| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / કઙ્ખાવિતરણી-પુરાણ-ટીકા • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
૩. તતિયપારાજિકવણ્ણના
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
યથા ઞાતપરિઞ્ઞા ધમ્માનં સભાવજાનનમેવ ‘‘ઇદં રૂપં, અયં વેદના’’તિ, તીરણપરિઞ્ઞા પન ધમ્મસભાવેન સદ્ધિં અનિચ્ચાદિવસેન પવત્તમાનં ‘‘રૂપં અનિચ્ચન્તિ વા’’તિઆદિ, એવમિધ સદ્ધિં ચેતેત્વા એકત્તેનાપિ પાણાતિપાતાભાવા ‘‘જીવિતા વોરોપેય્યા’’તિ વુત્તં. ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહ’’ન્તિ વુત્તત્તા ગબ્ભસેય્યકાનં વસેન સબ્બસુખુમઅત્તભાવતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ‘‘કલલતો પટ્ઠાયા’’તિ આહ. એત્થ જીવિતા વોરોપેન્તો પચ્ચુપ્પન્નતો વિયોજેતિ. તત્થ ખણપચ્ચુપ્પન્નં ન સક્કા વોરોપેતું, સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં વા અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં વા સક્કા. કથં? તસ્મિઞ્હિ ઉપક્કમે કતે લદ્ધૂપક્કમં જીવિતદસકં નિરુજ્ઝમાનં દુબ્બલસ્સ પરિહીનવેગસ્સ પચ્ચયો હોતિ. સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં યથા દ્વે તયો જવનવારે જવિત્વા નિરુજ્ઝતિ, અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ તદનુરૂપં કત્વા નિરુજ્ઝતિ, તથા પચ્ચયો હોતિ. તતો સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં વા અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં વા યથાપરિચ્છિન્નકાલં અપત્વા અન્તરાવ નિરુજ્ઝતિ. એવં તદુભયમ્પિ વોરોપેતું સક્કા. તસ્મા પચ્ચુપ્પન્નં વિયોજેતિ.
Yathā ñātapariññā dhammānaṃ sabhāvajānanameva ‘‘idaṃ rūpaṃ, ayaṃ vedanā’’ti, tīraṇapariññā pana dhammasabhāvena saddhiṃ aniccādivasena pavattamānaṃ ‘‘rūpaṃ aniccanti vā’’tiādi, evamidha saddhiṃ cetetvā ekattenāpi pāṇātipātābhāvā ‘‘jīvitā voropeyyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Manussaviggaha’’nti vuttattā gabbhaseyyakānaṃ vasena sabbasukhumaattabhāvato paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘kalalato paṭṭhāyā’’ti āha. Ettha jīvitā voropento paccuppannato viyojeti. Tattha khaṇapaccuppannaṃ na sakkā voropetuṃ, santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā sakkā. Kathaṃ? Tasmiñhi upakkame kate laddhūpakkamaṃ jīvitadasakaṃ nirujjhamānaṃ dubbalassa parihīnavegassa paccayo hoti. Santatipaccuppannaṃ yathā dve tayo javanavāre javitvā nirujjhati, addhāpaccuppannañca tadanurūpaṃ katvā nirujjhati, tathā paccayo hoti. Tato santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā yathāparicchinnakālaṃ apatvā antarāva nirujjhati. Evaṃ tadubhayampi voropetuṃ sakkā. Tasmā paccuppannaṃ viyojeti.
‘‘ઇમસ્સ પનત્થસ્સા’’તિ વોહારવસેન વુત્તમત્થં પરમત્થવસેન આવિભાવત્થં ‘‘પાણો વેદિતબ્બો’’તિઆદિ વુત્તં. કાયવિઞ્ઞત્તિસહિતાય ચેતનાય પયુજ્જતીતિ પયોગો, કો સો? સરીરે સત્થાદીનં ગમનં પહરણન્તિ કાયવચીવિઞ્ઞત્તિસહિતાય ચેતનાય પરસરીરે સત્થપાતનં. દૂરે ઠિતન્તિ દૂરે વા તિટ્ઠતુ, સમીપે વા. હત્થતો મુત્તેન પહારો નિસ્સગ્ગિયો. તત્થાતિ નિસ્સગ્ગિયપ્પયોગે. યો કોચિ મરતૂતિ એત્થ મહાજનસમૂહે ન સક્કા. યસ્સૂપરિ સરો પતતિ, તસ્સેવ જીવિતમરણં કાતું, ન યસ્સ કસ્સચિ જીવિતમરણં. આણાપનન્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિસહિતાય ચેતનાય અધિપ્પેતત્થસાધનં. તેનેવ ‘‘સાવેતુકામો ન સાવેતી’’તિ (પારા॰ ૫૪) વુત્તં. આણત્તિનિયામકાતિ આણત્તિકપ્પયોગસાધિકા. એતેસુ હિ અવિરજ્ઝિતેસુ એવ આણત્તિપયોગો હોતિ, ન અઞ્ઞથા.
‘‘Imassa panatthassā’’ti vohāravasena vuttamatthaṃ paramatthavasena āvibhāvatthaṃ ‘‘pāṇo veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Kāyaviññattisahitāya cetanāya payujjatīti payogo, ko so? Sarīre satthādīnaṃ gamanaṃ paharaṇanti kāyavacīviññattisahitāya cetanāya parasarīre satthapātanaṃ. Dūre ṭhitanti dūre vā tiṭṭhatu, samīpe vā. Hatthato muttena pahāro nissaggiyo. Tatthāti nissaggiyappayoge. Yo koci maratūti ettha mahājanasamūhe na sakkā. Yassūpari saro patati, tasseva jīvitamaraṇaṃ kātuṃ, na yassa kassaci jīvitamaraṇaṃ. Āṇāpananti vacīviññattisahitāya cetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Teneva ‘‘sāvetukāmo na sāvetī’’ti (pārā. 54) vuttaṃ. Āṇattiniyāmakāti āṇattikappayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesu eva āṇattipayogo hoti, na aññathā.
રૂપૂપહારોતિ એત્થ –
Rūpūpahāroti ettha –
‘‘મમાલાભેન એસિત્થી, મરતૂ’’તિ સમીપગો;
‘‘Mamālābhena esitthī, maratū’’ti samīpago;
દુટ્ઠચિત્તો સચે યાતિ, હોતિ સો ઇત્થિમારકો.
Duṭṭhacitto sace yāti, hoti so itthimārako.
ભિક્ખત્થાય સચે યાતિ, જાનન્તોપિ ન મારકો;
Bhikkhatthāya sace yāti, jānantopi na mārako;
અનત્થિકો હિ સો તસ્સા, મરણેન ઉપેક્ખકો.
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
વિયોગેન ચ મે જાયા, જનની ચ ન જીવતિ;
Viyogena ca me jāyā, jananī ca na jīvati;
ઇતિ જાનં વિયુઞ્જન્તો, તદત્થિકો હોતિ મારકો.
Iti jānaṃ viyuñjanto, tadatthiko hoti mārako.
પબ્બજ્જાદિનિમિત્તઞ્ચે, યાતિ જાનં ન મારકો;
Pabbajjādinimittañce, yāti jānaṃ na mārako;
અનત્થિકો હિ સો તસ્સા, મરણેન ઉપેક્ખકો.
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
હારકસદ્દસ્સ ભેદતો અત્થં વિત્થારેત્વા ઉભયમ્પિ એકમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘સત્થઞ્ચ તં હારકઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. એતેન થાવરપ્પયોગં દસ્સેતિ સાહત્થિકાદીસુ પયોગેસુ. ‘‘ઇતિ ચિત્તમનો’’તિ ઉદ્ધરિત્વાપિ ઇતિસદ્દસ્સ અત્થો ન તાવ વુત્તો. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તો, અધિકારવસેન પન આગતં ઇતિસદ્દં યોજેત્વા ઇતિ ચિત્તસઙ્કપ્પોતિ એત્થ ‘‘મરણસઞ્ઞી મરણચેતનો મરણાધિપ્પાયો’’તિ વુત્તત્તા મરણંયેવ વક્ખતીતિ વેદિતબ્બો. વુત્તનયેનાતિ છપ્પયોગવસેન. સાહત્થિકનિસ્સગ્ગિયપ્પયોગેસુ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાય સત્તમાય સહ ઉપ્પન્નકાયવિઞ્ઞત્તિયા સાહત્થિકતા વેદિતબ્બા. આણત્તિકે પન સત્તહિપિ ચેતનાહિ સહ વચીવિઞ્ઞત્તિસમ્ભવતો સત્ત સત્ત સદ્દા એકતો હુત્વા એકેકક્ખરભાવં ગન્ત્વા યત્તકેહિ અક્ખરેહિ અત્તનો અધિપ્પાયં વિઞ્ઞાપેન્તિ, તદવસાનક્ખરસમુટ્ઠાપિકાય સત્તમચેતનાય સહજાતવચીવિઞ્ઞત્તિયા આણત્તિકતા વેદિતબ્બા.
Hārakasaddassa bhedato atthaṃ vitthāretvā ubhayampi ekamevāti dassetuṃ ‘‘satthañca taṃ hārakañcā’’tiādi vuttaṃ. Etena thāvarappayogaṃ dasseti sāhatthikādīsu payogesu. ‘‘Iti cittamano’’ti uddharitvāpi itisaddassa attho na tāva vutto. Kiñcāpi na vutto, adhikāravasena pana āgataṃ itisaddaṃ yojetvā iti cittasaṅkappoti ettha ‘‘maraṇasaññī maraṇacetano maraṇādhippāyo’’ti vuttattā maraṇaṃyeva vakkhatīti veditabbo. Vuttanayenāti chappayogavasena. Sāhatthikanissaggiyappayogesu sanniṭṭhāpakacetanāya sattamāya saha uppannakāyaviññattiyā sāhatthikatā veditabbā. Āṇattike pana sattahipi cetanāhi saha vacīviññattisambhavato satta satta saddā ekato hutvā ekekakkharabhāvaṃ gantvā yattakehi akkharehi attano adhippāyaṃ viññāpenti, tadavasānakkharasamuṭṭhāpikāya sattamacetanāya sahajātavacīviññattiyā āṇattikatā veditabbā.
તતિયપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
