Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / కఙ్ఖావితరణీ-అభినవ-టీకా • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
౩. తతియపారాజికవణ్ణనా
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
సన్తి సహత్థే ఉపసగ్గో. తేన సద్ధిం ఉస్సుక్కవచనమేతం ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి ఆహ ‘‘సఞ్చేతేత్వా’’తిఆది. ఉస్సుక్కవచనన్తి ఏత్థ ఉస్సుక్కవచనం (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౧౭౨) నామ పుబ్బకాలకిరియావచనం. అయఞ్హి సమానకత్తుకేసు పుబ్బాపరకాలకిరియావచనేసు పుబ్బకాలకిరియావచనస్స నిరుత్తివోహారో. ఇదాని ‘‘సద్ధిం చేతేత్వా’’తి ఇమినా సఙ్ఖేపేన వుత్తమేవత్థం పాకటం కత్వా దస్సేతుం ‘‘పాణో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞాయ సద్ధింయేవాతి ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞం అవిజహిత్వా ఏవ, ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞుప్పత్తియా అనన్తరన్తి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ కత్వా కథం ఏకక్ఖణే ఏకస్స చిత్తస్స ఉభయారమ్మణభావోతి ఏదిసీ చోదనా అనవకాసాతి దట్ఠబ్బం. కేచి పన ‘‘ఞాతపరిఞ్ఞాయ దిట్ఠసభావేసు ధమ్మేసు తీరణపరిఞ్ఞాయ తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౧౭౨) ‘రూపం అనిచ్చ’న్తిఆదినా సభావేన సద్ధిం ఏకక్ఖణే అనిచ్చాదిలక్ఖణజాననం వియ ‘పాణో’తి సఞ్ఞాయ సద్ధింయేవ ‘వధామి న’న్తి జానాతీ’’తి వదన్తి. అపరే పన ఆచరియా తత్థాపి ఏవం న కథేన్తి. ఏత్థ చ మనుస్సవిగ్గహో’’తి అవత్వా ‘‘పాణో’’తి వచనం ‘‘మనుస్సో అయ’’న్తి అజానిత్వా కేవలం సత్తసఞ్ఞాయ ఘాతేన్తస్సాపి పారాజికభావదస్సనత్థం వుత్తం. చేతేత్వాతి చిన్తేత్వా. పకప్పేత్వాతి అభివిచారేత్వా, సన్నిట్ఠానం కరిత్వాతి అత్థో.
Santi sahatthe upasaggo. Tena saddhiṃ ussukkavacanametaṃ ‘‘sañciccā’’ti āha ‘‘sañcetetvā’’tiādi. Ussukkavacananti ettha ussukkavacanaṃ (sārattha. ṭī. 2.172) nāma pubbakālakiriyāvacanaṃ. Ayañhi samānakattukesu pubbāparakālakiriyāvacanesu pubbakālakiriyāvacanassa niruttivohāro. Idāni ‘‘saddhiṃ cetetvā’’ti iminā saṅkhepena vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘pāṇo’’tiādimāha. Tattha ‘‘pāṇo’’ti saññāya saddhiṃyevāti ‘‘pāṇo’’ti saññaṃ avijahitvā eva, ‘‘pāṇo’’ti saññuppattiyā anantaranti vuttaṃ hoti. Evañca katvā kathaṃ ekakkhaṇe ekassa cittassa ubhayārammaṇabhāvoti edisī codanā anavakāsāti daṭṭhabbaṃ. Keci pana ‘‘ñātapariññāya diṭṭhasabhāvesu dhammesu tīraṇapariññāya tilakkhaṇaṃ āropetvā (sārattha. ṭī. 2.172) ‘rūpaṃ anicca’ntiādinā sabhāvena saddhiṃ ekakkhaṇe aniccādilakkhaṇajānanaṃ viya ‘pāṇo’ti saññāya saddhiṃyeva ‘vadhāmi na’nti jānātī’’ti vadanti. Apare pana ācariyā tatthāpi evaṃ na kathenti. Ettha ca manussaviggaho’’ti avatvā ‘‘pāṇo’’ti vacanaṃ ‘‘manusso aya’’nti ajānitvā kevalaṃ sattasaññāya ghātentassāpi pārājikabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Cetetvāti cintetvā. Pakappetvāti abhivicāretvā, sanniṭṭhānaṃ karitvāti attho.
ఇదాని మనుస్సఅత్తభావం ఆదితో పట్ఠాయ దస్సేతుం ‘‘మనుస్సవిగ్గహ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ కలలతో పట్ఠాయాతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన సద్ధిం ఉప్పన్నకలలరూపతో పట్ఠాయ. కలలరూపం నామ ఇత్థిపురిసానం కాయవత్థుభావదసకవసేన సమతింస రూపాని, నపుంసకానం కాయవత్థుదసకవసేన వీసతి. తత్థ ఇత్థిపురిసానం కలలరూపం జాతిఉణ్ణాయ ఏకేన అంసునా ఉద్ధటతేలబిన్దుమత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం –
Idāni manussaattabhāvaṃ ādito paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘manussaviggaha’’ntiādimāha. Tattha kalalato paṭṭhāyāti paṭisandhiviññāṇena saddhiṃ uppannakalalarūpato paṭṭhāya. Kalalarūpaṃ nāma itthipurisānaṃ kāyavatthubhāvadasakavasena samatiṃsa rūpāni, napuṃsakānaṃ kāyavatthudasakavasena vīsati. Tattha itthipurisānaṃ kalalarūpaṃ jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhaṭatelabindumattaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘తిలతేలస్స యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
ఏవంవణ్ణప్పటిభాగం, ‘కలల’న్తి పవుచ్చతీ’’తి. (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౩౫; విభ॰ అట్ఠ॰ ౨౬; పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౨);
Evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ, ‘kalala’nti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235; vibha. aṭṭha. 26; pārā. aṭṭha. 2.172);
ఏవం పరిత్తకం వత్థుం ఆదిం కత్వా యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిప్పత్తో అత్తభావో మనుస్సవిగ్గహో నామాతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్చ యేభుయ్యవసేనేవ వుత్తం. ఓపపాతికసంసేదజాపి హి మనుస్సా పారాజికవత్థుయేవ. కలలకాలేపీతి పఠమసత్తాహేపి. తత్థ హి సన్తతివసేన పవత్తమానం కలలసఙ్ఖాతం అత్తభావం జీవితా వోరోపేతుం సక్కా, న పన సబ్బపఠమం కలలరూపం. పటిసన్ధిచిత్తేన హి సద్ధిం తింస కమ్మజరూపాని నిబ్బత్తన్తి. తేసు పన ఠితేసుయేవ సోళస భవఙ్గచిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి. ఏతస్మిం అన్తరే గహితపటిసన్ధికస్స దారకస్స వా మాతుయా వా పనస్స అన్తరాయో నత్థి. అయఞ్హి మరణస్స అనోకాసో నామ. భేసజ్జసమ్పదానేనాతి గబ్భపాతనభేసజ్జదానేన. తతో వా ఉద్ధమ్పీతి అబ్బుదపేసికాలాదీసుపి. జీవితా వియోజేయ్యాతి సన్తతివికోపనవసేన జీవితిన్ద్రియతో అపనేయ్య.
Evaṃ parittakaṃ vatthuṃ ādiṃ katvā yāva maraṇakālā etthantare anupubbena vuḍḍhippatto attabhāvo manussaviggaho nāmāti vuttaṃ hoti. Idañca yebhuyyavaseneva vuttaṃ. Opapātikasaṃsedajāpi hi manussā pārājikavatthuyeva. Kalalakālepīti paṭhamasattāhepi. Tattha hi santativasena pavattamānaṃ kalalasaṅkhātaṃ attabhāvaṃ jīvitā voropetuṃ sakkā, na pana sabbapaṭhamaṃ kalalarūpaṃ. Paṭisandhicittena hi saddhiṃ tiṃsa kammajarūpāni nibbattanti. Tesu pana ṭhitesuyeva soḷasa bhavaṅgacittāni uppajjitvā nirujjhanti. Etasmiṃ antare gahitapaṭisandhikassa dārakassa vā mātuyā vā panassa antarāyo natthi. Ayañhi maraṇassa anokāso nāma. Bhesajjasampadānenāti gabbhapātanabhesajjadānena. Tato vā uddhampīti abbudapesikālādīsupi. Jīvitā viyojeyyāti santativikopanavasena jīvitindriyato apaneyya.
ఇమస్స పనత్థస్సాతి ‘‘సఞ్చిచ్చ మనుస్సవిగ్గహం జీవితా వోరోపేయ్యా’’తి (పారా॰ ౧౭౧) ఇమస్స అత్థస్స. ఆవిభావత్థన్తి పకాసనత్థం. పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో, పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. సత్తోతి ఖన్ధసన్తానో. తత్థ హి సత్తపఞ్ఞత్తి. జీవితిన్ద్రియన్తి రూపారూపజీవితిన్ద్రియం. రూపజీవితిన్ద్రియే హి వికోపితే ఇతరమ్పి తంసమ్బన్ధతాయ వినస్సతీతి. యాయ చేతనాయాతి తస్మిం పాణే పాణసఞ్ఞినో కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తాయ యాయ చేతనాయ. మనోద్వారే పన పవత్తాయ వధకచేతనాయ పాణాతిపాతభావో నత్థి. సా చేతనాతి సా జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా. ఇదం వుత్తం హోతి – యాయ చేతనాయ పవత్తమానస్స జీవితిన్ద్రియస్స నిస్సయభూతేసు మహాభూతేసు ఉపక్కమకరణహేతు తంమహాభూతపచ్చయా ఉప్పజ్జనకమహాభూతా నుప్పజ్జిస్సన్తి (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౧౭౨), సా తాదిసపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పాణాతిపాతో. లద్ధూపక్కమాని హి మహాభూతాని ఇతరభూతాని వియ న విసదానీతి సమానజాతికానం కారణం న హోన్తీతి.
Imassapanatthassāti ‘‘sañcicca manussaviggahaṃ jīvitā voropeyyā’’ti (pārā. 171) imassa atthassa. Āvibhāvatthanti pakāsanatthaṃ. Pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Sattoti khandhasantāno. Tattha hi sattapaññatti. Jīvitindriyanti rūpārūpajīvitindriyaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassatīti. Yāya cetanāyāti tasmiṃ pāṇe pāṇasaññino kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattāya yāya cetanāya. Manodvāre pana pavattāya vadhakacetanāya pāṇātipātabhāvo natthi. Sā cetanāti sā jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yāya cetanāya pavattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetu taṃmahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti (sārattha. ṭī. 2.172), sā tādisapayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhūpakkamāni hi mahābhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātikānaṃ kāraṇaṃ na hontīti.
పాణాతిపాతో అస్స అత్థీతి పాణాతిపాతీ. సంసగ్గే అయమీకారో. తేనాహ ‘‘వుత్తచేతనాయ సమఙ్గిపుగ్గలో’’తి. సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో పయోగో సాహత్థికో. నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, సోవ నిస్సగ్గియో. ఏవం ఆణత్తికో. విజ్జామయో మన్తపరిజప్పనయోగో. ఇద్ధిమయో కమ్మవిపాకజిద్ధిమయో.
Pāṇātipāto assa atthīti pāṇātipātī. Saṃsagge ayamīkāro. Tenāha ‘‘vuttacetanāya samaṅgipuggalo’’ti. Sako hattho sahattho, tena nibbatto payogo sāhatthiko. Nissajjanaṃ nissaggo, sova nissaggiyo. Evaṃ āṇattiko. Vijjāmayo mantaparijappanayogo. Iddhimayo kammavipākajiddhimayo.
ఇదాని యథావుత్తేయేవ ఛ పయోగే విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు ఛసు పయోగేసు. సాహత్థికోతి ఏత్థ హత్థో ఉపలక్ఖణభావేన గహితోతి ఆహ ‘‘కాయేన వా’’తిఆది. తత్థ కాయేనాతి హత్థేన వా పాదేన వా ముట్ఠినా వా జాణునా వా యేన కేనచి అఙ్గపచ్చఙ్గేన. కాయేకదేసో హేత్థ హత్థాదికాయో అవయవే సముదాయోపచారో యథా ‘‘గామో దడ్ఢో’’తి. కాయప్పటిబద్ధేనాతి కాయతో అమోచితేన అసిఆదినా పహరణేన. పహరణన్తి కాయవిఞ్ఞత్తిసహితాయ వధకచేతనాయ అధిప్పేతత్థసాధనం. కాయేన వా సత్తిఆదీనం, కాయప్పటిబద్ధేన వా ఉసుయన్తపాసాణాదీనం నిస్సజ్జనన్తి యథాసమ్భవం యోజేతబ్బం. తత్థాతి తేసు సాహత్థికనిస్సగ్గియేసు . ఉద్దిస్సానుద్దిస్సభేదతోతి ఉద్దిసిత్వా చ అనుద్దిసిత్వా చ పవత్తిభేదేన. ఉద్దిసనం ఉద్దిసో, సో ఏతస్స అత్థీతి ఉద్దిసకో, పయోగో, తస్మిం. బజ్ఝతి ఏతేనాతి బద్ధో, కమ్మమేవ బద్ధో కమ్మబద్ధో, పాణాతిపాతోతి అత్థో. అథ వా బన్ధనం బద్ధో, కమ్మునా బద్ధో కమ్మబద్ధో, సో అస్స హోతి, పాణాతిపాతకమ్మమస్స సిద్ధన్తి వుత్తం హోతి. ఉభయత్థాపీతి ఉద్దిసకే, అనుద్దిసకే చాతి ద్వీసుపి. పచ్ఛా వా తేనేవ రోగేన మరతూతి యోజనా. పహరితక్ఖణేయేవాతి మరణాయ పహోనకప్పహారస్స లద్ధక్ఖణేయేవ కమ్మబద్ధో. యది అవస్సం తేన మరతీతి అధిప్పాయో. సచే పన మరణాధిప్పాయేన పహారం దత్వా తేన అమతస్స పున అఞ్ఞేన చిత్తేన పహారే దిన్నే పచ్ఛాపి పఠమప్పహారేనేవ మరతి, తదావ కమ్మబద్ధో. అథ దుతియపహారేన మరతి , నత్థి పాణాతిపాతో. ఉభయేహి మతేపి పఠమప్పహారేనేవ కమ్మబద్ధో, ఉభయేహిపి అమతే నేవత్తి పాణాతిపాతో. ఏస నయో బహూహిపి ఏకస్స పహారే దిన్నే. తత్రాపి హి యస్స పహారేన మరతి, తస్సేవ కమ్మబద్ధోతి. ఆణాపనం నామ వచీవిఞ్ఞత్తిసహితాయ వధకచేతనాయ అధిప్పేతత్థసాధనం.
Idāni yathāvutteyeva cha payoge vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu chasu payogesu. Sāhatthikoti ettha hattho upalakkhaṇabhāvena gahitoti āha ‘‘kāyena vā’’tiādi. Tattha kāyenāti hatthena vā pādena vā muṭṭhinā vā jāṇunā vā yena kenaci aṅgapaccaṅgena. Kāyekadeso hettha hatthādikāyo avayave samudāyopacāro yathā ‘‘gāmo daḍḍho’’ti. Kāyappaṭibaddhenāti kāyato amocitena asiādinā paharaṇena. Paharaṇanti kāyaviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Kāyena vā sattiādīnaṃ, kāyappaṭibaddhena vā usuyantapāsāṇādīnaṃ nissajjananti yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tatthāti tesu sāhatthikanissaggiyesu . Uddissānuddissabhedatoti uddisitvā ca anuddisitvā ca pavattibhedena. Uddisanaṃ uddiso, so etassa atthīti uddisako, payogo, tasmiṃ. Bajjhati etenāti baddho, kammameva baddho kammabaddho, pāṇātipātoti attho. Atha vā bandhanaṃ baddho, kammunā baddho kammabaddho, so assa hoti, pāṇātipātakammamassa siddhanti vuttaṃ hoti. Ubhayatthāpīti uddisake, anuddisake cāti dvīsupi. Pacchā vā teneva rogena maratūti yojanā. Paharitakkhaṇeyevāti maraṇāya pahonakappahārassa laddhakkhaṇeyeva kammabaddho. Yadi avassaṃ tena maratīti adhippāyo. Sace pana maraṇādhippāyena pahāraṃ datvā tena amatassa puna aññena cittena pahāre dinne pacchāpi paṭhamappahāreneva marati, tadāva kammabaddho. Atha dutiyapahārena marati , natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi paṭhamappahāreneva kammabaddho, ubhayehipi amate nevatti pāṇātipāto. Esa nayo bahūhipi ekassa pahāre dinne. Tatrāpi hi yassa pahārena marati, tasseva kammabaddhoti. Āṇāpanaṃ nāma vacīviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ.
ఇదాని ఇమస్మిం ఆణత్తికపయోగే సఙ్కేతవిసఙ్కేతభావజాననత్థం ఛబ్బిధం నియమం దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తస్మిం ఆణత్తికపయోగే. ఆణత్తినియామకాతి ఆణత్తికపయోగసాధికా. ఏతేసు హి అవిరజ్ఝితేసుయేవ ఆణత్తికపయోగో హోతి, న అఞ్ఞథాతి.
Idāni imasmiṃ āṇattikapayoge saṅketavisaṅketabhāvajānanatthaṃ chabbidhaṃ niyamaṃ dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha tatthāti tasmiṃ āṇattikapayoge. Āṇattiniyāmakāti āṇattikapayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesuyeva āṇattikapayogo hoti, na aññathāti.
పుగ్గలోతి మారేతబ్బో పుగ్గలో. తేనాహ ‘‘యం హీ’’తిఆది. ఆణాపకస్స ఆపత్తీతి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణే ఆపత్తి, ఆణత్తస్స మారణక్ఖణే. ఆణాపకో ముచ్చతీతి ఆణత్తస్సేవ కమ్మబద్ధో, వత్థువిసేసేన పనేత్థ కమ్మవిసేసో చ ఆపత్తివిసేసో చ హోతీతి. ‘‘పురేభత్తం మారేహీ’’తి ఆణత్తో పురేభత్తమేవ మారేతీతి ‘‘అజ్జ స్వే’’తి అనియమేత్వా ‘‘పురేభత్తం మారేహీ’’తి ఆణత్తో యదా కదాచి పురేభత్తం మారేతి. యో పన ‘‘అజ్జ పుబ్బణ్హే’’తి వుత్తో మజ్ఝన్హే వా సాయన్హే వా స్వే వా పుబ్బణ్హే మారేతి, విసఙ్కేతో హోతి, ఆణాపకస్స నత్థి కమ్మబద్ధో. పుబ్బణ్హే మారేతుం వాయమన్తస్స మజ్ఝన్హే జాతేపి ఏసేవ నయో. ఏతేన నయేన సబ్బకాలప్పభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.
Puggaloti māretabbo puggalo. Tenāha ‘‘yaṃ hī’’tiādi. Āṇāpakassa āpattīti āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āpatti, āṇattassa māraṇakkhaṇe. Āṇāpako muccatīti āṇattasseva kammabaddho, vatthuvisesena panettha kammaviseso ca āpattiviseso ca hotīti. ‘‘Purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto purebhattameva māretīti ‘‘ajja sve’’ti aniyametvā ‘‘purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto yadā kadāci purebhattaṃ māreti. Yo pana ‘‘ajja pubbaṇhe’’ti vutto majjhanhe vā sāyanhe vā sve vā pubbaṇhe māreti, visaṅketo hoti, āṇāpakassa natthi kammabaddho. Pubbaṇhe māretuṃ vāyamantassa majjhanhe jātepi eseva nayo. Etena nayena sabbakālappabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
ఏవం వత్థుకాలేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతం దస్సేత్వా ఇదాని ఓకాసాదీసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతం అతిదిసన్తో ‘‘ఇమినా నయేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఓకాసోతి (పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౪) గామో వా వనం వా గేహద్వారం వాతి ఏవమాదికో. ఆవుధన్తి అసి వా ఉసు వా సత్తి వాతి ఏవమాది. ఇరియాపథోతి మారేతబ్బస్స గమనం వా నిసజ్జా వాతి ఏవమాది. కిరియావిసేసోతి విజ్ఝనం వా ఛేదనం వా భేదనం వా సఙ్ఖముణ్డకం వాతి ఏవమాది. ఇమేసు యథా యథా వధకో ఆణత్తో, తథా తథా కతే ఆణాపకస్స ఆపత్తి, అఞ్ఞథా కతే విసఙ్కేతో హోతి. తేనాహ ‘‘ఇమినా నయేనా’’తిఆది. తత్థ సబ్బత్థాతి ఓకాసాదీసు చతూసు. హోతి చేత్థ –
Evaṃ vatthukālesu saṅketavisaṅketataṃ dassetvā idāni okāsādīsu saṅketavisaṅketataṃ atidisanto ‘‘iminā nayenā’’tiādimāha. Tattha okāsoti (pārā. aṭṭha. 2.174) gāmo vā vanaṃ vā gehadvāraṃ vāti evamādiko. Āvudhanti asi vā usu vā satti vāti evamādi. Iriyāpathoti māretabbassa gamanaṃ vā nisajjā vāti evamādi. Kiriyāvisesoti vijjhanaṃ vā chedanaṃ vā bhedanaṃ vā saṅkhamuṇḍakaṃ vāti evamādi. Imesu yathā yathā vadhako āṇatto, tathā tathā kate āṇāpakassa āpatti, aññathā kate visaṅketo hoti. Tenāha ‘‘iminā nayenā’’tiādi. Tattha sabbatthāti okāsādīsu catūsu. Hoti cettha –
‘‘యథాణత్తివసేనేవ, ఆణత్తేన కతే సతి;
‘‘Yathāṇattivaseneva, āṇattena kate sati;
ఆణాపకస్స ఆపత్తి, విసఙ్కేతోఞ్ఞథా కతే’’తి.
Āṇāpakassa āpatti, visaṅketoññathā kate’’ti.
ఆణత్తియం పన అయం విసేసో – అధిట్ఠాయాతి అధిట్ఠహిత్వా ఆణాపేతి ‘‘ఏవం విజ్ఝ, ఏవం పహర, ఏవం ఘాతేహీ’’తి (పారా॰ ౧౭౪) వుత్తాయ పాళియా లబ్భతీతి ఞాతబ్బో.
Āṇattiyaṃ pana ayaṃ viseso – adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā āṇāpeti ‘‘evaṃ vijjha, evaṃ pahara, evaṃ ghātehī’’ti (pārā. 174) vuttāya pāḷiyā labbhatīti ñātabbo.
ఓపతన్తి ఏత్థాతి ఓపాతో, ఆవాటో, తస్స ఖణనం ఓపాతక్ఖణనం. అపస్సేనసంవిధానన్తి (పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౭) అపస్సేనస్స సంవిధానం. నిచ్చపరిభోగో మఞ్చో వా పీఠం వా అపస్సేనఫలకం వా దివాట్ఠానే నిసీదన్తస్స అపస్సేనకత్థమ్భో వా తత్థజాతకరుక్ఖో వా చఙ్కమే అపస్సాయ తిట్ఠన్తస్స ఆలమ్బనరుక్ఖో వా ఆలమ్బనఫలకం వా, సబ్బమ్పేతం అపస్సనీయట్ఠేన అపస్సేనం నామ, తస్మిం అపస్సేనే యథా అపస్సయన్తం విజ్ఝతి వా ఛిన్దతి వా, తథా కత్వా వాసిఫరసుసత్తిఆరకణ్టకాదీసు అఞ్ఞతరస్స సత్థస్స ఠపనన్తి అత్థో.
Opatanti etthāti opāto, āvāṭo, tassa khaṇanaṃ opātakkhaṇanaṃ. Apassenasaṃvidhānanti (pārā. aṭṭha. 2.177) apassenassa saṃvidhānaṃ. Niccaparibhogo mañco vā pīṭhaṃ vā apassenaphalakaṃ vā divāṭṭhāne nisīdantassa apassenakatthambho vā tatthajātakarukkho vā caṅkame apassāya tiṭṭhantassa ālambanarukkho vā ālambanaphalakaṃ vā, sabbampetaṃ apassanīyaṭṭhena apassenaṃ nāma, tasmiṃ apassene yathā apassayantaṃ vijjhati vā chindati vā, tathā katvā vāsipharasusattiārakaṇṭakādīsu aññatarassa satthassa ṭhapananti attho.
ఉపనిక్ఖిపనం నామ సమీపే నిక్ఖిపనం. మనాపస్స వా అమనాపస్స వా రూపస్స ఉపహరణం సమీపే ఠపనం రూపూపహారో, అత్తనా వా యక్ఖపేతాదివేసం గహేత్వా తిట్ఠనం. ఆదిసద్దేన సద్దూపహారాదీనం గహణం. ఏత్థాపీతి థావరపయోగేపి . ఉద్దిస్సానుద్దిస్సభేదో వేదితబ్బో, యతో తత్థపి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ కమ్మబద్ధో హోతి. అయం పన విసేసో – మూలట్ఠేన ఓపాతాదీసు పరేసం మూలేన వా ముధా వా దిన్నేసుపి యది తప్పచ్చయా కోచి మరతి, మూలట్ఠస్సేవ కమ్మబద్ధో. యదిపి తేన, అఞ్ఞేన వా తత్ర ఓపాతే వినాసేత్వా భూమిసమే కతేపి పంసుహారకా వా పంసుం గణ్హన్తా, మూలఖణకా వా మూలాని ఖణన్తా ఆవాటం కరోన్తి, దేవే వా వస్సన్తే కద్దమో జాయతి, తత్థ చ కోచి ఓతరిత్వా వా లగ్గిత్వా వా మరతి, మూలట్ఠస్సేవ కమ్మబద్ధో. యది పన యేన లద్ధం, సో వా అఞ్ఞో వా విత్థతతరం వా గమ్భీరతరం వా కరోతి, తప్పచ్చయా చ కోచి మరతి, ఉభయేసమ్పి కమ్మబద్ధో. యథా తు మూలాని మూలేహి సంసన్దన్తి, తథా తత్థ థలే కతే ముచ్చతి. ఏవం అపస్సేనసంవిధానాదీసుపి యావ తేసం పవత్తి, తావ యథాసమ్భవం కమ్మబద్ధో వేదితబ్బో.
Upanikkhipanaṃ nāma samīpe nikkhipanaṃ. Manāpassa vā amanāpassa vā rūpassa upaharaṇaṃ samīpe ṭhapanaṃ rūpūpahāro, attanā vā yakkhapetādivesaṃ gahetvā tiṭṭhanaṃ. Ādisaddena saddūpahārādīnaṃ gahaṇaṃ. Etthāpīti thāvarapayogepi . Uddissānuddissabhedo veditabbo, yato tatthapi pubbe vuttanayeneva kammabaddho hoti. Ayaṃ pana viseso – mūlaṭṭhena opātādīsu paresaṃ mūlena vā mudhā vā dinnesupi yadi tappaccayā koci marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadipi tena, aññena vā tatra opāte vināsetvā bhūmisame katepi paṃsuhārakā vā paṃsuṃ gaṇhantā, mūlakhaṇakā vā mūlāni khaṇantā āvāṭaṃ karonti, deve vā vassante kaddamo jāyati, tattha ca koci otaritvā vā laggitvā vā marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadi pana yena laddhaṃ, so vā añño vā vitthatataraṃ vā gambhīrataraṃ vā karoti, tappaccayā ca koci marati, ubhayesampi kammabaddho. Yathā tu mūlāni mūlehi saṃsandanti, tathā tattha thale kate muccati. Evaṃ apassenasaṃvidhānādīsupi yāva tesaṃ pavatti, tāva yathāsambhavaṃ kammabaddho veditabbo.
విజ్జాపరిజప్పనన్తి ఆథబ్బణికేహి, విజ్జాధరేహి చ మన్తపరిజప్పనం. కమ్మవిపాకజాయ ఇద్ధియాతి సాతిసయకమ్మనిబ్బత్తాయ కమ్మవిపాకేన సహజాతాయ ఇద్ధియా, కమ్మస్స వా విపాకభావేన జాతాయ ఇద్ధియా. పయోజనన్తి పవత్తనం, కరణన్తి అత్థో, దాఠావుధాదీనం దాఠాకోటనాదీనమివ మారణత్థం కమ్మవిపాకజిద్ధివికారకరణన్తి వుత్తం హోతి.
Vijjāparijappananti āthabbaṇikehi, vijjādharehi ca mantaparijappanaṃ. Kammavipākajāya iddhiyāti sātisayakammanibbattāya kammavipākena sahajātāya iddhiyā, kammassa vā vipākabhāvena jātāya iddhiyā. Payojananti pavattanaṃ, karaṇanti attho, dāṭhāvudhādīnaṃ dāṭhākoṭanādīnamiva māraṇatthaṃ kammavipākajiddhivikārakaraṇanti vuttaṃ hoti.
కమ్మసాధనో వాయం హారకసద్దో బహులంవిధానేన తత్థాపి ణ్వుపచ్చయస్స సిజ్ఝనతోతి ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. జీవితహరణకం, ఉపనిక్ఖిపితబ్బం వా సత్థమేవ హారకన్తి (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౧౭౨) వికప్పద్వయేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సత్థఞ్చ తం హారకఞ్చాతి సత్థహారక’’న్తి. ‘‘హారకసత్థ’’న్తి వత్తబ్బే విసేసనస్స పరనిపాతం కత్వా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. పరియేసేయ్యాతి గవేసేయ్య. ‘‘యథా లభతి, తథా కరేయ్యా’’తి ఇమినా పన అధిప్పాయత్థమాహ, ‘‘ఉపనిక్ఖిపేయ్యా’’తి ఇమినా సిఖాపత్తమత్థం. ఇతరథా హి ‘‘పరియేసేయ్యా’’తి ఇమస్స ‘‘ఉపనిక్ఖిపేయ్యా’’తి అయమత్థో అధిప్పేతో న సియా. పరియిట్ఠమత్తేయేవాతి పరియేసితమత్తేయేవ. యది ఏవం అథ కస్మా పాళియం ‘‘సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యాతి అసిం వా సత్తిం వా భేణ్డిం వా లగుళం వా పాసాణం వా సత్థం వా విసం వా రజ్జుం వా’’తి (పారా॰ ౧౭౨) వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పదభాజనే పనా’’తిఆది. అస్సాతి ‘‘సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యా’’తి ఇమస్స పదస్స. బ్యఞ్జనానురూపతో పరిపుణ్ణం కత్వా అత్థస్స అవుత్తత్తా ‘‘బ్యఞ్జనం అనాదియిత్వా’’తి వుత్తం. ససతి హింసతీతి సత్థం, ససన్తి హింసన్తి ఏతేనాతి వా సత్థం. ఆదిసద్దేన ‘‘సత్తిం వా’’తిఆదిపాళిసేసం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ లగుళన్తి ముగ్గరో. సత్థన్తి వుత్తావసేసం యం కిఞ్చి సముఖం వేదితబ్బం.
Kammasādhano vāyaṃ hārakasaddo bahulaṃvidhānena tatthāpi ṇvupaccayassa sijjhanatoti āha ‘‘atha vā’’tiādi. Jīvitaharaṇakaṃ, upanikkhipitabbaṃ vā satthameva hārakanti (sārattha. ṭī. 2.172) vikappadvayena vuttanti āha ‘‘satthañca taṃ hārakañcāti satthahāraka’’nti. ‘‘Hārakasattha’’nti vattabbe visesanassa paranipātaṃ katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Pariyeseyyāti gaveseyya. ‘‘Yathā labhati, tathā kareyyā’’ti iminā pana adhippāyatthamāha, ‘‘upanikkhipeyyā’’ti iminā sikhāpattamatthaṃ. Itarathā hi ‘‘pariyeseyyā’’ti imassa ‘‘upanikkhipeyyā’’ti ayamattho adhippeto na siyā. Pariyiṭṭhamatteyevāti pariyesitamatteyeva. Yadi evaṃ atha kasmā pāḷiyaṃ ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyāti asiṃ vā sattiṃ vā bheṇḍiṃ vā laguḷaṃ vā pāsāṇaṃ vā satthaṃ vā visaṃ vā rajjuṃ vā’’ti (pārā. 172) vuttanti āha ‘‘padabhājane panā’’tiādi. Assāti ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyā’’ti imassa padassa. Byañjanānurūpato paripuṇṇaṃ katvā atthassa avuttattā ‘‘byañjanaṃ anādiyitvā’’ti vuttaṃ. Sasati hiṃsatīti satthaṃ, sasanti hiṃsanti etenāti vā satthaṃ. Ādisaddena ‘‘sattiṃ vā’’tiādipāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Tattha laguḷanti muggaro. Satthanti vuttāvasesaṃ yaṃ kiñci samukhaṃ veditabbaṃ.
యో ఏవం మరతీతి యో సత్థం వా ఆహరిత్వా, విసం వా ఖాదిత్వా, రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా, సోబ్భాదీసు వా పతిత్వా, అఞ్ఞేహి వా అగ్గిపవేసనఉదకపవేసనాదీహి ఉపాయేహి మరతి. ‘‘సో ధనం వా లభతీ’’తిఆదినా నయేనాతి సో ధనం వా లభతి, యసం వా లభతి, సగ్గం వా గచ్ఛతి, ధమ్మో వాస్స హోతీతి ఇమినా నయేన. కిమనేన వేదితబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఏతేనా’’తిఆది. తత్థ ఏతేనాతి ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి ఏతేన వచనేన. నయిధ ఏవన్తి ఇధ మనుస్సవిగ్గహపారాజికే న ఏవం, న పరియాయకథాయ ముచ్చతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘సంవణ్ణేయ్యా’’తిఆది.
Yo evaṃ maratīti yo satthaṃ vā āharitvā, visaṃ vā khāditvā, rajjuyā vā ubbandhitvā, sobbhādīsu vā patitvā, aññehi vā aggipavesanaudakapavesanādīhi upāyehi marati. ‘‘So dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā nayenāti so dhanaṃ vā labhati, yasaṃ vā labhati, saggaṃ vā gacchati, dhammo vāssa hotīti iminā nayena. Kimanena veditabbanti āha ‘‘etenā’’tiādi. Tattha etenāti ‘‘maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyyā’’ti etena vacanena. Nayidha evanti idha manussaviggahapārājike na evaṃ, na pariyāyakathāya muccatīti attho. Tenāha ‘‘saṃvaṇṇeyyā’’tiādi.
‘‘సత్థం వా ఆహరా’’తిఆదినాతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన ‘‘విసం వా ఖాద, రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా కాలం కరోహి, సోబ్భే వా నరకే వా పపాతే వా పపతా’’తిఆదిం (పారా॰ ౧౭౨) సబ్బం మరణూపాయం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ చ నరకో (పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౨) నామ తత్థ తత్థ ఫలన్తియా భూమియా సయమేవ నిబ్బత్తా మహాదరీ, యత్థ హత్థీపి పతన్తి, చోరాపి నిలీయిత్వా తిట్ఠన్తి. పపాతోతి పబ్బతన్తరే వా థలన్తరే వా ఏకతో ఛిన్నో. పాపకేనాతి లామకేన. దుజ్జీవితేనాతి దుక్ఖబహులత్తా దుక్ఖేన జీవితేన. మతం తే జీవితా సేయ్యాతి తవ మరణం జీవితా సున్దరతరం. చిత్తమస్స అత్థీతి చిత్తో. తథా మనో. ఇతి-సద్దో ‘‘సబ్బమత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో, సబ్బం నత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయం దుతియో అన్తో’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౨.౧౫; ౩.౯౦) వియ నిదస్సనే దట్ఠబ్బో యథావుత్తస్స బుద్ధియం విపరివత్తమానస్స మరణస్స నిదస్సనతో. తేనేవాహ ‘‘మతం తే జీవితా సేయ్యో’’తిఆది.
‘‘Satthaṃ vā āharā’’tiādināti ettha ādisaddena ‘‘visaṃ vā khāda, rajjuyā vā ubbandhitvā kālaṃ karohi, sobbhe vā narake vā papāte vā papatā’’tiādiṃ (pārā. 172) sabbaṃ maraṇūpāyaṃ saṅgaṇhāti. Ettha ca narako (pārā. aṭṭha. 2.172) nāma tattha tattha phalantiyā bhūmiyā sayameva nibbattā mahādarī, yattha hatthīpi patanti, corāpi nilīyitvā tiṭṭhanti. Papātoti pabbatantare vā thalantare vā ekato chinno. Pāpakenāti lāmakena. Dujjīvitenāti dukkhabahulattā dukkhena jīvitena. Mataṃ te jīvitā seyyāti tava maraṇaṃ jīvitā sundarataraṃ. Cittamassa atthīti citto. Tathā mano. Iti-saddo ‘‘sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90) viya nidassane daṭṭhabbo yathāvuttassa buddhiyaṃ viparivattamānassa maraṇassa nidassanato. Tenevāha ‘‘mataṃ te jīvitā seyyo’’tiādi.
నను చేత్థ ‘‘మనో’’తి ఇదమ్పి అత్థతో చిత్తమేవ, అథ కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది. చిత్తస్స అత్థదీపనత్థం వుత్తన్తి నాయం చిత్తసద్దో ‘‘చిత్తసఙ్కప్పో’’తిఆదీసు (పారా॰ ౧౭౧) వియ విచిత్తాదిఅత్థో, అథ ఖో విఞ్ఞాణవచనోతి తస్స అత్థదీపనత్థం వుత్తం. ఇమినా పునరుత్తిదోసాభావం దస్సేతి. కథమేతం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తేనేవస్సా’’తిఆది. చిత్తో నానాప్పకారకో సఙ్కప్పో అస్సాతి చిత్తసఙ్కప్పో. విచిత్తత్థో హేత్థ చిత్తసద్దో ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకనికాయమ్పి సమనుపస్సామి ఏవం చిత్తం, యథయిదం, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతా’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౧౦౦) వియ. తేనాహ ‘‘విచిత్తసఙ్కప్పో’’తి. ఏత్థాపి ఇతిసద్దో ఆహరితబ్బోతి ‘‘చిత్తసఙ్కప్పో’’తి ఇమస్మిం పదేపి అధికారవసేన ఇతిసద్దో ఆహరితబ్బో. ఇదఞ్హి ‘‘ఇతి చిత్తసఙ్కప్పో’’తి ఏవం అవుత్తమ్పి అధికారతో వుత్తమేవ హోతీతి. సఙ్కప్పోతి చేత్థ ‘‘తక్కో వితక్కో సఙ్కప్పో’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౭) వియ న వితక్కస్సేవ నామం, అథ ఖో తస్స చ అఞ్ఞేసఞ్చాతి దస్సేతుం ‘‘సఙ్కప్పోతి చా’’తిఆది ఆరద్ధం. సంవిదహనమత్తస్సాతి సఞ్ఞాచేతనావితక్కసఙ్ఖాతస్స సబ్బస్స సంవిదహనస్స. సామఞ్ఞత్థో హేత్థ మత్తసద్దో ‘‘బ్రాహ్మణమత్తం భోజేతీ’’తిఆదీసు వియ. తేనాహ ‘‘తఞ్చ సంవిదహన’’న్తిఆది. ఇమినా సంవిదహనం నామేత్థ న విధానన్తి దస్సేతి. అధిప్పాయో నామ వితక్కో.
Nanu cettha ‘‘mano’’ti idampi atthato cittameva, atha kasmā vuttanti āha ‘‘ettha cā’’tiādi. Cittassa atthadīpanatthaṃ vuttanti nāyaṃ cittasaddo ‘‘cittasaṅkappo’’tiādīsu (pārā. 171) viya vicittādiattho, atha kho viññāṇavacanoti tassa atthadīpanatthaṃ vuttaṃ. Iminā punaruttidosābhāvaṃ dasseti. Kathametaṃ viññāyatīti āha ‘‘tenevassā’’tiādi. Citto nānāppakārako saṅkappo assāti cittasaṅkappo. Vicittattho hettha cittasaddo ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.100) viya. Tenāha ‘‘vicittasaṅkappo’’ti. Etthāpi itisaddo āharitabboti ‘‘cittasaṅkappo’’ti imasmiṃ padepi adhikāravasena itisaddo āharitabbo. Idañhi ‘‘iti cittasaṅkappo’’ti evaṃ avuttampi adhikārato vuttameva hotīti. Saṅkappoti cettha ‘‘takko vitakko saṅkappo’’tiādīsu (dha. sa. 7) viya na vitakkasseva nāmaṃ, atha kho tassa ca aññesañcāti dassetuṃ ‘‘saṅkappoti cā’’tiādi āraddhaṃ. Saṃvidahanamattassāti saññācetanāvitakkasaṅkhātassa sabbassa saṃvidahanassa. Sāmaññattho hettha mattasaddo ‘‘brāhmaṇamattaṃ bhojetī’’tiādīsu viya. Tenāha ‘‘tañca saṃvidahana’’ntiādi. Iminā saṃvidahanaṃ nāmettha na vidhānanti dasseti. Adhippāyo nāma vitakko.
ఉచ్చావచేన కారణేనాతి (పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౨) మహన్తామహన్తేన ఉపాయేన. తత్థ మరణవణ్ణసంవణ్ణనే తావ జీవితే ఆదీనవదస్సనవసేన అవచాకారతా, మరణే వణ్ణభణనవసేన ఉచ్చాకారతా వేదితబ్బా. సమాదపనే పన ముట్ఠిజాణునిప్పోథనాదీహి మరణసమాదపనవసేన ఉచ్చాకారతా, ఏకతో భుఞ్జన్తస్స నఖే విసం పక్ఖిపిత్వా మరణాదిసమాదపనవసేన అవచాకారతా వేదితబ్బా.
Uccāvacena kāraṇenāti (pārā. aṭṭha. 2.172) mahantāmahantena upāyena. Tattha maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇane tāva jīvite ādīnavadassanavasena avacākāratā, maraṇe vaṇṇabhaṇanavasena uccākāratā veditabbā. Samādapane pana muṭṭhijāṇunippothanādīhi maraṇasamādapanavasena uccākāratā, ekato bhuñjantassa nakhe visaṃ pakkhipitvā maraṇādisamādapanavasena avacākāratā veditabbā.
ఏవం అసాధారణవినిచ్ఛయం వత్వా ఇదాని సాధారణవినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘వేసాలియ’’న్తిఆదిమాహ. ఓపాతక్ఖణనాదీసు దుక్కటన్తి ఏత్థ సచేపి జాతపథవిం ఖణతి, పాణాతిపాతస్స పుబ్బపయోగత్తా పయోగే పయోగే దుక్కటం. మనుస్సవిగ్గహో నాగసుపణ్ణాదిసదిసో తిరచ్ఛానగతో తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహో, యక్ఖో చ పేతో చ తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహో చ యక్ఖపేతతిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహా, తేసం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా థుల్లచ్చయం అతిదిసతి. ఇదాని ‘‘ఇమినా నయేనా’’తిఆదినా అపస్సేనసంవిధానాదీసుపి యథావుత్తఆపత్తిభేదం అతిదిసతి. సబ్బత్థాతి అపస్సేనసంవిధానాదీసు సబ్బేసు పయోగేసు.
Evaṃ asādhāraṇavinicchayaṃ vatvā idāni sādhāraṇavinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘vesāliya’’ntiādimāha. Opātakkhaṇanādīsu dukkaṭanti ettha sacepi jātapathaviṃ khaṇati, pāṇātipātassa pubbapayogattā payoge payoge dukkaṭaṃ. Manussaviggaho nāgasupaṇṇādisadiso tiracchānagato tiracchānagatamanussaviggaho, yakkho ca peto ca tiracchānagatamanussaviggaho ca yakkhapetatiracchānagatamanussaviggahā, tesaṃ. ‘‘Tathā’’ti iminā thullaccayaṃ atidisati. Idāni ‘‘iminānayenā’’tiādinā apassenasaṃvidhānādīsupi yathāvuttaāpattibhedaṃ atidisati. Sabbatthāti apassenasaṃvidhānādīsu sabbesu payogesu.
ఇదాని అనాపత్తిం దస్సేతుం ‘‘అసఞ్చిచ్చా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ ‘‘అసఞ్చిచ్చా’’తి (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౧౭౯) ఇదం మరణసంవత్తనికఉపక్కమస్స అసల్లక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం , ‘‘అజానన్తస్సా’’తి ఇదం పన మరణసంవత్తనికఉపకరణస్స అజాననం సన్ధాయ, ‘‘నమరణాధిప్పాయస్సా’’తి ఇదం ఉపక్కమం జానన్తస్సాపి మరణాధిప్పాయస్స అభావం. తేనాహ ‘‘అసఞ్చిచ్చా’’తిఆది. అచేతేత్వాతి అసల్లక్ఖేత్వా, విరజ్ఝిత్వాతి వుత్తం హోతి.
Idāni anāpattiṃ dassetuṃ ‘‘asañciccā’’tiādimāha. Ettha ca ‘‘asañciccā’’ti (sārattha. ṭī. 2.179) idaṃ maraṇasaṃvattanikaupakkamassa asallakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ , ‘‘ajānantassā’’ti idaṃ pana maraṇasaṃvattanikaupakaraṇassa ajānanaṃ sandhāya, ‘‘namaraṇādhippāyassā’’ti idaṃ upakkamaṃ jānantassāpi maraṇādhippāyassa abhāvaṃ. Tenāha ‘‘asañciccā’’tiādi. Acetetvāti asallakkhetvā, virajjhitvāti vuttaṃ hoti.
ముసలుస్సాపనవత్థుస్మిం వియాతి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భత్తగ్గే అన్తరఘరే ఆసనం పఞ్ఞపేన్తో ముసలే ఉస్సితే ఏకం ముసలం అగ్గహేసి. దుతియో ముసలో పరిపతిత్వా అఞ్ఞతరస్స దారకస్స మత్థకే అవత్థాసి. సో కాలమకాసి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే॰… కించిత్తో త్వం భిక్ఖూతి. అసఞ్చిచ్చ అహం భగవాతి. అనాపత్తి భిక్ఖు అసఞ్చిచ్చా’’తి (పారా॰ ౧౮౦) ఇమస్మిం వత్థుస్మిం వియ.
Musalussāpanavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro bhikkhu bhattagge antaraghare āsanaṃ paññapento musale ussite ekaṃ musalaṃ aggahesi. Dutiyo musalo paripatitvā aññatarassa dārakassa matthake avatthāsi. So kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Asañcicca ahaṃ bhagavāti. Anāpatti bhikkhu asañciccā’’ti (pārā. 180) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
విసగతపిణ్డపాతవత్థుస్మిం వియాతి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో పిణ్డచారికో భిక్ఖు విసగతం పిణ్డపాతం లభిత్వా పటిక్కమనం హరిత్వా భిక్ఖూనం అగ్గకారికం అదాసి. తే భిక్ఖూ కాలమకంసు. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే॰… కించిత్తో త్వం భిక్ఖూతి. నాహం భగవా జానామీతి. అనాపత్తి భిక్ఖు అజానన్తస్సా’’తి (పారా॰ ౧౮౧) ఇమస్మిం వత్థుస్మిం వియ.
Visagatapiṇḍapātavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro piṇḍacāriko bhikkhu visagataṃ piṇḍapātaṃ labhitvā paṭikkamanaṃ haritvā bhikkhūnaṃ aggakārikaṃ adāsi. Te bhikkhū kālamakaṃsu. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Nāhaṃ bhagavā jānāmīti. Anāpatti bhikkhu ajānantassā’’ti (pārā. 181) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
భేసజ్జవత్థుస్మిం వియాతి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరా వఞ్ఝా ఇత్థీ కులూపకం భిక్ఖుం ఏతదవోచ ‘‘ఇఙ్ఘాయ్య భేసజ్జం జానాహి, యేనాహం విజాయేయ్య’న్తి. ‘సుట్ఠు భగినీ’తి తస్సా భేసజ్జం అదాసి. సా కాలమకాసి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే॰… అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా॰ ౧౮౭) ఇమస్మిం వత్థుస్మిం వియ. ఇధ ఆదికమ్మికా అఞ్ఞమఞ్ఞం జీవితా వోరోపితభిక్ఖూ, తేసం అనాపత్తి. అవసేసానం మరణవణ్ణసంవణ్ణనకాదీనం ఆపత్తియేవ.
Bhesajjavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññatarā vañjhā itthī kulūpakaṃ bhikkhuṃ etadavoca ‘‘iṅghāyya bhesajjaṃ jānāhi, yenāhaṃ vijāyeyya’nti. ‘Suṭṭhu bhaginī’ti tassā bhesajjaṃ adāsi. Sā kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… anāpatti bhikkhu pārājikassa, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 187) imasmiṃ vatthusmiṃ viya. Idha ādikammikā aññamaññaṃ jīvitā voropitabhikkhū, tesaṃ anāpatti. Avasesānaṃ maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanakādīnaṃ āpattiyeva.
అథ కథం దుక్ఖవేదనన్తి, నను రాజానో చోరం దిస్వా హసమానాపి ‘‘గచ్ఛథ, నం ఘాతేథా’’తి వదన్తీతి? సచ్చం హసమానా వదన్తి, సో పన హాసో తేసం అఞ్ఞవిసయో, సన్నిట్ఠాపకచేతనా దుక్ఖసమ్పయుత్తావ. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం ‘‘సచేపి హి సిరిసయనం ఆరుళ్హో రజ్జసమ్పత్తిసుఖమనుభవన్తో రాజా ‘చోరో దేవ ఆనీతో’తి వుత్తే ‘గచ్ఛథ నం మారేథా’తి హసమానో భణతి, దోమనస్సచిత్తేనేవ భణతీతి వేదితబ్బో. సుఖవోకిణ్ణత్తా, పన అనుప్పబన్ధాభావా చ దుజ్జానమేతం పుథుజ్జనేహీ’’తి (పారా॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౭౯).
Atha kathaṃ dukkhavedananti, nanu rājāno coraṃ disvā hasamānāpi ‘‘gacchatha, naṃ ghātethā’’ti vadantīti? Saccaṃ hasamānā vadanti, so pana hāso tesaṃ aññavisayo, sanniṭṭhāpakacetanā dukkhasampayuttāva. Vuttañhetaṃ samantapāsādikāyaṃ ‘‘sacepi hi sirisayanaṃ āruḷho rajjasampattisukhamanubhavanto rājā ‘coro deva ānīto’ti vutte ‘gacchatha naṃ mārethā’ti hasamāno bhaṇati, domanassacitteneva bhaṇatīti veditabbo. Sukhavokiṇṇattā, pana anuppabandhābhāvā ca dujjānametaṃ puthujjanehī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.179).
తతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.