| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथावण्णना
Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
१३१३. अहं-सद्देन हेतुभूतेन यो अत्थोति एत्थ अहं-सद्दो अत्थोति अधिप्पेतो। अत्थावबोधनत्थो हि सद्दप्पयोगो। अत्थपराधीनो केवलो अत्थपदत्थको, सो पदत्थविपरियेसकारिना पन इति-सद्देन परतो पयुत्तेन सद्दपदत्थको जायति यथा गावीति अयमाहाति गो-सद्दं आहाति विञ्ञायति। तेन विञ्ञत्तिविकारसहितो सद्दो पञ्ञत्तीति दस्सेति। तथा हि ‘‘बुद्धस्स भगवतो वोहारो लोकियसोते पटिहञ्ञती’’तिआदिना (कथा॰ ३४७) पञ्ञत्तिया वचनभावं साधयति। अञ्ञथातिआदिना पञ्ञत्तिया असद्दसभावत्ते दोसमाह। अधिवचनादिता सिया, तथा च अधिवचनादीनं अधिवचनपथादितो विसेसो न सियाति दुकोयेव न सम्भवेय्याति अधिप्पायो। अट्ठकथायं पन सकसन्ततिपरियापन्ने रूपादयो धम्मे समूहतो सन्तानतो च एकत्तवसेन गहेत्वा अहन्ति वोहरियमाना उपादापञ्ञत्ति सङ्खायति वोहरीयतीति सङ्खाति अधिप्पेता। तथा सेसेसु यथासम्भवं दट्ठब्बं। तेनेवाह ‘‘दत्तोति एत्तावता सत्तपञ्ञत्तिं दस्सेत्वा अञ्ञम्पि उपादापञ्ञत्तिं दस्सेतु’’न्तिआदि। पदत्थस्साति अहं-सद्दादिपदाभिधेय्यस्स, परमत्थस्स वा। अधिवचनं सद्दोति अधिप्पायेन ‘‘वदन्तेना’’तिआदि वुत्तं। सो हि अत्तना ञापेतब्बमत्थं सयं ञातो एव ञापेतीति अग्गहितसम्बन्धस्स न सद्दो अत्थप्पकासनसमत्थोति वुत्तं ‘‘पुब्बे गहितसञ्ञेना’’ति। विसेसेन ञायतीति समञ्ञाति सं-सद्दस्स विसेसत्थतं आह।
1313. Ahaṃ-saddena hetubhūtena yo atthoti ettha ahaṃ-saddo atthoti adhippeto. Atthāvabodhanattho hi saddappayogo. Atthaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā pana iti-saddena parato payuttena saddapadatthako jāyati yathā gāvīti ayamāhāti go-saddaṃ āhāti viññāyati. Tena viññattivikārasahito saddo paññattīti dasseti. Tathā hi ‘‘buddhassa bhagavato vohāro lokiyasote paṭihaññatī’’tiādinā (kathā. 347) paññattiyā vacanabhāvaṃ sādhayati. Aññathātiādinā paññattiyā asaddasabhāvatte dosamāha. Adhivacanāditā siyā, tathā ca adhivacanādīnaṃ adhivacanapathādito viseso na siyāti dukoyeva na sambhaveyyāti adhippāyo. Aṭṭhakathāyaṃ pana sakasantatipariyāpanne rūpādayo dhamme samūhato santānato ca ekattavasena gahetvā ahanti vohariyamānā upādāpaññatti saṅkhāyati voharīyatīti saṅkhāti adhippetā. Tathā sesesu yathāsambhavaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenevāha ‘‘dattoti ettāvatā sattapaññattiṃ dassetvā aññampi upādāpaññattiṃ dassetu’’ntiādi. Padatthassāti ahaṃ-saddādipadābhidheyyassa, paramatthassa vā. Adhivacanaṃ saddoti adhippāyena ‘‘vadantenā’’tiādi vuttaṃ. So hi attanā ñāpetabbamatthaṃ sayaṃ ñāto eva ñāpetīti aggahitasambandhassa na saddo atthappakāsanasamatthoti vuttaṃ ‘‘pubbe gahitasaññenā’’ti. Visesena ñāyatīti samaññāti saṃ-saddassa visesatthataṃ āha.
करीयतीति इदं इमस्सत्थस्स अधिवचनन्ति एवं निक्खिपीयति। नामभूतं वचनमेव तं तं अत्थं निद्धारेत्वा सहेतुकं कत्वा वदति ब्यञ्जयति चाति आह ‘‘नाममिच्चेव वुत्तं होती’’ति। तेनेवाह ‘‘न हि पथवी’’तिआदि। पथवीसङ्खातन्ति पथवी-सद्दाभिधेय्यं।
Karīyatīti idaṃ imassatthassa adhivacananti evaṃ nikkhipīyati. Nāmabhūtaṃ vacanameva taṃ taṃ atthaṃ niddhāretvā sahetukaṃ katvā vadati byañjayati cāti āha ‘‘nāmamicceva vuttaṃ hotī’’ti. Tenevāha ‘‘na hi pathavī’’tiādi. Pathavīsaṅkhātanti pathavī-saddābhidheyyaṃ.
आचरियाति अट्ठकथाय संवण्णनका आचरिया, न अट्ठकथाचरियाति अधिप्पायेन वदति। मातिकायन्ति मातिकावण्णनायं। तेनाति मातिकावण्णनावचनेन। इमिस्सा पाळिया अट्ठकथाय च अत्थदस्सनस्स एतस्स यथावुत्तस्स आचरियवादस्स विरोधो सिया, तमेव विरोधं ‘‘न ही’’तिआदिना विवरति। तत्थ अधिवचनपथादिभावेन वुत्तानं धम्मानं पकासकस्स सभावस्स विञ्ञत्तिविकारसहितसद्दस्सेव वचनमत्तं अधिकारं कत्वा पवत्तिआदि युज्जति, न असभावस्साति अधिप्पायेन ‘‘उप्पादवयकिच्चरहितस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अनिद्धारितसभावस्साति परमत्थतो अनुपलद्धसभावस्स।
Ācariyāti aṭṭhakathāya saṃvaṇṇanakā ācariyā, na aṭṭhakathācariyāti adhippāyena vadati. Mātikāyanti mātikāvaṇṇanāyaṃ. Tenāti mātikāvaṇṇanāvacanena. Imissā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca atthadassanassa etassa yathāvuttassa ācariyavādassa virodho siyā, tameva virodhaṃ ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Tattha adhivacanapathādibhāvena vuttānaṃ dhammānaṃ pakāsakassa sabhāvassa viññattivikārasahitasaddasseva vacanamattaṃ adhikāraṃ katvā pavattiādi yujjati, na asabhāvassāti adhippāyena ‘‘uppādavayakiccarahitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha aniddhāritasabhāvassāti paramatthato anupaladdhasabhāvassa.
दुविधाति पञ्ञापनपञ्ञापितब्बभेदतो दुविधा। यथावुत्तप्पकाराति उप्पादवयकिच्चरहितातिआदिप्पकारा। अट्ठकथायं पुग्गलपञ्ञत्तिवण्णनायं। ननु च तत्थ उपनिधापञ्ञत्तिआदयो अपरापि पञ्ञत्तियो वुत्ता, अथ कस्मा ‘‘छ पञ्ञत्तियोव वुत्ता’’ति वुत्तं? सच्चं वुत्ता, ता पन विज्जमानपञ्ञत्तिआदीसु छसु एव अन्तोगधाति ‘‘अट्ठकथायं विज्जमानपञ्ञत्तिआदयो छ पञ्ञत्तियोव वुत्ता’’ति वुत्तं।
Duvidhāti paññāpanapaññāpitabbabhedato duvidhā. Yathāvuttappakārāti uppādavayakiccarahitātiādippakārā. Aṭṭhakathāyaṃ puggalapaññattivaṇṇanāyaṃ. Nanu ca tattha upanidhāpaññattiādayo aparāpi paññattiyo vuttā, atha kasmā ‘‘cha paññattiyova vuttā’’ti vuttaṃ? Saccaṃ vuttā, tā pana vijjamānapaññattiādīsu chasu eva antogadhāti ‘‘aṭṭhakathāyaṃ vijjamānapaññattiādayo cha paññattiyova vuttā’’ti vuttaṃ.
तत्थ रूपादि विय अविज्जमानत्ता पञ्ञापितब्बत्ता च अविज्जमानपञ्ञत्ति, अविज्जमानस्स च सत्तरथादिअत्थस्स पञ्ञापनतो अविज्जमानपञ्ञत्तीति एवं अविज्जमानपञ्ञत्तिवचनेन यथावुत्ता दुविधापि पञ्ञत्ति सङ्गहिताति आह ‘‘अविज्जमान…पे॰… वुत्ता’’ति। इतरेहीति विज्जमानपञ्ञत्तिआदीहि अवसेसेहि पञ्चहि, रूपवेदनादीनं सत्तरथादीनञ्च अत्थानं पकारेहि ञापनतो तंतंवाचको सद्दोयेव विसयभेदतो विज्जमानपञ्ञत्तिआदिभेदा पञ्ञत्ति सङ्खादीहि दसहि पदेहि वुत्ताति अयं पुरिमो अत्थो, सो च यथारुतवसेनेव पाळिया विञ्ञायमानत्ता ‘‘पाळिअनुगतो उजुको’’ति च वुत्तो। यदि चातिआदीसु सत्तादिका यथावुत्तप्पकारा उपादापञ्ञत्ति यदि अविज्जमानपञ्ञत्ति, सा अत्थीति न वत्तब्बा। अविज्जमाना च सा पञ्ञापितब्बतो पञ्ञत्ति चाति तेसं आचरियानं लद्धीति अधिप्पायो। इदानि तस्सा लद्धिया वसेन पञ्ञत्तिपथाति वुत्तधम्मानम्पि विज्जमानपञ्ञत्तिभावापत्तिचोदनेन तत्थ दोसं दस्सेति ‘‘यथा चा’’तिआदिना। ततोति यस्मा अविज्जमानत्ता पञ्ञापितब्बत्ता च सत्तरथादीनं अविज्जमानपञ्ञत्तिभावो विय विज्जमानत्ता पञ्ञापितब्बत्ता च सब्बेसं सभावधम्मानं विज्जमानपञ्ञत्तिभावो आपज्जति, तस्माति अत्थो।
Tattha rūpādi viya avijjamānattā paññāpitabbattā ca avijjamānapaññatti, avijjamānassa ca sattarathādiatthassa paññāpanato avijjamānapaññattīti evaṃ avijjamānapaññattivacanena yathāvuttā duvidhāpi paññatti saṅgahitāti āha ‘‘avijjamāna…pe… vuttā’’ti. Itarehīti vijjamānapaññattiādīhi avasesehi pañcahi, rūpavedanādīnaṃ sattarathādīnañca atthānaṃ pakārehi ñāpanato taṃtaṃvācako saddoyeva visayabhedato vijjamānapaññattiādibhedā paññatti saṅkhādīhi dasahi padehi vuttāti ayaṃ purimo attho, so ca yathārutavaseneva pāḷiyā viññāyamānattā ‘‘pāḷianugato ujuko’’ti ca vutto. Yadi cātiādīsu sattādikā yathāvuttappakārā upādāpaññatti yadi avijjamānapaññatti, sā atthīti na vattabbā. Avijjamānā ca sā paññāpitabbato paññatti cāti tesaṃ ācariyānaṃ laddhīti adhippāyo. Idāni tassā laddhiyā vasena paññattipathāti vuttadhammānampi vijjamānapaññattibhāvāpatticodanena tattha dosaṃ dasseti ‘‘yathā cā’’tiādinā. Tatoti yasmā avijjamānattā paññāpitabbattā ca sattarathādīnaṃ avijjamānapaññattibhāvo viya vijjamānattā paññāpitabbattā ca sabbesaṃ sabhāvadhammānaṃ vijjamānapaññattibhāvo āpajjati, tasmāti attho.
‘‘अथा’’तिआदिना पञ्ञत्तिपथनिद्देसतो विसिट्ठस्स पञ्ञत्तिधम्मनिद्देसस्स सयमेव कारणमासङ्कति। ‘‘नापी’’तिआदिना तस्स कारणस्स असिद्धतं दस्सेति। ‘‘पुरिसोति सङ्खा’’तिआदीसु सङ्खादयोपि नामादीहि अत्थतो अविसिट्ठा वुत्ताति आह ‘‘सङ्खादिसद्दानं समानत्थत्ता’’ति। वचनग्गहणं वचनुच्चारणं। अञ्ञस्साति नामपञ्ञत्तिं सन्धायाह। तेसन्ति सङ्केतग्गहणवचनग्गहणानं। असमत्थता न सम्भवतीति योजना। तमेव असम्भवं ‘‘यदि ही’’तिआदिना विवरति। पञ्ञत्तियाति नामपञ्ञत्तिया। पञ्ञत्तिपञ्ञापनेति याय नामपञ्ञत्तिया उपादायपञ्ञत्ति रूपादयो च पञ्ञापीयन्ति, या च सोतद्वारविञ्ञाणसन्तानानन्तरमुप्पन्नेन गहितपुब्बसङ्केतेन मनोद्वारविञ्ञाणसन्तानेन गय्हति, सा अयं नामाति तस्सा पञ्ञापने असङ्करतो ठपने। अथ वा सोतद्वारविञ्ञाणसन्तानानन्तरमुप्पन्नेन मनोद्वारविञ्ञाणसन्तानेन पञ्ञत्तिया गाहापने परिच्छिन्दने। तस्सा अञ्ञा पञ्ञत्ति वत्तब्बा सियाति तस्सा नामपञ्ञत्तिया ञापने सङ्केतग्गहणवचनग्गहणानं सहकारीकारणभूता अञ्ञा नामपञ्ञत्ति अत्थीति वत्तब्बा अनुञ्ञातब्बा सिया। ततो अत्थविजाननमेव न सियाति केवलानि सङ्केतग्गहणवचनग्गहणानि अत्थपञ्ञापने विय पञ्ञत्तिञापनेपि असमत्थानि, पञ्ञत्ति च ञातायेव तेसं सहकारीकारणं तंजाननत्थं पञ्ञत्तिअनन्तरपरिकप्पने च अनवत्थानापत्तीति अत्थाधिगमस्स सम्भवो एव न भवेय्य।
‘‘Athā’’tiādinā paññattipathaniddesato visiṭṭhassa paññattidhammaniddesassa sayameva kāraṇamāsaṅkati. ‘‘Nāpī’’tiādinā tassa kāraṇassa asiddhataṃ dasseti. ‘‘Purisoti saṅkhā’’tiādīsu saṅkhādayopi nāmādīhi atthato avisiṭṭhā vuttāti āha ‘‘saṅkhādisaddānaṃ samānatthattā’’ti. Vacanaggahaṇaṃ vacanuccāraṇaṃ. Aññassāti nāmapaññattiṃ sandhāyāha. Tesanti saṅketaggahaṇavacanaggahaṇānaṃ. Asamatthatā na sambhavatīti yojanā. Tameva asambhavaṃ ‘‘yadi hī’’tiādinā vivarati. Paññattiyāti nāmapaññattiyā. Paññattipaññāpaneti yāya nāmapaññattiyā upādāyapaññatti rūpādayo ca paññāpīyanti, yā ca sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena gahitapubbasaṅketena manodvāraviññāṇasantānena gayhati, sā ayaṃ nāmāti tassā paññāpane asaṅkarato ṭhapane. Atha vā sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena manodvāraviññāṇasantānena paññattiyā gāhāpane paricchindane. Tassā aññā paññatti vattabbā siyāti tassā nāmapaññattiyā ñāpane saṅketaggahaṇavacanaggahaṇānaṃ sahakārīkāraṇabhūtā aññā nāmapaññatti atthīti vattabbā anuññātabbā siyā. Tato atthavijānanameva na siyāti kevalāni saṅketaggahaṇavacanaggahaṇāni atthapaññāpane viya paññattiñāpanepi asamatthāni, paññatti ca ñātāyeva tesaṃ sahakārīkāraṇaṃ taṃjānanatthaṃ paññattianantaraparikappane ca anavatthānāpattīti atthādhigamassa sambhavo eva na bhaveyya.
सङ्केतो रूपादीसु न किञ्चि होति, भूतादिनिमित्तं भावनाविसेसञ्च उपादाय वोहरियमाना कसिणादिपञ्ञत्ति विय तं तं सङ्केतितब्बं सङ्केतकरणञ्च उपादाय वोहारमत्तो, तस्स च पञ्ञापिका नामपञ्ञत्तीति यथावुत्तदोसापत्तिं दस्सेन्तो ‘‘नापि सङ्केतग्गहण’’न्ति अवोच। ननु च अत्थविजाननासम्भवचोदनेनेव सङ्केतग्गहणाभवोपि दस्सितोति? सच्चमेतं, सङ्केते पन आचरियानं मतिभेदो विज्जति। तत्थ एकपक्खिको अयं दोसोति दस्सनत्थं तस्स विसुं वचनं वुच्चमाना रूपादयो धम्मावचनत्था पञ्ञापितब्बा च, तदभिधायको सद्दो पञ्ञत्तीति। एत्तावता सब्बवोहारो सिज्झतीति अधिप्पायेन ‘‘वचन…पे॰… जनं नत्थी’’ति आह। पञ्ञत्तिया वचनभावो सिद्धो पटिहननसोतब्बतादीपकत्ता तेसं पाठानन्ति अधिप्पायो। आदि-सद्देन ‘‘अत्थि केचि बुद्धस्स भगवतो वोहारं सुणन्ति, निरुत्तिपटिसम्भिदा पच्चुप्पन्नारम्मणा’’ति एवमादिं सङ्गण्हाति। तस्माति यस्मा ‘‘पञ्ञत्तिधम्मा’’ति पदस्स यथावुत्तपञ्ञत्तियो अत्थोति एतस्मिं पक्खे मातिकावण्णनाय विरोधो, अट्ठकथायं अवुत्तता, इमिस्सा पाळिया अननुगमो, सब्बे धम्मा पञ्ञत्तीति निद्दिसितब्बता, पञ्ञत्तिपथपदस्स नवत्तब्बता, अनवत्थानापत्तितो अत्थविजाननासम्भवोति अनेके दोसा, विञ्ञत्तिविकारसहितस्स पन सद्दस्स पञ्ञत्तिभावे यथावुत्तदोसाभावो अनेकेसं पाठप्पदेसानञ्च अनुलोमनं, तस्मा। तत्थ युत्तं गहेतब्बन्ति अधिप्पायेनाह ‘‘पाळि…पे॰… तब्बो’’ति।
Saṅketo rūpādīsu na kiñci hoti, bhūtādinimittaṃ bhāvanāvisesañca upādāya vohariyamānā kasiṇādipaññatti viya taṃ taṃ saṅketitabbaṃ saṅketakaraṇañca upādāya vohāramatto, tassa ca paññāpikā nāmapaññattīti yathāvuttadosāpattiṃ dassento ‘‘nāpi saṅketaggahaṇa’’nti avoca. Nanu ca atthavijānanāsambhavacodaneneva saṅketaggahaṇābhavopi dassitoti? Saccametaṃ, saṅkete pana ācariyānaṃ matibhedo vijjati. Tattha ekapakkhiko ayaṃ dosoti dassanatthaṃ tassa visuṃ vacanaṃ vuccamānā rūpādayo dhammāvacanatthā paññāpitabbā ca, tadabhidhāyako saddo paññattīti. Ettāvatā sabbavohāro sijjhatīti adhippāyena ‘‘vacana…pe… janaṃ natthī’’ti āha. Paññattiyā vacanabhāvo siddho paṭihananasotabbatādīpakattā tesaṃ pāṭhānanti adhippāyo. Ādi-saddena ‘‘atthi keci buddhassa bhagavato vohāraṃ suṇanti, niruttipaṭisambhidā paccuppannārammaṇā’’ti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Tasmāti yasmā ‘‘paññattidhammā’’ti padassa yathāvuttapaññattiyo atthoti etasmiṃ pakkhe mātikāvaṇṇanāya virodho, aṭṭhakathāyaṃ avuttatā, imissā pāḷiyā ananugamo, sabbe dhammā paññattīti niddisitabbatā, paññattipathapadassa navattabbatā, anavatthānāpattito atthavijānanāsambhavoti aneke dosā, viññattivikārasahitassa pana saddassa paññattibhāve yathāvuttadosābhāvo anekesaṃ pāṭhappadesānañca anulomanaṃ, tasmā. Tattha yuttaṃ gahetabbanti adhippāyenāha ‘‘pāḷi…pe… tabbo’’ti.
यदि सत्तातिआदिना सद्दस्स पञ्ञत्तिभावे अट्ठकथाय विरोधमाह। एवं पञ्ञत्तिभावे यदि सद्दस्स पञ्ञत्तिभावो, तस्स परमत्थतो विज्जमानत्ता रूपादिअत्थस्स च पञ्ञापनतो विज्जमानपञ्ञत्तिभावो एव सिया, न अविज्जमानपञ्ञत्तिभावो। न हि ते सत्तादयो पञ्ञत्तीति। एवञ्च अविज्जमानपञ्ञत्तिया अभावो एव सिया। वुत्ता च अट्ठकथायं (प॰ प॰ अट्ठ॰ १ मातिकावण्णना) ‘‘अविज्जमानपञ्ञत्ती’’ति। इतरो विसयस्स अविज्जमानत्ता तस्स अविज्जमानपञ्ञत्तिभावोति यथावुत्तविरोधाभावं दस्सेन्तो ‘‘अविज्जमानान’’न्तिआदिमाह। इदानि सत्तादिविसयस्स केनचिपि परियायेन अत्थिताय अभावदस्सनेन तब्बिसयाय पञ्ञत्तिया अविज्जमानपञ्ञत्तिभावंयेव ववत्थपेति ‘‘अयञ्च वादो’’ति। विज्जमाना एव सत्तादयो रूपादिसभावाभाववसेन ‘‘अविज्जमाना’’ति वुच्चन्ति, न सब्बथा अभावतो। तथा हि तथा तथा पञ्ञापियमानभावेन विञ्ञायन्तीति यथावुत्तरूपो वादो ‘‘रूपं अत्थीति? हेवत्थि हेव नत्थीति। सेवत्थि सेव नत्थीति। न हेवं वत्तब्बे। सेवत्थि सेव नत्थीति। आमन्ता। अत्थट्ठो नत्थट्ठो’’ति (कथा॰ ३०६) एवं पवत्ताय हेवत्थिकथाय। तत्थ हि रूपादयो धम्मा रूपादिसभावेन अत्थि, वेदनादिसभावेन नत्थि, तस्मा सब्बमेविदं एवं अत्थि एवं नत्थीति एवंलद्धिके सन्धाय ‘‘रूपं अत्थी’’ति पुच्छा सकवादिस्स। ‘‘हेवत्थि हेव नत्थी’’ति विस्सज्जनं परवादिस्स। अथ नं सकवादी यदि रूपमेव एवं अत्थि एवं नत्थीति लद्धि, एवं सन्ते सो एव अत्थि सो एव नत्थि नामाति पुच्छन्तो ‘‘सेवत्थी’’ति आह। इतरो तेनेव सभावेन अत्थितं, तेनेव नत्थितं सन्धाय पटिक्खिपति। दुतियं पुट्ठो सकभावेन अत्थितं, परभावेन नत्थितं सन्धाय पटिजानाति। ततो सकवादी ‘‘अत्थट्ठो नत्थट्ठो’’तिआदिना अत्थिता वा नत्थिता वा अञ्ञमञ्ञविरुद्धा एकस्मिं धम्मे विना कालभेदेन असम्भवत्ताति किं एकत्तं आपज्जतीति दस्सेन्तो परवादिं निग्गण्हातीति। पटिसिद्धोति च ‘‘रूपं ‘रूप’न्ति हेवत्थि, रूपं ‘वेदना’ति हेव नत्थी’’तिआदिना (कथा॰ ३०६) वुत्ताय रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणानं सकभावेन अत्थिताय परभावेन नत्थिताय च पटिसेधनेन सत्तादीनम्पि तथाभावो पटिसेधितो होतीति कत्वा वुत्तं।
Yadisattātiādinā saddassa paññattibhāve aṭṭhakathāya virodhamāha. Evaṃ paññattibhāve yadi saddassa paññattibhāvo, tassa paramatthato vijjamānattā rūpādiatthassa ca paññāpanato vijjamānapaññattibhāvo eva siyā, na avijjamānapaññattibhāvo. Na hi te sattādayo paññattīti. Evañca avijjamānapaññattiyā abhāvo eva siyā. Vuttā ca aṭṭhakathāyaṃ (pa. pa. aṭṭha. 1 mātikāvaṇṇanā) ‘‘avijjamānapaññattī’’ti. Itaro visayassa avijjamānattā tassa avijjamānapaññattibhāvoti yathāvuttavirodhābhāvaṃ dassento ‘‘avijjamānāna’’ntiādimāha. Idāni sattādivisayassa kenacipi pariyāyena atthitāya abhāvadassanena tabbisayāya paññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃyeva vavatthapeti ‘‘ayañca vādo’’ti. Vijjamānā eva sattādayo rūpādisabhāvābhāvavasena ‘‘avijjamānā’’ti vuccanti, na sabbathā abhāvato. Tathā hi tathā tathā paññāpiyamānabhāvena viññāyantīti yathāvuttarūpo vādo ‘‘rūpaṃ atthīti? Hevatthi heva natthīti. Sevatthi seva natthīti. Na hevaṃ vattabbe. Sevatthi seva natthīti. Āmantā. Atthaṭṭho natthaṭṭho’’ti (kathā. 306) evaṃ pavattāya hevatthikathāya. Tattha hi rūpādayo dhammā rūpādisabhāvena atthi, vedanādisabhāvena natthi, tasmā sabbamevidaṃ evaṃ atthi evaṃ natthīti evaṃladdhike sandhāya ‘‘rūpaṃ atthī’’ti pucchā sakavādissa. ‘‘Hevatthi heva natthī’’ti vissajjanaṃ paravādissa. Atha naṃ sakavādī yadi rūpameva evaṃ atthi evaṃ natthīti laddhi, evaṃ sante so eva atthi so eva natthi nāmāti pucchanto ‘‘sevatthī’’ti āha. Itaro teneva sabhāvena atthitaṃ, teneva natthitaṃ sandhāya paṭikkhipati. Dutiyaṃ puṭṭho sakabhāvena atthitaṃ, parabhāvena natthitaṃ sandhāya paṭijānāti. Tato sakavādī ‘‘atthaṭṭho natthaṭṭho’’tiādinā atthitā vā natthitā vā aññamaññaviruddhā ekasmiṃ dhamme vinā kālabhedena asambhavattāti kiṃ ekattaṃ āpajjatīti dassento paravādiṃ niggaṇhātīti. Paṭisiddhoti ca ‘‘rūpaṃ ‘rūpa’nti hevatthi, rūpaṃ ‘vedanā’ti heva natthī’’tiādinā (kathā. 306) vuttāya rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ sakabhāvena atthitāya parabhāvena natthitāya ca paṭisedhanena sattādīnampi tathābhāvo paṭisedhito hotīti katvā vuttaṃ.
रूपादयो न होन्तीति रूपादिसभावा न होन्ति। तथा तथाति समूहसन्तानादिवसेन। विचित्तसञ्ञा परिकप्पवसेन उप्पज्जति। यदि सत्तरथादिसञ्ञावलम्बितो वचनत्थो विज्जमानो न होति, ननु सत्तरथादिअभिलापा अनरियवोहारा जायन्तीति आह ‘‘न च ते अभिलापा’’तिआदि। अत्तनो वसेन किञ्चि अहोन्तं पञ्ञापकस्स वचनस्सेव वसेन पञ्ञापितब्बत्ता पञ्ञत्तिवोहारं लभति। इमिनाव अधिप्पायेनातिआदि ‘‘सयं अविज्जमानो’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं सन्धायाह। तन्ति सत्तादिग्गहणं। ‘‘ब्रह्मविहारचतुक्कं सत्तपञ्ञत्तिं आरब्भ पवत्तत्ता नवत्तब्बारम्मणं नाम होती’’तिआदिना अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १४२१) तत्थ तत्थ न वत्तब्बन्ति वुत्तं। यदि परित्तादिभावेन न वत्तब्बं, कथं अविज्जमानस्स सत्तादिकस्स पच्चयभावोति आह ‘‘खन्धसमूहसन्तान’’न्तिआदि। तन्ति खन्धसमूहसन्तानं। तदुपादानभूतन्ति पुग्गलोति गहणपञ्ञत्तीनं कारणभूतं। यदि पुग्गलसञ्ञाय सेवमानस्स कुसलादिउप्पत्ति होति, कथं पुग्गलदस्सनं मिच्छादस्सनन्ति पटिसिद्धन्ति आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। पथवीधातु उपलब्भतीति पुग्गलाभावे विपक्खवसेन निदस्सनमाह। इदञ्हेत्थ अनुमानं। न रूपादयो विवेचेत्वा पुग्गलो उपलब्भति तेसं अग्गहणे तथारूपाय बुद्धिया अभावतो सेवनादयो वियाति। पुग्गलो उपलब्भति सच्छिकट्ठपरमत्थेन यो छविञ्ञाणविञ्ञेय्योति संसरति मुच्चति चाति एवं दिट्ठिया परिकप्पितपुग्गलोव पटिसेधितो, न वोहारपुग्गलोति दस्सेन्तो ‘‘पटिसे…पे॰… दिट्ठी’’ति आह।
Rūpādayona hontīti rūpādisabhāvā na honti. Tathā tathāti samūhasantānādivasena. Vicittasaññā parikappavasena uppajjati. Yadi sattarathādisaññāvalambito vacanattho vijjamāno na hoti, nanu sattarathādiabhilāpā anariyavohārā jāyantīti āha ‘‘na ca te abhilāpā’’tiādi. Attano vasena kiñci ahontaṃ paññāpakassa vacanasseva vasena paññāpitabbattā paññattivohāraṃ labhati. Imināva adhippāyenātiādi ‘‘sayaṃ avijjamāno’’tiādinā vuttamevatthaṃ sandhāyāha. Tanti sattādiggahaṇaṃ. ‘‘Brahmavihāracatukkaṃ sattapaññattiṃ ārabbha pavattattā navattabbārammaṇaṃ nāma hotī’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1421) tattha tattha na vattabbanti vuttaṃ. Yadi parittādibhāvena na vattabbaṃ, kathaṃ avijjamānassa sattādikassa paccayabhāvoti āha ‘‘khandhasamūhasantāna’’ntiādi. Tanti khandhasamūhasantānaṃ. Tadupādānabhūtanti puggaloti gahaṇapaññattīnaṃ kāraṇabhūtaṃ. Yadi puggalasaññāya sevamānassa kusalādiuppatti hoti, kathaṃ puggaladassanaṃ micchādassananti paṭisiddhanti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Pathavīdhātu upalabbhatīti puggalābhāve vipakkhavasena nidassanamāha. Idañhettha anumānaṃ. Na rūpādayo vivecetvā puggalo upalabbhati tesaṃ aggahaṇe tathārūpāya buddhiyā abhāvato sevanādayo viyāti. Puggalo upalabbhati sacchikaṭṭhaparamatthena yo chaviññāṇaviññeyyoti saṃsarati muccati cāti evaṃ diṭṭhiyā parikappitapuggalova paṭisedhito, na vohārapuggaloti dassento ‘‘paṭise…pe… diṭṭhī’’ti āha.
गाथाय पञ्चसु खन्धेसु रूपं वेदना सञ्ञा चेतना विञ्ञाणन्ति एतेसु कं नाम धम्मं सत्तोति जानासि नु, एतेसु एकम्पि सत्तोति गण्हितुं नारहतीति दस्सेति। अथ एतेहि अञ्ञो एको सत्तो अत्थीति पच्चेसि। एवम्पि मार दिट्ठिगतं नु ते। नु-सद्दो दिट्ठिगतमेवेति अवधारणत्थो। कस्मा? यस्मा सुद्धसङ्खारपुञ्जोयं। तमेवत्थं विवरति ‘‘नयिध सत्तूपलब्भती’’ति। यस्मा पच्चक्खतो वा अनुमानतो वा अनुपलद्धितो नत्थि एत्थ कोचि सत्तो नामाति अधिप्पायो। यदि सत्तो नत्थि, कथं सत्तो संसारमापादीतिआदि नीयतीति। किमेत्थ नेतब्बं, सत्तोति वोहारसत्तो अधिप्पेतो, यस्मा सत्त-सद्दो वोहारे पवत्ततीति। दुतियगाथाय सम्बन्धं दस्सेन्तो ‘‘सत्तो पना’’तिआदिमाह। अङ्गसम्भाराति अङ्गसम्भारतो अक्खचक्कईसादिअङ्गसम्भारमुपादायाति अत्थो। सत्तोति वोहारो।
Gāthāya pañcasu khandhesu rūpaṃ vedanā saññā cetanā viññāṇanti etesu kaṃ nāma dhammaṃ sattoti jānāsi nu, etesu ekampi sattoti gaṇhituṃ nārahatīti dasseti. Atha etehi añño eko satto atthīti paccesi. Evampi māra diṭṭhigataṃ nu te. Nu-saddo diṭṭhigatameveti avadhāraṇattho. Kasmā? Yasmā suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ. Tamevatthaṃ vivarati ‘‘nayidha sattūpalabbhatī’’ti. Yasmā paccakkhato vā anumānato vā anupaladdhito natthi ettha koci satto nāmāti adhippāyo. Yadi satto natthi, kathaṃ satto saṃsāramāpādītiādi nīyatīti. Kimettha netabbaṃ, sattoti vohārasatto adhippeto, yasmā satta-saddo vohāre pavattatīti. Dutiyagāthāya sambandhaṃ dassento ‘‘satto panā’’tiādimāha. Aṅgasambhārāti aṅgasambhārato akkhacakkaīsādiaṅgasambhāramupādāyāti attho. Sattoti vohāro.
अविज्जमानस्साति अच्चन्तं अविज्जमानस्स ससविसाणादिकस्स। यदि अच्चन्तं अविज्जमानं, कथं तं गय्हतीति आह ‘‘परिकप्पित’’न्ति। लोकसञ्ञातं घटादि। एत्थ पन यथा अत्तानं आरब्भ उप्पज्जमानकधम्मानं तंसन्ततिपतितानञ्च किलेसुपतापाभावेन अस्सत्थभावपच्चयताय उप्पादादिरहितम्पि निब्बानं ‘‘अस्सासनकरस’’न्ति वुच्चति, एवं अत्तानं आरब्भ पवत्तनकधम्मवसेन उप्पादादिरहितापि पञ्ञत्ति पवत्ताति वुत्ता। हेतुअत्थो वा अन्तोनीतोति पवत्तिता वोहारिताति अत्थो दट्ठब्बो। तथा नामपञ्ञत्ति पञ्ञपेतब्बमत्थं गहितायेव पञ्ञापेति, विञ्ञत्ति विय अधिप्पायं विञ्ञापेतीति सा गहेतब्बाभावतो वुच्चमानत्थद्वारेन वुच्चमानाति वुत्ता। पञ्ञापितब्बपञ्ञत्तिया पन वुच्चमानभावे वत्तब्बमेव नत्थि। तथा पकारतो ञापनभावेन ञापेतब्बञापनन्ति कत्वा गहेतब्बत्तायेव च तस्सा अनिद्धारितसभावता पटिक्खित्ता दट्ठब्बा। न हि सभावधम्मानं कक्खळफुसनादि सरूपतो सद्देन वचनीयभावं भजति, अपिच खो नेसं कालदेसादिभेदभिन्नानं विनिवत्तअञ्ञजातियको सजातियसाधारणो पुब्बसङ्केतानुरूपं अज्झारोपसिद्धो सामञ्ञाकारो वचनीयो। तत्थापि न विना केनचि पवत्तिनिमित्तेन सद्दो पवत्ततीति तस्स पवत्तिनिमित्तभूतो लोकसङ्केतसिद्धो तंतंवचनत्थनियतो सामञ्ञाकारविसेसो नाम पञ्ञत्तीति पुब्बाचरिया। सो हि तस्मिं तस्मिं अत्थे सद्दं नामेति, तस्स तस्स वा अत्थस्स नामसञ्ञं करोतीति नामं, पकारेहि ञापनतो पञ्ञत्ति चाति।
Avijjamānassāti accantaṃ avijjamānassa sasavisāṇādikassa. Yadi accantaṃ avijjamānaṃ, kathaṃ taṃ gayhatīti āha ‘‘parikappita’’nti. Lokasaññātaṃ ghaṭādi. Ettha pana yathā attānaṃ ārabbha uppajjamānakadhammānaṃ taṃsantatipatitānañca kilesupatāpābhāvena assatthabhāvapaccayatāya uppādādirahitampi nibbānaṃ ‘‘assāsanakarasa’’nti vuccati, evaṃ attānaṃ ārabbha pavattanakadhammavasena uppādādirahitāpi paññatti pavattāti vuttā. Hetuattho vā antonītoti pavattitā vohāritāti attho daṭṭhabbo. Tathā nāmapaññatti paññapetabbamatthaṃ gahitāyeva paññāpeti, viññatti viya adhippāyaṃ viññāpetīti sā gahetabbābhāvato vuccamānatthadvārena vuccamānāti vuttā. Paññāpitabbapaññattiyā pana vuccamānabhāve vattabbameva natthi. Tathā pakārato ñāpanabhāvena ñāpetabbañāpananti katvā gahetabbattāyeva ca tassā aniddhāritasabhāvatā paṭikkhittā daṭṭhabbā. Na hi sabhāvadhammānaṃ kakkhaḷaphusanādi sarūpato saddena vacanīyabhāvaṃ bhajati, apica kho nesaṃ kāladesādibhedabhinnānaṃ vinivattaaññajātiyako sajātiyasādhāraṇo pubbasaṅketānurūpaṃ ajjhāropasiddho sāmaññākāro vacanīyo. Tatthāpi na vinā kenaci pavattinimittena saddo pavattatīti tassa pavattinimittabhūto lokasaṅketasiddho taṃtaṃvacanatthaniyato sāmaññākāraviseso nāma paññattīti pubbācariyā. So hi tasmiṃ tasmiṃ atthe saddaṃ nāmeti, tassa tassa vā atthassa nāmasaññaṃ karotīti nāmaṃ, pakārehi ñāpanato paññatti cāti.
कस्स पन सो आकारविसेसोति? पञ्ञापेतब्बत्थस्साति वेदितब्बं। अनेकाकारा हि अत्थाति। एवञ्च कत्वा तस्सा पञ्ञत्तिया गहेतब्बतावचनञ्च समत्थितं भवति, अवस्सञ्च एतमेवं सम्पटिच्छितब्बं। अञ्ञथा वचनवचनीयभेदानं सङ्करो सिया, सब्बोपि अत्थो सब्बस्स सद्दस्स वचनीयो, सब्बो च सद्दो सब्बस्स अत्थस्स वाचकोति न चेत्थ सङ्केतग्गहणेनेव तेसं पवत्ताति सक्का वत्तुं ववत्थितेसु एव तेसु सङ्केतग्गहणस्स पवत्तितो।
Kassa pana so ākāravisesoti? Paññāpetabbatthassāti veditabbaṃ. Anekākārā hi atthāti. Evañca katvā tassā paññattiyā gahetabbatāvacanañca samatthitaṃ bhavati, avassañca etamevaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Aññathā vacanavacanīyabhedānaṃ saṅkaro siyā, sabbopi attho sabbassa saddassa vacanīyo, sabbo ca saddo sabbassa atthassa vācakoti na cettha saṅketaggahaṇeneva tesaṃ pavattāti sakkā vattuṃ vavatthitesu eva tesu saṅketaggahaṇassa pavattito.
अपरे पन ‘‘यथा धूमतो अग्गिअनुमाने न केवलेन धूमेनेव अग्गि विञ्ञायति, धूमस्स पन अग्गिना अविनाभावसङ्खातो सम्बन्धो विञ्ञायमानो धूमेन अग्गि विञ्ञायति, एवं सद्देन अत्थविजानने न केवलेन सद्देन तदत्थो विञ्ञायति। तंतंसद्दस्स पन तेन तेन अत्थेन अविनाभावसङ्खातो सम्बन्धो विञ्ञायमानो तेन तेन सद्देन अत्थं ञापेतीति वेदितब्बं। अञ्ञथा अग्गहितसम्बन्धेनपि सद्दसवनमत्तेन तदत्थो विञ्ञायेय्याति। यो यमेत्थ यथावुत्तरूपो सम्बन्धो, सो तस्स तस्स अत्थस्स सञ्ञापनभावेन नामन्ति परमत्थतो अभावा लोकसङ्केतवसेन लोकसङ्केतोति वा सिद्धो ञातोति लोकसङ्केतसिद्धोति, सद्देन पकासियमानानं अत्थप्पकारानं अधिगमहेतुताय पकारतो ञापनतो पञ्ञत्तीति च वुत्तो’’ति वण्णयन्ति।
Apare pana ‘‘yathā dhūmato aggianumāne na kevalena dhūmeneva aggi viññāyati, dhūmassa pana agginā avinābhāvasaṅkhāto sambandho viññāyamāno dhūmena aggi viññāyati, evaṃ saddena atthavijānane na kevalena saddena tadattho viññāyati. Taṃtaṃsaddassa pana tena tena atthena avinābhāvasaṅkhāto sambandho viññāyamāno tena tena saddena atthaṃ ñāpetīti veditabbaṃ. Aññathā aggahitasambandhenapi saddasavanamattena tadattho viññāyeyyāti. Yo yamettha yathāvuttarūpo sambandho, so tassa tassa atthassa saññāpanabhāvena nāmanti paramatthato abhāvā lokasaṅketavasena lokasaṅketoti vā siddho ñātoti lokasaṅketasiddhoti, saddena pakāsiyamānānaṃ atthappakārānaṃ adhigamahetutāya pakārato ñāpanato paññattīti ca vutto’’ti vaṇṇayanti.
सङ्खतासङ्खतविनिमुत्तस्सपि ञेय्यविसेसस्स अभावे घटादिसद्दाभिधेय्या विय पथवीफस्सादिसद्दवचनीयोपि न लब्भतियेवाति सब्बवोहारलोपो सिया। यस्मा च रूपारूपधम्मा पबन्धसङ्खाततंतंविसेसाकारवसेनेव पवत्तन्ति, न केवला, तस्मा तेसं ते सण्ठानसमूहअवत्थाविसेसाकारा यदिपि परमत्थतो किञ्चि न होन्ति, परमत्थतो पन विज्जमानानं रूपादीनं उपादानानं वसेन विज्जमानभावं लभित्वा तंतंगहणानुरूपं तंतंअभिलापाधिकरणं भवति। उपादायपञ्ञत्ति हि उपादानतो यथा अञ्ञा अनञ्ञाति च न वत्तब्बा, एवं सब्बथा अत्थि नत्थीति च न वत्तब्बा। तयोपि हि एते सन्तायेवाति एवं ताव मातिकावण्णनाय न कोचि विरोधो। सङ्खायति संकथीयतीति सङ्खाति अयमत्थो कथेतब्बभावेन वचनत्थेयेव निरुळ्हो, न वचनस्मिन्ति वचनपक्खस्स उजुकता सम्भवति। वचनपक्खोयेव पाळिअनुगतो, न परम्परागतो यथावुत्तो अत्थोति कुतो पनेतं लब्भा। न हि अनीतो अत्थो पाळिअननुगतो, नापि सब्बा पाळिनीतत्था एवाति यथावुत्ता दुविधा पञ्ञत्तियो अट्ठकथायं छहि पञ्ञत्तीहि यथासम्भवं वुत्तायेवाति सिद्धमेतं अत्थीति न वत्तब्बाति।
Saṅkhatāsaṅkhatavinimuttassapi ñeyyavisesassa abhāve ghaṭādisaddābhidheyyā viya pathavīphassādisaddavacanīyopi na labbhatiyevāti sabbavohāralopo siyā. Yasmā ca rūpārūpadhammā pabandhasaṅkhātataṃtaṃvisesākāravaseneva pavattanti, na kevalā, tasmā tesaṃ te saṇṭhānasamūhaavatthāvisesākārā yadipi paramatthato kiñci na honti, paramatthato pana vijjamānānaṃ rūpādīnaṃ upādānānaṃ vasena vijjamānabhāvaṃ labhitvā taṃtaṃgahaṇānurūpaṃ taṃtaṃabhilāpādhikaraṇaṃ bhavati. Upādāyapaññatti hi upādānato yathā aññā anaññāti ca na vattabbā, evaṃ sabbathā atthi natthīti ca na vattabbā. Tayopi hi ete santāyevāti evaṃ tāva mātikāvaṇṇanāya na koci virodho. Saṅkhāyati saṃkathīyatīti saṅkhāti ayamattho kathetabbabhāvena vacanattheyeva niruḷho, na vacanasminti vacanapakkhassa ujukatā sambhavati. Vacanapakkhoyeva pāḷianugato, na paramparāgato yathāvutto atthoti kuto panetaṃ labbhā. Na hi anīto attho pāḷiananugato, nāpi sabbā pāḷinītatthā evāti yathāvuttā duvidhā paññattiyo aṭṭhakathāyaṃ chahi paññattīhi yathāsambhavaṃ vuttāyevāti siddhametaṃ atthīti na vattabbāti.
यदि परमत्थतो अत्थितापटिसेधो, इट्ठमेतं। अथ वोहारतो, सत्तरथघटादीहि सत्तरथादिवचनप्पयोगोयेव न सम्भवेय्याति। न हि वचनीयरहितो वचनप्पयोगो अत्थीति। परमत्थधम्मानं असभावधम्मभूताय पञ्ञत्तिया विभागदस्सनत्था अधिवचनादिदुकत्तयदेसनाति न परमत्थधम्मानं रूपादीनं पञ्ञत्तिभावापत्तीति। न च पञ्ञत्तिपथपञ्ञत्तिधम्मनिद्देसानं अविसेसवचनं युत्तं, सद्दस्सेव पन पञ्ञत्तिभावे सिया काचि तेसं विसेसमत्ता। पञ्ञापितब्बस्स अपरमत्थसभावस्सेव पञ्ञत्तिभावो अधिप्पेतोति न सब्बो पञ्ञत्तिपथो पञ्ञत्तिसद्देन वुत्तो, पञ्ञत्ति च पञ्ञापेतब्बभावेन वुत्ताति पञ्ञत्तिपथपदं वत्तब्बमेव। एवञ्चेतं इच्छितब्बं। इतरथा सद्दस्स च पञ्ञापितब्बताय पञ्ञत्तिपथभावोति पञ्ञत्तिपदं न वत्तब्बं सियाति च सक्का वत्तुं, निक्खेपकण्डे विभत्तायेव पञ्ञत्ति ‘‘पुरिसो मागण्डियो’’ति एत्थापि दस्सिताति न न सक्का वत्तुं। तथापि हि यथावुत्तउपादायपञ्ञत्तिनामपञ्ञत्तीनं सभावसम्भवतोति सङ्खादिसद्दानं समानत्थतापि तेसं मतिमत्तमेव, विञ्ञत्ति विय अधिप्पायं विञ्ञापेन्ता सयं ञातायेव नामपञ्ञत्ति पञ्ञापेतब्बमत्थं पञ्ञापेति गहितसरूपताय पदीपो विय रूपगतविधंसनेति न पञ्ञत्तिअन्तरपरिकप्पनेन पयोजनं अत्थि पञ्ञापेतब्बत्थपञ्ञापने, नामपञ्ञत्तिपञ्ञापने पन उपादानभेदभिन्ना उपादायपञ्ञत्ति विय तंतंवचनवचनत्थभेदभिन्ना नामपञ्ञत्तीति अञ्ञा पञ्ञत्ति इच्छिता एव। न च अनवत्थानदोसो तंतंवचनस्स तदत्थविभावने सहकारीकारणभावेन पटिनियतसरूपत्ता। एतेन सङ्केतग्गहणाभावोपि पटिसिद्धो दट्ठब्बो, तथा नामपञ्ञत्तिया पयोजनाभावो। दस्सितप्पयोजना हि सा पुब्बेति।
Yadi paramatthato atthitāpaṭisedho, iṭṭhametaṃ. Atha vohārato, sattarathaghaṭādīhi sattarathādivacanappayogoyeva na sambhaveyyāti. Na hi vacanīyarahito vacanappayogo atthīti. Paramatthadhammānaṃ asabhāvadhammabhūtāya paññattiyā vibhāgadassanatthā adhivacanādidukattayadesanāti na paramatthadhammānaṃ rūpādīnaṃ paññattibhāvāpattīti. Na ca paññattipathapaññattidhammaniddesānaṃ avisesavacanaṃ yuttaṃ, saddasseva pana paññattibhāve siyā kāci tesaṃ visesamattā. Paññāpitabbassa aparamatthasabhāvasseva paññattibhāvo adhippetoti na sabbo paññattipatho paññattisaddena vutto, paññatti ca paññāpetabbabhāvena vuttāti paññattipathapadaṃ vattabbameva. Evañcetaṃ icchitabbaṃ. Itarathā saddassa ca paññāpitabbatāya paññattipathabhāvoti paññattipadaṃ na vattabbaṃ siyāti ca sakkā vattuṃ, nikkhepakaṇḍe vibhattāyeva paññatti ‘‘puriso māgaṇḍiyo’’ti etthāpi dassitāti na na sakkā vattuṃ. Tathāpi hi yathāvuttaupādāyapaññattināmapaññattīnaṃ sabhāvasambhavatoti saṅkhādisaddānaṃ samānatthatāpi tesaṃ matimattameva, viññatti viya adhippāyaṃ viññāpentā sayaṃ ñātāyeva nāmapaññatti paññāpetabbamatthaṃ paññāpeti gahitasarūpatāya padīpo viya rūpagatavidhaṃsaneti na paññattiantaraparikappanena payojanaṃ atthi paññāpetabbatthapaññāpane, nāmapaññattipaññāpane pana upādānabhedabhinnā upādāyapaññatti viya taṃtaṃvacanavacanatthabhedabhinnā nāmapaññattīti aññā paññatti icchitā eva. Na ca anavatthānadoso taṃtaṃvacanassa tadatthavibhāvane sahakārīkāraṇabhāvena paṭiniyatasarūpattā. Etena saṅketaggahaṇābhāvopi paṭisiddho daṭṭhabbo, tathā nāmapaññattiyā payojanābhāvo. Dassitappayojanā hi sā pubbeti.
‘‘वोहारो लोकियसोते पटिहञ्ञती’’तिआदीसु सोतब्बस्स सद्दस्स वसेन तब्बिसयभूता वोहारादयो पटिहननसोतब्बतापरियायेन वुत्ताति दट्ठब्बा। सद्दोयेव वा तत्थ वोहारादिसहचारिताय तथा वुत्तो। न हि सक्का सब्बत्थ एकरसा देसना पवत्तीति वत्तुं। तथा हि कत्थचि सुखा दुक्खा, सुखापि वेदना दुक्खाति वुच्चन्ति, दुक्खा सुखा, दुक्खापि सुखाति, एवं यथावुत्ता दुविधापि पञ्ञत्ति अधिवचनादिपाठस्स अत्थभावेन अट्ठकथायं वुत्तायेवाति। अयं सङ्खतासङ्खतविनिमुत्तं ञेय्यविसेसं इच्छन्तानं वसेन विनिच्छयो।
‘‘Vohāro lokiyasote paṭihaññatī’’tiādīsu sotabbassa saddassa vasena tabbisayabhūtā vohārādayo paṭihananasotabbatāpariyāyena vuttāti daṭṭhabbā. Saddoyeva vā tattha vohārādisahacāritāya tathā vutto. Na hi sakkā sabbattha ekarasā desanā pavattīti vattuṃ. Tathā hi katthaci sukhā dukkhā, sukhāpi vedanā dukkhāti vuccanti, dukkhā sukhā, dukkhāpi sukhāti, evaṃ yathāvuttā duvidhāpi paññatti adhivacanādipāṭhassa atthabhāvena aṭṭhakathāyaṃ vuttāyevāti. Ayaṃ saṅkhatāsaṅkhatavinimuttaṃ ñeyyavisesaṃ icchantānaṃ vasena vinicchayo.
१३१६. सतिपि परेसं सामञ्ञादिनामकारकानं नामकरणभावे परानपेक्खताय ततो अतिविय युत्तो इध नामकरणसभावो उक्कंसपरिच्छेदेन नामकरणत्थोति अधिप्पेतोति दस्सेतुं ‘‘अञ्ञं अनपेक्खित्वा’’तिआदिमाह। नामकरणसभावता न होति असभाविकताय कदाचिदेव पवत्तितो चाति अधिप्पायो। सभावसिद्धत्ताति वेदनादीनं वेदनादिनामकरणधम्मतं आह। यदि वेदनादीनं केनचि अकतं सकनामं आदाययेव पवत्तनतो ओपपातिकनामानं नामकरणट्ठेन नामभावो, एवं सति पथवीआदीनम्पि नामभावो आपज्जति, अञ्ञथा पथवीआदिनिदस्सनमेव न सियाति अनुयोगं मनसि कत्वा आह ‘‘पथवीआदिनिदस्सनेना’’तिआदि। एकदेससामञ्ञेन हि यथाधिप्पेतेन उपमा होति, न सब्बसामञ्ञेनाति। एवम्पि यदि सभावसिद्धनामत्ता वेदनादयो नामं, पथवीआदीनम्पि अनिवत्तनीयो नामभावोति आह ‘‘निरुळ्हत्ता’’तिआदि। तेन यंनिमित्तं वेदनादीसु नामसद्दप्पवत्ति, सतिपि तदञ्ञेसं तंनिमित्तयोगे गो-सद्दो विय कुक्कुटादिसत्तपिण्डे निरुळ्हतो वेदनादीसु नाम-सद्दो पवत्तोति दस्सेति। तथा हि अनेकेसु सुत्तपदेसेसु तेसंयेव नामवोहारो दिस्सति। नामतानापत्ति वुत्ता केसकुम्भादिनामन्तरापज्जनतो। एतमेवत्थं निदस्सनभावेन ‘‘न ही’’तिआदिना विवरति। यदिपि समूहादिघनविनिब्भोगाभावतो वेदनादिअरूपधम्मेसुपि पिण्डाकारेन गहणं पवत्तति, तं पन येभुय्येन अत्थातिपरिकप्पमुखेन एकधम्मवसेनेव, न समूहवसेनाति वुत्तं ‘‘अञ्ञेन…पे॰… नत्थी’’ति।
1316. Satipi paresaṃ sāmaññādināmakārakānaṃ nāmakaraṇabhāve parānapekkhatāya tato ativiya yutto idha nāmakaraṇasabhāvo ukkaṃsaparicchedena nāmakaraṇatthoti adhippetoti dassetuṃ ‘‘aññaṃ anapekkhitvā’’tiādimāha. Nāmakaraṇasabhāvatā na hoti asabhāvikatāya kadācideva pavattito cāti adhippāyo. Sabhāvasiddhattāti vedanādīnaṃ vedanādināmakaraṇadhammataṃ āha. Yadi vedanādīnaṃ kenaci akataṃ sakanāmaṃ ādāyayeva pavattanato opapātikanāmānaṃ nāmakaraṇaṭṭhena nāmabhāvo, evaṃ sati pathavīādīnampi nāmabhāvo āpajjati, aññathā pathavīādinidassanameva na siyāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘pathavīādinidassanenā’’tiādi. Ekadesasāmaññena hi yathādhippetena upamā hoti, na sabbasāmaññenāti. Evampi yadi sabhāvasiddhanāmattā vedanādayo nāmaṃ, pathavīādīnampi anivattanīyo nāmabhāvoti āha ‘‘niruḷhattā’’tiādi. Tena yaṃnimittaṃ vedanādīsu nāmasaddappavatti, satipi tadaññesaṃ taṃnimittayoge go-saddo viya kukkuṭādisattapiṇḍe niruḷhato vedanādīsu nāma-saddo pavattoti dasseti. Tathā hi anekesu suttapadesesu tesaṃyeva nāmavohāro dissati. Nāmatānāpatti vuttā kesakumbhādināmantarāpajjanato. Etamevatthaṃ nidassanabhāvena ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Yadipi samūhādighanavinibbhogābhāvato vedanādiarūpadhammesupi piṇḍākārena gahaṇaṃ pavattati, taṃ pana yebhuyyena atthātiparikappamukhena ekadhammavaseneva, na samūhavasenāti vuttaṃ ‘‘aññena…pe… natthī’’ti.
पकासकपकासितब्बभावो विसयिविसयभावो एव। अधिवचनसम्फस्सो मनोसम्फस्सो। सो नाममन्तरेन गहेतुं असक्कुणेय्यताय पाकटोति निदस्सनभावेन वुत्तो। ‘‘अधिवचनसम्फस्सो विया’’ति वचनेन मनोसम्फस्सतप्पकारानमेव नामभावो सिया, न पटिघसम्फस्सतप्पकारानन्ति आसङ्काय निवत्तनत्थं ‘‘पटिघसम्फस्सोपी’’तिआदिमाह। तत्थ पञ्चविञ्ञाणसहगतो फस्सो पटिघसम्फस्सो। पि-सद्दो सम्भावने। इदं वुत्तं होति – विसयीविसयसङ्घट्टनसमुप्पत्तिया अञ्ञफस्सतो ओळारिकोपि पटिघसम्फस्सो न रूपधम्मा विय विभूताकारो, ततो नामायत्तगहणियभावो नामस्सेवाति। अरूपताय वातिआदिना सामञ्ञतो विसेसतो च पटिघसम्फस्सस्स उपचारवसेन नामभावमाह। पच्छिमपुरिमानन्ति ‘‘नामञ्च रूपञ्चा’’ति इमं अनुपुब्बिं सन्धाय वुत्तं। सतिपि रूपस्सातिआदिना नामवोहारहेतुं अनञ्ञसाधारणं निब्बानस्स अधिपतिपच्चयभावं एव विभावेति, यतो अरियानं अञ्ञविसयविनिस्सटं निन्नपोणपब्भारभावेन असङ्खतधातुयं एव चित्तं पवत्ततीति।
Pakāsakapakāsitabbabhāvo visayivisayabhāvo eva. Adhivacanasamphasso manosamphasso. So nāmamantarena gahetuṃ asakkuṇeyyatāya pākaṭoti nidassanabhāvena vutto. ‘‘Adhivacanasamphasso viyā’’ti vacanena manosamphassatappakārānameva nāmabhāvo siyā, na paṭighasamphassatappakārānanti āsaṅkāya nivattanatthaṃ ‘‘paṭighasamphassopī’’tiādimāha. Tattha pañcaviññāṇasahagato phasso paṭighasamphasso. Pi-saddo sambhāvane. Idaṃ vuttaṃ hoti – visayīvisayasaṅghaṭṭanasamuppattiyā aññaphassato oḷārikopi paṭighasamphasso na rūpadhammā viya vibhūtākāro, tato nāmāyattagahaṇiyabhāvo nāmassevāti. Arūpatāya vātiādinā sāmaññato visesato ca paṭighasamphassassa upacāravasena nāmabhāvamāha. Pacchimapurimānanti ‘‘nāmañca rūpañcā’’ti imaṃ anupubbiṃ sandhāya vuttaṃ. Satipi rūpassātiādinā nāmavohārahetuṃ anaññasādhāraṇaṃ nibbānassa adhipatipaccayabhāvaṃ eva vibhāveti, yato ariyānaṃ aññavisayavinissaṭaṃ ninnapoṇapabbhārabhāvena asaṅkhatadhātuyaṃ eva cittaṃ pavattatīti.
१३१८. वट्टस्मिं आदीनवपटिच्छादनतो तदस्सादनाभिनन्दनतो च वट्टस्स मूलं पधानकारणन्ति वट्टमूलं।
1318. Vaṭṭasmiṃ ādīnavapaṭicchādanato tadassādanābhinandanato ca vaṭṭassa mūlaṃ padhānakāraṇanti vaṭṭamūlaṃ.
१३२०. एकेकस्मिं रूपादिके यथाभिनिविट्ठे वत्थुस्मिं अहंमानाधारनिमित्ततं कुसलाकुसलतब्बिपाकलोकाधारतञ्च समारोपेत्वा पवत्तग्गहणविसेसो। या काचि दिट्ठि निविसमाना धम्मसभावं अतिच्चपरामसनाकारेनेव निविसतीति वुत्तं ‘‘परामसन्तीति अत्थो’’ति।
1320. Ekekasmiṃ rūpādike yathābhiniviṭṭhe vatthusmiṃ ahaṃmānādhāranimittataṃ kusalākusalatabbipākalokādhāratañca samāropetvā pavattaggahaṇaviseso. Yā kāci diṭṭhi nivisamānā dhammasabhāvaṃ aticcaparāmasanākāreneva nivisatīti vuttaṃ ‘‘parāmasantīti attho’’ti.
१३३२. चेतनाप्पधानो सङ्खारक्खन्धोति कत्वा ‘‘याय चेतनाया’’तिआदि वुत्तं।
1332. Cetanāppadhāno saṅkhārakkhandhoti katvā ‘‘yāya cetanāyā’’tiādi vuttaṃ.
१३३३. दुन्नामं गारय्हनामं। अनुपसङ्कमन्तस्सातिआदिना सेवनभजनानं विसेसमाह।
1333. Dunnāmaṃ gārayhanāmaṃ. Anupasaṅkamantassātiādinā sevanabhajanānaṃ visesamāha.
१३३६. आपत्तिआपत्तिवुट्ठानपरिच्छेदजाननूपायदस्सनं सह वत्थुना सह कम्मवाचायादिवचनन्ति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘वत्थुवीतिक्कमतो’’तिआदिमाह। ‘‘आपत्तिकुसलता आपत्तिवुट्ठानकुसलता’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका ११९) हि वुत्तन्ति। कारणजाननेन फलं सुट्ठु ञातं होतीति तं दस्सेतुं ‘‘आपत्तिया वा’’तिआदिमाह।
1336. Āpattiāpattivuṭṭhānaparicchedajānanūpāyadassanaṃ saha vatthunā saha kammavācāyādivacananti imamatthaṃ dassento ‘‘vatthuvītikkamato’’tiādimāha. ‘‘Āpattikusalatā āpattivuṭṭhānakusalatā’’ti (dha. sa. dukamātikā 119) hi vuttanti. Kāraṇajānanena phalaṃ suṭṭhu ñātaṃ hotīti taṃ dassetuṃ ‘‘āpattiyā vā’’tiādimāha.
१३४२. तस्साति मनसिकारकुसलताय।
1342. Tassāti manasikārakusalatāya.
१३४४. अनुप्पज्जमानानेव अनुप्पज्जन्तानेव।
1344. Anuppajjamānāneva anuppajjantāneva.
१३४८. अकरणेन अनादरवसेनाति अधिप्पायो।
1348. Akaraṇena anādaravasenāti adhippāyo.
१३५०. फेग्गुरुक्खस्स सिग्गुआदिकस्स।
1350. Pheggurukkhassa sigguādikassa.
१३५२. चक्खुन्द्रियासंवरस्साति चक्खुन्द्रियासंवरणस्स। असंवुतचक्खुन्द्रियस्सेव हेतूति चक्खुद्वारिकस्स अभिज्झादिअन्वास्सवनस्स तंद्वारिकविञ्ञाणस्स विय चक्खुन्द्रियं पधानकारणं। सति हि असंवुतत्ते चक्खुन्द्रियस्स ते ते अन्वास्सवन्तीति असंवरियमानचक्खुन्द्रियहेतुको सो असंवरो तथावुत्तोति अट्ठकथाय अधिप्पायं दस्सेति। इदानि यथावुत्ते अधिप्पाये ठत्वा ‘‘यत्वाधिकरणन्ति ही’’तिआदिना पाळिया योजनं दस्सेति। कस्स चाति पकारं पुच्छति, कथंविधस्स कथंसण्ठितस्साति अत्थो। न हि सरूपे वुत्ते पुन सरूपपुच्छाय पयोजनं अत्थि। अन्वास्सवन्ति अभिज्झादयो। तदुपलक्खितन्ति अन्वास्सवूपलक्खितं चक्खुन्द्रियं असंवुतन्ति योजना।
1352. Cakkhundriyāsaṃvarassāti cakkhundriyāsaṃvaraṇassa. Asaṃvutacakkhundriyasseva hetūti cakkhudvārikassa abhijjhādianvāssavanassa taṃdvārikaviññāṇassa viya cakkhundriyaṃ padhānakāraṇaṃ. Sati hi asaṃvutatte cakkhundriyassa te te anvāssavantīti asaṃvariyamānacakkhundriyahetuko so asaṃvaro tathāvuttoti aṭṭhakathāya adhippāyaṃ dasseti. Idāni yathāvutte adhippāye ṭhatvā ‘‘yatvādhikaraṇanti hī’’tiādinā pāḷiyā yojanaṃ dasseti. Kassa cāti pakāraṃ pucchati, kathaṃvidhassa kathaṃsaṇṭhitassāti attho. Na hi sarūpe vutte puna sarūpapucchāya payojanaṃ atthi. Anvāssavanti abhijjhādayo. Tadupalakkhitanti anvāssavūpalakkhitaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutanti yojanā.
यथासम्भवन्ति दुस्सील्यासंवरो मनोद्वारवसेन, सेसासंवरो छद्वारवसेन योजेतब्बो। मुट्ठस्सच्चादीनं सतिपटिपक्खाकुसलधम्मादिभावतो सिया पञ्चद्वारे उप्पत्ति, न त्वेव कायिकवाचसिकवीतिक्कमभूतस्स दुस्सील्यस्स तत्थ उप्पत्ति पञ्चद्वारिकजवनानं अविञ्ञत्तिजनकत्ताति तमेव यथासम्भवं ‘‘न हि पञ्चद्वारे’’तिआदिना विवरति।
Yathāsambhavanti dussīlyāsaṃvaro manodvāravasena, sesāsaṃvaro chadvāravasena yojetabbo. Muṭṭhassaccādīnaṃ satipaṭipakkhākusaladhammādibhāvato siyā pañcadvāre uppatti, na tveva kāyikavācasikavītikkamabhūtassa dussīlyassa tattha uppatti pañcadvārikajavanānaṃ aviññattijanakattāti tameva yathāsambhavaṃ ‘‘na hi pañcadvāre’’tiādinā vivarati.
यथा किन्ति येन पकारेन जवने उप्पज्जमानो असंवरो ‘‘चक्खुन्द्रिये असंवरो’’ति वुच्चति , तं निदस्सनं किन्ति अत्थो। तत्थायं पवत्तिक्कमो – पञ्चद्वारे रूपादिआरम्मणे आपाथगते नियमितादिवसेन कुसलाकुसलजवने उप्पज्जित्वा भवङ्गं ओतिण्णे मनोद्वारिकजवनं तंयेवारम्मणं कत्वा भवङ्गं ओतरति, पुन तस्मिंयेव द्वारे ‘‘इत्थिपुरिसो’’तिआदिना ववत्थपेत्वा जवनं भवङ्गं ओतरति। पुन वारे पसादरज्जनादिवसेन जवनं जवति। पुन यदि तं आरम्मणं आपाथं आगच्छति, तंसदिसमेव पञ्चद्वारादीसु जवनं तदा उप्पज्जमानकं सन्धाय ‘‘एवमेव जवने दुस्सील्यादीसु उप्पन्नेसु तस्मिं असंवरे सति द्वारम्पि अगुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। अयं पन उक्कट्ठनयो परिचितारम्मणं सन्धाय वुत्तो, अपरिचिते अन्तरन्तरा पञ्चद्वारे उप्पज्जित्वा तदनुरूपं मनोद्वारेपि उप्पज्जतीति। द्वारभवङ्गादीनं जवनेन सम्बन्धो एकसन्ततिपरियापन्नतो दट्ठब्बो।
Yathā kinti yena pakārena javane uppajjamāno asaṃvaro ‘‘cakkhundriye asaṃvaro’’ti vuccati , taṃ nidassanaṃ kinti attho. Tatthāyaṃ pavattikkamo – pañcadvāre rūpādiārammaṇe āpāthagate niyamitādivasena kusalākusalajavane uppajjitvā bhavaṅgaṃ otiṇṇe manodvārikajavanaṃ taṃyevārammaṇaṃ katvā bhavaṅgaṃ otarati, puna tasmiṃyeva dvāre ‘‘itthipuriso’’tiādinā vavatthapetvā javanaṃ bhavaṅgaṃ otarati. Puna vāre pasādarajjanādivasena javanaṃ javati. Puna yadi taṃ ārammaṇaṃ āpāthaṃ āgacchati, taṃsadisameva pañcadvārādīsu javanaṃ tadā uppajjamānakaṃ sandhāya ‘‘evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare sati dvārampi agutta’’ntiādi vuttaṃ. Ayaṃ pana ukkaṭṭhanayo paricitārammaṇaṃ sandhāya vutto, aparicite antarantarā pañcadvāre uppajjitvā tadanurūpaṃ manodvārepi uppajjatīti. Dvārabhavaṅgādīnaṃ javanena sambandho ekasantatipariyāpannato daṭṭhabbo.
सति द्वारभवङ्गादिकेति पच्चयभावेन पुरिमनिप्फन्नं जवनकाले असन्तम्पि भवङ्गादि चक्खादि विय फलनिप्फत्तिया सन्तञ्ञेव नामाति वुत्तं। न हि धरमानंयेव सन्तन्ति वुच्चतीति। बाहिरं विय कत्वाति परमत्थतो जवनस्स बाहिरभावे इतरस्स च अब्भन्तरभावे असतिपि ‘‘पभस्सरमिदं , भिक्खवे, चित्तं, तञ्च खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्तिआदिवचनतो (अ॰ नि॰ १.४९) आगन्तुकभूतस्स कदाचि कदाचि उप्पज्जमानस्स जवनस्स बाहिरभावो तब्बिधुरसभावस्स इतरस्स अब्भन्तरभावो परियायतो वुत्तोति दस्सेति। असंवरहेतुभावापत्तितोति द्वारादीनं असंवरहेतुभावापज्जनस्स पाकटभावं सन्धायाह। उप्पन्ने हि असंवरे द्वारादीनं तस्स हेतुभावो पञ्ञायतीति। द्वारभवङ्गादिमूसनन्ति द्वारभवङ्गादीसु मूसनं। यस्मिञ्हि द्वारे असंवरो उप्पज्जति, सो तत्थ द्वारादीनं संवरूपनिस्सयभावं उपच्छिन्दन्तोयेव पवत्ततीति। तेनेवाह ‘‘कुसलभण्डविनासन’’न्ति।
Sati dvārabhavaṅgādiketi paccayabhāvena purimanipphannaṃ javanakāle asantampi bhavaṅgādi cakkhādi viya phalanipphattiyā santaññeva nāmāti vuttaṃ. Na hi dharamānaṃyeva santanti vuccatīti. Bāhiraṃ viya katvāti paramatthato javanassa bāhirabhāve itarassa ca abbhantarabhāve asatipi ‘‘pabhassaramidaṃ , bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’ntiādivacanato (a. ni. 1.49) āgantukabhūtassa kadāci kadāci uppajjamānassa javanassa bāhirabhāvo tabbidhurasabhāvassa itarassa abbhantarabhāvo pariyāyato vuttoti dasseti. Asaṃvarahetubhāvāpattitoti dvārādīnaṃ asaṃvarahetubhāvāpajjanassa pākaṭabhāvaṃ sandhāyāha. Uppanne hi asaṃvare dvārādīnaṃ tassa hetubhāvo paññāyatīti. Dvārabhavaṅgādimūsananti dvārabhavaṅgādīsu mūsanaṃ. Yasmiñhi dvāre asaṃvaro uppajjati, so tattha dvārādīnaṃ saṃvarūpanissayabhāvaṃ upacchindantoyeva pavattatīti. Tenevāha ‘‘kusalabhaṇḍavināsana’’nti.
एत्थ च ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा’’तिआदिपाळियं संवरो, संवरितब्बं, संवरणुपायो, यतो च सो संवरो, यत्थ च सो संवरोति इमं पभेदं दस्सेत्वा योजेतब्बा। कथं? ‘‘रक्खति…पे॰… संवरं आपज्जती’’ति एतेन संवरो वुत्तो। सतिं पच्चुट्ठपेतीति अयञ्हेत्थ अत्थोति। चक्खादि संवरितब्बं। न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाहीति संवरणुपायो। ‘‘यत्वाधिकरण’’न्तिआदिना संवरणावधि। रूपादयो संवरविसयोति। किञ्च पटिसङ्खाभावनाबलसङ्गहितभावेन दुविधोपि इन्द्रियसंवरो? तत्थ पुरिमेन विसयेसु आदीनवदस्सनं, इतरेन आदीनवप्पहानं। तथा पुरिमेन परियुट्ठानप्पहानं, इतरेन अनुसयप्पहानं । तथा पुरिमो लोकियमग्गसङ्गहितो, दुतियो लोकुत्तरमग्गसङ्गहितोति अयम्पि विसेसो वेदितब्बो।
Ettha ca ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādipāḷiyaṃ saṃvaro, saṃvaritabbaṃ, saṃvaraṇupāyo, yato ca so saṃvaro, yattha ca so saṃvaroti imaṃ pabhedaṃ dassetvā yojetabbā. Kathaṃ? ‘‘Rakkhati…pe… saṃvaraṃ āpajjatī’’ti etena saṃvaro vutto. Satiṃ paccuṭṭhapetīti ayañhettha atthoti. Cakkhādi saṃvaritabbaṃ. Na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhīti saṃvaraṇupāyo. ‘‘Yatvādhikaraṇa’’ntiādinā saṃvaraṇāvadhi. Rūpādayo saṃvaravisayoti. Kiñca paṭisaṅkhābhāvanābalasaṅgahitabhāvena duvidhopi indriyasaṃvaro? Tattha purimena visayesu ādīnavadassanaṃ, itarena ādīnavappahānaṃ. Tathā purimena pariyuṭṭhānappahānaṃ, itarena anusayappahānaṃ . Tathā purimo lokiyamaggasaṅgahito, dutiyo lokuttaramaggasaṅgahitoti ayampi viseso veditabbo.
१३५३. दवत्थादिअभिलासोति दवो एव अत्थो पयोजनन्ति दवत्थो, सो आदि येसं ते दवत्थादयो। तेसु, तेसं वा अभिलासो, दवो वा अत्थो एतस्साति दवत्थो, तदादिको दवत्थादि, को पन सोति आह ‘‘अभिलासो’’ति। आहारपरिभोगे असन्तुस्सनाति आहारपरिभोगे अतित्ति। बहुनो उळारस्स च पत्थनावसेन पवत्ता भिय्योकम्यता असन्तुस्सनाति एवमेत्थ अत्थो युज्जति।
1353. Davatthādiabhilāsoti davo eva attho payojananti davattho, so ādi yesaṃ te davatthādayo. Tesu, tesaṃ vā abhilāso, davo vā attho etassāti davattho, tadādiko davatthādi, ko pana soti āha ‘‘abhilāso’’ti. Āhāraparibhoge asantussanāti āhāraparibhoge atitti. Bahuno uḷārassa ca patthanāvasena pavattā bhiyyokamyatā asantussanāti evamettha attho yujjati.
१३५५. मज्जनाकारेन पवत्ति मानस्सेवाति कत्वा ‘‘मानोव मानमदो’’ति वुत्तं। तथा हि जातिमदादयो ‘‘मानो मञ्ञना’’तिआदिना मानभावेनेव विभत्ताति। खुदा नाम कम्मजतेजो। तं पन अभुत्ते भुत्ते च उप्पज्जतीति यं तत्थ आमासयसङ्खातस्स सरीरदेसस्स पीळनतो विहिंसासद्दवचनीयं, तदेव दस्सेतब्बं, इतरञ्च निवत्तेतब्बन्ति अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकत्तेन खुदा विसेसिताति आह ‘‘खुदाय विसेसन’’न्ति। ये पन ‘‘कम्मजतेजपच्चया दुक्खा वेदना खुदा’’ति वदन्ति, तेसं अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकाति विसेसनमेव न युज्जति। सतिपि तस्मिं भूतत्थकथने विहिंसूपरतिपुराणवेदनापटिहननानं विसेसाभावो आपज्जतीति पुरिमोयेवेत्थ अत्थो। एतासं को विसेसोति अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकवेदना, भुत्तपच्चया न उप्पज्जनकवेदनाति द्वेपि चेता वेदना यावता अनागतायेवाति अधिप्पायो। सतिपि अनागतत्ते पुरिमा उप्पन्नसदिसी, इतरा पन अतंसदिसी अच्चन्तं अनुप्पन्नावाति अयमेत्थ विसेसो। तेनेव ‘‘यथापवत्ता’’ति पुरिमायं वुत्तं, इतरत्थ च ‘‘अप्पवत्ता’’ति। अथ वा अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकवेदना पुब्बे कतकम्मस्स विपाकत्ता पुराणवेदना नाम। अप्पच्चवेक्खणादिअयुत्तपरिभोगपच्चया पच्चवेक्खणादियुत्तपरिभोगतो आयतिं न उप्पज्जिस्सतीति भुत्तपच्चया न उप्पज्जनकवेदना नववेदना नाम। विहिंसानिमित्तता विहिंसानिब्बत्तता।
1355. Majjanākārena pavatti mānassevāti katvā ‘‘mānova mānamado’’ti vuttaṃ. Tathā hi jātimadādayo ‘‘māno maññanā’’tiādinā mānabhāveneva vibhattāti. Khudā nāma kammajatejo. Taṃ pana abhutte bhutte ca uppajjatīti yaṃ tattha āmāsayasaṅkhātassa sarīradesassa pīḷanato vihiṃsāsaddavacanīyaṃ, tadeva dassetabbaṃ, itarañca nivattetabbanti abhuttapaccayā uppajjanakattena khudā visesitāti āha ‘‘khudāya visesana’’nti. Ye pana ‘‘kammajatejapaccayā dukkhā vedanā khudā’’ti vadanti, tesaṃ abhuttapaccayā uppajjanakāti visesanameva na yujjati. Satipi tasmiṃ bhūtatthakathane vihiṃsūparatipurāṇavedanāpaṭihananānaṃ visesābhāvo āpajjatīti purimoyevettha attho. Etāsaṃ ko visesoti abhuttapaccayā uppajjanakavedanā, bhuttapaccayā na uppajjanakavedanāti dvepi cetā vedanā yāvatā anāgatāyevāti adhippāyo. Satipi anāgatatte purimā uppannasadisī, itarā pana ataṃsadisī accantaṃ anuppannāvāti ayamettha viseso. Teneva ‘‘yathāpavattā’’ti purimāyaṃ vuttaṃ, itarattha ca ‘‘appavattā’’ti. Atha vā abhuttapaccayā uppajjanakavedanā pubbe katakammassa vipākattā purāṇavedanā nāma. Appaccavekkhaṇādiayuttaparibhogapaccayā paccavekkhaṇādiyuttaparibhogato āyatiṃ na uppajjissatīti bhuttapaccayā na uppajjanakavedanā navavedanā nāma. Vihiṃsānimittatā vihiṃsānibbattatā.
यापेन्ति एतेनाति यापनाति वुत्तस्स सरीरयापनकारणस्स जीवितिन्द्रियस्सपियापनकारणन्ति इमस्स विसेसस्सदस्सनत्थं ‘‘जीवितिन्द्रिययापनत्थाया’’ति वत्वा न केवलं जीवितिन्द्रियस्सेव यापनकारणमाहारो, अथ खो ठानादिपवत्तिआकारविसेसयुत्तस्स सकलसरीरस्सपि यापनकारणन्ति तंदीपनत्थं यात्राति वचनन्ति यापना मे भविस्सतीति अविसेसेन वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘चतुन्नं इरियापथानं अविच्छेदसङ्खाता यापना यात्रा’’ति आह। अट्ठानयोजनअपरिभोगदुप्परिभोगादिवसेन सद्धादेय्यस्स विनासनं सद्धादेय्यविनिपातनं। येनाति गणभोजनलक्खणप्पत्तस्स थूपीकतादिकस्स वा पटिग्गहणेन। सावज्जं सनिन्दं परिभोगं करोतीति वा अत्थो।
Yāpenti etenāti yāpanāti vuttassa sarīrayāpanakāraṇassa jīvitindriyassapiyāpanakāraṇanti imassa visesassadassanatthaṃ ‘‘jīvitindriyayāpanatthāyā’’ti vatvā na kevalaṃ jīvitindriyasseva yāpanakāraṇamāhāro, atha kho ṭhānādipavattiākāravisesayuttassa sakalasarīrassapi yāpanakāraṇanti taṃdīpanatthaṃ yātrāti vacananti yāpanā me bhavissatīti avisesena vuttanti dassento ‘‘catunnaṃ iriyāpathānaṃ avicchedasaṅkhātā yāpanā yātrā’’ti āha. Aṭṭhānayojanaaparibhogadupparibhogādivasena saddhādeyyassa vināsanaṃ saddhādeyyavinipātanaṃ. Yenāti gaṇabhojanalakkhaṇappattassa thūpīkatādikassa vā paṭiggahaṇena. Sāvajjaṃ sanindaṃ paribhogaṃ karotīti vā attho.
इरिया…पे॰… वुत्तन्ति सुखं पवत्तमानेहि इरियापथेहि तेसं तथापवत्तिया कारणन्ति गहितत्ता विदितत्ता यथावुत्तभुञ्जनपिवनानि पुब्बकालकिरियाभावेन वुच्चमानानि इरियापथकत्तुकानि विय वुत्तानीति अत्थो। यथा हि ‘‘पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.२७१; २.१८२) दस्सनस्स खयहेतुता, ‘‘घतं पिवित्वा बलं भवति, सीहं दिस्वा भयं भवती’’ति च पानदस्सनानं बलभयहेतुता वुच्चति, एवं भुञ्जनपिवनानं इरियापथसुखप्पवत्तिहेतुभावो वुत्तोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। सुलभानवज्जभावो विय अप्पभावोपि पच्चयानं परमसल्लेखवुत्तीनं सुखविहाराय परियत्तोति चीवरसेनासनानं अप्पभावुक्कंसानुजाननवसेन पवत्ताहि अनन्तरगाथाहि इधापि धम्मसेनापतिना सुखविहाराय परियत्तो अप्पभावुक्कंसो अनुञ्ञातोति विञ्ञायतीति ‘‘पुनपी’’तिआदिना ‘‘भुत्वाना’’ति पाठं समत्थयति।
Iriyā…pe… vuttanti sukhaṃ pavattamānehi iriyāpathehi tesaṃ tathāpavattiyā kāraṇanti gahitattā viditattā yathāvuttabhuñjanapivanāni pubbakālakiriyābhāvena vuccamānāni iriyāpathakattukāni viya vuttānīti attho. Yathā hi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’ti (ma. ni. 1.271; 2.182) dassanassa khayahetutā, ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ bhavati, sīhaṃ disvā bhayaṃ bhavatī’’ti ca pānadassanānaṃ balabhayahetutā vuccati, evaṃ bhuñjanapivanānaṃ iriyāpathasukhappavattihetubhāvo vuttoti evamettha attho daṭṭhabbo. Sulabhānavajjabhāvo viya appabhāvopi paccayānaṃ paramasallekhavuttīnaṃ sukhavihārāya pariyattoti cīvarasenāsanānaṃ appabhāvukkaṃsānujānanavasena pavattāhi anantaragāthāhi idhāpi dhammasenāpatinā sukhavihārāya pariyatto appabhāvukkaṃso anuññātoti viññāyatīti ‘‘punapī’’tiādinā ‘‘bhutvānā’’ti pāṭhaṃ samatthayati.
१३६८. सतिआदिधम्माति सतिपञ्ञासमाधिवीरियसम्मावाचादिधम्मा, ये छहि दुकेहि परिग्गहिता।
1368. Satiādidhammāti satipaññāsamādhivīriyasammāvācādidhammā, ye chahi dukehi pariggahitā.
१३७३. पटिविज्झितब्बेहि पटिवेधो वुत्तो। विसयेनपि हि विसयी वुच्चति सहचरभावतो। यथा –
1373. Paṭivijjhitabbehi paṭivedho vutto. Visayenapi hi visayī vuccati sahacarabhāvato. Yathā –
‘‘उप्पादेत्वान संवेगं, दुक्खेनस्स च हेतुना।
‘‘Uppādetvāna saṃvegaṃ, dukkhenassa ca hetunā;
वड्ढयित्वा सम्मसित्वा, मुत्तिया मग्गमब्रवी’’ति
Vaḍḍhayitvā sammasitvā, muttiyā maggamabravī’’ti
‘‘सच्चपरियोसाने’’ति च।
‘‘Saccapariyosāne’’ti ca.
यथा दुक्खादीनं परिञ्ञादिवसेन पवत्तमानं पटिवेधञाणं असम्मोहतो ते अविलोमेत्वा अविरोधेत्वा पवत्तति नाम, एवं तदुपनिस्सयभावं विपस्सनाञाणम्पि यथाबलं ते अविलोमेत्वा पवत्ततीति चतुन्नं सच्चानं अनुलोमन्ति वुत्तन्ति दुतियो अत्थविकप्पो वुत्तो। एत्थ च ‘‘चतुन्नं सच्चान’’न्ति पदं विना उपचारेन वुत्तं, पुरिमस्मिं उपचारेनाति दट्ठब्बं। सम्मादिट्ठिप्पधानत्ता वा सेसमग्गङ्गानं मग्गसच्चेकदेसस्स पटिवेधस्स अनुलोमं समुदायानुलोमं वुत्तं, चतुसच्चेकदेसस्स मग्गस्स वा।
Yathā dukkhādīnaṃ pariññādivasena pavattamānaṃ paṭivedhañāṇaṃ asammohato te avilometvā avirodhetvā pavattati nāma, evaṃ tadupanissayabhāvaṃ vipassanāñāṇampi yathābalaṃ te avilometvā pavattatīti catunnaṃ saccānaṃ anulomanti vuttanti dutiyo atthavikappo vutto. Ettha ca ‘‘catunnaṃ saccāna’’nti padaṃ vinā upacārena vuttaṃ, purimasmiṃ upacārenāti daṭṭhabbaṃ. Sammādiṭṭhippadhānattā vā sesamaggaṅgānaṃ maggasaccekadesassa paṭivedhassa anulomaṃ samudāyānulomaṃ vuttaṃ, catusaccekadesassa maggassa vā.
१३८०. खयसमयेति खयसमूहे। ‘‘किलेसानं खयवसेन पवत्तधम्मपुञ्जे’’ति च वदन्ति।
1380. Khayasamayeti khayasamūhe. ‘‘Kilesānaṃ khayavasena pavattadhammapuñje’’ti ca vadanti.
१३८१. अपरिबन्धभावेन निरासङ्का, आरम्मणे अभिरतिभावेन च पवत्ति अधिमुच्चनट्ठोति आह ‘‘अनि…पे॰… त्तनट्ठेना’’ति।
1381. Aparibandhabhāvena nirāsaṅkā, ārammaṇe abhiratibhāvena ca pavatti adhimuccanaṭṭhoti āha ‘‘ani…pe… ttanaṭṭhenā’’ti.
१३८२. अरियमग्गप्पवत्तिया उत्तरकालं पवत्तमानं फलञाणं तंतंमग्गवज्झकिलेसानं खयपरियोसाने पवत्तत्ता ‘‘खीणन्ते ञाण’’न्ति वुत्तं। यस्मा पन तं मग्गानन्तरं उप्पज्जति, तस्मा मग्गेन ठानसो खीणेसु किलेसेसु तेसं खीणभावानन्तरं पवत्तमानं खीणभावानं पठमकाले पवत्तन्तिपि वुच्चतीति दुतियो विकप्पो वुत्तो।
1382. Ariyamaggappavattiyā uttarakālaṃ pavattamānaṃ phalañāṇaṃ taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ khayapariyosāne pavattattā ‘‘khīṇante ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yasmā pana taṃ maggānantaraṃ uppajjati, tasmā maggena ṭhānaso khīṇesu kilesesu tesaṃ khīṇabhāvānantaraṃ pavattamānaṃ khīṇabhāvānaṃ paṭhamakāle pavattantipi vuccatīti dutiyo vikappo vutto.
दुकनिक्खेपकथावण्णना निट्ठिता।
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
निक्खेपकण्डवण्णना निट्ठिता।
Nikkhepakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपं • Suttantikadukanikkhepaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथा • Suttantikadukanikkhepakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथावण्णना • Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
