| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
ततियवग्गो
Tatiyavaggo
१४१.
141.
दिट्ठीविसूकानि उपातिवत्तो, पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गो।
Diṭṭhīvisūkāniupātivatto, patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggo;
उप्पन्नञाणोम्हि अनञ्ञनेय्यो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Uppannañāṇomhi anaññaneyyo, eko care khaggavisāṇakappo.
दिट्ठिविसूकानि उपातिवत्तोति दिट्ठिविसूकानि वुच्चन्ति वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठी। इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानं, वेदनं…पे॰… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकायिकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं गाहो पटिग्गाहो अभिनिवेसो परामासो कुम्मग्गो मिच्छापथो मिच्छत्तं तित्थायतनं विपरियेसग्गाहो विपरीतग्गाहो विपल्लासग्गाहो मिच्छागाहो, अयाथावकस्मिं याथावकन्ति गाहो, यावता द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि – इमानि दिट्ठिविसूकानि। दिट्ठिविसूकानि उपातिवत्तोति दिट्ठिविसूकानि उपातिवत्तो अतिक्कन्तो समतिक्कन्तो वीतिवत्तोति – दिट्ठीविसूकानि उपातिवत्तो।
Diṭṭhivisūkāni upātivattoti diṭṭhivisūkāni vuccanti vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhī. Idha assutavā puthujjano ariyānaṃ adassāvī ariyadhammassa akovido ariyadhamme avinīto sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa akovido sappurisadhamme avinīto rūpaṃ attato samanupassati rūpavantaṃ vā attānaṃ attani vā rūpaṃ rūpasmiṃ vā attānaṃ, vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassati viññāṇavantaṃ vā attānaṃ attani vā viññāṇaṃ viññāṇasmiṃ vā attānaṃ. Yā evarūpā diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaṃyojanaṃ gāho paṭiggāho abhiniveso parāmāso kummaggo micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyesaggāho viparītaggāho vipallāsaggāho micchāgāho, ayāthāvakasmiṃ yāthāvakanti gāho, yāvatā dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni – imāni diṭṭhivisūkāni. Diṭṭhivisūkāni upātivattoti diṭṭhivisūkāni upātivatto atikkanto samatikkanto vītivattoti – diṭṭhīvisūkāni upātivatto.
पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गोति नियामा वुच्चन्ति चत्तारो मग्गा; अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि। चतूहि अरियमग्गेहि समन्नागतो नियामं पत्तो सम्पत्तो अधिगतो फस्सितो सच्छिकतोति – पत्तो नियामं। पटिलद्धमग्गोति लद्धमग्गो पटिलद्धमग्गो अधिगतमग्गो फस्सितमग्गो सच्छिकतमग्गोति – पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गो।
Patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggoti niyāmā vuccanti cattāro maggā; ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhi. Catūhi ariyamaggehi samannāgato niyāmaṃ patto sampatto adhigato phassito sacchikatoti – patto niyāmaṃ. Paṭiladdhamaggoti laddhamaggo paṭiladdhamaggo adhigatamaggo phassitamaggo sacchikatamaggoti – patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggo.
उप्पन्नञाणोम्हि अनञ्ञनेय्योति तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स ञाणं उप्पन्नं समुप्पन्नं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति ञाणं उप्पन्नं समुप्पन्नं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति ञाणं उप्पन्नं समुप्पन्नं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतन्ति – उप्पन्नञाणोम्हि। अनञ्ञनेय्योति सो पच्चेकसम्बुद्धो न परनेय्यो
Uppannañāṇomhi anaññaneyyoti tassa paccekasambuddhassa ñāṇaṃ uppannaṃ samuppannaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ñāṇaṃ uppannaṃ samuppannaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti ñāṇaṃ uppannaṃ samuppannaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtanti – uppannañāṇomhi. Anaññaneyyoti so paccekasambuddho na paraneyyo
न परप्पत्तियो न परप्पच्चयो न परपटिबद्धगू, यथाभूतं 1 जानाति पस्सति असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति न परनेय्यो न परप्पत्तियो न परप्पच्चयो न परपटिबद्धगू, यथाभूतं जानाति पस्सति असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो। ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति न परनेय्यो न परप्पत्तियो न परप्पच्चयो न परपटिबद्धगू, यथाभूतं जानाति पस्सति असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतोति – उप्पन्नञाणोम्हि अनञ्ञनेय्यो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Na parappattiyo na parappaccayo na parapaṭibaddhagū, yathābhūtaṃ 2 jānāti passati asammūḷho sampajāno paṭissato. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti na paraneyyo na parappattiyo na parappaccayo na parapaṭibaddhagū, yathābhūtaṃ jānāti passati asammūḷho sampajāno paṭissato. ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti na paraneyyo na parappattiyo na parappaccayo na parapaṭibaddhagū, yathābhūtaṃ jānāti passati asammūḷho sampajāno paṭissatoti – uppannañāṇomhi anaññaneyyo, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘दिट्ठीविसूकानि उपातिवत्तो, पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गो।
‘‘Diṭṭhīvisūkāni upātivatto, patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggo;
उप्पन्नञाणोम्हि अनञ्ञनेय्यो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Uppannañāṇomhi anaññaneyyo, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४२.
142.
निल्लोलुपो निक्कुहो निप्पिपासो, निम्मक्खो निद्धन्तकसावमोहो।
Nillolupo nikkuho nippipāso,nimmakkho niddhantakasāvamoho;
निराससो 3 सब्बलोके भवित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Nirāsaso4sabbaloke bhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo.
निल्लोलुपो निक्कुहो निप्पिपासोति लोलुप्पं वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। सा लोलुप्पा तण्हा तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा पच्चेकसम्बुद्धो निल्लोलुपो।
Nillolupo nikkuho nippipāsoti loluppaṃ vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Sā loluppā taṇhā tassa paccekasambuddhassa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā paccekasambuddho nillolupo.
निक्कुहोति तीणि कुहनवत्थूनि – पच्चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु, इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु, सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु।
Nikkuhoti tīṇi kuhanavatthūni – paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu, iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu, sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.
कतमं पच्चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु? इध गहपतिका भिक्खुं 5 निमन्तेन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि, सो पापिच्छो इच्छापकतो अत्थिको चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं भिय्योकम्यतं उपादाय चीवरं पच्चक्खाति, पिण्डपातं पच्चक्खाति, सेनासनं पच्चक्खाति, गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं पच्चक्खाति। सो एवमाह – ‘‘किं समणस्स महग्घेन चीवरेन! एतं सारुप्पं यं समणो सुसाना वा सङ्कारकूटा वा पापणिका वा नन्तकानि उच्चिनित्वा सङ्घाटिकं करित्वा धारेय्य। किं समणस्स महग्घेन पिण्डपातेन! एतं सारुप्पं यं समणो उञ्छाचरियाय पिण्डियालोपेन जीविकं कप्पेय्य। किं समणस्स महग्घेन सेनासनेन! एतं सारुप्पं यं समणो रुक्खमूलिको वा अस्स सोसानिको वा अब्भोकासिको वा। किं समणस्स महग्घेन गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन! एतं सारुप्पं यं समणो पूतिमुत्तेन वा हरितकीखण्डेन वा ओसधं करेय्या’’ति। तदुपादाय लूखं चीवरं धारेति लूखं पिण्डपातं परिभुञ्जति लूखं सेनासनं पटिसेवति लूखं गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं पटिसेवति। तमेनं गहपतिका एवं जानन्ति – ‘‘अयं समणो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो धुतवादो’’ति। भिय्यो भिय्यो निमन्तेन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि। सो एवमाह – ‘‘तिण्णं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्ञं पसवति, सद्धाय सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्ञं पसवति, देय्यधम्मस्स सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्ञं पसवति, दक्खिणेय्यानं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्ञं पसवति। तुम्हाकञ्चेवायं सद्धा अत्थि, देय्यधम्मो च संविज्जति, अहञ्च पटिग्गाहको। सचेहं न पटिग्गहेस्सामि, एवं तुम्हे पुञ्ञेन परिबाहिरा भविस्सथ 6। न मय्हं इमिना अत्थो। अपि च, तुम्हाकंयेव अनुकम्पाय पटिग्गण्हामी’’ति। तदुपादाय बहुम्पि चीवरं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि पिण्डपातं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि सेनासनं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं पटिग्गण्हाति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं पच्चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु।
Katamaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idha gahapatikā bhikkhuṃ 7 nimantenti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārehi, so pāpiccho icchāpakato atthiko cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānaṃ bhiyyokamyataṃ upādāya cīvaraṃ paccakkhāti, piṇḍapātaṃ paccakkhāti, senāsanaṃ paccakkhāti, gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paccakkhāti. So evamāha – ‘‘kiṃ samaṇassa mahagghena cīvarena! Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo susānā vā saṅkārakūṭā vā pāpaṇikā vā nantakāni uccinitvā saṅghāṭikaṃ karitvā dhāreyya. Kiṃ samaṇassa mahagghena piṇḍapātena! Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo uñchācariyāya piṇḍiyālopena jīvikaṃ kappeyya. Kiṃ samaṇassa mahagghena senāsanena! Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo rukkhamūliko vā assa sosāniko vā abbhokāsiko vā. Kiṃ samaṇassa mahagghena gilānapaccayabhesajjaparikkhārena! Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo pūtimuttena vā haritakīkhaṇḍena vā osadhaṃ kareyyā’’ti. Tadupādāya lūkhaṃ cīvaraṃ dhāreti lūkhaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjati lūkhaṃ senāsanaṃ paṭisevati lūkhaṃ gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭisevati. Tamenaṃ gahapatikā evaṃ jānanti – ‘‘ayaṃ samaṇo appiccho santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho āraddhavīriyo dhutavādo’’ti. Bhiyyo bhiyyo nimantenti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārehi. So evamāha – ‘‘tiṇṇaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, saddhāya sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, deyyadhammassa sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, dakkhiṇeyyānaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati. Tumhākañcevāyaṃ saddhā atthi, deyyadhammo ca saṃvijjati, ahañca paṭiggāhako. Sacehaṃ na paṭiggahessāmi, evaṃ tumhe puññena paribāhirā bhavissatha 8. Na mayhaṃ iminā attho. Api ca, tumhākaṃyeva anukampāya paṭiggaṇhāmī’’ti. Tadupādāya bahumpi cīvaraṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi piṇḍapātaṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi senāsanaṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭiggaṇhāti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.
कतमं इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु? इधेकच्चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति गमनं सण्ठपेति ठानं सण्ठपेति निसज्जं 9 सण्ठपेति सयनं सण्ठपेति, पणिधाय गच्छति पणिधाय तिट्ठति पणिधाय निसीदति पणिधाय सेय्यं कप्पेति समाहितो विय गच्छति समाहितो विय तिट्ठति समाहितो विय निसीदति समाहितो विय सेय्यं कप्पेति, आपाथकज्झायीव 10 होति। या एवरूपा इरियापथस्स आठपना ठपना सण्ठपना भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं 11 – इदं इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु।
Katamaṃ iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo ‘‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’’ti gamanaṃ saṇṭhapeti ṭhānaṃ saṇṭhapeti nisajjaṃ 12 saṇṭhapeti sayanaṃ saṇṭhapeti, paṇidhāya gacchati paṇidhāya tiṭṭhati paṇidhāya nisīdati paṇidhāya seyyaṃ kappeti samāhito viya gacchati samāhito viya tiṭṭhati samāhito viya nisīdati samāhito viya seyyaṃ kappeti, āpāthakajjhāyīva 13 hoti. Yā evarūpā iriyāpathassa āṭhapanā ṭhapanā saṇṭhapanā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ 14 – idaṃ iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu.
कतमं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु? इधेकच्चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति अरियधम्मे सन्निस्सितवाचं भासति। ‘‘यो एवरूपं चीवरं धारेति सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; यो एवरूपं पत्तं धारेति…पे॰… लोहथालकं धारेति… धम्मकरणं धारेति… परिस्सावनं धारेति… कुञ्चिकं धारेति… उपाहनं धारेति… कायबन्धनं धारेति… आयोगं 15 धारेति सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; ‘‘यस्स एवरूपा उपज्झायो सो समणो महेसक्खो’’ति भणति; यस्स एवरूपो आचरियो …पे॰… एवरूपा समानुपज्झायका… समानाचरियका… मित्ता… सन्दिट्ठा… सम्भत्ता… सहाया सो समणो महेसक्खोति भणति; यो एवरूपे विहारे वसति… अड्ढयोगे वसति… पासादे वसति… हम्मिये वसति… गुहायं वसति… लेणे वसति… कुटियं वसति… कूटागारे वसति… अट्टे वसति… माळे वसति… उद्दण्डे 16 वसति… उपट्ठानसालायं वसति… मण्डपे वसति… रुक्खमूले वसति सो समणो महेसक्खो’’ति भणति।
Katamaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo ‘‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’’ti ariyadhamme sannissitavācaṃ bhāsati. ‘‘Yo evarūpaṃ cīvaraṃ dhāreti so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; yo evarūpaṃ pattaṃ dhāreti…pe… lohathālakaṃ dhāreti… dhammakaraṇaṃ dhāreti… parissāvanaṃ dhāreti… kuñcikaṃ dhāreti… upāhanaṃ dhāreti… kāyabandhanaṃ dhāreti… āyogaṃ 17 dhāreti so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; ‘‘yassa evarūpā upajjhāyo so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati; yassa evarūpo ācariyo …pe… evarūpā samānupajjhāyakā… samānācariyakā… mittā… sandiṭṭhā… sambhattā… sahāyā so samaṇo mahesakkhoti bhaṇati; yo evarūpe vihāre vasati… aḍḍhayoge vasati… pāsāde vasati… hammiye vasati… guhāyaṃ vasati… leṇe vasati… kuṭiyaṃ vasati… kūṭāgāre vasati… aṭṭe vasati… māḷe vasati… uddaṇḍe 18 vasati… upaṭṭhānasālāyaṃ vasati… maṇḍape vasati… rukkhamūle vasati so samaṇo mahesakkho’’ti bhaṇati.
अथ वा, कोरजिककोरजिको भाकुटिकभाकुटिको कुहककुहको लपकलपको मुखसम्भाविको ‘‘अयं समणो इमासं एवरूपानं सन्तानं विहारसमापत्तीनं लाभी’’ति तादिसं गम्भीरं गूळ्हं निपुणं पटिच्छन्नं लोकुत्तरं सुञ्ञतापटिसञ्ञुत्तं कथं कथेति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं, इदं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स इमानि तीणि कुहनवत्थूनि पहीनानि समुच्छिन्नानि वूपसन्तानि पटिप्पस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि। तस्मा सो पच्चेकसम्बुद्धो निक्कुहो।
Atha vā, korajikakorajiko bhākuṭikabhākuṭiko kuhakakuhako lapakalapako mukhasambhāviko ‘‘ayaṃ samaṇo imāsaṃ evarūpānaṃ santānaṃ vihārasamāpattīnaṃ lābhī’’ti tādisaṃ gambhīraṃ gūḷhaṃ nipuṇaṃ paṭicchannaṃ lokuttaraṃ suññatāpaṭisaññuttaṃ kathaṃ katheti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ, idaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu. Tassa paccekasambuddhassa imāni tīṇi kuhanavatthūni pahīnāni samucchinnāni vūpasantāni paṭippassaddhāni abhabbuppattikāni ñāṇagginā daḍḍhāni. Tasmā so paccekasambuddho nikkuho.
निप्पिपासोति पिपासा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। सा पिपासा तण्हा तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा पच्चेकसम्बुद्धो निप्पिपासोति – निल्लोलुपो निक्कुहो निप्पिपासो।
Nippipāsoti pipāsā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Sā pipāsā taṇhā tassa paccekasambuddhassa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā paccekasambuddho nippipāsoti – nillolupo nikkuho nippipāso.
निम्मक्खो निद्धन्तकसावमोहोति। मक्खोति यो मक्खो मक्खायना 19 मक्खायितत्तं निट्ठुरियं निट्ठुरियकम्मं। कसावोति रागो कसावो, दोसो कसावो, मोहो कसावो, कोधो…पे॰… उपनाहो… मक्खो… पळासो… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा कसावा। मोहोति दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं, इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणं। यं एवरूपं अञ्ञाणं अदस्सनं अनभिसमयो अननुबोधो अप्पटिवेधो असंगाहना अपरियोगाहना असमपेक्खना अपच्चवेक्खणा अपच्चक्खकम्मं दुम्मेज्झं बाल्यं असम्पजञ्ञं मोहो पमोहो सम्मोहो अविज्जा अविज्जोघो अविज्जायोगो अविज्जानुसयो अविज्जापरियुट्ठानं अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स मक्खो च कसावो च मोहो च वन्ता संवन्ता निद्धन्ता पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिप्पस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति। सो पच्चेकसम्बुद्धो निम्मक्खो निद्धन्तकसावमोहो।
Nimmakkhoniddhantakasāvamohoti. Makkhoti yo makkho makkhāyanā 20 makkhāyitattaṃ niṭṭhuriyaṃ niṭṭhuriyakammaṃ. Kasāvoti rāgo kasāvo, doso kasāvo, moho kasāvo, kodho…pe… upanāho… makkho… paḷāso… sabbākusalābhisaṅkhārā kasāvā. Mohoti dukkhe aññāṇaṃ, dukkhasamudaye aññāṇaṃ, dukkhanirodhe aññāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇaṃ, pubbante aññāṇaṃ, aparante aññāṇaṃ, pubbantāparante aññāṇaṃ, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇaṃ. Yaṃ evarūpaṃ aññāṇaṃ adassanaṃ anabhisamayo ananubodho appaṭivedho asaṃgāhanā apariyogāhanā asamapekkhanā apaccavekkhaṇā apaccakkhakammaṃ dummejjhaṃ bālyaṃ asampajaññaṃ moho pamoho sammoho avijjā avijjogho avijjāyogo avijjānusayo avijjāpariyuṭṭhānaṃ avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ. Tassa paccekasambuddhassa makkho ca kasāvo ca moho ca vantā saṃvantā niddhantā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭippassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti. So paccekasambuddho nimmakkho niddhantakasāvamoho.
निराससो सब्बलोके भवित्वाति आसा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। सब्बलोकेति सब्बअपायलोके सब्बमनुस्सलोके सब्बदेवलोके सब्बखन्धलोके सब्बधातुलोके सब्बआयतनलोके। निराससो सब्बलोके भवित्वाति सब्बलोके निराससो भवित्वा नित्तण्हो भवित्वा निप्पिपासो भवित्वाति – निराससो सब्बलोके भवित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Nirāsaso sabbaloke bhavitvāti āsā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Sabbaloketi sabbaapāyaloke sabbamanussaloke sabbadevaloke sabbakhandhaloke sabbadhātuloke sabbaāyatanaloke. Nirāsaso sabbaloke bhavitvāti sabbaloke nirāsaso bhavitvā nittaṇho bhavitvā nippipāso bhavitvāti – nirāsaso sabbaloke bhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘निल्लोलुपो निक्कुहो निप्पिपासो, निम्मक्खो निद्धन्तकसावमोहो।
‘‘Nillolupo nikkuho nippipāso, nimmakkho niddhantakasāvamoho;
निराससो सब्बलोके भवित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Nirāsaso sabbaloke bhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४३.
143.
पापं सहायं परिवज्जयेथ, अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठं।
Pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha,anatthadassiṃvisame niviṭṭhaṃ;
सयं न सेवे पसुतं पमत्तं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
पापं सहायं परिवज्जयेथाति। पापसहायो वुच्चति यो सो सहायो दसवत्थुकाय मिच्छादिट्ठिया समन्नागतो – नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति। अयं पापसहायो। पापं सहायं परिवज्जयेथाति। पापं सहायं वज्जेय्य परिवज्जेय्याति – पापं सहायं परिवज्जयेथ।
Pāpaṃsahāyaṃ parivajjayethāti. Pāpasahāyo vuccati yo so sahāyo dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato – natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ, natthi hutaṃ, natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko, natthi ayaṃ loko, natthi paro loko, natthi mātā, natthi pitā, natthi sattā opapātikā, natthi loke samaṇabrāhmaṇā sammaggatā sammāpaṭipannā ye imañca lokaṃ parañca lokaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedentīti. Ayaṃ pāpasahāyo. Pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayethāti. Pāpaṃ sahāyaṃ vajjeyya parivajjeyyāti – pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha.
अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठन्ति अनत्थदस्सी वुच्चति यो सो सहायो दसवत्थुकाय मिच्छादिट्ठिया समन्नागतो – नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे॰… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति। विसमे निविट्ठन्ति विसमे कायकम्मे निविट्ठं, विसमे वचीकम्मे निविट्ठं, विसमे मनोकम्मे निविट्ठं, विसमे पाणातिपाते निविट्ठं, विसमे अदिन्नादाने निविट्ठं, विसमे कामेसुमिच्छाचारे निविट्ठं, विसमे मुसावादे निविट्ठं, विसमाय पिसुणाय वाचाय 21 निविट्ठं, विसमाय फरुसाय वाचाय 22 निविट्ठं, विसमे सम्फप्पलापे निविट्ठं, विसमाय अभिज्झाय निविट्ठं, विसमे ब्यापादे निविट्ठं, विसमाय मिच्छादिट्ठिया निविट्ठं, विसमेसु सङ्खारेसु निविट्ठं विसमेसु पञ्चसु कामगुणेसु निविट्ठं, विसमेसु पञ्चसु नीवरणेसु निविट्ठं विनिविट्ठं सत्तं अल्लीनं उपगतं अज्झोसितं अधिमुत्तन्ति – अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठं।
Anatthadassiṃ visame niviṭṭhanti anatthadassī vuccati yo so sahāyo dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato – natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ…pe… ye imañca lokaṃ parañca lokaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedentīti. Visame niviṭṭhanti visame kāyakamme niviṭṭhaṃ, visame vacīkamme niviṭṭhaṃ, visame manokamme niviṭṭhaṃ, visame pāṇātipāte niviṭṭhaṃ, visame adinnādāne niviṭṭhaṃ, visame kāmesumicchācāre niviṭṭhaṃ, visame musāvāde niviṭṭhaṃ, visamāya pisuṇāya vācāya 23 niviṭṭhaṃ, visamāya pharusāya vācāya 24 niviṭṭhaṃ, visame samphappalāpe niviṭṭhaṃ, visamāya abhijjhāya niviṭṭhaṃ, visame byāpāde niviṭṭhaṃ, visamāya micchādiṭṭhiyā niviṭṭhaṃ, visamesu saṅkhāresu niviṭṭhaṃ visamesu pañcasu kāmaguṇesu niviṭṭhaṃ, visamesu pañcasu nīvaraṇesu niviṭṭhaṃ viniviṭṭhaṃ sattaṃ allīnaṃ upagataṃ ajjhositaṃ adhimuttanti – anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ.
सयं न सेवे पसुतं पमत्तन्ति। पसुतन्ति योपि कामे एसति गवेसति परियेसति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निनो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। योपि तण्हावसेन रूपे परियेसति, सद्दे…पे॰… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे परियेसति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। योपि तण्हावसेन रूपे पटिलभति, सद्दे…पे॰… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे पटिलभति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। योपि तण्हावसेन रूपे परिभुञ्जति, सद्दे…पे॰… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे परिभुञ्जति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। यथा कलहकारको कलहप्पसुतो, कम्मकारको कम्मप्पसुतो, गोचरे चरन्तो गोचरप्पसुतो, झायी झानप्पसुतो; एवमेव यो कामे एसति गवेसति परियेसति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। योपि तण्हावसेन रूपे परियेसति…पे॰… योपि तण्हावसेन रूपे पटिलभति…पे॰… योपि तण्हावसेन रूपे परिभुञ्जति, सद्दे…पे॰… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे परिभुञ्जति तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो, सोपि कामप्पसुतो। पमत्तन्ति। पमादो वत्तब्बो कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु कामगुणेसु वा चित्तस्स वोसग्गो वोसग्गानुप्पदानं कुसलानं धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तच्छन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो, यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं – अयं वुच्चति पमादो।
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattanti. Pasutanti yopi kāme esati gavesati pariyesati taccarito tabbahulo taggaruko tannino tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Yopi taṇhāvasena rūpe pariyesati, sadde…pe… gandhe… rase… phoṭṭhabbe pariyesati taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Yopi taṇhāvasena rūpe paṭilabhati, sadde…pe… gandhe… rase… phoṭṭhabbe paṭilabhati taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Yopi taṇhāvasena rūpe paribhuñjati, sadde…pe… gandhe… rase… phoṭṭhabbe paribhuñjati taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Yathā kalahakārako kalahappasuto, kammakārako kammappasuto, gocare caranto gocarappasuto, jhāyī jhānappasuto; evameva yo kāme esati gavesati pariyesati taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Yopi taṇhāvasena rūpe pariyesati…pe… yopi taṇhāvasena rūpe paṭilabhati…pe… yopi taṇhāvasena rūpe paribhuñjati, sadde…pe… gandhe… rase… phoṭṭhabbe paribhuñjati taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo, sopi kāmappasuto. Pamattanti. Pamādo vattabbo kāyaduccarite vā vacīduccarite vā manoduccarite vā pañcasu kāmaguṇesu vā cittassa vosaggo vosaggānuppadānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā asātaccakiriyatā anaṭṭhitakiriyatā olīnavuttitā nikkhittacchandatā nikkhittadhuratā anāsevanā abhāvanā abahulīkammaṃ anadhiṭṭhānaṃ ananuyogo, yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ – ayaṃ vuccati pamādo.
सयं न सेवे पसुतं पमत्तन्ति पसुतं न सेवेय्य पमत्तञ्च सयं न सेवेय्य सामं न सेवेय्य न निसेवेय्य न संसेवेय्य न परिसंसेवेय्य न आचरेय्य न समाचरेय्य न समादाय वत्तेय्याति – सयं न सेवे पसुतं पमत्तं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattanti pasutaṃ na seveyya pamattañca sayaṃ na seveyya sāmaṃ na seveyya na niseveyya na saṃseveyya na parisaṃseveyya na ācareyya na samācareyya na samādāya vatteyyāti – sayaṃ na seve pasutaṃ pamattaṃ, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘पापं सहायं परिवज्जयेथ, अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठं।
‘‘Pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha, anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ;
सयं न सेवे पसुतं पमत्तं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
१४४.
144.
बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथ, मित्तं उळारं पटिभानवन्तं।
Bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha,mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ;
अञ्ञाय अत्थानि विनेय्य कङ्खं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Aññāya atthāni vineyya kaṅkhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथाति बहुस्सुतो होति मित्तो सुतधरो सुतसन्निचयो। ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं 25 केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता 26 वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा। धम्मधरन्ति धम्मं धारेन्तं 27 – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथाति बहुस्सुतञ्च धम्मधरञ्च मित्तं भजेय्य संभजेय्य सेवेय्य निसेवेय्य संसेवेय्य पटिसेवेय्याति – बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथ।
Bahussutaṃdhammadharaṃ bhajethāti bahussuto hoti mitto sutadharo sutasannicayo. Ye te dhammā ādikalyāṇā majjhekalyāṇā pariyosānakalyāṇā sātthaṃ sabyañjanaṃ 28 kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ abhivadanti, tathārūpāssa dhammā bahussutā honti dhātā 29 vacasā paricitā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā. Dhammadharanti dhammaṃ dhārentaṃ 30 – suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthaṃ udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ. Bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajethāti bahussutañca dhammadharañca mittaṃ bhajeyya saṃbhajeyya seveyya niseveyya saṃseveyya paṭiseveyyāti – bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha.
मित्तं उळारं पटिभानवन्तन्ति उळारो होति मित्तो सीलेन समाधिना पञ्ञाय विमुत्तिया विमुत्तिञाणदस्सेन। पटिभानवन्तन्ति तयो पटिभानवन्तो – परियत्तिपटिभानवा, परिपुच्छापटिभानवा, अधिगमपटिभानवा। कतमो परियत्तिपटिभानवा? इधेकच्चस्स बुद्धवचनं परियापुतं 31 होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। तस्स परियत्तिं निस्साय पटिभाति – अयं परियत्तिपटिभानवा।
Mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantanti uḷāro hoti mitto sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassena. Paṭibhānavantanti tayo paṭibhānavanto – pariyattipaṭibhānavā, paripucchāpaṭibhānavā, adhigamapaṭibhānavā. Katamo pariyattipaṭibhānavā? Idhekaccassa buddhavacanaṃ pariyāputaṃ 32 hoti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ. Tassa pariyattiṃ nissāya paṭibhāti – ayaṃ pariyattipaṭibhānavā.
कतमो परिपुच्छापटिभानवा? इधेकच्चो परिपुच्छितोपि होति अत्थे च ञाये च लक्खणे च कारणे च ठानाट्ठाने च। तस्स परिपुच्छं निस्साय पटिभाति – अयं परिपुच्छापटिभानवा।
Katamo paripucchāpaṭibhānavā? Idhekacco paripucchitopi hoti atthe ca ñāye ca lakkhaṇe ca kāraṇe ca ṭhānāṭṭhāne ca. Tassa paripucchaṃ nissāya paṭibhāti – ayaṃ paripucchāpaṭibhānavā.
कतमो अधिगमपटिभानवा? इधेकच्चस्स अधिगता होन्ति चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो चत्तारो अरियमग्गा चत्तारि सामञ्ञफलानि चतस्सो पटिसम्भिदायो छ अभिञ्ञायो 33। तस्स अत्थो ञातो धम्मो ञातो निरुत्ति ञाता। अत्थे ञाते अत्थो पटिभाति, धम्मे ञाते धम्मो पटिभाति, निरुत्तिया ञाताय निरुत्ति पटिभाति। इमेसु तीसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा। सो पच्चेकसम्बुद्धो इमाय पटिभानपटिसम्भिदाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो। तस्मा पच्चेकसम्बुद्धो पटिभानवा । यस्स परियत्ति नत्थि परिपुच्छा नत्थि अधिगमो नत्थि, किं तस्स पटिभायिस्सतीति – मित्तं उळारं पटिभानवन्तं।
Katamo adhigamapaṭibhānavā? Idhekaccassa adhigatā honti cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo cattāro ariyamaggā cattāri sāmaññaphalāni catasso paṭisambhidāyo cha abhiññāyo 34. Tassa attho ñāto dhammo ñāto nirutti ñātā. Atthe ñāte attho paṭibhāti, dhamme ñāte dhammo paṭibhāti, niruttiyā ñātāya nirutti paṭibhāti. Imesu tīsu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. So paccekasambuddho imāya paṭibhānapaṭisambhidāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato. Tasmā paccekasambuddho paṭibhānavā . Yassa pariyatti natthi paripucchā natthi adhigamo natthi, kiṃ tassa paṭibhāyissatīti – mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ.
अञ्ञाय अत्थानि विनेय्य कङ्खन्ति अत्तत्थं अञ्ञाय परत्थं अञ्ञाय उभयत्थं अञ्ञाय दिट्ठधम्मिकत्थं अञ्ञाय सम्परायिकत्थं अञ्ञाय परमत्थं अञ्ञाय अभिञ्ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा कङ्खं विनेय्य पटिविनेय्य पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तीकरेय्य अनभावं गमेय्याति – अञ्ञाय अत्थानि विनेय्य कङ्खं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Aññāya atthāni vineyya kaṅkhanti attatthaṃ aññāya paratthaṃ aññāya ubhayatthaṃ aññāya diṭṭhadhammikatthaṃ aññāya samparāyikatthaṃ aññāya paramatthaṃ aññāya abhiññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā kaṅkhaṃ vineyya paṭivineyya pajaheyya vinodeyya byantīkareyya anabhāvaṃ gameyyāti – aññāya atthāni vineyya kaṅkhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथ, मित्तं उळारं पटिभानवन्तं।
‘‘Bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha, mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ;
अञ्ञाय अत्थानि विनेय्य कङ्खं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Aññāya atthāni vineyya kaṅkhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४५.
145.
खिड्डं रतिं 35 कामसुखञ्च लोके, अनलङ्करित्वा अनपेक्खमानो।
Khiḍḍaṃ ratiṃ36kāmasukhañca loke,analaṅkaritvā anapekkhamāno;
विभूसट्ठाना 37 विरतो सच्चवादी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Vibhūsaṭṭhānā38virato saccavādī, eko care khaggavisāṇakappo.
खिड्डं रतिं कामसुखञ्च लोकेति। खिड्डाति द्वे खिड्डा – कायिका खिड्डा च वाचसिका खिड्डा च…पे॰… अयं कायिका खिड्डा…पे॰… अयं वाचसिका खिड्डा। रतीति अनुक्कण्ठिताधिवचनमेतं – रतीति। कामसुखन्ति वुत्तञ्हेतं भगवता 39 – ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा। कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा। यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति कामसुखं’’। लोकेति मनुस्सलोकेति – खिड्डं रतिं कामसुखञ्च लोके।
Khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca loketi. Khiḍḍāti dve khiḍḍā – kāyikā khiḍḍā ca vācasikā khiḍḍā ca…pe… ayaṃ kāyikā khiḍḍā…pe… ayaṃ vācasikā khiḍḍā. Ratīti anukkaṇṭhitādhivacanametaṃ – ratīti. Kāmasukhanti vuttañhetaṃ bhagavatā 40 – ‘‘pañcime, bhikkhave, kāmaguṇā. Katame pañca? Cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, sotaviññeyyā saddā…pe… ghānaviññeyyā gandhā… jivhāviññeyyā rasā… kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā. Ime kho, bhikkhave, pañca kāmaguṇā. Yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, idaṃ vuccati kāmasukhaṃ’’. Loketi manussaloketi – khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca loke.
अनलङ्करित्वा अनपेक्खमानोति खिड्डञ्च रतिञ्च कामसुखञ्च लोके अनलङ्करित्वा अनपेक्खो हुत्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – अनलङ्करित्वा अनपेक्खमानो।
Analaṅkaritvāanapekkhamānoti khiḍḍañca ratiñca kāmasukhañca loke analaṅkaritvā anapekkho hutvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – analaṅkaritvā anapekkhamāno.
विभूसट्ठाना विरतो सच्चवादीति। विभूसाति द्वे विभूसा – अत्थि अगारिकविभूसा 41 अत्थि अनागारिकविभूसा। कतमा अगारिकविभूसा? केसा च मस्सू च मालागन्धञ्च विलेपनञ्च आभरणञ्च पिलन्धनञ्च वत्थञ्च पारुपनञ्च 42 वेठनञ्च उच्छादनं परिमद्दनं न्हापनं सम्बाहनं आदासं अञ्जनं मालागन्धविलेपनं मुखचुण्णं मुखलेपनं हत्थबन्धं सिखाबन्धं दण्डं नाळिकं खग्गं छत्तं चित्रुपाहनं उण्हीसं मणिं वाळबीजनिं ओदातानि वत्थानि दीघदसानि इति वा – अयं अगारिकविभूसा।
Vibhūsaṭṭhānāvirato saccavādīti. Vibhūsāti dve vibhūsā – atthi agārikavibhūsā 43 atthi anāgārikavibhūsā. Katamā agārikavibhūsā? Kesā ca massū ca mālāgandhañca vilepanañca ābharaṇañca pilandhanañca vatthañca pārupanañca 44 veṭhanañca ucchādanaṃ parimaddanaṃ nhāpanaṃ sambāhanaṃ ādāsaṃ añjanaṃ mālāgandhavilepanaṃ mukhacuṇṇaṃ mukhalepanaṃ hatthabandhaṃ sikhābandhaṃ daṇḍaṃ nāḷikaṃ khaggaṃ chattaṃ citrupāhanaṃ uṇhīsaṃ maṇiṃ vāḷabījaniṃ odātāni vatthāni dīghadasāni iti vā – ayaṃ agārikavibhūsā.
सच्चवादीति सो पच्चेकसम्बुद्धो सच्चवादी सच्चसन्धो थेतो पच्चयिको अविसंवादको लोकस्स, विभूसट्ठाना आरतो विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो, विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – विभूसट्ठाना विरतो सच्चवादी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Saccavādīti so paccekasambuddho saccavādī saccasandho theto paccayiko avisaṃvādako lokassa, vibhūsaṭṭhānā ārato virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto, vimariyādikatena cetasā viharatīti – vibhūsaṭṭhānā virato saccavādī, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘खिड्डं रतिं कामसुखञ्च लोके, अनलङ्करित्वा अनपेक्खमानो।
‘‘Khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca loke, analaṅkaritvā anapekkhamāno;
विभूसट्ठाना विरतो सच्चवादी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Vibhūsaṭṭhānā virato saccavādī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४६.
146.
पुत्तञ्च दारं पितरञ्च मातरं, धनानि धञ्ञानि च बन्धवानि।
Puttañca dāraṃ pitarañca mātaraṃ, dhanāni dhaññāni ca bandhavāni;
हित्वान कामानि यथोधिकानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Hitvāna kāmāni yathodhikāni, eko care khaggavisāṇakappo.
पुत्तञ्च दारं पितरञ्च मातरन्ति। पुत्ताति चत्तारो पुत्ता – अत्रजो पुत्तो, खेत्तजो 49 पुत्तो, दिन्नको पुत्तो, अन्तेवासिको पुत्तो। दारा वुच्चन्ति भरियायो। पिताति यो सो जनको। माताति या सा जनिकाति – पुत्तञ्च दारं पितरञ्च मातरं।
Puttañcadāraṃ pitarañca mātaranti. Puttāti cattāro puttā – atrajo putto, khettajo 50 putto, dinnako putto, antevāsiko putto. Dārā vuccanti bhariyāyo. Pitāti yo so janako. Mātāti yā sā janikāti – puttañca dāraṃ pitarañca mātaraṃ.
धनानि धञ्ञानि च बन्धवानीति धनानि वुच्चन्ति हिरञ्ञं सुवण्णं मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्गो 51 मसारगल्लं। धञ्ञानि वुच्चन्ति पुब्बण्णं अपरण्णं। पुब्बण्णं नाम सालि वीहि यवो गोधुमो कङ्गु वरको कुद्रूसको 52। अपरण्णं नाम सूपेय्यं। बन्धवानीति चत्तारो बन्धवा – ञातिबन्धवापि बन्धु, गोत्तबन्धवापि बन्धु, मित्तबन्धवापि बन्धु, सिप्पबन्धवापि बन्धूति – धनानि धञ्ञानि च बन्धवानि।
Dhanāni dhaññāni ca bandhavānīti dhanāni vuccanti hiraññaṃ suvaṇṇaṃ muttā maṇi veḷuriyo saṅkho silā pavāḷaṃ rajataṃ jātarūpaṃ lohitaṅgo 53 masāragallaṃ. Dhaññāni vuccanti pubbaṇṇaṃ aparaṇṇaṃ. Pubbaṇṇaṃ nāma sāli vīhi yavo godhumo kaṅgu varako kudrūsako 54. Aparaṇṇaṃ nāma sūpeyyaṃ. Bandhavānīti cattāro bandhavā – ñātibandhavāpi bandhu, gottabandhavāpi bandhu, mittabandhavāpi bandhu, sippabandhavāpi bandhūti – dhanāni dhaññāni ca bandhavāni.
हित्वान कामानि यथोधिकानीति। कामाति उद्दानतो द्वे कामा – वत्थुकामा च किलेसकामा च…पे॰… इमे वुच्चन्ति वत्थुकामा…पे॰… इमे वुच्चन्ति किलेसकामा। हित्वान कामानीति वत्थुकामे परिजानित्वा, किलेसकामे पहाय पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वा। हित्वान कामानि यथोधिकानीति सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति; सकदागामिमग्गेन ये किलेसा पहीना…पे॰… अनागामिमग्गेन ये किलेसा पहीना… अरहत्तमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति – हित्वान कामानि यथोधिकानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Hitvāna kāmāni yathodhikānīti. Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca…pe… ime vuccanti vatthukāmā…pe… ime vuccanti kilesakāmā. Hitvāna kāmānīti vatthukāme parijānitvā, kilesakāme pahāya pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvā. Hitvāna kāmāni yathodhikānīti sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchati; sakadāgāmimaggena ye kilesā pahīnā…pe… anāgāmimaggena ye kilesā pahīnā… arahattamaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti – hitvāna kāmāni yathodhikāni, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘पुत्तञ्च दारं पितरञ्च मातरं, धनानि धञ्ञानि च बन्धवानि।
‘‘Puttañca dāraṃ pitarañca mātaraṃ, dhanāni dhaññāni ca bandhavāni;
हित्वान कामानि यथोधिकानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Hitvāna kāmāni yathodhikāni, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४७.
147.
सङ्गो एसो परित्तमेत्थ सोख्यं, अप्पस्सादो दुक्खमेत्थ भिय्यो।
Saṅgoeso parittamettha sokhyaṃ, appassādo dukkhamettha bhiyyo;
गळो एसो इति ञत्वा मतिमा 55, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Gaḷo eso iti ñatvā matimā56, eko care khaggavisāṇakappo.
सङ्गो एसो परित्तमेत्थ सोख्यन्ति सङ्गोति वा बळिसन्ति वा आमिसन्ति वा लग्गनन्ति वा पलिबोधोति वा, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं। परित्तमेत्थ सोख्यन्ति वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा। कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे॰… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा। यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति कामसुखं। अप्पकं एतं सुखं , परित्तकं एतं सुखं, थोककं एतं सुखं, ओमकं एतं सुखं, लामकं एतं सुखं, छतुक्कं एतं सुख’’न्ति – सङ्गो एसो परित्तमेत्थ सोख्यं।
Saṅgo eso parittamettha sokhyanti saṅgoti vā baḷisanti vā āmisanti vā laggananti vā palibodhoti vā, pañcannetaṃ kāmaguṇānaṃ adhivacanaṃ. Parittamettha sokhyanti vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘pañcime, bhikkhave, kāmaguṇā. Katame pañca? Cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā…pe… kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā. Ime kho, bhikkhave, pañca kāmaguṇā. Yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, idaṃ vuccati kāmasukhaṃ. Appakaṃ etaṃ sukhaṃ , parittakaṃ etaṃ sukhaṃ, thokakaṃ etaṃ sukhaṃ, omakaṃ etaṃ sukhaṃ, lāmakaṃ etaṃ sukhaṃ, chatukkaṃ etaṃ sukha’’nti – saṅgo eso parittamettha sokhyaṃ.
अप्पस्सादो दुक्खमेत्थ भिय्योति अप्पस्सादा कामा वुत्ता भगवता 57 बहुदुक्खा बहुपायासा 58; आदीनवो एत्थ भिय्यो। अट्ठिकङ्कलूपमा कामा वुत्ता भगवता, मंसपेसूपमा कामा वुत्ता भगवता, तिणुक्कूपमा कामा वुत्ता भगवता, अङ्गारकासूपमा कामा वुत्ता भगवता , सुपिनकूपमा कामा वुत्ता भगवता, याचितकूपमा कामा वुत्ता भगवता, रुक्खफलूपमा कामा वुत्ता भगवता, असिसूनूपमा कामा वुत्ता भगवता, सत्तिसूलूपमा कामा वुत्ता भगवता, सप्पसिरूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्योति – अप्पस्सादो दुक्खमेत्थ भिय्यो।
Appassādo dukkhamettha bhiyyoti appassādā kāmā vuttā bhagavatā 59 bahudukkhā bahupāyāsā 60; ādīnavo ettha bhiyyo. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā vuttā bhagavatā, maṃsapesūpamā kāmā vuttā bhagavatā, tiṇukkūpamā kāmā vuttā bhagavatā, aṅgārakāsūpamā kāmā vuttā bhagavatā , supinakūpamā kāmā vuttā bhagavatā, yācitakūpamā kāmā vuttā bhagavatā, rukkhaphalūpamā kāmā vuttā bhagavatā, asisūnūpamā kāmā vuttā bhagavatā, sattisūlūpamā kāmā vuttā bhagavatā, sappasirūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyoti – appassādo dukkhamettha bhiyyo.
गळो एसो इति ञत्वा मतिमाति गळोति वा बळिसन्ति वा आमिसन्ति वा लग्गनन्ति वा बन्धनन्ति वा पलिबोधोति वा, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं। इतीति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं इतीति। मतिमाति पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। गळो एसो इति ञत्वा मतिमाति मतिमा गळोति ञत्वा बळिसन्ति ञत्वा आमिसं ति ञत्वा लग्गनन्ति ञत्वा बन्धनन्ति ञत्वा पलिबोधोति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – गळो एसो इति ञत्वा मतिमा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Gaḷo eso iti ñatvā matimāti gaḷoti vā baḷisanti vā āmisanti vā laggananti vā bandhananti vā palibodhoti vā, pañcannetaṃ kāmaguṇānaṃ adhivacanaṃ. Itīti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ itīti. Matimāti paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Gaḷo eso iti ñatvā matimāti matimā gaḷoti ñatvā baḷisanti ñatvā āmisaṃ ti ñatvā laggananti ñatvā bandhananti ñatvā palibodhoti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – gaḷo eso iti ñatvā matimā, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘सङ्गो एसो परित्तमेत्थ सोख्यं, अप्पस्सादो दुक्खमेत्थ भिय्यो।
‘‘Saṅgo eso parittamettha sokhyaṃ, appassādo dukkhamettha bhiyyo;
गळो एसो इति ञत्वा मतिमा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Gaḷo eso iti ñatvā matimā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४८.
148.
सन्दालयित्वान संयोजनानि, जालंव भेत्वा सलिलम्बुचारी।
Sandālayitvāna saṃyojanāni, jālaṃva bhetvā salilambucārī;
अग्गीव दड्ढं अनिवत्तमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Aggīva daḍḍhaṃ anivattamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
सन्दालयित्वान संयोजनानीति दस संयोजनानि – कामरागसंयोजनं, पटिघसंयोजनं, मानसंयोजनं, दिट्ठिसंयोजनं, विचिकिच्छासंयोजनं, सीलब्बतपरामाससंयोजनं, भवरागसंयोजनं, इस्सासंयोजनं, मच्छरियसंयोजनं, अविज्जासंयोजनं। सन्दालयित्वान संयोजनानीति दस संयोजनानि दालयित्वा सन्दालयित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – सन्दालयित्वान संयोजनानि।
Sandālayitvāna saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni – kāmarāgasaṃyojanaṃ, paṭighasaṃyojanaṃ, mānasaṃyojanaṃ, diṭṭhisaṃyojanaṃ, vicikicchāsaṃyojanaṃ, sīlabbataparāmāsasaṃyojanaṃ, bhavarāgasaṃyojanaṃ, issāsaṃyojanaṃ, macchariyasaṃyojanaṃ, avijjāsaṃyojanaṃ. Sandālayitvāna saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni dālayitvā sandālayitvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – sandālayitvāna saṃyojanāni.
जालंव भेत्वा सलिलम्बुचारीति जालं वुच्चति सुत्तजालं। सलिलं वुच्चति उदकं। अम्बुचारी वुच्चति मच्छो। यथा मच्छो जालं भिन्दित्वा पभिन्दित्वा दालयित्वा पदालयित्वा सम्पदालयित्वा चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेति, एवमेव द्वे जाला – तण्हाजालञ्च दिट्ठिजालञ्च…पे॰… इदं तण्हाजालं…पे॰… इदं दिट्ठिजालं। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स तण्हाजालं पहीनं, दिट्ठिजालं पटिनिस्सट्ठं। तण्हाजालस्स पहीनत्ता दिट्ठिजालस्स पटिनिस्सट्ठत्ता सो पच्चेकसम्बुद्धो रूपे न सज्जति सद्दे न सज्जति गन्धे न सज्जति…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु न सज्जति न गण्हाति न बज्झति न पलिबज्झति, निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – जालंव भेत्वा सलिलम्बुचारी।
Jālaṃva bhetvā salilambucārīti jālaṃ vuccati suttajālaṃ. Salilaṃ vuccati udakaṃ. Ambucārī vuccati maccho. Yathā maccho jālaṃ bhinditvā pabhinditvā dālayitvā padālayitvā sampadālayitvā carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpeti, evameva dve jālā – taṇhājālañca diṭṭhijālañca…pe… idaṃ taṇhājālaṃ…pe… idaṃ diṭṭhijālaṃ. Tassa paccekasambuddhassa taṇhājālaṃ pahīnaṃ, diṭṭhijālaṃ paṭinissaṭṭhaṃ. Taṇhājālassa pahīnattā diṭṭhijālassa paṭinissaṭṭhattā so paccekasambuddho rūpe na sajjati sadde na sajjati gandhe na sajjati…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu na sajjati na gaṇhāti na bajjhati na palibajjhati, nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – jālaṃva bhetvā salilambucārī.
अग्गीव दड्ढं अनिवत्तमानोति यथा अग्गि तिणकट्ठुपादानं दहन्तो गच्छति अनिवत्तन्तो, एवमेव तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति, सकदागामिमग्गेन…पे॰… अनागामिमग्गेन… अरहत्तमग्गेन ये किलेसा पहीना ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति – अग्गीव दड्ढं अनिवत्तमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Aggīvadaḍḍhaṃ anivattamānoti yathā aggi tiṇakaṭṭhupādānaṃ dahanto gacchati anivattanto, evameva tassa paccekasambuddhassa sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchati, sakadāgāmimaggena…pe… anāgāmimaggena… arahattamaggena ye kilesā pahīnā te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti – aggīva daḍḍhaṃ anivattamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘सन्दालयित्वान संयोजनानि, जालंव भेत्वा सलिलम्बुचारी।
‘‘Sandālayitvāna saṃyojanāni, jālaṃva bhetvā salilambucārī;
अग्गीव दड्ढं अनिवत्तमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Aggīva daḍḍhaṃ anivattamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१४९.
149.
ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो, गुत्तिन्द्रियो रक्खितमानसानो।
Okkhittacakkhu na ca pādalolo,guttindriyo rakkhitamānasāno;
अनवस्सुतो अपरिडय्हमानो 61, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Anavassuto apariḍayhamāno62, eko care khaggavisāṇakappo.
ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलोति कथं खित्तचक्खु होति? इधेकच्चो भिक्खु 63 चक्खुलोलो चक्खुलोलियेन समन्नागतो होति। अदिट्ठं दक्खितब्बं दिट्ठं समतिक्कमितब्बन्ति – आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं गामेन गामं निगमेन निगमं नगरेन नगरं रट्ठेन रट्ठं जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं 64 अनुयुत्तो होति रूपदस्सनाय। एवं खित्तचक्खु होति।
Okkhittacakkhu na ca pādaloloti kathaṃ khittacakkhu hoti? Idhekacco bhikkhu 65 cakkhulolo cakkhuloliyena samannāgato hoti. Adiṭṭhaṃ dakkhitabbaṃ diṭṭhaṃ samatikkamitabbanti – ārāmena ārāmaṃ uyyānena uyyānaṃ gāmena gāmaṃ nigamena nigamaṃ nagarena nagaraṃ raṭṭhena raṭṭhaṃ janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ 66 anuyutto hoti rūpadassanāya. Evaṃ khittacakkhu hoti.
अथ वा, भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्नो असंवुतो गच्छति। हत्थिं ओलोकेन्तो अस्सं ओलोकेन्तो रथं ओलोकेन्तो पत्तिं ओलोकेन्तो कुमारके ओलोकेन्तो कुमारिकायो ओलोकेन्तो इत्थियो ओलोकेन्तो पुरिसे ओलोकेन्तो अन्तरापणं ओलोकेन्तो घरमुखानि ओलोकेन्तो उद्धं ओलोकेन्तो अधो ओलोकेन्तो दिसाविदिसं विपेक्खमानो 67 गच्छति। एवम्पि खित्तचक्खु होति।
Atha vā, bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno asaṃvuto gacchati. Hatthiṃ olokento assaṃ olokento rathaṃ olokento pattiṃ olokento kumārake olokento kumārikāyo olokento itthiyo olokento purise olokento antarāpaṇaṃ olokento gharamukhāni olokento uddhaṃ olokento adho olokento disāvidisaṃ vipekkhamāno 68 gacchati. Evampi khittacakkhu hoti.
अथ वा, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्जति, न रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये न संवरं आपज्जति। एवम्पि खित्तचक्खु होति।
Atha vā, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhī hoti anubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya na paṭipajjati, na rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye na saṃvaraṃ āpajjati. Evampi khittacakkhu hoti.
यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं पाणिस्सरं वेताळं कुम्भथूणं सोभनकं 69 चण्डालं वंसं धोवनं हत्थियुद्धं अस्सयुद्धं महिंसयुद्धं 70 उसभयुद्धं अजयुद्धं मेण्डयुद्धं कुक्कुटयुद्धं वट्टकयुद्धं दण्डयुद्धं मुट्ठियुद्धं निब्बुद्धं उय्योधिकं बलग्गं सेनाब्यूहं अनीकदस्सनं इति वा। इति एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्तो होति। एवम्पि खित्तचक्खु होति।
Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ pekkhaṃ akkhānaṃ pāṇissaraṃ vetāḷaṃ kumbhathūṇaṃ sobhanakaṃ 71 caṇḍālaṃ vaṃsaṃ dhovanaṃ hatthiyuddhaṃ assayuddhaṃ mahiṃsayuddhaṃ 72 usabhayuddhaṃ ajayuddhaṃ meṇḍayuddhaṃ kukkuṭayuddhaṃ vaṭṭakayuddhaṃ daṇḍayuddhaṃ muṭṭhiyuddhaṃ nibbuddhaṃ uyyodhikaṃ balaggaṃ senābyūhaṃ anīkadassanaṃ iti vā. Iti evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyutto hoti. Evampi khittacakkhu hoti.
कथं ओक्खित्तचक्खु होति? इधेकच्चो भिक्खु न चक्खुलोलो न चक्खुलोलियेन समन्नागतो होति। अदिट्ठं दक्खितब्बं दिट्ठं समतिक्कमितब्बन्ति – न आरामेन आरामं न उय्यानेन उय्यानं न गामेन गामं न निगमेन निगमं न नगरेन नगरं न रट्ठेन रट्ठं न जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अनुयुत्तो होति रूपदस्सनाय। एवं ओक्खित्तचक्खु होति।
Kathaṃ okkhittacakkhu hoti? Idhekacco bhikkhu na cakkhulolo na cakkhuloliyena samannāgato hoti. Adiṭṭhaṃ dakkhitabbaṃ diṭṭhaṃ samatikkamitabbanti – na ārāmena ārāmaṃ na uyyānena uyyānaṃ na gāmena gāmaṃ na nigamena nigamaṃ na nagarena nagaraṃ na raṭṭhena raṭṭhaṃ na janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ anuyutto hoti rūpadassanāya. Evaṃ okkhittacakkhu hoti.
अथ वा, भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्नो संवुतो गच्छति। न हत्थिं ओलोकेन्तो न अस्सं ओलोकेन्तो न रथं ओलोकेन्तो न पत्तिं ओलोकेन्तो न कुमारके ओलोकेन्तो न कुमारिकायो ओलोकेन्तो न इत्थियो ओलोकेन्तो न पुरिसे ओलोकेन्तो न अन्तरापणं ओलोकेन्तो न घरमुखानि ओलोकेन्तो न उद्धं ओलोकेन्तो न अधो ओलोकेन्तो न दिसाविदिसं विपेक्खमानो गच्छति। एवम्पि ओक्खित्तचक्खु होति।
Atha vā, bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno saṃvuto gacchati. Na hatthiṃ olokento na assaṃ olokento na rathaṃ olokento na pattiṃ olokento na kumārake olokento na kumārikāyo olokento na itthiyo olokento na purise olokento na antarāpaṇaṃ olokento na gharamukhāni olokento na uddhaṃ olokento na adho olokento na disāvidisaṃ vipekkhamāno gacchati. Evampi okkhittacakkhu hoti.
अथ वा, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति। एवम्पि ओक्खित्तचक्खु होति।
Atha vā, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjati. Evampi okkhittacakkhu hoti.
यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्चं गीतं वादितं…पे॰… अनीकदस्सनं इति वा। इति एवरूपा विसूकदस्सना पटिविरतो। एवम्पि ओक्खित्तचक्खु होति।
Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ…pe… anīkadassanaṃ iti vā. Iti evarūpā visūkadassanā paṭivirato. Evampi okkhittacakkhu hoti.
न च पादलोलोति कथं पादलोलो होति? इधेकच्चो भिक्खु पादलोलो पादलोलियेन समन्नागतो होति – आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं गामेन गामं निगमेन निगमं नगरेन नगरं रट्ठेन रट्ठं जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अनुयुत्तो होति। एवम्पि पादलोलो होति।
Na ca pādaloloti kathaṃ pādalolo hoti? Idhekacco bhikkhu pādalolo pādaloliyena samannāgato hoti – ārāmena ārāmaṃ uyyānena uyyānaṃ gāmena gāmaṃ nigamena nigamaṃ nagarena nagaraṃ raṭṭhena raṭṭhaṃ janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ anuyutto hoti. Evampi pādalolo hoti.
अथ वा, भिक्खु अन्तोसङ्घारामे 73 पादलोलो पादलोलियेन समन्नागतो होति, न अत्थहेतु न कारणहेतु उद्धतो अवूपसन्तचित्तो परिवेणतो परिवेणं गच्छति, विहारतो विहारं गच्छति, अड्ढयोगतो अड्ढयोगं गच्छति, पासादतो पासादं गच्छति, हम्मियतो हम्मियं गच्छति, गुहतो गुहं गच्छति, लेणतो लेणं गच्छति, कुटिया कुटिं गच्छति, कूटागारतो कूटागारं गच्छति, अट्टतो अट्टं गच्छति, माळतो माळं गच्छति, उद्दण्डतो उद्दण्डं गच्छति 74, उपट्ठानसालतो उपट्ठानसालं गच्छति, मण्डपतो मण्डपं गच्छति, रुक्खमूलतो रुक्खमूलं गच्छति, यत्थ वा पन भिक्खू निसीदन्ति वा गच्छन्ति वा, तत्थ एकस्स वा दुतियो होति, द्विन्नं वा ततियो होति, तिण्णं वा चतुत्थो होति। तत्थ बहुं सम्फप्पलापं पलपति, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं…पे॰… इति भवाभवकथं कथेति। एवम्पि पादलोलो होति।
Atha vā, bhikkhu antosaṅghārāme 75 pādalolo pādaloliyena samannāgato hoti, na atthahetu na kāraṇahetu uddhato avūpasantacitto pariveṇato pariveṇaṃ gacchati, vihārato vihāraṃ gacchati, aḍḍhayogato aḍḍhayogaṃ gacchati, pāsādato pāsādaṃ gacchati, hammiyato hammiyaṃ gacchati, guhato guhaṃ gacchati, leṇato leṇaṃ gacchati, kuṭiyā kuṭiṃ gacchati, kūṭāgārato kūṭāgāraṃ gacchati, aṭṭato aṭṭaṃ gacchati, māḷato māḷaṃ gacchati, uddaṇḍato uddaṇḍaṃ gacchati 76, upaṭṭhānasālato upaṭṭhānasālaṃ gacchati, maṇḍapato maṇḍapaṃ gacchati, rukkhamūlato rukkhamūlaṃ gacchati, yattha vā pana bhikkhū nisīdanti vā gacchanti vā, tattha ekassa vā dutiyo hoti, dvinnaṃ vā tatiyo hoti, tiṇṇaṃ vā catuttho hoti. Tattha bahuṃ samphappalāpaṃ palapati, seyyathidaṃ – rājakathaṃ corakathaṃ…pe… iti bhavābhavakathaṃ katheti. Evampi pādalolo hoti.
न च पादलोलोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पादलोलिया आरतो विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा पटिसल्लानारामो होति पटिसल्लानरतो अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारं झायी झानरतो एकत्तमनुयुत्तो सदत्थगरुकोति – ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो।
Na ca pādaloloti so paccekasambuddho pādaloliyā ārato virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā paṭisallānārāmo hoti paṭisallānarato ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno vipassanāya samannāgato brūhetā suññāgāraṃ jhāyī jhānarato ekattamanuyutto sadatthagarukoti – okkhittacakkhu na ca pādalolo.
गुत्तिन्द्रियो रक्खितमानसानोति। गुत्तिन्द्रियोति सो पच्चेकसम्बुद्धो चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा … मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही । यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जतीति – गुत्तिन्द्रियो। रक्खितमानसानोति गोपितमानसानोति – गुत्तिन्द्रियो रक्खितमानसानो।
Guttindriyorakkhitamānasānoti. Guttindriyoti so paccekasambuddho cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjati. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā … manasā dhammaṃ viññāya na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī . Yatvādhikaraṇamenaṃ manindriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati manindriyaṃ, manindriye saṃvaraṃ āpajjatīti – guttindriyo. Rakkhitamānasānoti gopitamānasānoti – guttindriyo rakkhitamānasāno.
‘‘कथं चावुसो, अवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति 81 च विहरति परित्तचेतसो। तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स 82 ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो। तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु अवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे॰… अवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु। एवंविहारिं चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभेथेव 83 मारो ओतारं लभेथ 84 मारो आरम्मणं, सोततो चेपि नं…पे॰… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभेथेव मारो ओतारं लभेथ मारो आरम्मणं।
‘‘Kathaṃ cāvuso, avassuto hoti? Idhāvuso, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā piyarūpe rūpe adhimuccati, appiyarūpe rūpe byāpajjati, anupaṭṭhitakāyassati 85 ca viharati parittacetaso. Tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ nappajānāti, yatthassa 86 te uppannā pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti. Sotena saddaṃ sutvā…pe… manasā dhammaṃ viññāya piyarūpe dhamme adhimuccati, appiyarūpe dhamme byāpajjati, anupaṭṭhitakāyassati ca viharati parittacetaso. Tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ nappajānāti, yatthassa te uppannā pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti. Ayaṃ vuccatāvuso, bhikkhu avassuto cakkhuviññeyyesu rūpesu…pe… avassuto manoviññeyyesu dhammesu. Evaṃvihāriṃ cāvuso, bhikkhuṃ cakkhuto cepi naṃ māro upasaṅkamati, labhetheva 87 māro otāraṃ labhetha 88 māro ārammaṇaṃ, sotato cepi naṃ…pe… manato cepi naṃ māro upasaṅkamati, labhetheva māro otāraṃ labhetha māro ārammaṇaṃ.
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, नळागारं वा तिणागारं वा सुक्खं कोळापं 89 तेरोवस्सिकं। पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव अग्गि ओतारं लभेथ अग्गि आरम्मणं; पच्छिमाय चेपि नं दिसाय…पे॰… उत्तराय चेपि नं दिसाय… दक्खिणाय चेपि नं दिसाय… हेट्ठिमतो 90 चेपि नं दिसाय… उपरिमतो 91 चेपि नं दिसाय… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव अग्गि ओतारं लभेथ अग्गि आरम्मणं। एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभेथेव मारो ओतारं लभेथ मारो आरम्मणं, सोततो चेपि नं…पे॰… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभेथेव मारो ओतारं लभेथ मारो आरम्मणं।
‘‘Seyyathāpi, āvuso, naḷāgāraṃ vā tiṇāgāraṃ vā sukkhaṃ koḷāpaṃ 92 terovassikaṃ. Puratthimāya cepi naṃ disāya puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, labhetheva aggi otāraṃ labhetha aggi ārammaṇaṃ; pacchimāya cepi naṃ disāya…pe… uttarāya cepi naṃ disāya… dakkhiṇāya cepi naṃ disāya… heṭṭhimato 93 cepi naṃ disāya… uparimato 94 cepi naṃ disāya… yato kutoci cepi naṃ puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, labhetheva aggi otāraṃ labhetha aggi ārammaṇaṃ. Evameva kho, āvuso, evaṃvihāriṃ bhikkhuṃ cakkhuto cepi naṃ māro upasaṅkamati, labhetheva māro otāraṃ labhetha māro ārammaṇaṃ, sotato cepi naṃ…pe… manato cepi naṃ māro upasaṅkamati, labhetheva māro otāraṃ labhetha māro ārammaṇaṃ.
‘‘एवंविहारिं चावुसो, भिक्खुं रूपा अधिभंसु 95, न भिक्खु रूपे अधिभोसि; सद्दा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु सद्दे अधिभोसि; गन्धा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु गन्धे अधिभोसि; रसा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु रसे अधिभोसि; फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु फोट्ठब्बे अधिभोसि; धम्मा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु धम्मे अधिभोसि। अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु रूपाधिभूतो सद्दाधिभूतो गन्धाधिभूतो रसाधिभूतो फोट्ठब्बाधिभूतो धम्माधिभूतो अधिभू अनधिभूतो अधिभंसु नं पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोभविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया। एवं खो, आवुसो, अवस्सुतो होति।
‘‘Evaṃvihāriṃ cāvuso, bhikkhuṃ rūpā adhibhaṃsu 96, na bhikkhu rūpe adhibhosi; saddā bhikkhuṃ adhibhaṃsu, na bhikkhu sadde adhibhosi; gandhā bhikkhuṃ adhibhaṃsu, na bhikkhu gandhe adhibhosi; rasā bhikkhuṃ adhibhaṃsu, na bhikkhu rase adhibhosi; phoṭṭhabbā bhikkhuṃ adhibhaṃsu, na bhikkhu phoṭṭhabbe adhibhosi; dhammā bhikkhuṃ adhibhaṃsu, na bhikkhu dhamme adhibhosi. Ayaṃ vuccatāvuso, bhikkhu rūpādhibhūto saddādhibhūto gandhādhibhūto rasādhibhūto phoṭṭhabbādhibhūto dhammādhibhūto adhibhū anadhibhūto adhibhaṃsu naṃ pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā. Evaṃ kho, āvuso, avassuto hoti.
‘‘कथं चावुसो, अनवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो। तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति; सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो। तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु अनवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे॰… अनवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु। एवंविहारिं चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभेथ मारो ओतारं, न लभेथ मारो आरम्मणं; सोततो चेपि नं…पे॰… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभेथ मारो ओतारं, न लभेथ मारो आरम्मणं।
‘‘Kathaṃ cāvuso, anavassuto hoti? Idhāvuso, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā piyarūpe rūpe nādhimuccati, appiyarūpe rūpe na byāpajjati, upaṭṭhitakāyassati ca viharati appamāṇacetaso. Tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ pajānāti, yatthassa te uppannā pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti; sotena saddaṃ sutvā…pe… manasā dhammaṃ viññāya piyarūpe dhamme nādhimuccati, appiyarūpe dhamme na byāpajjati, upaṭṭhitakāyassati ca viharati appamāṇacetaso. Tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ pajānāti, yatthassa te uppannā pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti. Ayaṃ vuccatāvuso, bhikkhu anavassuto cakkhuviññeyyesu rūpesu…pe… anavassuto manoviññeyyesu dhammesu. Evaṃvihāriṃ cāvuso, bhikkhuṃ cakkhuto cepi naṃ māro upasaṅkamati, neva labhetha māro otāraṃ, na labhetha māro ārammaṇaṃ; sotato cepi naṃ…pe… manato cepi naṃ māro upasaṅkamati, neva labhetha māro otāraṃ, na labhetha māro ārammaṇaṃ.
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, कूटागारा वा कूटागारसाला 97 वा बहलमत्तिका अद्दावलेपना 98 पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं, न लभेथ अग्गि आरम्मणं; पच्छिमाय चेपि नं दिसाय… उत्तराय चेपि नं दिसाय… दक्खिणाय चेपि नं दिसाय… हेट्ठिमतो चेपि नं दिसाय… उपरिमतो चेपि नं दिसाय… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं न लभेथ अग्गि आरम्मणं। एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभेथ मारो ओतारं न लभेथ मारो आरम्मणं; सोततो चेपि नं…पे॰… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति नेव लभेथ मारो ओतारं न लभेथ मारो आरम्मणं।
‘‘Seyyathāpi, āvuso, kūṭāgārā vā kūṭāgārasālā 99 vā bahalamattikā addāvalepanā 100 puratthimāya cepi naṃ disāya puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, neva labhetha aggi otāraṃ, na labhetha aggi ārammaṇaṃ; pacchimāya cepi naṃ disāya… uttarāya cepi naṃ disāya… dakkhiṇāya cepi naṃ disāya… heṭṭhimato cepi naṃ disāya… uparimato cepi naṃ disāya… yato kutoci cepi naṃ puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, neva labhetha aggi otāraṃ na labhetha aggi ārammaṇaṃ. Evameva kho, āvuso, evaṃvihāriṃ bhikkhuṃ cakkhuto cepi naṃ māro upasaṅkamati, neva labhetha māro otāraṃ na labhetha māro ārammaṇaṃ; sotato cepi naṃ…pe… manato cepi naṃ māro upasaṅkamati neva labhetha māro otāraṃ na labhetha māro ārammaṇaṃ.
‘‘एवंविहारी चावुसो, भिक्खु रूपे अधिभोसि 101, न रूपा भिक्खुं अधिभंसु; सद्दे भिक्खु अधिभोसि, न सद्दा भिक्खुं अधिभंसु; गन्धे भिक्खु अधिभोसि, न गन्धा भिक्खुं अधिभंसु; रसे भिक्खु अधिभोसि, न रसा भिक्खुं अधिभंसु; फोट्ठब्बे भिक्खु अधिभोसि, न फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु; धम्मे भिक्खु अधिभोसि, न धम्मा भिक्खुं अधिभंसु। अयं वुच्चतावुसो , भिक्खु रूपाधिभू सद्दाधिभू गन्धाधिभू रसाधिभू फोट्ठब्बाधिभू धम्माधिभू अधिभू अनधिभूतो 102। अधिभोसि ते पापके अकुसले धम्मे संकिलेसिके पोनोभविके सदरे दुक्खविपाके आयतिं जातिजरामरणिये। एवं खो, आवुसो, अनवस्सुतो होती’’ति – अनवस्सुतो।
‘‘Evaṃvihārī cāvuso, bhikkhu rūpe adhibhosi 103, na rūpā bhikkhuṃ adhibhaṃsu; sadde bhikkhu adhibhosi, na saddā bhikkhuṃ adhibhaṃsu; gandhe bhikkhu adhibhosi, na gandhā bhikkhuṃ adhibhaṃsu; rase bhikkhu adhibhosi, na rasā bhikkhuṃ adhibhaṃsu; phoṭṭhabbe bhikkhu adhibhosi, na phoṭṭhabbā bhikkhuṃ adhibhaṃsu; dhamme bhikkhu adhibhosi, na dhammā bhikkhuṃ adhibhaṃsu. Ayaṃ vuccatāvuso , bhikkhu rūpādhibhū saddādhibhū gandhādhibhū rasādhibhū phoṭṭhabbādhibhū dhammādhibhū adhibhū anadhibhūto 104. Adhibhosi te pāpake akusale dhamme saṃkilesike ponobhavike sadare dukkhavipāke āyatiṃ jātijarāmaraṇiye. Evaṃ kho, āvuso, anavassuto hotī’’ti – anavassuto.
अपरिडय्हमानोति रागजेन परिळाहेन अपरिडय्हमानो, दोसजेन परिळाहेन अपरिडय्हमानो, मोहजेन परिळाहेन अपरिडय्हमानोति – अनवस्सुतो अपरिडय्हमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Apariḍayhamānoti rāgajena pariḷāhena apariḍayhamāno, dosajena pariḷāhena apariḍayhamāno, mohajena pariḷāhena apariḍayhamānoti – anavassuto apariḍayhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘ओक्खित्तचक्खु न च पादलोलो, गुत्तिन्द्रियो रक्खितमानसानो।
‘‘Okkhittacakkhu na ca pādalolo, guttindriyo rakkhitamānasāno;
अनवस्सुतो अपरिडय्हमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Anavassuto apariḍayhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१५०.
150.
ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानि, सञ्छन्नपत्तो यथा पारिछत्तको।
Ohārayitvā gihibyañjanāni,sañchannapatto yathā pārichattako;
कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Kāsāyavattho abhinikkhamitvā, eko care khaggavisāṇakappo.
ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानीति गिहिब्यञ्जनानि वुच्चन्ति केसा च मस्सू च…पे॰… दीघदसानि इति वा। ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानीति गिहिब्यञ्जनानि ओरोपयित्वा समोरोपयित्वा निक्खिपित्वा पटिप्पस्सम्भित्वाति – ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानि।
Ohārayitvā gihibyañjanānīti gihibyañjanāni vuccanti kesā ca massū ca…pe… dīghadasāni iti vā. Ohārayitvā gihibyañjanānīti gihibyañjanāni oropayitvā samoropayitvā nikkhipitvā paṭippassambhitvāti – ohārayitvā gihibyañjanāni.
कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वाति सो पच्चेकसम्बुद्धो सब्बं घरावासपलिबोधं छिन्दित्वा पुत्तदारं पलिबोधं छिन्दित्वा ञातिपलिबोधं छिन्दित्वा मित्तामच्चपलिबोधं छिन्दित्वा सन्निधिपलिबोधं छिन्दित्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा 109 कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अकिञ्चनभावं उपगन्त्वा एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Kāsāyavatthoabhinikkhamitvāti so paccekasambuddho sabbaṃ gharāvāsapalibodhaṃ chinditvā puttadāraṃ palibodhaṃ chinditvā ñātipalibodhaṃ chinditvā mittāmaccapalibodhaṃ chinditvā sannidhipalibodhaṃ chinditvā kesamassuṃ ohāretvā 110 kāsāyāni vatthāni acchādetvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ upagantvā eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – kāsāyavattho abhinikkhamitvā, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानि, सञ्छन्नपत्तो यथा पारिछत्तको।
‘‘Ohārayitvā gihibyañjanāni, sañchannapatto yathā pārichattako;
कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Kāsāyavattho abhinikkhamitvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
ततियो वग्गो।
Tatiyo vaggo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / ३. ततियवग्गवण्णना • 3. Tatiyavaggavaṇṇanā
