Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā

    ૧૦. તેવિજ્જસુત્તવણ્ણના

    10. Tevijjasuttavaṇṇanā

    ૯૯. દસમે ધમ્મેનાતિ ઞાયેન, સમ્માપટિપત્તિસઙ્ખાતેન હેતુના કારણેન. યાય હિ પટિપદાય તેવિજ્જો હોતિ, સા પટિપદા ઇધ ધમ્મોતિ વેદિતબ્બા. કા પન સા પટિપદાતિ? ચરણસમ્પદા ચ વિજ્જાસમ્પદા ચ. તેવિજ્જન્તિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાદીહિ તીહિ વિજ્જાહિ સમન્નાગતં. બ્રાહ્મણન્તિ બાહિતપાપબ્રાહ્મણં. પઞ્ઞાપેમીતિ ‘‘બ્રાહ્મણો’’તિ જાનાપેમિ પતિટ્ઠપેમિ. નાઞ્ઞં લપિતલાપનમત્તેનાતિ અઞ્ઞં જાતિમત્તબ્રાહ્મણં અટ્ઠકાદીહિ લપિતમત્તવિપ્પલપનમત્તેન બ્રાહ્મણં ન પઞ્ઞાપેમીતિ. અથ વા લપિતલાપનમત્તેનાતિ મન્તાનં અજ્ઝેનઅજ્ઝાપનમત્તેન. ઉભયથાપિ યં પન બ્રાહ્મણા સામવેદાદિવેદત્તયઅજ્ઝેનેન તેવિજ્જં બ્રાહ્મણં વદન્તિ, તં પટિક્ખિપતિ. ભગવતા હિ ‘‘પરમત્થતો અતેવિજ્જં બ્રાહ્મણંયેવ ચેતે ભોવાદિનો અવિજ્જાનિવુતા ‘તેવિજ્જો બ્રાહ્મણો’તિ વદન્તિ, એવં પન તેવિજ્જો બ્રાહ્મણો હોતી’’તિ દસ્સનત્થં તથા બુજ્ઝનકાનં પુગ્ગલાનં અજ્ઝાસયેન અયં દેસના આરદ્ધા.

    99. Dasame dhammenāti ñāyena, sammāpaṭipattisaṅkhātena hetunā kāraṇena. Yāya hi paṭipadāya tevijjo hoti, sā paṭipadā idha dhammoti veditabbā. Kā pana sā paṭipadāti? Caraṇasampadā ca vijjāsampadā ca. Tevijjanti pubbenivāsānussatiñāṇādīhi tīhi vijjāhi samannāgataṃ. Brāhmaṇanti bāhitapāpabrāhmaṇaṃ. Paññāpemīti ‘‘brāhmaṇo’’ti jānāpemi patiṭṭhapemi. Nāññaṃ lapitalāpanamattenāti aññaṃ jātimattabrāhmaṇaṃ aṭṭhakādīhi lapitamattavippalapanamattena brāhmaṇaṃ na paññāpemīti. Atha vā lapitalāpanamattenāti mantānaṃ ajjhenaajjhāpanamattena. Ubhayathāpi yaṃ pana brāhmaṇā sāmavedādivedattayaajjhenena tevijjaṃ brāhmaṇaṃ vadanti, taṃ paṭikkhipati. Bhagavatā hi ‘‘paramatthato atevijjaṃ brāhmaṇaṃyeva cete bhovādino avijjānivutā ‘tevijjo brāhmaṇo’ti vadanti, evaṃ pana tevijjo brāhmaṇo hotī’’ti dassanatthaṃ tathā bujjhanakānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayena ayaṃ desanā āraddhā.

    તત્થ યસ્મા વિજ્જાસમ્પન્નો ચરણસમ્પન્નોયેવ હોતિ ચરણસમ્પદાય વિના વિજ્જાસમ્પત્તિયા અભાવતો, તસ્મા ચરણસમ્પદં અન્તોગધં કત્વા વિજ્જાસીસેનેવ બ્રાહ્મણં પઞ્ઞાપેતુકામો ‘‘ધમ્મેનાહં, ભિક્ખવે, તેવિજ્જં બ્રાહ્મણં પઞ્ઞાપેમી’’તિ દેસનં સમુટ્ઠાપેત્વા ‘‘કથઞ્ચાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મેન તેવિજ્જં બ્રાહ્મણં પઞ્ઞાપેમી’’તિ કથેતુકમ્યતાય પુચ્છં કત્વા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય વિજ્જત્તયં વિભજન્તો ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ.

    Tattha yasmā vijjāsampanno caraṇasampannoyeva hoti caraṇasampadāya vinā vijjāsampattiyā abhāvato, tasmā caraṇasampadaṃ antogadhaṃ katvā vijjāsīseneva brāhmaṇaṃ paññāpetukāmo ‘‘dhammenāhaṃ, bhikkhave, tevijjaṃ brāhmaṇaṃ paññāpemī’’ti desanaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘kathañcāhaṃ, bhikkhave, dhammena tevijjaṃ brāhmaṇaṃ paññāpemī’’ti kathetukamyatāya pucchaṃ katvā puggalādhiṭṭhānāya desanāya vijjattayaṃ vibhajanto ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhū’’tiādimāha.

    તત્થ અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં, અનેકેહિ વા પકારેહિ પવત્તિતં, સંવણ્ણિતન્તિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસન્તિ સમનન્તરાતીતભવં આદિં કત્વા તત્થ તત્થ નિવુત્થક્ખન્ધસન્તાનં. નિવુત્થન્તિ અજ્ઝાવુત્થં અનુભૂતં, અત્તનો સન્તાને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધં, નિવુત્થધમ્મં વા નિવુત્થં, ગોચરનિવાસેન નિવુત્થં, અત્તનો વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતં પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતમ્પિ વા છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસુ. અનુસ્સરતીતિ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિ એવં જાતિપટિપાટિવસેન અનુગન્ત્વા સરતિ, અનુદેવ વા સરતિ, ચિત્તે અભિનિન્નામિતે પરિકમ્મસમનન્તરં સરતિ.

    Tattha anekavihitanti anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ, saṃvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītabhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthakkhandhasantānaṃ. Nivutthanti ajjhāvutthaṃ anubhūtaṃ, attano santāne uppajjitvā niruddhaṃ, nivutthadhammaṃ vā nivutthaṃ, gocaranivāsena nivutthaṃ, attano viññāṇena viññātaṃ paraviññāṇaviññātampi vā chinnavaṭumakānussaraṇādīsu. Anussaratīti ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti evaṃ jātipaṭipāṭivasena anugantvā sarati, anudeva vā sarati, citte abhininnāmite parikammasamanantaraṃ sarati.

    સેય્યથિદન્તિ આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થે નિપાતો. તેનેવ ય્વાયં પુબ્બેનિવાસો આરદ્ધો હોતિ, તસ્સ પકારં દસ્સેન્તો ‘‘એકમ્પિ જાતિ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ પટિસન્ધિમૂલકં ચુતિપરિયોસાનં એકભવપરિયાપન્નં ખન્ધસન્તાનં. એસ નયો દ્વેપિ જાતિયોતિઆદીસુ. અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પેતિઆદીસુ પન પરિહાયમાનો કપ્પો સંવટ્ટકપ્પો , વડ્ઢમાનો વિવટ્ટકપ્પો. તત્થ સંવટ્ટેન સંવટ્ટટ્ઠાયી ગહિતો હોતિ તમ્મૂલકત્તા, વિવટ્ટેન ચ વિવટ્ટટ્ઠાયી. એવઞ્હિ સતિ યાનિ તાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? સંવટ્ટો, સંવટ્ટટ્ઠાયી, વિવટ્ટો, વિવટ્ટટ્ઠાયી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૫૬) વુત્તાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ, તાનિ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ.

    Seyyathidanti āraddhappakāradassanatthe nipāto. Teneva yvāyaṃ pubbenivāso āraddho hoti, tassa pakāraṃ dassento ‘‘ekampi jāti’’ntiādimāha. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlakaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsu. Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo , vaḍḍhamāno vivaṭṭakappo. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito hoti tammūlakattā, vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni tāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo, saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭo, vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156) vuttāni cattāri asaṅkhyeyyāni, tāni pariggahitāni honti.

    તત્થ તયો સંવટ્ટા – તેજોસંવટ્ટો, આપોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા – આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા ઉદકેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાતેન સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસિયતિ. વિત્થારતો પન કોટિસતસહસ્સચક્કવાળં એકતો વિનસ્સતિ. ઇતિ એવરૂપો અયં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તો ભિક્ખુ અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે અનુસ્સરતિ. કથં? અમુત્રાસિન્તિઆદિના નયેન.

    Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā udakena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vātena saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsiyati. Vitthārato pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ ekato vinassati. Iti evarūpo ayaṃ pubbenivāsaṃ anussaranto bhikkhu anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe anussarati. Kathaṃ? Amutrāsintiādinā nayena.

    તત્થ અમુત્રાસિન્તિ અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે અમુમ્હિ ભવે વા યોનિયા વા ગતિયા વા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા સત્તનિકાયે વા અહમહોસિં. એવંનામોતિ તિસ્સો વા ફુસ્સો વા. એવંગોત્તોતિ ગોતમો વા કસ્સપો વા. એવંવણ્ણોતિ ઓદાતો વા સામો વા. એવમાહારોતિ સાલિમંસોદનાહારો વા પવત્તફલભોજનો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ અનેકપ્પકારાનં કાયિકચેતસિકાનં સામિસનિરામિસાદિપ્પભેદાનં વા સુખદુક્ખાનં પટિસંવેદી. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં વસ્સસતપરિમાણાયુપરિયન્તો વા ચતુરાસીતિકપ્પસતસહસ્સપરિમાણાયુપરિયન્તો વા. સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ સોહં તતો ભવતો યોનિતો ગતિતો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિતો સત્તાવાસતો સત્તનિકાયતો વા ચુતો પુન અમુકસ્મિં નામ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા ઉદપાદિં. તત્રાપાસિન્તિ અથ તત્રપિ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા પુન અહોસિં. એવંનામોતિઆદિ વુત્તનયમેવ.

    Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe amumhi bhave vā yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā sattanikāye vā ahamahosiṃ. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti gotamo vā kassapo vā. Evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārānaṃ kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisādippabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparimāṇāyupariyanto vā caturāsītikappasatasahassaparimāṇāyupariyanto vā. So tato cuto amutra udapādinti sohaṃ tato bhavato yonito gatito viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto puna amukasmiṃ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā udapādiṃ. Tatrāpāsinti atha tatrapi bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā puna ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttanayameva.

    અથ વા યસ્મા ‘‘અમુત્રાસિ’’ન્તિ ઇદં અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ અત્તનો અભિનીહારાનુરૂપં યથાબલં સરણં, ‘‘સો તતો ચુતો’’તિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં, તસ્મા ‘‘ઇધૂપપન્નો’’તિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરં ‘‘અમુત્ર ઉદપાદિ’’ન્તિ વુત્તં. તત્રાપાસિન્તિ તત્રપિ ભવે…પે॰… સત્તનિકાયે વા આસિં. એવંનામોતિ દત્તો વા મિત્તો વા, એવંગોત્તોતિ વાસેટ્ઠો વા કસ્સપો વા. એવંવણ્ણોતિ કાળો વા ઓદાતો વા. એવમાહારોતિ સુધાહારો વા સાલિઓદનાદિઆહારો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ દિબ્બસુખપ્પટિસંવેદી વા માનુસસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી વા. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં તંતંપરમાયુપરિયન્તો. સો તતો ચુતોતિ સોહં તતો ભવાદિતો ચુતો. ઇધૂપપન્નોતિ ઇધ ઇમસ્મિં ચરિમભવે મનુસ્સો હુત્વા ઉપપન્નો નિબ્બત્તો.

    Atha vā yasmā ‘‘amutrāsi’’nti idaṃ anupubbena ārohantassa attano abhinīhārānurūpaṃ yathābalaṃ saraṇaṃ, ‘‘so tato cuto’’ti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ, tasmā ‘‘idhūpapanno’’ti imissā idhūpapattiyā anantaraṃ ‘‘amutra udapādi’’nti vuttaṃ. Tatrāpāsinti tatrapi bhave…pe… sattanikāye vā āsiṃ. Evaṃnāmoti datto vā mitto vā, evaṃgottoti vāseṭṭho vā kassapo vā. Evaṃvaṇṇoti kāḷo vā odāto vā. Evamāhāroti sudhāhāro vā sāliodanādiāhāro vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti dibbasukhappaṭisaṃvedī vā mānusasukhadukkhappaṭisaṃvedī vā. Evamāyupariyantoti evaṃ taṃtaṃparamāyupariyanto. So tato cutoti sohaṃ tato bhavādito cuto. Idhūpapannoti idha imasmiṃ carimabhave manusso hutvā upapanno nibbatto.

    ઇતીતિ એવં. સાકારં સઉદ્દેસન્તિ નામગોત્તાદિવસેન સઉદ્દેસં, વણ્ણાદિવસેન સાકારં. નામગોત્તેન હિ સત્તા ‘‘તિસ્સો ગોતમો’’તિ ઉદ્દિસીયન્તિ, વણ્ણાદીહિ ‘‘સામો ઓદાતો’’તિ નાનત્તતો પઞ્ઞાયન્તિ. તસ્મા નામગોત્તં ઉદ્દેસો, ઇતરે આકારા. અયમસ્સ પઠમા વિજ્જા અધિગતાતિ અયં ઇમિના ભિક્ખુના પઠમં અધિગમવસેન પઠમા, વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા અધિગતા સચ્છિકતા હોતિ. કિં પનાયં વિદિતં કરોતિ? પુબ્બેનિવાસં. અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તસ્સ પટિચ્છાદકમોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો પટિચ્છાદકટ્ઠેન તમોતિ વુચ્ચતિ. આલોકોતિ સા એવ વિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન આલોકો. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો, સેસં પસંસાવચનં. યોજના પનેત્થ – અયં ખો તેન ભિક્ખુના વિજ્જા અધિગતા, તસ્સ અધિગતવિજ્જસ્સ અવિજ્જા વિહતા, વિનટ્ઠાતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્નાતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

    Itīti evaṃ. Sākāraṃ sauddesanti nāmagottādivasena sauddesaṃ, vaṇṇādivasena sākāraṃ. Nāmagottena hi sattā ‘‘tisso gotamo’’ti uddisīyanti, vaṇṇādīhi ‘‘sāmo odāto’’ti nānattato paññāyanti. Tasmā nāmagottaṃ uddeso, itare ākārā. Ayamassa paṭhamā vijjā adhigatāti ayaṃ iminā bhikkhunā paṭhamaṃ adhigamavasena paṭhamā, viditakaraṇaṭṭhena vijjā adhigatā sacchikatā hoti. Kiṃ panāyaṃ viditaṃ karoti? Pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇaṭṭhena tassa paṭicchādakamoho vuccati. Tamoti sveva moho paṭicchādakaṭṭhena tamoti vuccati. Ālokoti sā eva vijjā obhāsakaraṇaṭṭhena āloko. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṃ attho, sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ. Yojanā panettha – ayaṃ kho tena bhikkhunā vijjā adhigatā, tassa adhigatavijjassa avijjā vihatā, vinaṭṭhāti attho. Kasmā? Yasmā vijjā uppannāti. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    યથા તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મત્થે, ન્તિ નિપાતમત્તં. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ પેસિતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય, વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય, તમો વિહઞ્ઞેય્ય, આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય; એવમેવ તસ્સ ભિક્ખુનો અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના , તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો, તસ્સ પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લભિત્વા વિહરતીતિ.

    Yathā tanti ettha yathāti opammatthe, tanti nipātamattaṃ. Satiyā avippavāsena appamattassa. Vīriyātāpena ātāpino. Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahitattassa pesitacittassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya, vijjā uppajjeyya, tamo vihaññeyya, āloko uppajjeyya; evameva tassa bhikkhuno avijjā vihatā, vijjā uppannā , tamo vihato, āloko uppanno, tassa padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ labhitvā viharatīti.

    દિબ્બેન ચક્ખુનાતિ એત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. વિસુદ્ધેનાતિ ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુભાવતો વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમત્તમેવ પસ્સતિ ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમત્તમેવ પસ્સતિ ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતં અતિવત્તતિ, તસ્માસ્સ તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ, તદુભયમ્પાયં બુદ્ધપુત્તો પસ્સતિ. તેન વુત્તં ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુભાવતો વિસુદ્ધ’’ન્તિ. એકાદસઉપક્કિલેસવિરહતો વા વિસુદ્ધં. યથાહ ‘‘વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસોતિ – ઇતિ વિદિત્વા વિચિકિચ્છં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, અમનસિકારો…પે॰… થિનમિદ્ધં, છમ્ભિતત્તં, ઉપ્પિલ્લં, દુટ્ઠુલ્લં, અચ્ચારદ્ધવીરિયં, અતિલીનવીરિયં, અભિજપ્પા, નાનત્તસઞ્ઞા, અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૨) એવં વુત્તેહિ એકાદસહિ ઉપક્કિલેસેહિ અનુપક્કિલિટ્ઠત્તા વિસુદ્ધં. મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં, મંસચક્ખું વા અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન. સત્તે પસ્સતીતિ મનુસ્સમંસચક્ખુના વિય સત્તે પસ્સતિ દક્ખતિ આલોકેતિ.

    Dibbenacakkhunāti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Visuddhenāti cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetubhāvato visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātamattameva passati na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati, tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti, tadubhayampāyaṃ buddhaputto passati. Tena vuttaṃ ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetubhāvato visuddha’’nti. Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Yathāha ‘‘vicikicchā cittassa upakkilesoti – iti viditvā vicikicchaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ, amanasikāro…pe… thinamiddhaṃ, chambhitattaṃ, uppillaṃ, duṭṭhullaṃ, accāraddhavīriyaṃ, atilīnavīriyaṃ, abhijappā, nānattasaññā, atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkileso’’ti (ma. ni. 3.242) evaṃ vuttehi ekādasahi upakkilesehi anupakkiliṭṭhattā visuddhaṃ. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, maṃsacakkhuṃ vā atikkantattā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena. Satte passatīti manussamaṃsacakkhunā viya satte passati dakkhati āloketi.

    ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે ઉપપત્તિક્ખણે વા દિબ્બચક્ખુનાપિ દટ્ઠું ન સક્કા. યે પન આસન્નચુતિકા ઇદાનિ ચવિસ્સન્તિ, તે ચવમાના. યે ચ ગહિતપટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા વા, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સતીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે પરિભૂતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠઅકન્તામનાપવણ્ણયુત્તે. અભિરૂપે વિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાનભોજને. યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં, તેન તેન ઉપગતે . તત્થ પુરિમેહિ ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તં, ઇમિના પન પદેન યથાકમ્મૂપગઞાણકિચ્ચં.

    Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunāpi daṭṭhuṃ na sakkā. Ye pana āsannacutikā idāni cavissanti, te cavamānā. Ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā vā, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne ca passatīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite paribhūte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhaakantāmanāpavaṇṇayutte. Abhirūpe virūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapānabhojane. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate . Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ, iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ.

    તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અયં ઉપ્પત્તિક્કમો – ઇધ ભિક્ખુ હેટ્ઠા નિરયાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નેરયિકે સત્તે પસ્સતિ મહન્તં દુક્ખં અનુભવમાને, ઇદં દસ્સનં દિબ્બચક્ખુઞાણકિચ્ચમેવ. સો ચ એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં દુક્ખં અનુભવન્તી’’તિ, અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. તથા ઉપરિ દેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નન્દનવનમિસ્સકવનફારુસકવનાદીસુ સત્તે પસ્સતિ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાને, ઇદમ્પિ દસ્સનં દિબ્બચક્ખુઞાણકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં સમ્પત્તિં અનુભવન્તી’’તિ? અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં યથાકમ્મૂપગઞાણં નામ. ઇમસ્સ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ. યથા ચિમસ્સ, એવં અનાગતંસઞાણસ્સપિ. દિબ્બચક્ખુપાદકાનેવ હિ ઇમાનિ દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તિ. કાયદુચ્ચરિતેનાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. ઇધ વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ.

    Tassa ca ñāṇassa ayaṃ uppattikkamo – idha bhikkhu heṭṭhā nirayābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nerayike satte passati mahantaṃ dukkhaṃ anubhavamāne, idaṃ dassanaṃ dibbacakkhuñāṇakiccameva. So ca evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ dukkhaṃ anubhavantī’’ti, athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tathā upari devalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nandanavanamissakavanaphārusakavanādīsu satte passati dibbasampattiṃ anubhavamāne, idampi dassanaṃ dibbacakkhuñāṇakiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ sampattiṃ anubhavantī’’ti? Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati, idaṃ yathākammūpagañāṇaṃ nāma. Imassa visuṃ parikammaṃ nāma natthi. Yathā cimassa, evaṃ anāgataṃsañāṇassapi. Dibbacakkhupādakāneva hi imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti. Kāyaduccaritenātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva. Idha vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti sattānaṃ cutipaṭisandhicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayameva.

    તતિયવારે વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપ્પટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. એવં ખોતિઆદિ નિગમનં.

    Tatiyavāre vijjāti arahattamaggañāṇavijjā. Avijjāti catusaccappaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva. Evaṃ khotiādi nigamanaṃ.

    ગાથાસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – યો યથાવુત્તં પુબ્બેનિવાસં અવેતિ અવગચ્છતિ, વુત્તનયેન પાકટં કત્વા જાનાતિ. ‘‘યોવેદી’’તિપિ પાઠો, યો અવેદિ વિદિતં કત્વા ઠિતોતિ અત્થો. છબ્બીસતિદેવલોકસઙ્ખાતં સગ્ગં ચતુબ્બિધં અપાયઞ્ચ વુત્તનયેનેવ દિબ્બચક્ખુના પસ્સતિ. અથોતિ તતો પરં જાતિક્ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં નિબ્બાનમેવ વા પત્તો અધિગતો. તતો એવ અભિઞ્ઞા અભિવિસિટ્ઠાય મગ્ગપઞ્ઞાય જાનિતબ્બં ચતુસચ્ચધમ્મં જાનિત્વા કિચ્ચવોસાનેન વોસિતો નિટ્ઠાનપ્પત્તો. મોનેય્યધમ્મસમન્નાગમેન મુનિ, ખીણાસવો યસ્મા એતાહિ યથાવુત્તાહિ તીહિ વિજ્જાહિ સમન્નાગતત્તા તતો તતિયવિજ્જાય સબ્બથા બાહિતપાપત્તા ચ તેવિજ્જો બ્રાહ્મણો નામ હોતિ. તસ્મા તમેવ અહં તેવિજ્જં બ્રાહ્મણં વદામિ, અઞ્ઞં પન લપિતલાપનં યજુઆદિમન્તપદાનં અજ્ઝાપનપરં તેવિજ્જં બ્રાહ્મણં ન વદામિ, તેવિજ્જોતિ તં ન કથેમીતિ.

    Gāthāsu ayaṃ saṅkhepattho – yo yathāvuttaṃ pubbenivāsaṃ aveti avagacchati, vuttanayena pākaṭaṃ katvā jānāti. ‘‘Yovedī’’tipi pāṭho, yo avedi viditaṃ katvā ṭhitoti attho. Chabbīsatidevalokasaṅkhātaṃ saggaṃ catubbidhaṃ apāyañca vuttanayeneva dibbacakkhunā passati. Athoti tato paraṃ jātikkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ nibbānameva vā patto adhigato. Tato eva abhiññā abhivisiṭṭhāya maggapaññāya jānitabbaṃ catusaccadhammaṃ jānitvā kiccavosānena vosito niṭṭhānappatto. Moneyyadhammasamannāgamena muni, khīṇāsavo yasmā etāhi yathāvuttāhi tīhi vijjāhi samannāgatattā tato tatiyavijjāya sabbathā bāhitapāpattā ca tevijjo brāhmaṇo nāma hoti. Tasmā tameva ahaṃ tevijjaṃ brāhmaṇaṃ vadāmi, aññaṃ pana lapitalāpanaṃ yajuādimantapadānaṃ ajjhāpanaparaṃ tevijjaṃ brāhmaṇaṃ na vadāmi, tevijjoti taṃ na kathemīti.

    ઇતિ ઇમસ્મિં વગ્ગે દુતિયસુત્તે વટ્ટં કથિતં, પઞ્ચમઅટ્ઠમદસમસુત્તેસુ વિવટ્ટં કથિતં, ઇતરેસુ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં.

    Iti imasmiṃ vagge dutiyasutte vaṭṭaṃ kathitaṃ, pañcamaaṭṭhamadasamasuttesu vivaṭṭaṃ kathitaṃ, itaresu vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitanti veditabbaṃ.

    દસમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.

    પઞ્ચમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Pañcamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    પરમત્થદીપનિયા ખુદ્દકનિકાય-અટ્ઠકથાય

    Paramatthadīpaniyā khuddakanikāya-aṭṭhakathāya

    ઇતિવુત્તકસ્સ તિકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Itivuttakassa tikanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૧૦. તેવિજ્જસુત્તં • 10. Tevijjasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact