| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
૧૩. તેવિજ્જસુત્તવણ્ણના
13. Tevijjasuttavaṇṇanā
૫૧૮. એવં મે સુતં…પે॰… કોસલેસૂતિ તેવિજ્જસુત્તં. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના. મનસાકટન્તિ તસ્સ ગામસ્સ નામં. ઉત્તરેન મનસાકટસ્સાતિ મનસાકટતો અવિદૂરે ઉત્તરપસ્સે. અમ્બવનેતિ તરુણઅમ્બરુક્ખસણ્ડે, રમણીયો કિર સો ભૂમિભાગો, હેટ્ઠા રજતપટ્ટસદિસા વાલિકા વિપ્પકિણ્ણા, ઉપરિ મણિવિતાનં વિય ઘનસાખાપત્તં અમ્બવનં. તસ્મિં બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકે પવિવેકસુખે અમ્બવને વિહરતીતિ અત્થો.
518.Evaṃme sutaṃ…pe… kosalesūti tevijjasuttaṃ. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā. Manasākaṭanti tassa gāmassa nāmaṃ. Uttarena manasākaṭassāti manasākaṭato avidūre uttarapasse. Ambavaneti taruṇaambarukkhasaṇḍe, ramaṇīyo kira so bhūmibhāgo, heṭṭhā rajatapaṭṭasadisā vālikā vippakiṇṇā, upari maṇivitānaṃ viya ghanasākhāpattaṃ ambavanaṃ. Tasmiṃ buddhānaṃ anucchavike pavivekasukhe ambavane viharatīti attho.
૫૧૯. અભિઞ્ઞાતા અભિઞ્ઞાતાતિ કુલચારિત્તાદિસમ્પત્તિયા તત્થ તત્થ પઞ્ઞાતા. ચઙ્કીતિઆદીનિ તેસં નામાનિ. તત્થ ચઙ્કી ઓપાસાદવાસિકો. તારુક્ખો ઇચ્છાનઙ્ગલવાસિકો. પોક્ખરસાતી ઉક્કટ્ઠવાસિકો. જાણુસોણી સાવત્થિવાસિકો. તોદેય્યો તુદિગામવાસિકો. અઞ્ઞે ચાતિ અઞ્ઞે ચ બહુજના. અત્તનો અત્તનો નિવાસટ્ઠાનેહિ આગન્ત્વા મન્તસજ્ઝાયકરણત્થં તત્થ પટિવસન્તિ. મનસાકટસ્સ કિર રમણીયતાય તે બ્રાહ્મણા તત્થ નદીતીરે ગેહાનિ કારેત્વા પરિક્ખિપાપેત્વા અઞ્ઞેસં બહૂનં પવેસનં નિવારેત્વા અન્તરન્તરા તત્થ ગન્ત્વા વસન્તિ.
519.Abhiññātā abhiññātāti kulacārittādisampattiyā tattha tattha paññātā. Caṅkītiādīni tesaṃ nāmāni. Tattha caṅkī opāsādavāsiko. Tārukkho icchānaṅgalavāsiko. Pokkharasātī ukkaṭṭhavāsiko. Jāṇusoṇī sāvatthivāsiko. Todeyyo tudigāmavāsiko. Aññe cāti aññe ca bahujanā. Attano attano nivāsaṭṭhānehi āgantvā mantasajjhāyakaraṇatthaṃ tattha paṭivasanti. Manasākaṭassa kira ramaṇīyatāya te brāhmaṇā tattha nadītīre gehāni kāretvā parikkhipāpetvā aññesaṃ bahūnaṃ pavesanaṃ nivāretvā antarantarā tattha gantvā vasanti.
૫૨૦-૫૨૧. વાસેટ્ઠભારદ્વાજાનન્તિ વાસેટ્ઠસ્સ ચ પોક્ખરસાતિનો અન્તેવાસિકસ્સ, ભારદ્વાજસ્સ ચ તારુક્ખન્તેવાસિકસ્સ. એતે કિર દ્વે જાતિસમ્પન્ના તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ અહેસું. જઙ્ઘવિહારન્તિ અતિચિરનિસજ્જપચ્ચયા કિલમથવિનોદનત્થાય જઙ્ઘચારં. તે કિર દિવસં સજ્ઝાયં કત્વા સાયન્હે વુટ્ઠાય ન્હાનીયસમ્ભારગન્ધમાલતેલધોતવત્થાનિ ગાહાપેત્વા અત્તનો પરિજનપરિવુતા ન્હાયિતુકામા નદીતીરં ગન્ત્વા રજતપટ્ટવણ્ણે વાલિકાસણ્ડે અપરાપરં ચઙ્કમિંસુ. એકં ચઙ્કમન્તં ઇતરો અનુચઙ્કમિ, પુન ઇતરં ઇતરોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અનુચઙ્કમન્તાનં અનુવિચરન્તાન’’ન્તિ. મગ્ગામગ્ગેતિ મગ્ગે ચ અમગ્ગે ચ. કતમં નુ ખો પટિપદં પૂરેત્વા કતમેન મગ્ગેન સક્કા સુખં બ્રહ્મલોકં ગન્તુન્તિ એવં મગ્ગામગ્ગં આરબ્ભ કથં સમુટ્ઠાપેસુન્તિ અત્થો. અઞ્જસાયનોતિ ઉજુમગ્ગસ્સેતં વેવચનં, અઞ્જસા વા ઉજુકમેવ એતેન આયન્તિ આગચ્છન્તીતિ અઞ્જસાયનો નિય્યાનિકો નિય્યાતીતિ નિય્યાયન્તો નિય્યાતિ, ગચ્છન્તો ગચ્છતીતિ અત્થો.
520-521.Vāseṭṭhabhāradvājānanti vāseṭṭhassa ca pokkharasātino antevāsikassa, bhāradvājassa ca tārukkhantevāsikassa. Ete kira dve jātisampannā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū ahesuṃ. Jaṅghavihāranti aticiranisajjapaccayā kilamathavinodanatthāya jaṅghacāraṃ. Te kira divasaṃ sajjhāyaṃ katvā sāyanhe vuṭṭhāya nhānīyasambhāragandhamālateladhotavatthāni gāhāpetvā attano parijanaparivutā nhāyitukāmā nadītīraṃ gantvā rajatapaṭṭavaṇṇe vālikāsaṇḍe aparāparaṃ caṅkamiṃsu. Ekaṃ caṅkamantaṃ itaro anucaṅkami, puna itaraṃ itaroti. Tena vuttaṃ ‘‘anucaṅkamantānaṃ anuvicarantāna’’nti. Maggāmaggeti magge ca amagge ca. Katamaṃ nu kho paṭipadaṃ pūretvā katamena maggena sakkā sukhaṃ brahmalokaṃ gantunti evaṃ maggāmaggaṃ ārabbha kathaṃ samuṭṭhāpesunti attho. Añjasāyanoti ujumaggassetaṃ vevacanaṃ, añjasā vā ujukameva etena āyanti āgacchantīti añjasāyano niyyāniko niyyātīti niyyāyanto niyyāti, gacchanto gacchatīti attho.
તક્કરસ્સ બ્રહ્મસહબ્યતાયાતિ યો તં મગ્ગં કરોતિ પટિપજ્જતિ, તસ્સ બ્રહ્મુના સદ્ધિં સહભાવાય, એકટ્ઠાને પાતુભાવાય ગચ્છતીતિ અત્થો. ય્વાયન્તિ યો અયં. અક્ખાતોતિ કથિતો દીપિતો. બ્રાહ્મણેન પોક્ખરસાતિનાતિ અત્તનો આચરિયં અપદિસતિ. ઇતિ વાસેટ્ઠો સકમેવ આચરિયવાદં થોમેત્વા પગ્ગણ્હિત્વા વિચરતિ. ભારદ્વાજોપિ સકમેવાતિ. તેન વુત્તં ‘‘નેવ ખો અસક્ખિ વાસેટ્ઠો’’તિઆદિ.
Takkarassa brahmasahabyatāyāti yo taṃ maggaṃ karoti paṭipajjati, tassa brahmunā saddhiṃ sahabhāvāya, ekaṭṭhāne pātubhāvāya gacchatīti attho. Yvāyanti yo ayaṃ. Akkhātoti kathito dīpito. Brāhmaṇena pokkharasātināti attano ācariyaṃ apadisati. Iti vāseṭṭho sakameva ācariyavādaṃ thometvā paggaṇhitvā vicarati. Bhāradvājopi sakamevāti. Tena vuttaṃ ‘‘neva kho asakkhi vāseṭṭho’’tiādi.
તતો વાસેટ્ઠો ‘‘ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં કથા અનિય્યાનિકાવ, ઇમસ્મિઞ્ચ લોકે મગ્ગકુસલો નામ ભોતા ગોતમેન સદિસો નત્થિ, ભવઞ્ચ ગોતમો અવિદૂરે વસતિ, સો નો તુલં ગહેત્વા નિસિન્નવાણિજો વિય કઙ્ખં છિન્દિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તમત્થં ભારદ્વાજસ્સ આરોચેત્વા ઉભોપિ ગન્ત્વા અત્તનો કથં ભગવતો આરોચેસું. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો વાસેટ્ઠો…પે॰… ય્વાયં અક્ખાતો બ્રાહ્મણેન તારુક્ખેના’’તિ.
Tato vāseṭṭho ‘‘ubhinnampi amhākaṃ kathā aniyyānikāva, imasmiñca loke maggakusalo nāma bhotā gotamena sadiso natthi, bhavañca gotamo avidūre vasati, so no tulaṃ gahetvā nisinnavāṇijo viya kaṅkhaṃ chindissatī’’ti cintetvā tamatthaṃ bhāradvājassa ārocetvā ubhopi gantvā attano kathaṃ bhagavato ārocesuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘atha kho vāseṭṭho…pe… yvāyaṃ akkhāto brāhmaṇena tārukkhenā’’ti.
૫૨૨. એત્થ ભો ગોતમાતિ એતસ્મિં મગ્ગામગ્ગે. વિગ્ગહો વિવાદોતિઆદીસુ પુબ્બુપ્પત્તિકો વિગ્ગહો. અપરભાગે વિવાદો. દુવિધોપિ એસો નાનાઆચરિયાનં વાદતો નાનાવાદો.
522.Ettha bho gotamāti etasmiṃ maggāmagge. Viggaho vivādotiādīsu pubbuppattiko viggaho. Aparabhāge vivādo. Duvidhopi eso nānāācariyānaṃ vādato nānāvādo.
૫૨૩. અથ કિસ્મિં પન વોતિ ત્વમ્પિ અયમેવ મગ્ગોતિ અત્તનો આચરિયવાદમેવ પગ્ગય્હ તિટ્ઠસિ, ભારદ્વાજોપિ અત્તનો આચરિયવાદમેવ, એકસ્સાપિ એકસ્મિં સંસયો નત્થિ. એવં સતિ કિસ્મિં વો વિગ્ગહોતિ પુચ્છતિ.
523.Atha kismiṃ pana voti tvampi ayameva maggoti attano ācariyavādameva paggayha tiṭṭhasi, bhāradvājopi attano ācariyavādameva, ekassāpi ekasmiṃ saṃsayo natthi. Evaṃ sati kismiṃ vo viggahoti pucchati.
૫૨૪. મગ્ગામગ્ગે , ભો ગોતમાતિ મગ્ગે ભો ગોતમ અમગ્ગે ચ, ઉજુમગ્ગે ચ અનુજુમગ્ગે ચાતિ અત્થો. એસ કિર એકબ્રાહ્મણસ્સાપિ મગ્ગં ‘‘ન મગ્ગો’’તિ ન વદતિ. યથા પન અત્તનો આચરિયસ્સ મગ્ગો ઉજુમગ્ગો, ન એવં અઞ્ઞેસં અનુજાનાતિ, તસ્મા તમેવત્થં દીપેન્તો ‘‘કિઞ્ચાપિ ભો ગોતમા’’તિઆદિમાહ.
524.Maggāmagge, bho gotamāti magge bho gotama amagge ca, ujumagge ca anujumagge cāti attho. Esa kira ekabrāhmaṇassāpi maggaṃ ‘‘na maggo’’ti na vadati. Yathā pana attano ācariyassa maggo ujumaggo, na evaṃ aññesaṃ anujānāti, tasmā tamevatthaṃ dīpento ‘‘kiñcāpi bho gotamā’’tiādimāha.
સબ્બાનિ તાનીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વદતિ, સબ્બે તેતિ વુત્તં હોતિ. બહૂનીતિ અટ્ઠ વા દસ વા. નાનામગ્ગાનીતિ મહન્તામહન્તજઙ્ઘમગ્ગસકટમગ્ગાદિવસેન નાનાવિધાનિ સામન્તા ગામનદીતળાકખેત્તાદીહિ આગન્ત્વા ગામં પવિસનમગ્ગાનિ.
Sabbāni tānīti liṅgavipallāsena vadati, sabbe teti vuttaṃ hoti. Bahūnīti aṭṭha vā dasa vā. Nānāmaggānīti mahantāmahantajaṅghamaggasakaṭamaggādivasena nānāvidhāni sāmantā gāmanadītaḷākakhettādīhi āgantvā gāmaṃ pavisanamaggāni.
૫૨૫-૫૨૬. ‘‘નિય્યન્તીતિ વાસેટ્ઠ વદેસી’’તિ ભગવા તિક્ખત્તું વચીભેદં કત્વા પટિઞ્ઞં કારાપેસિ. કસ્મા? તિત્થિયા હિ પટિજાનિત્વા પચ્છા નિગ્ગય્હમાના અવજાનન્તિ. સો તથા કાતું ન સક્ખિસ્સતીતિ.
525-526.‘‘Niyyantīti vāseṭṭha vadesī’’ti bhagavā tikkhattuṃ vacībhedaṃ katvā paṭiññaṃ kārāpesi. Kasmā? Titthiyā hi paṭijānitvā pacchā niggayhamānā avajānanti. So tathā kātuṃ na sakkhissatīti.
૫૨૭-૫૨૯. તેવ તેવિજ્જાતિ તે તેવિજ્જા. વકારો આગમસન્ધિમત્તં. અન્ધવેણીતિ અન્ધપવેણી, એકેન ચક્ખુમતા ગહિતયટ્ઠિયા કોટિં એકો અન્ધો ગણ્હતિ, તં અન્ધં અઞ્ઞો તં અઞ્ઞોતિ એવં પણ્ણાસસટ્ઠિ અન્ધા પટિપાટિયા ઘટિતા અન્ધવેણીતિ વુચ્ચતિ. પરમ્પરસંસત્તાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં લગ્ગા, યટ્ઠિગાહકેનપિ ચક્ખુમતા વિરહિતાતિ અત્થો. એકો કિર ધુત્તો અન્ધગણં દિસ્વા ‘‘અસુકસ્મિં નામ ગામે ખજ્જભોજ્જં સુલભ’’ન્તિ ઉસ્સાહેત્વા ‘‘તેન હિ તત્થ નો સામિ નેહિ, ઇદં નામ તે દેમા’’તિ વુત્તે, લઞ્જં ગહેત્વા અન્તરામગ્ગે મગ્ગા ઓક્કમ્મ મહન્તં ગચ્છં અનુપરિગન્ત્વા પુરિમસ્સ હત્થેન પચ્છિમસ્સ કચ્છં ગણ્હાપેત્વા ‘‘કિઞ્ચિ કમ્મં અત્થિ, ગચ્છથ તાવ તુમ્હે’’તિ વત્વા પલાયિ, તે દિવસમ્પિ ગન્ત્વા મગ્ગં અવિન્દમાના ‘‘કુહિં નો ચક્ખુમા, કુહિં મગ્ગો’’તિ પરિદેવિત્વા મગ્ગં અવિન્દમાના તત્થેવ મરિંસુ. તે સન્ધાય વુત્તં ‘‘પરમ્પરસંસત્તા’’તિ. પુરિમોપીતિ પુરિમેસુ દસસુ બ્રાહ્મણેસુ એકોપિ. મજ્ઝિમોપીતિ મજ્ઝિમેસુ આચરિયપાચરિયેસુ એકોપિ. પચ્છિમોપીતિ ઇદાનિ તેવિજ્જેસુ બ્રાહ્મણેસુ એકોપિ. હસ્સકઞ્ઞેવાતિ હસિતબ્બમેવ. નામકઞ્ઞેવાતિ લામકંયેવ. તદેતં અત્થાભાવેન રિત્તકં, રિત્તકત્તાયેવ તુચ્છકં. ઇદાનિ બ્રહ્મલોકો તાવ તિટ્ઠતુ, યો તેવિજ્જેહિ ન દિટ્ઠપુબ્બોવ. યેપિ ચન્દિમસૂરિયે તેવિજ્જા પસ્સન્તિ, તેસમ્પિ સહબ્યતાય મગ્ગં દેસેતું નપ્પહોન્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘તં કિં મઞ્ઞસી’’તિઆદિમાહ.
527-529.Teva tevijjāti te tevijjā. Vakāro āgamasandhimattaṃ. Andhaveṇīti andhapaveṇī, ekena cakkhumatā gahitayaṭṭhiyā koṭiṃ eko andho gaṇhati, taṃ andhaṃ añño taṃ aññoti evaṃ paṇṇāsasaṭṭhi andhā paṭipāṭiyā ghaṭitā andhaveṇīti vuccati. Paramparasaṃsattāti aññamaññaṃ laggā, yaṭṭhigāhakenapi cakkhumatā virahitāti attho. Eko kira dhutto andhagaṇaṃ disvā ‘‘asukasmiṃ nāma gāme khajjabhojjaṃ sulabha’’nti ussāhetvā ‘‘tena hi tattha no sāmi nehi, idaṃ nāma te demā’’ti vutte, lañjaṃ gahetvā antarāmagge maggā okkamma mahantaṃ gacchaṃ anuparigantvā purimassa hatthena pacchimassa kacchaṃ gaṇhāpetvā ‘‘kiñci kammaṃ atthi, gacchatha tāva tumhe’’ti vatvā palāyi, te divasampi gantvā maggaṃ avindamānā ‘‘kuhiṃ no cakkhumā, kuhiṃ maggo’’ti paridevitvā maggaṃ avindamānā tattheva mariṃsu. Te sandhāya vuttaṃ ‘‘paramparasaṃsattā’’ti. Purimopīti purimesu dasasu brāhmaṇesu ekopi. Majjhimopīti majjhimesu ācariyapācariyesu ekopi. Pacchimopīti idāni tevijjesu brāhmaṇesu ekopi. Hassakaññevāti hasitabbameva. Nāmakaññevāti lāmakaṃyeva. Tadetaṃ atthābhāvena rittakaṃ, rittakattāyeva tucchakaṃ. Idāni brahmaloko tāva tiṭṭhatu, yo tevijjehi na diṭṭhapubbova. Yepi candimasūriye tevijjā passanti, tesampi sahabyatāya maggaṃ desetuṃ nappahontīti dassanatthaṃ ‘‘taṃ kiṃ maññasī’’tiādimāha.
૫૩૦. તત્થ યતો ચન્દિમસૂરિયા ઉગ્ગચ્છન્તીતિ યસ્મિં કાલે ઉગ્ગચ્છન્તિ. યત્થ ચ ઓગ્ગચ્છન્તીતિ યસ્મિં કાલે અત્થમેન્તિ, ઉગ્ગમનકાલે ચ અત્થઙ્ગમનકાલે ચ પસ્સન્તીતિ અત્થો. આયાચન્તીતિ ‘‘ઉદેહિ ભવં ચન્દ, ઉદેહિ ભવં સૂરિયા’’તિ એવં આયાચન્તિ. થોમયન્તીતિ ‘‘સોમ્મો ચન્દો, પરિમણ્ડલો ચન્દો, સપ્પભો ચન્દો’’તિઆદીનિ વદન્તા પસંસન્તિ. પઞ્જલિકાતિ પગ્ગહિતઅઞ્જલિકા. નમસ્સમાનાતિ ‘‘નમો નમો’’તિ વદમાના.
530. Tattha yato candimasūriyā uggacchantīti yasmiṃ kāle uggacchanti. Yattha ca oggacchantīti yasmiṃ kāle atthamenti, uggamanakāle ca atthaṅgamanakāle ca passantīti attho. Āyācantīti ‘‘udehi bhavaṃ canda, udehi bhavaṃ sūriyā’’ti evaṃ āyācanti. Thomayantīti ‘‘sommo cando, parimaṇḍalo cando, sappabho cando’’tiādīni vadantā pasaṃsanti. Pañjalikāti paggahitaañjalikā. Namassamānāti ‘‘namo namo’’ti vadamānā.
૫૩૧-૫૩૨. યં પસ્સન્તીતિ એત્થ યન્તિ નિપાતમત્તં. કિં પન ન કિરાતિ એત્થ ઇધ પન કિં વત્તબ્બં. યત્થ કિર તેવિજ્જેહિ બ્રાહ્મણેહિ ન બ્રહ્મા સક્ખિદિટ્ઠોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.
531-532.Yaṃ passantīti ettha yanti nipātamattaṃ. Kiṃ pana na kirāti ettha idha pana kiṃ vattabbaṃ. Yattha kira tevijjehi brāhmaṇehi na brahmā sakkhidiṭṭhoti evamattho daṭṭhabbo.
અચિરવતીનદીઉપમાકથા
Aciravatīnadīupamākathā
૫૪૨. સમતિત્તિકાતિ સમભરિતા. કાકપેય્યાતિ યત્થ કત્થચિ તીરે ઠિતેન કાકેન સક્કા પાતુન્તિ કાકપેય્યા. પારં તરિતુકામોતિ નદિં અતિક્કમિત્વા પરતીરં ગન્તુકામો. અવ્હેય્યાતિ પક્કોસેય્ય. એહિ પારાપારન્તિ અમ્ભો પાર અપારં એહિ, અથ મં સહસાવ ગહેત્વા ગમિસ્સસિ, અત્થિ મે અચ્ચાયિકકમ્મન્તિ અત્થો.
542.Samatittikāti samabharitā. Kākapeyyāti yattha katthaci tīre ṭhitena kākena sakkā pātunti kākapeyyā. Pāraṃ taritukāmoti nadiṃ atikkamitvā paratīraṃ gantukāmo. Avheyyāti pakkoseyya. Ehi pārāpāranti ambho pāra apāraṃ ehi, atha maṃ sahasāva gahetvā gamissasi, atthi me accāyikakammanti attho.
૫૪૪. યે ધમ્મા બ્રાહ્મણકારકાતિ એત્થ પઞ્ચસીલદસકુસલકમ્મપથભેદા ધમ્મા બ્રાહ્મણકારકાતિ વેદિતબ્બા , તબ્બિપરીતા અબ્રાહ્મણકારકા. ઇન્દમવ્હાયામાતિ ઇન્દં અવ્હાયામ પક્કોસામ. એવં બ્રાહ્મણાનં અવ્હાયનસ્સ નિરત્થકતં દસ્સેત્વા પુનપિ ભગવા અણ્ણવકુચ્છિયં સૂરિયો વિય જલમાનો પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવુતો અચિરવતિયા તીરે નિસિન્નો અપરમ્પિ નદીઉપમંયેવ આહરન્તો ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહ.
544.Ye dhammā brāhmaṇakārakāti ettha pañcasīladasakusalakammapathabhedā dhammā brāhmaṇakārakāti veditabbā , tabbiparītā abrāhmaṇakārakā. Indamavhāyāmāti indaṃ avhāyāma pakkosāma. Evaṃ brāhmaṇānaṃ avhāyanassa niratthakataṃ dassetvā punapi bhagavā aṇṇavakucchiyaṃ sūriyo viya jalamāno pañcasatabhikkhuparivuto aciravatiyā tīre nisinno aparampi nadīupamaṃyeva āharanto ‘‘seyyathāpī’’tiādimāha.
૫૪૬. કામગુણાતિ કામયિતબ્બટ્ઠેન કામા, બન્ધનટ્ઠેન ગુણા. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે, અહતાનં વત્થાનં દિગુણં સઙ્ઘાટિ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૪૮) એત્થ હિ પટલટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘અચ્ચેન્તિ કાલા તરયન્તિ રત્તિયો, વયોગુણા અનુપુબ્બં જહન્તી’’તિ એત્થ રાસટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘સતગુણા દક્ખિણા પાટિકઙ્ખિતબ્બા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૭૯) એત્થ આનિસંસટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘અન્તં અન્તગુણં (ખુ॰ પા॰ ૩.૧) કયિરા માલાગુણે બહૂ’’તિ (ધ॰ પ॰ ૫૩) ચ એત્થ બન્ધનટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ઇધાપિ એસેવ અધિપ્પેતો. તેન વુત્તં ‘‘બન્ધનટ્ઠેન ગુણા’’તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પસ્સિતબ્બા. એતેનુપાયેન સોતવિઞ્ઞેય્યાદીસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇટ્ઠાતિ પરિયિટ્ઠા વા હોન્તુ, મા વા, ઇટ્ઠારમ્મણભૂતાતિ અત્થો. કન્તાતિ કામનીયા. મનાપાતિ મનવડ્ઢનકા. પિયરૂપાતિ પિયજાતિકા. કામૂપસઞ્હિતાતિ આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનેન કામેન ઉપસઞ્હિતા. રજનીયાતિ રઞ્જનીયા, રાગુપ્પત્તિકારણભૂતાતિ અત્થો.
546.Kāmaguṇāti kāmayitabbaṭṭhena kāmā, bandhanaṭṭhena guṇā. ‘‘Anujānāmi bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (mahāva. 348) ettha hi paṭalaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti ettha rāsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ (khu. pā. 3.1) kayirā mālāguṇe bahū’’ti (dha. pa. 53) ca ettha bandhanaṭṭho guṇaṭṭho. Idhāpi eseva adhippeto. Tena vuttaṃ ‘‘bandhanaṭṭhena guṇā’’ti. Cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena passitabbā. Etenupāyena sotaviññeyyādīsupi attho veditabbo. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā hontu, mā vā, iṭṭhārammaṇabhūtāti attho. Kantāti kāmanīyā. Manāpāti manavaḍḍhanakā. Piyarūpāti piyajātikā. Kāmūpasañhitāti ārammaṇaṃ katvā uppajjamānena kāmena upasañhitā. Rajanīyāti rañjanīyā, rāguppattikāraṇabhūtāti attho.
ગધિતાતિ ગેધેન અભિભૂતા હુત્વા. મુચ્છિતાતિ મુચ્છાકારપ્પત્તાય અધિમત્તકાય તણ્હાય અભિભૂતા. અજ્ઝોપન્નાતિ અધિઓપન્ના ઓગાળ્હા ‘‘ઇદં સાર’’ન્તિ પરિનિટ્ઠાનપ્પત્તા હુત્વા. અનાદીનવદસ્સાવિનોતિ આદીનવં અપસ્સન્તા. અનિસ્સરણપઞ્ઞાતિ ઇદમેત્થ નિસ્સરણન્તિ, એવં પરિજાનનપઞ્ઞાવિરહિતા, પચ્ચવેક્ખણપરિભોગવિરહિતાતિ અત્થો.
Gadhitāti gedhena abhibhūtā hutvā. Mucchitāti mucchākārappattāya adhimattakāya taṇhāya abhibhūtā. Ajjhopannāti adhiopannā ogāḷhā ‘‘idaṃ sāra’’nti pariniṭṭhānappattā hutvā. Anādīnavadassāvinoti ādīnavaṃ apassantā. Anissaraṇapaññāti idamettha nissaraṇanti, evaṃ parijānanapaññāvirahitā, paccavekkhaṇaparibhogavirahitāti attho.
૫૪૮. આવરણાતિઆદીસુ આવરન્તીતિ આવરણા. નિવારેન્તીતિ નીવરણા. ઓનન્ધન્તીતિ ઓનાહના. પરિયોનન્ધન્તીતિ પરિયોનાહના. કામચ્છન્દાદીનં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગતો ગહેતબ્બા.
548.Āvaraṇātiādīsu āvarantīti āvaraṇā. Nivārentīti nīvaraṇā. Onandhantīti onāhanā. Pariyonandhantīti pariyonāhanā. Kāmacchandādīnaṃ vitthārakathā visuddhimaggato gahetabbā.
૫૪૯-૫૫૦. આવુતા નિવુતા ઓનદ્ધા પરિયોનદ્ધાતિ પદાનિ આવરણાદીનં વસેન વુત્તાનિ. સપરિગ્ગહોતિ ઇત્થિપરિગ્ગહેન સપરિગ્ગહોતિ પુચ્છતિ. અપરિગ્ગહો ભો ગોતમાતિઆદીસુપિ કામચ્છન્દસ્સ અભાવતો ઇત્થિપરિગ્ગહેન અપરિગ્ગહો. બ્યાપાદસ્સ અભાવતો કેનચિ સદ્ધિં વેરચિત્તેન અવેરો. થિનમિદ્ધસ્સ અભાવતો ચિત્તગેલઞ્ઞસઙ્ખાતેન બ્યાપજ્જેન અબ્યાપજ્જો. ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચાભાવતો ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચાદીહિ સંકિલેસેહિ અસંકિલિટ્ઠચિત્તો સુપરિસુદ્ધમાનસો. વિચિકિચ્છાય અભાવતો ચિત્તં વસે વત્તેતિ. યથા ચ બ્રાહ્મણા ચિત્તગતિકા હોન્તીતિ, ચિત્તસ્સ વસેન વત્તન્તિ, ન તાદિસોતિ વસવત્તી.
549-550.Āvutā nivutā onaddhā pariyonaddhāti padāni āvaraṇādīnaṃ vasena vuttāni. Sapariggahoti itthipariggahena sapariggahoti pucchati. Apariggaho bho gotamātiādīsupi kāmacchandassa abhāvato itthipariggahena apariggaho. Byāpādassa abhāvato kenaci saddhiṃ veracittena avero. Thinamiddhassa abhāvato cittagelaññasaṅkhātena byāpajjena abyāpajjo. Uddhaccakukkuccābhāvato uddhaccakukkuccādīhi saṃkilesehi asaṃkiliṭṭhacitto suparisuddhamānaso. Vicikicchāya abhāvato cittaṃ vase vatteti. Yathā ca brāhmaṇā cittagatikā hontīti, cittassa vasena vattanti, na tādisoti vasavattī.
૫૫૨. ઇધ ખો પનાતિ ઇધ બ્રહ્મલોકમગ્ગે. આસીદિત્વાતિ અમગ્ગમેવ ‘‘મગ્ગો’’તિ ઉપગન્ત્વા. સંસીદન્તીતિ ‘‘સમતલ’’ન્તિ સઞ્ઞાય પઙ્કં ઓતિણ્ણા વિય અનુપ્પવિસન્તિ. સંસીદિત્વા વિસારં પાપુણન્તીતિ એવં પઙ્કે વિય સંસીદિત્વા વિસારં અઙ્ગમઙ્ગસંભઞ્જનં પાપુણન્તિ. સુક્ખતરં મઞ્ઞે તરન્તીતિ મરીચિકાય વઞ્ચેત્વા ‘‘કાકપેય્યા નદી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘તરિસ્સામા’’તિ હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ વાયમમાના સુક્ખતરણં મઞ્ઞે તરન્તિ. તસ્મા યથા હત્થપાદાદીનં સંભઞ્જનં પરિભઞ્જનં, એવં અપાયેસુ સંભઞ્જનં પરિભઞ્જનં પાપુણન્તિ. ઇધેવ ચ સુખં વા સાતં વા ન લભન્તિ. તસ્મા ઇદં તેવિજ્જાનં બ્રાહ્મણાનન્તિ તસ્મા ઇદં બ્રહ્મસહબ્યતાય મગ્ગદીપકં તેવિજ્જકં પાવચનં તેવિજ્જાનં બ્રાહ્મણાનં. તેવિજ્જાઇરિણન્તિ તેવિજ્જાઅરઞ્ઞં ઇરિણન્તિ હિ અગામકં મહાઅરઞ્ઞં વુચ્ચતિ. તેવિજ્જાવિવનન્તિ પુપ્ફફલેહિ અપરિભોગરુક્ખેહિ સઞ્છન્નં નિરુદકં અરઞ્ઞં . યત્થ મગ્ગતો ઉક્કમિત્વા પરિવત્તિતુમ્પિ ન સક્કા હોન્તિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘તેવિજ્જાવિવનન્તિપિ વુચ્ચતી’’તિ. તેવિજ્જાબ્યસનન્તિ તેવિજ્જાનં પઞ્ચવિધબ્યસનસદિસમેતં. યથા હિ ઞાતિરોગભોગ દિટ્ઠિ સીલબ્યસનપ્પત્તસ્સ સુખં નામ નત્થિ, એવં તેવિજ્જાનં તેવિજ્જકં પાવચનં આગમ્મ સુખં નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ.
552.Idhakho panāti idha brahmalokamagge. Āsīditvāti amaggameva ‘‘maggo’’ti upagantvā. Saṃsīdantīti ‘‘samatala’’nti saññāya paṅkaṃ otiṇṇā viya anuppavisanti. Saṃsīditvā visāraṃ pāpuṇantīti evaṃ paṅke viya saṃsīditvā visāraṃ aṅgamaṅgasaṃbhañjanaṃ pāpuṇanti. Sukkhataraṃ maññe tarantīti marīcikāya vañcetvā ‘‘kākapeyyā nadī’’ti saññāya ‘‘tarissāmā’’ti hatthehi ca pādehi ca vāyamamānā sukkhataraṇaṃ maññe taranti. Tasmā yathā hatthapādādīnaṃ saṃbhañjanaṃ paribhañjanaṃ, evaṃ apāyesu saṃbhañjanaṃ paribhañjanaṃ pāpuṇanti. Idheva ca sukhaṃ vā sātaṃ vā na labhanti. Tasmā idaṃ tevijjānaṃ brāhmaṇānanti tasmā idaṃ brahmasahabyatāya maggadīpakaṃ tevijjakaṃ pāvacanaṃ tevijjānaṃ brāhmaṇānaṃ. Tevijjāiriṇanti tevijjāaraññaṃ iriṇanti hi agāmakaṃ mahāaraññaṃ vuccati. Tevijjāvivananti pupphaphalehi aparibhogarukkhehi sañchannaṃ nirudakaṃ araññaṃ . Yattha maggato ukkamitvā parivattitumpi na sakkā honti, taṃ sandhāyāha ‘‘tevijjāvivanantipi vuccatī’’ti. Tevijjābyasananti tevijjānaṃ pañcavidhabyasanasadisametaṃ. Yathā hi ñātirogabhoga diṭṭhi sīlabyasanappattassa sukhaṃ nāma natthi, evaṃ tevijjānaṃ tevijjakaṃ pāvacanaṃ āgamma sukhaṃ nāma natthīti dasseti.
૫૫૪. જાતસંવડ્ઢોતિ જાતો ચ વડ્ઢિતો ચ, યો હિ કેવલં તત્થ જાતોવ હોતિ, અઞ્ઞત્થ વડ્ઢિતો, તસ્સ સમન્તા ગામમગ્ગા ન સબ્બસો પચ્ચક્ખા હોન્તિ, તસ્મા જાતસંવડ્ઢોતિ આહ. જાતસંવડ્ઢોપિ યો ચિરનિક્ખન્તો, તસ્સ ન સબ્બસો પચ્ચક્ખા હોન્તિ. તસ્મા ‘‘તાવદેવ અવસટ’’ન્તિ આહ, તઙ્ખણમેવ નિક્ખન્તન્તિ અત્થો. દન્ધાયિતત્તન્તિ અયં નુ ખો મગ્ગો, અયં ન નુખોતિ કઙ્ખાવસેન ચિરાયિતત્તં. વિત્થાયિતત્તન્તિ યથા સુખુમં અત્થજાતં સહસા પુચ્છિતસ્સ કસ્સચિ સરીરં થદ્ધભાવં ગણ્હાતિ, એવં થદ્ધભાવગ્ગહણં. ન ત્વેવાતિ ઇમિના સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ અપ્પટિહતભાવં દસ્સેતિ. તસ્સ હિ પુરિસસ્સ મારાવટ્ટનાદિવસેન સિયા ઞાણસ્સ પટિઘાતો. તેન સો દન્ધાયેય્ય વા વિત્થાયેય્ય વા. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન અપ્પટિહતં, ન સક્કા તસ્સ કેનચિ અન્તરાયો કાતુન્તિ દીપેતિ.
554.Jātasaṃvaḍḍhoti jāto ca vaḍḍhito ca, yo hi kevalaṃ tattha jātova hoti, aññattha vaḍḍhito, tassa samantā gāmamaggā na sabbaso paccakkhā honti, tasmā jātasaṃvaḍḍhoti āha. Jātasaṃvaḍḍhopi yo ciranikkhanto, tassa na sabbaso paccakkhā honti. Tasmā ‘‘tāvadeva avasaṭa’’nti āha, taṅkhaṇameva nikkhantanti attho. Dandhāyitattanti ayaṃ nu kho maggo, ayaṃ na nukhoti kaṅkhāvasena cirāyitattaṃ. Vitthāyitattanti yathā sukhumaṃ atthajātaṃ sahasā pucchitassa kassaci sarīraṃ thaddhabhāvaṃ gaṇhāti, evaṃ thaddhabhāvaggahaṇaṃ. Na tvevāti iminā sabbaññutaññāṇassa appaṭihatabhāvaṃ dasseti. Tassa hi purisassa mārāvaṭṭanādivasena siyā ñāṇassa paṭighāto. Tena so dandhāyeyya vā vitthāyeyya vā. Sabbaññutaññāṇaṃ pana appaṭihataṃ, na sakkā tassa kenaci antarāyo kātunti dīpeti.
૫૫૫. ઉલ્લુમ્પતુ ભવં ગોતમોતિ ઉદ્ધરતુ ભવં ગોતમો. બ્રાહ્મણિં પજન્તિ બ્રાહ્મણદારકં, ભવં ગોતમો મમ બ્રાહ્મણપુત્તં અપાયમગ્ગતો ઉદ્ધરિત્વા બ્રહ્મલોકમગ્ગે પતિટ્ઠપેતૂતિ અત્થો. અથસ્સ ભગવા બુદ્ધુપ્પાદં દસ્સેત્વા સદ્ધિં પુબ્બભાગપટિપદાય મેત્તાવિહારાદિબ્રહ્મલોકગામિમગ્ગં દેસેતુકામો ‘‘તેન હિ વાસેટ્ઠા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘ઇધ તથાગતો’’તિઆદિ સામઞ્ઞફલે વિત્થારિતં. મેત્તાસહગતેનાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે બ્રહ્મવિહારકમ્મટ્ઠાનકથાયં વુત્તં. સેય્યથાપિ વાસેટ્ઠ બલવા સઙ્ખધમોતિઆદિ પન ઇધ અપુબ્બં. તત્થ બલવાતિ બલસમ્પન્નો. સઙ્ખધમોતિ સઙ્ખધમકો. અપ્પકસિરેનાતિ અકિચ્છેન અદુક્ખેન. દુબ્બલો હિ સઙ્ખધમો સઙ્ખં ધમન્તોપિ ન સક્કોતિ ચતસ્સો દિસા સરેન વિઞ્ઞાપેતું, નાસ્સ સઙ્ખસદ્દો સબ્બતો ફરતિ. બલવતો પન વિપ્ફારિકો હોતિ, તસ્મા ‘‘બલવા’’તિઆદિમાહ. મેત્તાય ચેતોવિમુત્તિયાતિ એત્થ મેત્તાતિ વુત્તે ઉપચારોપિ અપ્પનાપિ વટ્ટતિ, ‘‘ચેત્તોવિમુત્તી’’તિ વુત્તે પન અપ્પનાવ વટ્ટતિ. યં પમાણકતં કમ્મન્તિ પમાણકતં કમ્મં નામ કામાવચરં વુચ્ચતિ. અપ્પમાણકતં કમ્મં નામ રૂપારૂપાવચરં. તઞ્હિ પમાણં અતિક્કમિત્વા ઓદિસ્સકઅનોદિસ્સકદિસાફરણવસેન વડ્ઢેત્વા કતત્તા અપ્પમાણકતન્તિ વુચ્ચતિ. ન તં તત્રાવસિસ્સતિ ન તં તત્રાવતિટ્ઠતીતિ તં કામાવચરકમ્મં તસ્મિં રૂપાવચરારૂપાવચરકમ્મે ન ઓહીયતિ, ન તિટ્ઠતિ. કિં વુત્તં હોતિ – તં કામાવચરકમ્મં તસ્સ રૂપારૂપાવચરકમ્મસ્સ અન્તરા લગ્ગિતું વા ઠાતું વા રૂપારૂપાવચરકમ્મં ફરિત્વા પરિયાદિયિત્વા અત્તનો ઓકાસં ગહેત્વા પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ. અથ ખો રૂપાવચરારૂપાવચરકમ્મમેવ કામાવચરં મહોઘો વિય પરિત્તં ઉદકં ફરિત્વા પરિયાદિયિત્વા અત્તનો ઓકાસં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા સયમેવ બ્રહ્મસહબ્યતં ઉપનેતીતિ. એવંવિહારીતિ એવં મેત્તાદિવિહારી.
555.Ullumpatu bhavaṃ gotamoti uddharatu bhavaṃ gotamo. Brāhmaṇiṃ pajanti brāhmaṇadārakaṃ, bhavaṃ gotamo mama brāhmaṇaputtaṃ apāyamaggato uddharitvā brahmalokamagge patiṭṭhapetūti attho. Athassa bhagavā buddhuppādaṃ dassetvā saddhiṃ pubbabhāgapaṭipadāya mettāvihārādibrahmalokagāmimaggaṃ desetukāmo ‘‘tena hi vāseṭṭhā’’tiādimāha. Tattha ‘‘idha tathāgato’’tiādi sāmaññaphale vitthāritaṃ. Mettāsahagatenātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge brahmavihārakammaṭṭhānakathāyaṃ vuttaṃ. Seyyathāpi vāseṭṭha balavā saṅkhadhamotiādi pana idha apubbaṃ. Tattha balavāti balasampanno. Saṅkhadhamoti saṅkhadhamako. Appakasirenāti akicchena adukkhena. Dubbalo hi saṅkhadhamo saṅkhaṃ dhamantopi na sakkoti catasso disā sarena viññāpetuṃ, nāssa saṅkhasaddo sabbato pharati. Balavato pana vipphāriko hoti, tasmā ‘‘balavā’’tiādimāha. Mettāya cetovimuttiyāti ettha mettāti vutte upacāropi appanāpi vaṭṭati, ‘‘cettovimuttī’’ti vutte pana appanāva vaṭṭati. Yaṃ pamāṇakataṃ kammanti pamāṇakataṃ kammaṃ nāma kāmāvacaraṃ vuccati. Appamāṇakataṃ kammaṃ nāma rūpārūpāvacaraṃ. Tañhi pamāṇaṃ atikkamitvā odissakaanodissakadisāpharaṇavasena vaḍḍhetvā katattā appamāṇakatanti vuccati. Na taṃ tatrāvasissati na taṃ tatrāvatiṭṭhatīti taṃ kāmāvacarakammaṃ tasmiṃ rūpāvacarārūpāvacarakamme na ohīyati, na tiṭṭhati. Kiṃ vuttaṃ hoti – taṃ kāmāvacarakammaṃ tassa rūpārūpāvacarakammassa antarā laggituṃ vā ṭhātuṃ vā rūpārūpāvacarakammaṃ pharitvā pariyādiyitvā attano okāsaṃ gahetvā patiṭṭhātuṃ na sakkoti. Atha kho rūpāvacarārūpāvacarakammameva kāmāvacaraṃ mahogho viya parittaṃ udakaṃ pharitvā pariyādiyitvā attano okāsaṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa vipākaṃ paṭibāhitvā sayameva brahmasahabyataṃ upanetīti. Evaṃvihārīti evaṃ mettādivihārī.
૫૫૯. એતે મયં ભવન્તં ગોતમન્તિ ઇદં તેસં દુતિયં સરણગમનં. પઠમમેવ હેતે મજ્ઝિમપણ્ણાસકે વાસેટ્ઠસુત્તં સુત્વા સરણં ગતા, ઇમં પન તેવિજ્જસુત્તં સુત્વા દુતિયમ્પિ સરણં ગતા. કતિપાહચ્ચયેન પબ્બજિત્વા અગ્ગઞ્ઞસુત્તે ઉપસમ્પદઞ્ચેવ અરહત્તઞ્ચ અલત્થું. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.
559.Etemayaṃ bhavantaṃ gotamanti idaṃ tesaṃ dutiyaṃ saraṇagamanaṃ. Paṭhamameva hete majjhimapaṇṇāsake vāseṭṭhasuttaṃ sutvā saraṇaṃ gatā, imaṃ pana tevijjasuttaṃ sutvā dutiyampi saraṇaṃ gatā. Katipāhaccayena pabbajitvā aggaññasutte upasampadañceva arahattañca alatthuṃ. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં
Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
તેવિજ્જસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tevijjasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
નિટ્ઠિતા ચ તેરસસુત્તપટિમણ્ડિતસ્સ સીલક્ખન્ધવગ્ગસ્સ
Niṭṭhitā ca terasasuttapaṭimaṇḍitassa sīlakkhandhavaggassa
અત્થવણ્ણનાતિ.
Atthavaṇṇanāti.
સીલક્ખન્ધવગ્ગટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.
Sīlakkhandhavaggaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૧૩. તેવિજ્જસુત્તં • 13. Tevijjasuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ૧૩. તેવિજ્જસુત્તવણ્ણના • 13. Tevijjasuttavaṇṇanā
