तारि नामानि लभन्ति। सम्मासमाधि पन मग्गक्खणेपि पठमज्झानादिवसेन नाना एवाति एवं पुब्बभागपरभागेसु पवत्तिविभागतो, ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सित’’न्तिआदिना (विभ॰ ४८९) भावनाविधितो, ‘‘तत्थ कतमो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खु, यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति…पे॰… दुक्खापटिपदं दन्धाभिञ्ञं, तस्मिं समये अट्ठङ्गिको मग्गो होति सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो’’तिआदिना (विभ॰ ४९९) चतुरासीतिया नयसहस्सविभागेहीति एवं अनेकाकारतो पवत्तानि भगवतो अरियमग्गविभावनञाणानि अत्थस्स अविसंवादनतो सब्बानिपि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati, sammāvācādayo tayo pubbabhāge musāvādāveramaṇītiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgaparabhāgesu pavattivibhāgato, ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito, ‘‘tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhāpaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
तथा पठमज्झानसमापत्ति या च निरोधसमापत्तीति एतासु अनुपटिपाटिया विहरितब्बट्ठेन समापज्जितब्बट्ठेन च अनुपुब्बविहारसमापत्तीसु सम्पादनपच्चवेक्खणादिवसेन यथारहं सम्पयोगवसेन च पवत्तानि भगवतो ञाणानि तदत्थसिद्धिया तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि । तथा ‘‘इदं इमस्स ठानं, इदं अट्ठान’’न्ति अविपरीतं तस्स तस्स फलस्स कारणाकारणजाननं, तेसं तेसं सत्तानं अतीतादिभेदभिन्नस्स कम्मसमादानस्स अनवसेसतो यथाभूतं विपाकन्तरजाननं, आयूहनक्खणेयेव तस्स तस्स सत्तस्स ‘‘अयं निरयगामिनी पटिपदा…पे॰… अयं निब्बानगामिनी पटिपदा’’ति याथावतो सासवानासवकम्मविभागजाननं, ०.खन्धायतनादीनं उपादिन्नानुपादिन्नादिअनेकसभावं नानासभावञ्च तस्स लोकस्स ‘‘इमाय नाम धातुया उस्सन्नत्ता इमस्मिं धम्मप्पबन्धे अयं विसेसो जायती’’तिआदिना नयेन यथाभूतं धातुनानत्तजाननं, अनवसेसतो सत्तानं हीनादिअज्झासयाधिमुत्तिजाननं, सद्धादिइन्द्रियानं तिक्खमुदुताजाननं, संकिलेसादीहि सद्धिं झानविमोक्खादिविसेसजाननं , सत्तानं अपरिमाणासु जातीसु तप्पटिबन्धेन सद्धिं अनवसेसतो पुब्बेनिवुत्थक्खन्धसन्ततिजाननं, हीनादिविभागेहि सद्धिं चुतिपटिसन्धिजाननं, ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना हेट्ठा वुत्तनयेनेव चतुसच्चजाननन्ति इमानि भगवतो दसबलञाणानि अविरज्झित्वा यथासकं विसयावगाहनतो यथाधिप्पेतत्थसाधनतो च यथाभूतवुत्तिया तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। वुत्तञ्हेतं –
Tathā paṭhamajjhānasamāpatti yā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni . Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ, idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, 0.khandhāyatanādīnaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, anavasesato sattānaṃ hīnādiajjhāsayādhimuttijānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ, saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādivisesajānanaṃ , sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ, hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃ visayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –
‘‘इध तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाती’’तिआदि (विभ॰ ८०९; अ॰ नि॰ १०.२१)।
‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).
एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
यथा चेतेसं ञाणानं वसेन, एवं यथावुत्तानं सतिपट्ठानसम्मप्पधानविभावनञाणादीनं अनन्तापरिमेय्यभेदानं अनञ्ञसाधारणानं पञ्ञाविसेसानं वसेन भगवा तथानि ञाणानि आगतो अधिगतोति तथागतो। एवम्पि तथानि आगतोति तथागतो।
Yathā cetesaṃ ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānavibhāvanañāṇādīnaṃ anantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.
कथं तथा गतोति तथागतो? या सा भगवतो अभिजाति अभिसम्बोधि धम्मविनयपञ्ञापना अनुपादिसेसनिब्बानधातु, सा तथा। किं वुत्तं होति? यदत्थं लोकनाथेन अभिसम्बोधि पत्थिता पवत्तिता च, तदत्थस्स एकन्तसिद्धिया अविसंवादनतो अविपरीतत्थवुत्तिया तथा अवितथा अनञ्ञथा। तथा हि अयं भगवा बोधिसत्तभूतो समतिंसपारमिपरिपूरणादिकं वुत्तप्पभेदं सब्बं बुद्धत्तहेतुं सम्पादेत्वा तुसितपुरे ठितोव बुद्धकोलाहलं सुत्वा दससहस्सचक्कवाळदेवताहि एकतो सन्निपतिताहि उपसङ्कमित्वा –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā sā bhagavato abhijāti abhisambodhi dhammavinayapaññāpanā anupādisesanibbānadhātu, sā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ lokanāthena abhisambodhi patthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappabhedaṃ sabbaṃ buddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhitova buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –
‘‘कालो देव महावीर, उप्पज्ज मातुकुच्छियं।
‘‘Kālo deva mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७) –
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –
आयाचितो उप्पन्नपुब्बनिमित्तो पञ्च महाविलोकनानि विलोकेत्वा ‘‘इदानाहं मनुस्सयोनियं उप्पज्जित्वा अभिसम्बुज्झिस्सामी’’ति आसाळ्हिपुण्णमाय सक्यराजकुले महामायाय देविया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गहेत्वा दस मासे देवमनुस्सेहि महता परिहारेन परिहरियमानो विसाखपुण्णमाय पच्चूससमये अभिजातिं पापुणि।
Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idānāhaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāya sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāya paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.
अभिजातिक्खणे पनस्स पटिसन्धिग्गहणक्खणे विय द्वत्तिंसपुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं। अयञ्हि दससहस्सी लोकधातु कम्पि सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, दससु चक्कवाळसहस्सेसु अप्पमाणो ओभासो फरि, तस्स तं सिरिं दट्ठुकामा विय जच्चन्धा चक्खूनि पटिलभिंसु, बधिरा सद्दं सुणिंसु। मूगा समालपिंसु, खुज्जा उजुगत्ता अहेसुं, पङ्गुला पदसा गमनं पटिलभिंसु, बन्धनगता सब्बसत्ता अन्दुबन्धनादीहि मुच्चिंसु, सब्बनिरयेसु अग्गि निब्बायि, पेत्तिविसये खुप्पिपासा वूपसमि, तिरच्छानानं भयं नाहोसि, सब्बसत्तानं रोगो वूपसमि, सब्बसत्ता पियंवदा अहेसुं, मधुरेनाकारेन अस्सा हसिंसु, वारणा गज्जिंसु, सब्बतूरियानि सकं सकं निन्नादं मुञ्चिंसु, अघट्टितानि एव मनुस्सानं हत्थूपगादीनि आभरणानि मधुरेनाकारेन रविंसु, सब्बदिसा विप्पसन्ना अहेसुं, सत्तानं सुखं उप्पादयमानो मुदुसीतलवातो वायि, अकालमेघो वस्सि, पथवितोपि उदकं उब्भिज्जित्वा विस्सन्दि, पक्खिनो आकासगमनं विजहिंसु, नदियो असन्दमाना अट्ठंसु, महासमुद्दे मधुरं उदकं अहोसि, उपक्किलेसविमुत्ते सूरिये दिस्समाने एव आकासगता सब्बा जोतियो जलिंसु , ठपेत्वा अरूपावचरे देवे अवसेसा सब्बे देवा सब्बेपि नेरयिका दिस्समानरूपा अहेसुं, तरुकुट्टकवाटसेलादयो अनावरणभूता अहेसुं, सत्तानं चुतूपपाता नाहेसुं, सब्बं अनिट्ठगन्धं अभिभवित्वा दिब्बगन्धो वायि, सब्बे फलूपगा रुक्खा फलधरा सम्पज्जिंसु, महासमुद्दो सब्बत्थकमेव पञ्चवण्णेहि पदुमेहि सञ्छन्नतलो अहोसि, थलजजलजादीनि सब्बपुप्फानि पुप्फिंसु, रुक्खानं खन्धेसु खन्धपदुमानि, साखासु साखपदुमानि, लतासु लतापदुमानि पुप्फिंसु, महीतले सिलातलानि भिन्दित्वा उपरूपरि सत्त सत्त हुत्वा दण्डपदुमानि नाम निक्खमिंसु, आकासे ओलम्बकपदुमानि निब्बत्तिंसु, समन्ततो पुप्फवस्सं वस्सि, आकासे दिब्बतूरियानि वज्जिंसु, सकलदससहस्सी लोकधातु वट्टेत्वा विस्सट्ठमालागुळं विय उप्पीळेत्वा बद्धमालाकलापो विय अलङ्कतप्पटियत्तं मालासनं विय च एकमालामालिनी विप्फुरन्तवाळबीजनी पुप्फधूपगन्धपरिवासिता परमसोभग्गप्पत्ता अहोसि, तानि च पुब्बनिमित्तानि उपरि अधिगतानं अनेकेसं विसेसाधिगमानं निमित्तभूतानि एव अहेसुं। एवं अनेकच्छरियपातुभावप्पटिमण्डिता चायं अभिजाति यदत्थं अनेन अभिसम्बोधि पत्थिता, तस्सा अभिसम्बोधिया एकन्तसिद्धिया तथाव अहोसि अवितथा अनञ्ञथा।
Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsapubbanimittāni pāturahesuṃ. Ayañhi dasasahassī lokadhātu kampi saṅkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu appamāṇo obhāso phari, tassa taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya jaccandhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu. Mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanirayesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakaṃ sakaṃ ninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena raviṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavimutte sūriye dissamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jaliṃsu , ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbepi nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho vāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhapadumāni, latāsu latāpadumāni pupphiṃsu, mahītale silātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi, ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya uppīḷetvā baddhamālākalāpo viya alaṅkatappaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvappaṭimaṇḍitā cāyaṃ abhijāti yadatthaṃ anena abhisambodhi patthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.
तथा ये बुद्धवेनेय्या बोधनेय्यबन्धवा, ते सब्बेपि अनवसेसतो सयमेव भगवता विनीता। ये च सावकवेनेय्या धम्मवेनेय्या च, तेपि सावकादीहि विनीता विनयं गच्छन्ति गमिस्सन्ति चाति यदत्थं भगवता अभिसम्बोधि अभिपत्थिता, तदत्थस्स एकन्तसिद्धिया अभिसम्बोधि तथा अवितथा अनञ्ञथा।
Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
अपिच यस्स यस्स ञेय्यधम्मस्स यो यो सभावो बुज्झितब्बो, सो सो हत्थतले ठपितआमलकं विय आवज्जनमत्तप्पटिबद्धेन अत्तनो ञाणेन अविपरीतं अनवसेसतो भगवता अभिसम्बुद्धोति एवम्पि अभिसम्बोधि तथा अवितथा अनञ्ञथा।
Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattappaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
तथा तेसं तेसं धम्मानं तथा तथा देसेतब्बप्पकारं तेसं तेसञ्च सत्तानं आसयानुसयचरिताधिमुत्तिं सम्मदेव ओलोकेत्वा धम्मतं अविजहन्तेनेव पञ्ञत्तिनयवोहारमग्गं अनतिधावन्तेनेव च धम्मतं विभावन्तेन यथापराधं यथाज्झासयं यथाधम्मञ्च अनुसासन्तेन भगवता वेनेय्या विनीता अरियभूमिं सम्पापिताति धम्मविनयपञ्ञापनापिस्स तदत्थसिद्धिया यथाभूतवुत्तिया च तथा अवितथा अनञ्ञथा।
Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacaritādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayavohāramaggaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāvantena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.
तथा या सा भगवता अनुप्पत्ता पथवियादिफस्सवेदनादिरूपारूपसभावविनिमुत्ता लुज्जनभावाभावतो लोकसभावातीता तमसा विसंसट्ठत्ता केनचि अनोभासनीया लोकसभावाभावतो एव गतिआदिभावरहिता अप्पतिट्ठा अनारम्मणा अमतमहानिब्बानधातु खन्धसङ्खातानं उपादीनं लेसमत्तस्सपि अभावतो अनुपादिसेसाति वुच्चति, यं सन्धाय वुत्तं –
Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvavinimuttā lujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassapi abhāvato anupādisesāti vuccati, yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘अत्थि, भिक्खवे, तदायतनं, यत्थ नेव पथवी न आपो न तेजो न वायो न आकासानञ्चायतनं न विञ्ञाणञ्चायतनं न आकिञ्चञ्ञायतनं न नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं नायं लोको न परो लोको न च उभो चन्दिमसूरिया, तत्रापाहं, भिक्खवे, नेव आगतिं वदामि न गतिं न ठितिं न चुतिं न उपपत्तिं, अप्पतिट्ठं अप्पवत्तं अनारम्मणमेवेतं, एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति (उदा॰ ७१)।
‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā, tatrāpāhaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ, appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ, esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).
सा सब्बेसम्पि उपादानक्खन्धानं अत्थङ्गमो, सब्बसङ्खारानं समथो, सब्बूपधीनं पटिनिस्सग्गो, सब्बदुक्खानं वूपसमो, सब्बालयानं समुग्घातो, सब्बवट्टानं उपच्छेदो, अच्चन्तसन्तिलक्खणोति यथावुत्तसभावस्स कदाचिपि अविसंवादनतो तथा अवितथा अनञ्ञथा। एवमेता अभिजातिआदिका तथा गतो उपगतो अधिगतो पटिपन्नो पत्तोति तथागतो। एवं भगवा तथा गतोति तथागतो।
Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo, sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇoti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā. Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.
कथं तथाविधोति तथागतो? यथाविधा पुरिमका सम्मासम्बुद्धा, अयम्पि भगवा तथाविधो। किं वुत्तं होति? यथाविधा ते भगवन्तो मग्गसीलेन फलसीलेन सब्बेनपि लोकियलोकुत्तरसीलेन, मग्गसमाधिना फलसमाधिना सब्बेनपि लोकियलोकुत्तरसमाधिना, मग्गपञ्ञाय फलपञ्ञाय सब्बायपि लोकियलोकुत्तरपञ्ञाय, देवसिकं वलञ्जितब्बेहि चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तिविहारेहि, तदङ्गविमुत्तिया, विक्खम्भनविमुत्तिया, समुच्छेदविमुत्तिया, पटिप्पस्सद्धिविमुत्तिया, निस्सरणविमुत्तियाति सङ्खेपतो। वित्थारतो पन अनन्तापरिमाणभेदेहि अचिन्तेय्यानुभावेहि सकलसब्बञ्ञुगुणेहि, अयम्पि अम्हाकं भगवा तथाविधो। सब्बेसञ्हि सम्मासम्बुद्धानं आयुवेमत्तं, सरीरप्पमाणवेमत्तं, कुलवेमत्तं, दुक्करचरियावेमत्तं, रस्मिवेमत्तन्ति, इमेहि पञ्चहि वेमत्तेहि सिया वेमत्तं, न पन सीलविसुद्धियादीसु विसुद्धीसु समथविपस्सनापटिपत्तियं अत्तना पटिलद्धगुणेसु च किञ्चि नानाकरणं अत्थि। अथ खो मज्झे भिन्नसुवण्णं विय अञ्ञमञ्ञं निब्बिसेसा ते बुद्धा भगवन्तो। तस्मा यथाविधा पुरिमका सम्मासम्बुद्धा, अयम्पि भगवा तथाविधो। एवं तथाविधोति तथागतो। विधत्थो चेत्थ गतसद्दो, तथा हि लोकिया विधयुत्तगतसद्दे पकारत्थे वदन्ति।
Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena phalasīlena sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā phalasamādhinā sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya phalapaññāya sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ valañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā, vikkhambhanavimuttiyā, samucchedavimuttiyā, paṭippassaddhivimuttiyā, nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato. Vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti, imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiyādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭiladdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi. Atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññamaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo, tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.
कथं तथा पवत्तितोति तथागतो? अनञ्ञसाधारणेन इद्धानुभावेन समन्नागतत्ता अत्थप्पटिसम्भिदादीनं उक्कंसपारमिप्पत्तिया अनावरणञाणप्पटिलाभेन च भगवतो कायप्पवत्तियादीनं कत्थचि पटिघाताभावतो यथा रुचि तथा गतं गति गमनं कायवचीचित्तप्पवत्ति एतस्साति तथागतो। एवं तथा पवत्तितोति तथागतो।
Kathaṃ tathā pavattitoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthappaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇappaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathā ruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathā pavattitoti tathāgato.
कथं तथेहि अगतोति तथागतो? बोधिसम्भारसम्भरणे तप्पटिपक्खप्पवत्तिसङ्खातं नत्थि एतस्स गतन्ति अगतो। सो पनस्स अगतभावो मच्छेरदानपारमिआदीसु अविपरीतं आदीनवानिसंसपच्चवेक्खणादिनयप्पवत्तेहि ञाणेहीति तथेहि ञाणेहि अगतोति तथागतो।
Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.
अथ वा किलेसाभिसङ्खारप्पवत्तिसङ्खातं खन्धप्पवत्तिसङ्खातमेव वा पञ्चसुपि गतीसु गतं गमनं एतस्स नत्थीति अगतो। सउपादिसेसअनुपादिसेसनिब्बानप्पत्तिया स्वायमस्स अगतभावो तथेहि अरियमग्गञाणेहीति एवम्पि भगवा तथेहि अगतोति तथागतो।
Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi agatoti tathāgato.
कथं तथा गतभावेन तथागतो? तथा गतभावेनाति च तथागतस्स सब्भावेन अत्थितायाति अत्थो। को पनेस तथागतो, यस्स अत्थिताय भगवा तथागतोति वुच्चतीति? सद्धम्मो। सद्धम्मो हि अरियमग्गो ताव यथा युगनद्धसमथविपस्सनाबलेन अनवसेसतो किलेसपक्खं समूहनन्तेन समुच्छेदप्पहानवसेन गन्तब्बं , तथा गतो। फलधम्मो यथा अत्तनो मग्गानुरूपं पटिप्पस्सद्धिपहानवसेन गन्तब्बं, तथा गतो पवत्तो। निब्बानधम्मो पन यथा गतो पञ्ञाय पटिविद्धो सकलवट्टदुक्खवूपसमाय सम्पज्जति, बुद्धादीहि तथा गतो सच्छिकतोति तथागतो। परियत्तिधम्मोपि यथा पुरिमबुद्धेहि सुत्तगेय्यादिवसेन पवत्तिआदिप्पकासनवसेन च वेनेय्यानं आसयादिअनुरूपं पवत्तितो, अम्हाकम्पि भगवता तथा गतो गदितो पवत्तितोति वा तथागतो। यथा भगवता देसितो, तथा भगवतो सावकेहि गतो अवगतोति तथागतो। एवं सब्बोपि सद्धम्मो तथागतो। तेनाह सक्को देवानमिन्दो – ‘‘तथागतं देवमनुस्सपूजितं, धम्मं नमस्साम सुवत्थि होतू’’ति (खु॰ पा॰ ६.१७; सु॰ नि॰ २४०)। स्वास्स अत्थीति भगवा तथागतो।
Kathaṃ tathā gatabhāvena tathāgato? Tathā gatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesato kilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ , tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhipahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.
यथा च धम्मो, एवं अरियसङ्घोपि यथा अत्तहिताय परहिताय च पटिपन्नेहि सुविसुद्धं पुब्बभागसमथविपस्सनापटिपदं पुरक्खत्वा तेन तेन मग्गेन गन्तब्बं, तं तं तथा गतोति तथागतो। यथा वा भगवता सच्चपटिच्चसमुप्पादादयो देसिता, तथाव बुद्धत्ता तथा गदनतो च तथागतो। तेनाह सक्को देवराजा – ‘‘तथागतं देवमनुस्सपूजितं, सङ्घं नमस्साम सुवत्थि होतू’’ति। स्वास्स सावकभूतो अत्थीति भगवा तथागतो। एवं तथागतभावेन तथागतोति।
Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādayo desitā, tathāva buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. Svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgatoti.
इदम्पि च तथागतस्स तथागतभावदीपने मुखमत्तकमेव, सब्बाकारेन पन तथागतोव तथागतस्स तथागतभावं वण्णेय्य। इदञ्हि तथागतपदं महत्थं महागतिकं महाविसयं, तस्स अप्पमादपदस्स विय तेपिटकम्पि बुद्धवचनं युत्तितो अत्थभावेन आहरन्तो ‘‘अतित्थेन धम्मकथिको पक्खन्दो’’ति न वत्तब्बोति।
Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ mahāgatikaṃ mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.
तत्थेतं वुच्चति –
Tatthetaṃ vuccati –
‘‘यथेव लोके पुरिमा महेसिनो,
‘‘Yatheva loke purimā mahesino,
सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता।
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमा॥
Tathāgato vuccati tena cakkhumā.
‘‘पहाय कामादिमले असेसतो,
‘‘Pahāya kāmādimale asesato,
समाधिञाणेहि यथा गता जिना।
Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;
पुरातना सक्यमुनी जुतिन्धरो,
Purātanā sakyamunī jutindharo,
तथा गतो तेन तथागतो मतो॥
Tathā gato tena tathāgato mato.
‘‘तथञ्च धातायतनादिलक्खणं,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
सभावसामञ्ञविभागभेदतो।
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
सयम्भुञाणेन जिनोयमागतो,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
तथागतो वुच्चति सक्यपुङ्गवो॥
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘तथानि सच्चानि समन्तचक्खुना,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
तथा इदप्पच्चयता च सब्बसो।
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
अनञ्ञनेय्या नयतो विभाविता,
Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,
तथा गतो तेन जिनो तथागतो॥
Tathā gato tena jino tathāgato.
‘‘अनेकभेदासुपि लोकधातुसु,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
जिनस्स रूपायतनादिगोचरे।
Jinassa rūpāyatanādigocare;
विचित्तभेदे तथमेव दस्सनं,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
तथागतो तेन समन्तलोचनो॥
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘यतो च धम्मं तथमेव भासति,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
करोति वाचाय नुरूपमत्तनो।
Karoti vācāya nurūpamattano;
गुणेहि लोकं अभिभुय्यिरीयति,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
तथागतो तेनपि लोकनायको॥
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘तथा परिञ्ञाय तथाय सब्बसो,
‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,
अवेदि लोकं पभवं अतिक्कमि।
Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;
गतो च पच्चक्खकिरियाय निब्बुतिं,
Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,
अरीयमग्गञ्च गतो तथागतो॥
Arīyamaggañca gato tathāgato.
‘‘तथा पटिञ्ञाय तथाय सब्बसो,
‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,
हिताय लोकस्स यतोयमागतो।
Hitāya lokassa yatoyamāgato;
तथाय नाथो करुणाय सब्बदा,
Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,
गतो च तेनापि जिनो तथागतो॥
Gato ca tenāpi jino tathāgato.
‘‘तथानि ञाणानि यतोयमागतो,
‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,
यथासभावं विसयावबोधतो।
Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;
तथाभिजातिप्पभुती तथागतो,
Tathābhijātippabhutī tathāgato,
तदत्थसम्पादनतो तथागतो॥
Tadatthasampādanato tathāgato.
‘‘यथाविधा ते पुरिमा महेसिनो,
‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,
तथाविधोयम्पि तथा यथारुचि।
Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;
पवत्तवाचा तनुचित्तभावतो,
Pavattavācā tanucittabhāvato,
तथागतो वुच्चति अग्गपुग्गलो॥
Tathāgato vuccati aggapuggalo.
‘‘सम्बोधिसम्भारविपक्खतो पुरे,
‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,
गतं न संसारगतम्पि तस्स वा।
Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;
न चत्थि नाथस्स भवन्तदस्सिनो,
Na catthi nāthassa bhavantadassino,
तथेहि तस्मा अगतो तथागतो॥
Tathehi tasmā agato tathāgato.
‘‘तथागतो धम्मवरो महेसिना,
‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,
यथा पहातब्बमलं पहीयति।
Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;
तथागतो अरियगणोपि सत्थुनो,
Tathāgato ariyagaṇopi satthuno,
तथागतो तेन समङ्गिभावतो’’ति॥
Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.
महिद्धिकताति परमेन चित्तवसीभावेन च इद्धिविधयोगेन धम्मानुभावञ्ञथत्तनिप्फादनसमत्थतासङ्खाताय महतिया इद्धिया समन्नागमो महिद्धिकता। चिरकालसम्भूतेन सुविदूरप्पटिपक्खेन इच्छितत्थनिप्फत्तिहेतुभूतेन महाजुतिकेन पुञ्ञतेजेन समन्नागमो महानुभावता। यत्राति अच्छरियपसंसाकोतुहलहासपसादिको पच्चत्तत्थे निपातो। तेन युत्तत्ता विजायिस्सतीति अनागतकालवचनं, अत्थो पन अतीतकालोयेव। अयञ्हेत्थ अत्थो – या हि नाम अयं सुप्पवासा तथा दुक्खनिमुग्गा किच्छापन्ना भगवतो वचनसमकालमेव सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायीति। अत्तमनोति सकमनो, भगवति पसादेन किलेसरहितचित्तोति अत्थो। किलेसपरियुट्ठितञ्हि चित्तं वसे अवत्तनतो अत्तमनोति न सक्का वत्तुन्ति। अत्तमनोति वा पीतिसोमनस्सेहि गहितमनो। पमुदितोति पामोज्जेन युत्तो। पीतिसोमनस्सजातोति जातबलवपीतिसोमनस्सो। अथाति पच्छा, ततो कतिपाहस्स अच्चयेन। सत्तभत्तानीति सत्तसु दिवसेसु दातब्बभत्तानि। स्वातनायाति स्वातनपुञ्ञत्थं, यं स्वे बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स दानवसेन पयिरुपासनवसेन च भविस्सति पुञ्ञं तदत्थं।
Mahiddhikatāti paramena cittavasībhāvena ca iddhividhayogena dhammānubhāvaññathattanipphādanasamatthatāsaṅkhātāya mahatiyā iddhiyā samannāgamo mahiddhikatā. Cirakālasambhūtena suvidūrappaṭipakkhena icchitatthanipphattihetubhūtena mahājutikena puññatejena samannāgamo mahānubhāvatā. Yatrāti acchariyapasaṃsākotuhalahāsapasādiko paccattatthe nipāto. Tena yuttattā vijāyissatīti anāgatakālavacanaṃ, attho pana atītakāloyeva. Ayañhettha attho – yā hi nāma ayaṃ suppavāsā tathā dukkhanimuggā kicchāpannā bhagavato vacanasamakālameva sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyīti. Attamanoti sakamano, bhagavati pasādena kilesarahitacittoti attho. Kilesapariyuṭṭhitañhi cittaṃ vase avattanato attamanoti na sakkā vattunti. Attamanoti vā pītisomanassehi gahitamano. Pamuditoti pāmojjena yutto. Pītisomanassajātoti jātabalavapītisomanasso. Athāti pacchā, tato katipāhassa accayena. Sattabhattānīti sattasu divasesu dātabbabhattāni. Svātanāyāti svātanapuññatthaṃ, yaṃ sve buddhappamukhassa saṅghassa dānavasena payirupāsanavasena ca bhavissati puññaṃ tadatthaṃ.
अथ खो भगवा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसीति कस्मा आमन्तेसि? सुप्पवासाय सामिकस्स पसादरक्खणत्थं। सुप्पवासा पन अचलप्पसादाव, उपासकस्स पन पसादरक्खणं महामोग्गल्लानत्थेरस्स भारो। तेनाह ‘‘तुय्हेसो उपट्ठाको’’ति। तत्थ तुय्हेसोति तुय्हं एसो। तिण्णं धम्मानं पाटिभोगोति मम भोगादीनं तिण्णं धम्मानं अहानिया अविनासाय अय्यो महामोग्गल्लानो यदि पाटिभोगो यदि पतिभू, इतो सत्त दिवसे अतिक्कमित्वा मम सक्का दानं दातुन्ति यदि अय्येन ञातन्ति दीपेति। थेरोपि तस्स तेसु दिवसेसु भोगानं जीवितस्स च अनुपद्दवं पस्सित्वा आह – ‘‘द्विन्नं खो नेसं, आवुसो, धम्मानं पाटिभोगो भोगानञ्च जीवितस्स चा’’ति। सद्धा पनस्स चित्तप्पटिबद्धाति तस्सेव भारं करोन्तो ‘‘सद्धाय पन त्वञ्ञेव पाटिभोगो’’ति आह। अपि च सो उपासको दिट्ठसच्चो, तस्स सद्धाय अञ्ञथाभावो नत्थीति तथा वुत्तं। तेनेव च कारणेन भगवता ‘‘पच्छापि त्वं करिस्ससीति सञ्ञापेही’’ति वुत्तं। उपासकोपि सत्थरि थेरे च गारवेन सुब्बचताय तस्सा च पुञ्ञेन वड्ढिं इच्छन्तो ‘‘करोतु सुप्पवासा कोलियधीता सत्त भत्तानि, पच्छाहं करिस्सामी’’ति अनुजानि।
Atha kho bhagavā āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ āmantesīti kasmā āmantesi? Suppavāsāya sāmikassa pasādarakkhaṇatthaṃ. Suppavāsā pana acalappasādāva, upāsakassa pana pasādarakkhaṇaṃ mahāmoggallānattherassa bhāro. Tenāha ‘‘tuyheso upaṭṭhāko’’ti. Tattha tuyhesoti tuyhaṃ eso. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ pāṭibhogoti mama bhogādīnaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ ahāniyā avināsāya ayyo mahāmoggallāno yadi pāṭibhogo yadi patibhū, ito satta divase atikkamitvā mama sakkā dānaṃ dātunti yadi ayyena ñātanti dīpeti. Theropi tassa tesu divasesu bhogānaṃ jīvitassa ca anupaddavaṃ passitvā āha – ‘‘dvinnaṃ kho nesaṃ, āvuso, dhammānaṃ pāṭibhogo bhogānañca jīvitassa cā’’ti. Saddhā panassa cittappaṭibaddhāti tasseva bhāraṃ karonto ‘‘saddhāya pana tvaññeva pāṭibhogo’’ti āha. Api ca so upāsako diṭṭhasacco, tassa saddhāya aññathābhāvo natthīti tathā vuttaṃ. Teneva ca kāraṇena bhagavatā ‘‘pacchāpi tvaṃ karissasīti saññāpehī’’ti vuttaṃ. Upāsakopi satthari there ca gāravena subbacatāya tassā ca puññena vaḍḍhiṃ icchanto ‘‘karotu suppavāsā koliyadhītā satta bhattāni, pacchāhaṃ karissāmī’’ti anujāni.
तञ्च दारकन्ति विजातदिवसतो पट्ठाय एकादसमं दिवसं अतिक्कमित्वा ततो परं सत्ताहं बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं भोजेत्वा सत्तमे दिवसे तं सत्तवस्सिकं दारकं भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च वन्दापेसि। सत्त मे वस्सानीति सत्त मे संवच्छरानि, अच्चन्तसंयोगवसेन चेतं उपयोगवचनं। लोहितकुम्भियं वुत्थानीति मातुकुच्छियं अत्तनो गब्भवासदुक्खं सन्धाय वदति। अञ्ञानिपि एवरूपानि सत्त पुत्तानीति ‘‘अञ्ञेपि एवरूपे सत्त पुत्ते’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासवसेन वुत्तं ‘‘एवरूपानी’’ति। एवं सत्त वस्सानि गब्भधारणवसेन सत्ताहं मूळ्हगब्भताय च महन्तं दुक्खं पापेत्वा उप्पज्जनकपुत्तेति अत्थो। एतेन मातुगामानं पुत्तलोलताय पुत्तलाभेन तित्ति नत्थीति दस्सेति।
Tañca dārakanti vijātadivasato paṭṭhāya ekādasamaṃ divasaṃ atikkamitvā tato paraṃ sattāhaṃ buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ bhojetvā sattame divase taṃ sattavassikaṃ dārakaṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca vandāpesi. Satta me vassānīti satta me saṃvaccharāni, accantasaṃyogavasena cetaṃ upayogavacanaṃ. Lohitakumbhiyaṃ vutthānīti mātukucchiyaṃ attano gabbhavāsadukkhaṃ sandhāya vadati. Aññānipi evarūpāni satta puttānīti ‘‘aññepi evarūpe satta putte’’ti vattabbe liṅgavipallāsavasena vuttaṃ ‘‘evarūpānī’’ti. Evaṃ satta vassāni gabbhadhāraṇavasena sattāhaṃ mūḷhagabbhatāya ca mahantaṃ dukkhaṃ pāpetvā uppajjanakaputteti attho. Etena mātugāmānaṃ puttalolatāya puttalābhena titti natthīti dasseti.
एतमत्थं विदित्वाति एतं सत्तदिवसाधिकानि सत्त संवच्छरानि गब्भधारणादिवसेन पवत्तं महन्तं दुक्खं एकपदे विसरित्वा पुत्तलोलतावसेन ताय वुत्तमत्थं विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं चित्तसुखप्पमत्तो विय पमत्तपुग्गले इट्ठाकारेन वञ्चेत्वा तण्हासिनेहस्स महानत्थकरभावदीपकं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti etaṃ sattadivasādhikāni satta saṃvaccharāni gabbhadhāraṇādivasena pavattaṃ mahantaṃ dukkhaṃ ekapade visaritvā puttalolatāvasena tāya vuttamatthaṃ viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ cittasukhappamatto viya pamattapuggale iṭṭhākārena vañcetvā taṇhāsinehassa mahānatthakarabhāvadīpakaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ असातन्ति अमधुरं असुन्दरं अनिट्ठं। सातरूपेनाति इट्ठसभावेन। पियरूपेनाति पियायितब्बभावेन। सुखस्स रूपेनाति सुखसभावेन। इदं वुत्तं होति – यस्मा असातं अप्पियं दुक्खमेव समानं सकलम्पि वट्टगतं सङ्खारजातं अप्पहीनविपल्लासत्ता अयोनिसोमनसिकारेन इट्ठं विय पियं विय सुखं विय च हुत्वा उपट्ठहमानं सतिविप्पवासेन पमत्तपुग्गलं अतिवत्तति अभिभवति अज्झोत्थरति, तस्मा इमम्पि सुप्पवासं पुनपि सत्तक्खत्तुं एवरूपं असातं अप्पियं दुक्खं सातादिपतिरूपकेन दुक्खेन पुत्तसङ्खातपेमवत्थुसुखेन अज्झोत्थरतीति।
Tattha asātanti amadhuraṃ asundaraṃ aniṭṭhaṃ. Sātarūpenāti iṭṭhasabhāvena. Piyarūpenāti piyāyitabbabhāvena. Sukhassa rūpenāti sukhasabhāvena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā asātaṃ appiyaṃ dukkhameva samānaṃ sakalampi vaṭṭagataṃ saṅkhārajātaṃ appahīnavipallāsattā ayonisomanasikārena iṭṭhaṃ viya piyaṃ viya sukhaṃ viya ca hutvā upaṭṭhahamānaṃ sativippavāsena pamattapuggalaṃ ativattati abhibhavati ajjhottharati, tasmā imampi suppavāsaṃ punapi sattakkhattuṃ evarūpaṃ asātaṃ appiyaṃ dukkhaṃ sātādipatirūpakena dukkhena puttasaṅkhātapemavatthusukhena ajjhottharatīti.
अट्ठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ८. सुप्पवासासुत्तं • 8. Suppavāsāsuttaṃ
