Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
૪. અટ્ઠકથાકણ્ડં
4. Aṭṭhakathākaṇḍaṃ
તિકઅત્થુદ્ધારવણ્ણના
Tikaatthuddhāravaṇṇanā
૧૩૮૪. નયમગ્ગન્તિ સુત્તન્તભાજનીયાદિનયગમનં અનુલોમાદિનયગમનઞ્ચ. તમ્પિ હિ એત્થ અત્થેસુ નિચ્છિતેસુ સુખં સમાનેન્તિ. પઞ્હુદ્ધારન્તિ એકૂનપઞ્ઞાસાય એકૂનપઞ્ઞાસાય નવસુ નવસુ ચ પઞ્હેસુ લબ્ભમાનસ્સ ઉદ્ધરણં, તેસુયેવ લબ્ભમાનાનં ગણનાનં ઠપનં ગણનાચારો. અત્થુદ્ધારન્તિ ‘‘ઇમે નામ ચિત્તુપ્પાદાદયો અત્થા કુસલાદિકા’’તિ ઉદ્ધરણં. કણ્ણિકં કણ્ણિકન્તિ ચિત્તુપ્પાદકણ્ડરૂપકણ્ડેસુ વિભત્તે પસટે ધમ્મે ‘‘ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલં દ્વાદસાકુસલચિત્તુપ્પાદા’’તિઆદિના રાસિરાસિવસેન સહ ગન્થેત્વાતિ અત્થો. ઘટગોચ્છકા કણ્ણિકવેવચનાનેવ. એત્થ પન ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલન્તિ એકવચનનિદ્દેસો ચતુભૂમકાનં કુસલફસ્સાદીનં કુસલભાવે એકત્તૂપગમનતો. ચિત્તુપ્પાદકણ્ડરૂપકણ્ડેસુ ચતુભૂમિચિત્તુપ્પાદાદિવસેન વિઞ્ઞાતધમ્મસ્સ વસેનાયં અત્થુદ્ધારદેસના આરદ્ધાતિ તત્થ યં ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલં વિભત્તં યાવ વિઞ્ઞાતં, ઇમે ધમ્મા કુસલાતિ અત્થો.
1384. Nayamagganti suttantabhājanīyādinayagamanaṃ anulomādinayagamanañca. Tampi hi ettha atthesu nicchitesu sukhaṃ samānenti. Pañhuddhāranti ekūnapaññāsāya ekūnapaññāsāya navasu navasu ca pañhesu labbhamānassa uddharaṇaṃ, tesuyeva labbhamānānaṃ gaṇanānaṃ ṭhapanaṃ gaṇanācāro. Atthuddhāranti ‘‘ime nāma cittuppādādayo atthā kusalādikā’’ti uddharaṇaṃ. Kaṇṇikaṃ kaṇṇikanti cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu vibhatte pasaṭe dhamme ‘‘catūsu bhūmīsu kusalaṃ dvādasākusalacittuppādā’’tiādinā rāsirāsivasena saha ganthetvāti attho. Ghaṭagocchakā kaṇṇikavevacanāneva. Ettha pana catūsu bhūmīsu kusalanti ekavacananiddeso catubhūmakānaṃ kusalaphassādīnaṃ kusalabhāve ekattūpagamanato. Cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu catubhūmicittuppādādivasena viññātadhammassa vasenāyaṃ atthuddhāradesanā āraddhāti tattha yaṃ catūsu bhūmīsu kusalaṃ vibhattaṃ yāva viññātaṃ, ime dhammā kusalāti attho.
યદિપિ કુસલત્તિકવિત્થારો પુબ્બે વિઞ્ઞાતો, તથાપિ તત્થ ધમ્મા સમયવસેન ફસ્સાદિસભાવવસેન ચ વિભત્તા ભિન્ના વિઞ્ઞાતા, ન પન એકસ્મિં લક્ખણે સમાનેત્વા, તસ્મા તત્થ વુત્તં સમયાદિભેદં વજ્જેત્વા સબ્બભેદભિન્નાનં એકસ્મિં કુસલાદિલક્ખણે સમાનેત્વા બોધનત્થં ઇધ કુસલત્તિકનિદ્દેસો પુન વિભત્તો. એત્થ ચ એકવચનેન કુસલનિદ્દેસં કત્વા બહુવચનેન નિગમનસ્સ કારણં વુત્તમેવ. યદિ ધમ્માનં કુસલત્તે એકત્તૂપગમનં, કસ્મા એકવચનેન પુચ્છાપિ ન કતા? ઉદ્દેસે કુસલ-સદ્દસ્સ ધમ્મવિસેસનભાવતો તબ્બિસેસનાનં ધમ્માનં પુચ્છિતત્તા તેસઞ્ચ અનિદ્ધારિતસઙ્ખાવિસેસત્તા, નિદ્દેસે પન ચતૂહિ ભૂમીહિ વિત્થારતો વિઞ્ઞાતાહિ કુસલે વિસેસેત્વા દસ્સેતીતિ યુત્તં ‘‘ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલ’’ન્તિ એકત્તં નેત્વા વચનં. કુસલપદઞ્હિ એત્થ પધાનં, તઞ્ચ વિસેસિતબ્બાનપેક્ખં કુસલાકારમેવ અત્તનો સભાવે ઠિતં ગહેત્વા પવત્તમાનં એકત્તમેવ ઉપાદાય પવત્તતિ, ન ભેદન્તિ.
Yadipi kusalattikavitthāro pubbe viññāto, tathāpi tattha dhammā samayavasena phassādisabhāvavasena ca vibhattā bhinnā viññātā, na pana ekasmiṃ lakkhaṇe samānetvā, tasmā tattha vuttaṃ samayādibhedaṃ vajjetvā sabbabhedabhinnānaṃ ekasmiṃ kusalādilakkhaṇe samānetvā bodhanatthaṃ idha kusalattikaniddeso puna vibhatto. Ettha ca ekavacanena kusalaniddesaṃ katvā bahuvacanena nigamanassa kāraṇaṃ vuttameva. Yadi dhammānaṃ kusalatte ekattūpagamanaṃ, kasmā ekavacanena pucchāpi na katā? Uddese kusala-saddassa dhammavisesanabhāvato tabbisesanānaṃ dhammānaṃ pucchitattā tesañca aniddhāritasaṅkhāvisesattā, niddese pana catūhi bhūmīhi vitthārato viññātāhi kusale visesetvā dassetīti yuttaṃ ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’nti ekattaṃ netvā vacanaṃ. Kusalapadañhi ettha padhānaṃ, tañca visesitabbānapekkhaṃ kusalākārameva attano sabhāve ṭhitaṃ gahetvā pavattamānaṃ ekattameva upādāya pavattati, na bhedanti.
૧૩૮૫. દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદાતિ એત્થાપિ પઠમાકુસલચિત્તુપ્પાદો સમયફસ્સાદિવસેન ભેદં અનામસિત્વા સોમનસ્સસહગતદિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદભાવે એકત્તં નેત્વા વુત્તો, એવં યાવ દ્વાદસમોતિ ‘‘દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા’’તિ વુત્તં. એવં ચતૂસુ ભૂમીસુ વિપાકોતિઆદીસુપિ યથાયોગં યોજેતબ્બં. ચિત્તુપ્પાદાતિ એત્થ ઉપ્પજ્જતિ એત્થાતિ ઉપ્પાદો, કિં ઉપ્પજ્જતિ? ચિત્તં, ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદો ચિત્તુપ્પાદોતિ એવં અવયવેન સમુદાયોપલક્ખણવસેન અત્થો સમ્ભવતિ. એવઞ્હિ સતિ ચિત્તચેતસિકરાસિ ચિત્તુપ્પાદોતિ સિદ્ધો હોતિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ચિત્તમેવ ઉપ્પાદો ચિત્તુપ્પાદો’’તિ અઞ્ઞસ્સુપ્પજ્જનકસ્સ નિવત્તનત્થં ચિત્તગ્ગહણં કતં, ચિત્તસ્સ અનુપ્પજ્જનકભાવનિવત્તનત્થં ઉપ્પાદગ્ગહણં, ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે વા ‘‘ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકભાવો પાકટોતિ કત્વા ‘‘ચિત્તમેવ ઉપ્પાદો’’તિ વુત્તં, ચિત્તસ્સ અનુપ્પજ્જનકસ્સ નિવત્તેતબ્બસ્સ સબ્ભાવા ઉપ્પાદગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. અયઞ્ચત્થો ‘‘દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણાની’’તિઆદીસુ વિય ચિત્તપ્પધાનો નિદ્દેસોતિ કત્વા વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.
1385. Dvādasaakusalacittuppādāti etthāpi paṭhamākusalacittuppādo samayaphassādivasena bhedaṃ anāmasitvā somanassasahagatadiṭṭhigatasampayuttacittuppādabhāve ekattaṃ netvā vutto, evaṃ yāva dvādasamoti ‘‘dvādasa akusalacittuppādā’’ti vuttaṃ. Evaṃ catūsu bhūmīsu vipākotiādīsupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Cittuppādāti ettha uppajjati etthāti uppādo, kiṃ uppajjati? Cittaṃ, cittassa uppādo cittuppādoti evaṃ avayavena samudāyopalakkhaṇavasena attho sambhavati. Evañhi sati cittacetasikarāsi cittuppādoti siddho hoti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘cittameva uppādo cittuppādo’’ti aññassuppajjanakassa nivattanatthaṃ cittaggahaṇaṃ kataṃ, cittassa anuppajjanakabhāvanivattanatthaṃ uppādaggahaṇaṃ, cittuppādakaṇḍe vā ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti cittassa uppajjanakabhāvo pākaṭoti katvā ‘‘cittameva uppādo’’ti vuttaṃ, cittassa anuppajjanakassa nivattetabbassa sabbhāvā uppādaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Ayañcattho ‘‘dvepañcaviññāṇānī’’tiādīsu viya cittappadhāno niddesoti katvā vuttoti daṭṭhabbo.
૧૪૨૦. છસુ દ્વારેસૂતિ એત્થ પઞ્ચદ્વારે વત્તબ્બમેવ નત્થિ, મનોદ્વારેપિ પરિત્તારમ્મણમેવ જવનં તદારમ્મણસઙ્ખાતં ભવઙ્ગં અનુબન્ધતિ. તઞ્હિ પરિત્તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકો, વિપાકો ચ ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનં, કમ્માનુરૂપો ચ વિપાકો હોતીતિ પરિત્તકમ્મવિપાકો પરિત્તારમ્મણસ્સેવ અનુભવનં હોતિ. તસ્મા સબ્બં તદારમ્મણં ‘‘પરિત્તારમ્મણ’’ન્તિ વુત્તં. યદિ એવં મહગ્ગતવિપાકોપિ મહગ્ગતાનુભવનમેવ આપજ્જતીતિ ચે? ન, સમાધિપ્પધાનસ્સ કમ્મસ્સ અપ્પનાપ્પત્તસ્સ સઞ્ઞાવસારમ્મણસ્સ તાદિસેનેવ વિપાકેન ભવિતબ્બત્તા. તસ્મા સમાધિ સુખાનુભવનભૂતો, સોપિ કમ્માનુરૂપતોયેવ કમ્મારમ્મણો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. કમ્માનુરૂપતો એવ ચ તદારમ્મણં પરિત્તારમ્મણમ્પિ મહગ્ગતજવનં નાનુબન્ધતિ. તતો એવ પટિસન્ધિઆદિભૂતો કામાવચરવિપાકો કમ્મનિમિત્તમ્પિ પરિત્તમેવ આરમ્મણં કરોતિ, ન મહગ્ગતં અપ્પમાણં વા. યસ્મા પન વુત્તં ‘‘મહગ્ગતારમ્મણો ધમ્મો પરિત્તારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ કમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયો, અપ્પમાણારમ્મણો ધમ્મો પરિત્તારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ કમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ, ન ચ મહગ્ગતપ્પમાણવિપાકો પરિત્તારમ્મણો અત્થિ, ઇધ ચ સબ્બકામાવચરવિપાકાનં પરિત્તારમ્મણતાવ વુત્તા, તસ્મા કમ્માનુરૂપતો મહગ્ગતપ્પમાણારમ્મણમ્પિ પરિત્તકમ્મં યદિ પટિસન્ધિં દેતિ, કમ્મગતિનિમિત્તારમ્મણમેવ દેતિ. પવત્તિવિપાકમ્પિ રૂપાદિપરિત્તારમ્મણમેવાતિ વેદિતબ્બં. ખીણાસવાનં વાસનાવસેન સતિવિપ્પયુત્તહસનં પવત્તમાનં પરિત્તેસ્વેવ પવત્તતિ, ન ઇતરેસુ કિલેસવિરહે તાદિસહસનપચ્ચયભાવાભાવતો. તસ્મા તસ્સ પરિત્તારમ્મણતા વુત્તા. ખીણાસવાનં અસક્કચ્ચદાનાદીનિ આદરાકરણવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ, ન કોસજ્જાદિઅકુસલવસેન. પટિપ્પસ્સદ્ધસબ્બુસ્સુક્કા હિ તે ઉત્તમપુરિસાતિ. તેસં આદરાકરણઞ્ચ નિરુસ્સુક્કતા એવાતિ વેદિતબ્બા.
1420. Chasu dvāresūti ettha pañcadvāre vattabbameva natthi, manodvārepi parittārammaṇameva javanaṃ tadārammaṇasaṅkhātaṃ bhavaṅgaṃ anubandhati. Tañhi parittassa kammassa vipāko, vipāko ca iṭṭhāniṭṭhārammaṇānubhavanaṃ, kammānurūpo ca vipāko hotīti parittakammavipāko parittārammaṇasseva anubhavanaṃ hoti. Tasmā sabbaṃ tadārammaṇaṃ ‘‘parittārammaṇa’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ mahaggatavipākopi mahaggatānubhavanameva āpajjatīti ce? Na, samādhippadhānassa kammassa appanāppattassa saññāvasārammaṇassa tādiseneva vipākena bhavitabbattā. Tasmā samādhi sukhānubhavanabhūto, sopi kammānurūpatoyeva kammārammaṇo hotīti daṭṭhabbo. Kammānurūpato eva ca tadārammaṇaṃ parittārammaṇampi mahaggatajavanaṃ nānubandhati. Tato eva paṭisandhiādibhūto kāmāvacaravipāko kammanimittampi parittameva ārammaṇaṃ karoti, na mahaggataṃ appamāṇaṃ vā. Yasmā pana vuttaṃ ‘‘mahaggatārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo, appamāṇārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti, na ca mahaggatappamāṇavipāko parittārammaṇo atthi, idha ca sabbakāmāvacaravipākānaṃ parittārammaṇatāva vuttā, tasmā kammānurūpato mahaggatappamāṇārammaṇampi parittakammaṃ yadi paṭisandhiṃ deti, kammagatinimittārammaṇameva deti. Pavattivipākampi rūpādiparittārammaṇamevāti veditabbaṃ. Khīṇāsavānaṃ vāsanāvasena sativippayuttahasanaṃ pavattamānaṃ parittesveva pavattati, na itaresu kilesavirahe tādisahasanapaccayabhāvābhāvato. Tasmā tassa parittārammaṇatā vuttā. Khīṇāsavānaṃ asakkaccadānādīni ādarākaraṇavaseneva veditabbāni, na kosajjādiakusalavasena. Paṭippassaddhasabbussukkā hi te uttamapurisāti. Tesaṃ ādarākaraṇañca nirussukkatā evāti veditabbā.
૧૪૨૧. અતિપગુણાનન્તિ વચનં નિરાદરસ્સ ઞાણવિપ્પયુત્તપચ્ચવેક્ખણસ્સ વિસયદસ્સનં, ન તસ્સેવાતિ વિસયનિયમનં. ઞાણસમ્પયુત્તસ્સપિ હિ અતિપગુણાનં વિસયતા સુટ્ઠુતરં હોતિ એવ. યથા પગુણં ગન્થં સજ્ઝાયન્તો દ્વે તયો વાચનામગ્ગે ગતેપિ ન સલ્લક્ખેતિ ઞાણવિપ્પયુત્તસતિમન્તેન સજ્ઝાયિતત્તા, એવં પગુણજ્ઝાનેસુપિ પવત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘અતિપગુણાન’’ન્તિઆદિ. કસિણનિમિત્તાદિપઞ્ઞત્તીતિ પુબ્બે દસ્સિતં સબ્બં ઉપાદાપઞ્ઞત્તિમાહ. તં પન રૂપાદયો વિય અવિજ્જમાનો વિજ્જમાનો ચ અત્થોતિ આચરિયા વદન્તિ. સમ્મુતિસચ્ચે પન વુચ્ચમાનાનં કસિણનિમિત્તાદિ વાચાવત્થુમત્તતો વચનવોહારેનેવ પઞ્ઞત્તીતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ હિ પઞ્ઞાપનં અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તીતિ તસ્સ અવિજ્જમાનત્તં અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ. અવિજ્જમાનમ્પિ પન તં વિજ્જમાનમિવ ગહેત્વા પવત્તમાનાય સઞ્ઞાય પરિત્તાદીસુ ‘‘અયં નામ ધમ્મો આરમ્મણ’’ન્તિ ન સક્કા વત્તું તે એવ ધમ્મે ઉપાદાય પવત્તમાનાયપિ ધમ્મેસ્વેવ અટ્ઠાનતો. તસ્મા સા સસમ્પયુત્તા પરિત્તાદિઆરમ્મણાતિ ન વત્તબ્બાતિ વુત્તા. નવત્તબ્બારમ્મણાતિ ઇદં પન વચનં યથાગહિતાકારસ્સ સઞ્ઞાવિસયસ્સ નવત્તબ્બતં સન્ધાય નવત્તબ્બં આરમ્મણં એતેસન્તિ નવત્તબ્બારમ્મણા, ચિત્તુપ્પાદાતિ અઞ્ઞપદત્થસમાસં કત્વા અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
1421. Atipaguṇānanti vacanaṃ nirādarassa ñāṇavippayuttapaccavekkhaṇassa visayadassanaṃ, na tassevāti visayaniyamanaṃ. Ñāṇasampayuttassapi hi atipaguṇānaṃ visayatā suṭṭhutaraṃ hoti eva. Yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto dve tayo vācanāmagge gatepi na sallakkheti ñāṇavippayuttasatimantena sajjhāyitattā, evaṃ paguṇajjhānesupi pavatti hotīti āha ‘‘atipaguṇāna’’ntiādi. Kasiṇanimittādipaññattīti pubbe dassitaṃ sabbaṃ upādāpaññattimāha. Taṃ pana rūpādayo viya avijjamāno vijjamāno ca atthoti ācariyā vadanti. Sammutisacce pana vuccamānānaṃ kasiṇanimittādi vācāvatthumattato vacanavohāreneva paññattīti vuccati. Tassa hi paññāpanaṃ avijjamānapaññattīti tassa avijjamānattaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttanti. Avijjamānampi pana taṃ vijjamānamiva gahetvā pavattamānāya saññāya parittādīsu ‘‘ayaṃ nāma dhammo ārammaṇa’’nti na sakkā vattuṃ te eva dhamme upādāya pavattamānāyapi dhammesveva aṭṭhānato. Tasmā sā sasampayuttā parittādiārammaṇāti na vattabbāti vuttā. Navattabbārammaṇāti idaṃ pana vacanaṃ yathāgahitākārassa saññāvisayassa navattabbataṃ sandhāya navattabbaṃ ārammaṇaṃ etesanti navattabbārammaṇā, cittuppādāti aññapadatthasamāsaṃ katvā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.
ચતુપઞ્ઞાસચિત્તુપ્પાદાનં રૂપસ્સ ચ વસેન પઞ્ચપણ્ણાસાય. કેવલન્તિ વિના પરામસનેન. અનિટ્ઠઙ્ગતવસેનાતિ અનિચ્છયગમનવસેન, અનિચ્છયં વા દ્વેળ્હં ગતો ચિત્તુપ્પાદો અનિટ્ઠઙ્ગતો, તેનાકારેન પવત્તિ ‘‘અનિટ્ઠઙ્ગતવસેન પવત્તી’’તિ વુત્તા. નાનારમ્મણેસુ ચિત્તસ્સ વિક્ખિપનં વિક્ખેપો. અનવટ્ઠાનં અવૂપસમો. ગોત્રભુવોદાને ગોત્રભૂતિ ગહેત્વા ‘‘ગોત્રભુકાલે’’તિ આહ.
Catupaññāsacittuppādānaṃ rūpassa ca vasena pañcapaṇṇāsāya. Kevalanti vinā parāmasanena. Aniṭṭhaṅgatavasenāti anicchayagamanavasena, anicchayaṃ vā dveḷhaṃ gato cittuppādo aniṭṭhaṅgato, tenākārena pavatti ‘‘aniṭṭhaṅgatavasena pavattī’’ti vuttā. Nānārammaṇesu cittassa vikkhipanaṃ vikkhepo. Anavaṭṭhānaṃ avūpasamo. Gotrabhuvodāne gotrabhūti gahetvā ‘‘gotrabhukāle’’ti āha.
સબ્બત્થપાદકચતુત્થન્તિ ઇધ સબ્બત્થ-સદ્દો સામિઅત્થો દટ્ઠબ્બો, સબ્બેસુ વા વિપસ્સનાદીસુ પાદકં કારણં સબ્બત્થપાદકન્તિ ફલસ્સ વિસયભાવેન નિદ્દેસો. આકાસકસિણચતુત્થન્તિ પરિચ્છેદાકાસકસિણચતુત્થમાહ. તઞ્હિ રૂપાવચરં, ન ઇતરન્તિ. કુસલતોપિ દ્વાદસવિધં કિરિયતોપીતિ ચતુવીસતિવિધતા વુત્તા હોતિ. વટ્ટસ્સપિ પાદકં હોતિયેવાતિ કુસલં કિરિયઞ્ચ એકતો કત્વા સબ્બત્થપાદકં વુત્તન્તિ કિરિયજ્ઝાનસ્સ અવટ્ટપાદકત્તા સાસઙ્કં વદતિ. મહગ્ગતચિત્તે સમોદહતીતિ ઇદં ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિના નયેન વુત્તં પાકટં પાદકજ્ઝાનચિત્તં પરિકમ્મેહિ ગહેત્વા ચિત્તે રૂપકાયં અધિટ્ઠાનચિત્તેન સમોદહતીતિ કત્વા વુત્તં. પાદકજ્ઝાનચિત્તં રૂપકાયે સમોદહતીતિ ઇદમ્પિ યથાવુત્તં પાદકજ્ઝાનચિત્તં આરમ્મણં કત્વા ચિત્તસન્તાનં રૂપકાયે સમોદહિતં તદનુગતિકં કત્વા અધિટ્ઠાતીતિ કત્વા વુત્તં, ઇદં પન અધિટ્ઠાનદ્વયં અદિસ્સમાનકાયતં દિસ્સમાનકાયતઞ્ચ આપાદેતિ. ગન્તુકામતાપરિકમ્મવસેન તંસમ્પયુત્તાય સઞ્ઞાય સુખસઞ્ઞાલહુસઞ્ઞાભાવતો ગમનમ્પિ નિપ્ફાદેતીતિ દટ્ઠબ્બં.
Sabbatthapādakacatutthanti idha sabbattha-saddo sāmiattho daṭṭhabbo, sabbesu vā vipassanādīsu pādakaṃ kāraṇaṃ sabbatthapādakanti phalassa visayabhāvena niddeso. Ākāsakasiṇacatutthanti paricchedākāsakasiṇacatutthamāha. Tañhi rūpāvacaraṃ, na itaranti. Kusalatopi dvādasavidhaṃ kiriyatopīti catuvīsatividhatā vuttā hoti. Vaṭṭassapi pādakaṃ hotiyevāti kusalaṃ kiriyañca ekato katvā sabbatthapādakaṃ vuttanti kiriyajjhānassa avaṭṭapādakattā sāsaṅkaṃ vadati. Mahaggatacitte samodahatīti idaṃ ‘‘so evaṃ samāhite citte’’tiādinā nayena vuttaṃ pākaṭaṃ pādakajjhānacittaṃ parikammehi gahetvā citte rūpakāyaṃ adhiṭṭhānacittena samodahatīti katvā vuttaṃ. Pādakajjhānacittaṃ rūpakāye samodahatīti idampi yathāvuttaṃ pādakajjhānacittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittasantānaṃ rūpakāye samodahitaṃ tadanugatikaṃ katvā adhiṭṭhātīti katvā vuttaṃ, idaṃ pana adhiṭṭhānadvayaṃ adissamānakāyataṃ dissamānakāyatañca āpādeti. Gantukāmatāparikammavasena taṃsampayuttāya saññāya sukhasaññālahusaññābhāvato gamanampi nipphādetīti daṭṭhabbaṃ.
સોતાપન્નસ્સ ચિત્તન્તિ સોતાપન્નસ્સ પાટિપુગ્ગલિકં મગ્ગફલચિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. મારાદીનઞ્હિ ભગવતો ચિત્તજાનનં વુત્તન્તિ ચેતોપરિયઞાણલાભી કસ્મા સાસવચિત્તં ન જાનિસ્સતીતિ. છિન્નવટુમકા છિન્નસંસારવટ્ટા બુદ્ધા. મગ્ગફલનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણતોપીતિ એત્થ મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણાનિ તાવ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન મગ્ગફલેસુ ઞાતેસુ પવત્તન્તિ, નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણઞ્ચ નિબ્બાનારમ્મણેસુ અપ્પમાણધમ્મેસુ ઞાતેસૂતિ મગ્ગાદિપચ્ચવેક્ખણાનિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અપ્પમાણારમ્મણતં સાધેન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. ‘‘અપ્પમાણા ખન્ધા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’ઇચ્ચેવ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૨.૫૮) હિ વુત્તં, ન નિબ્બાનન્તિ. તસ્મા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન એવ મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણકિચ્ચે વુચ્ચમાનેપિ નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણતા ન સક્કા વત્તું, અટ્ઠકથાયં પન તસ્સપિ નિબ્બાનારમ્મણતા અનુઞ્ઞાતાતિ દિસ્સતિ. કામાવચરેનિબ્બત્તિસ્સતીતિ નિબ્બત્તક્ખન્ધજાનનમાહ. નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિસ્સતીતિ નિબ્બાનારમ્મણેહિ મગ્ગફલેહિ કિલેસપરિનિબ્બાનભૂતેહિ પરિનિબ્બાયિસ્સતીતિ અત્થો સમ્ભવતિ.
Sotāpannassa cittanti sotāpannassa pāṭipuggalikaṃ maggaphalacittanti veditabbaṃ. Mārādīnañhi bhagavato cittajānanaṃ vuttanti cetopariyañāṇalābhī kasmā sāsavacittaṃ na jānissatīti. Chinnavaṭumakā chinnasaṃsāravaṭṭā buddhā. Maggaphalanibbānapaccavekkhaṇatopīti ettha maggaphalapaccavekkhaṇāni tāva pubbenivāsānussatiñāṇena maggaphalesu ñātesu pavattanti, nibbānapaccavekkhaṇañca nibbānārammaṇesu appamāṇadhammesu ñātesūti maggādipaccavekkhaṇāni pubbenivāsānussatiñāṇassa appamāṇārammaṇataṃ sādhentīti veditabbāni. ‘‘Appamāṇā khandhā pubbenivāsānussatiñāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’icceva (paṭṭhā. 2.12.58) hi vuttaṃ, na nibbānanti. Tasmā pubbenivāsānussatiñāṇena eva maggaphalapaccavekkhaṇakicce vuccamānepi nibbānapaccavekkhaṇatā na sakkā vattuṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana tassapi nibbānārammaṇatā anuññātāti dissati. Kāmāvacarenibbattissatīti nibbattakkhandhajānanamāha. Nibbānadhātuyā parinibbāyissatīti nibbānārammaṇehi maggaphalehi kilesaparinibbānabhūtehi parinibbāyissatīti attho sambhavati.
૧૪૨૯. અસહજાતત્તાતિ અસમ્પયુત્તત્તાતિ અત્થો. ન હિ અરૂપધમ્માનં અરૂપધમ્મેહિ સહજાતતા સમ્પયોગતો અઞ્ઞા અત્થીતિ. ‘‘અઞ્ઞધમ્મારમ્મણકાલે’’તિ વુત્તં, મગ્ગારમ્મણકાલેપિ પન ગરું અકરણે મગ્ગાધિપતિભાવેન નવત્તબ્બતા યોજેતબ્બા.
1429. Asahajātattāti asampayuttattāti attho. Na hi arūpadhammānaṃ arūpadhammehi sahajātatā sampayogato aññā atthīti. ‘‘Aññadhammārammaṇakāle’’ti vuttaṃ, maggārammaṇakālepi pana garuṃ akaraṇe maggādhipatibhāvena navattabbatā yojetabbā.
૧૪૩૩. નિયોગાતિ નિયોગતોતિ ઇમમત્થં સન્ધાય ‘‘નિયમેના’’તિ આહ, નિયોગવન્તો વા નિયોગા, નિયતાતિ અત્થો. ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે હિ બોધિતેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ એકન્તેન અનાગતારમ્મણો કોચિ નત્થીતિ.
1433. Niyogāti niyogatoti imamatthaṃ sandhāya ‘‘niyamenā’’ti āha, niyogavanto vā niyogā, niyatāti attho. Cittuppādakaṇḍe hi bodhitesu cittuppādesu ekantena anāgatārammaṇo koci natthīti.
૧૪૩૪. કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરબ્ભ પવત્તિયં અતીતારમ્મણાવાતિ વુત્તં, કમ્મનિમિત્તં પન આરબ્ભ પવત્તિયં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણભાવઞ્ચ પટિસન્ધિયા પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગવણ્ણનાયં વક્ખતિ. તસ્મા ઇદં મનોદ્વારચુતિયં અતીતકમ્મનિમિત્તં મનોદ્વારે આપાથગતં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સતદારમ્મણાય ચુતિયા પઞ્ચચિત્તક્ખણાવસિટ્ઠાયુકે ગતિનિમિત્તે પટિસન્ધિયા પવત્તાય ચત્તારિ ભવઙ્ગાનિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાનિ, ઇતરત્થ ચ છ સન્ધાયાહ ‘‘તતો પરં ભવઙ્ગકાલે ચા’’તિ. યદા હિ ગતિનિમિત્તારમ્મણે જવને પવત્તે અનુપ્પન્ને એવ તદારમ્મણે ચુતિ હોતિ રૂપાવચરારૂપાવચરસત્તસ્સ વિય કામધાતું ઉપપજ્જન્તસ્સ, તદા પટિસન્ધિતો પરાનિ છ ભવઙ્ગાનિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાનિ હોન્તીતિ. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેહિ અસ્સાદનાદીનિ સપરામાસાનેવ દટ્ઠબ્બાનિ. પણ્ણત્તિનિબ્બાનારમ્મણાનઞ્ચ જવનાનં પુરેચારિકકાલેતિ યેસં પુરેચારિકકાલે એકન્તેન આવજ્જનાય અતીતાદિઆરમ્મણભાવેન નવત્તબ્બતા, તેસં વસેન નયં દસ્સેતિ. નિબ્બાનારમ્મણાનમ્પિ જવનાનં પુરેચારિકકાલે સા તથા ન વત્તબ્બા, ન પન એકન્તેન મગ્ગફલવીથીસુ તસ્સા અનિબ્બાનારમ્મણત્તા.
1434. Kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha pavattiyaṃ atītārammaṇāvāti vuttaṃ, kammanimittaṃ pana ārabbha pavattiyaṃ paccuppannārammaṇabhāvañca paṭisandhiyā paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ vakkhati. Tasmā idaṃ manodvāracutiyaṃ atītakammanimittaṃ manodvāre āpāthagataṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Satadārammaṇāya cutiyā pañcacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke gatinimitte paṭisandhiyā pavattāya cattāri bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni, itarattha ca cha sandhāyāha ‘‘tato paraṃ bhavaṅgakāle cā’’ti. Yadā hi gatinimittārammaṇe javane pavatte anuppanne eva tadārammaṇe cuti hoti rūpāvacarārūpāvacarasattassa viya kāmadhātuṃ upapajjantassa, tadā paṭisandhito parāni cha bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni hontīti. Diṭṭhisampayuttehi assādanādīni saparāmāsāneva daṭṭhabbāni. Paṇṇattinibbānārammaṇānañca javanānaṃ purecārikakāleti yesaṃ purecārikakāle ekantena āvajjanāya atītādiārammaṇabhāvena navattabbatā, tesaṃ vasena nayaṃ dasseti. Nibbānārammaṇānampi javanānaṃ purecārikakāle sā tathā na vattabbā, na pana ekantena maggaphalavīthīsu tassā anibbānārammaṇattā.
ઇમે ગન્ધાતિ નનુ પચ્ચુપ્પન્ના ગન્ધા ગહિતા, કથં એત્થ અનાગતારમ્મણતા હોતીતિ? ‘‘અટ્ઠારસવસ્સાધિકાનિ દ્વે વસ્સસતાનિ મા સુસ્સિંસૂ’’તિ પવત્તિતો, અનાગતે મા સુસ્સિં સૂતિ હિ અનાગતં ગન્ધં ગહેત્વા પવત્તતીતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તવસેન કાયં પરિણામેન્તો અભિમુખીભૂતં તદા વિજ્જમાનમેવ કાયં આરમ્મણં કરોતીતિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં અધિટ્ઠાનચિત્તં હોતિ. તથા અત્તનો કાયસ્સ દીઘરસ્સાણુથૂલનીલાદિભાવાપાદનવસેન અઞ્ઞસ્સ ચ પાટિહારિયસ્સ કરણે યોજેતબ્બં . એત્થન્તરે એકદ્વેસન્તતિવારા વેદિતબ્બાતિ એત્થન્તરે પવત્તા રૂપસન્તતિઅરૂપસન્તતિવારા એકદ્વેસન્તતિવારા નામાતિ વેદિતબ્બાતિ અત્થો. અતિપરિત્તસભાવઉતુઆદિસમુટ્ઠાના વા ‘‘એકદ્વેસન્તતિવારા’’તિ વુત્તા. ઉભયમેતં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં એતં ઉભયં હોતીતિ અત્થો. સંહીરતીતિ તણ્હાદિટ્ઠાભિનન્દનાહિ આકડ્ઢીયતિ.
Ime gandhāti nanu paccuppannā gandhā gahitā, kathaṃ ettha anāgatārammaṇatā hotīti? ‘‘Aṭṭhārasavassādhikāni dve vassasatāni mā sussiṃsū’’ti pavattito, anāgate mā sussiṃ sūti hi anāgataṃ gandhaṃ gahetvā pavattatīti adhippāyo. Cittavasena kāyaṃ pariṇāmento abhimukhībhūtaṃ tadā vijjamānameva kāyaṃ ārammaṇaṃ karotīti paccuppannārammaṇaṃ adhiṭṭhānacittaṃ hoti. Tathā attano kāyassa dīgharassāṇuthūlanīlādibhāvāpādanavasena aññassa ca pāṭihāriyassa karaṇe yojetabbaṃ . Etthantare ekadvesantativārā veditabbāti etthantare pavattā rūpasantatiarūpasantativārā ekadvesantativārā nāmāti veditabbāti attho. Atiparittasabhāvautuādisamuṭṭhānā vā ‘‘ekadvesantativārā’’ti vuttā. Ubhayametaṃ paccuppannanti addhāpaccuppannaṃ hontaṃ etaṃ ubhayaṃ hotīti attho. Saṃhīratīti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi ākaḍḍhīyati.
કેચીતિ અભયગિરિવાસિનોતિ વદન્તિ, તે પન ચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણં ન ઇચ્છન્તીતિ ‘‘ઠિતિક્ખણે વા પટિવિજ્ઝતી’’તિ ન વત્તબ્બં સિયા. તથા યે ‘‘ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે વત્તમાનં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તિ, તેસં ‘‘ઠિતિક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા પટિવિજ્ઝતી’’તિ વચનં ન સમેતિ. ન હિ તસ્મિં ખણદ્વયે ઉપ્પજ્જમાનં પરચિત્તેન સહ એકક્ખણે ઉપ્પજ્જતિ નામાતિ. ઠિતિભઙ્ગક્ખણેસુ ચ ઉપ્પજ્જમાનં એકદેસં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં, એકદેસં અતીતારમ્મણં આપજ્જતિ. યઞ્ચ વુત્તં ‘‘પરસ્સ ચિત્તં જાનિસ્સામીતિ રાસિવસેન મહાજનસ્સ ચિત્તે આવજ્જિતે’’તિ, એત્થ ચ મહાજનો અત્તના પરે અનેકે પુગ્ગલાતિ પરેસં ચિત્તં જાનિસ્સામીતિ આવજ્જનપ્પવત્તિ વત્તબ્બા સિયા. અથાપિ પરસ્સાતિ મહાજનસ્સાતિ અત્થો સમ્ભવેય્ય, તથાપિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સેવ વા ચિત્તરાસિં આવજ્જિત્વા એકસ્સ પટિવિજ્ઝનં અયુત્તં. ન હિ રાસિઆવજ્જનં એકદેસાવજ્જનં હોતીતિ. તસ્મા તેહિ ‘‘મહાજનસ્સ ચિત્તે આવજ્જિતે’’તિઆદિ ન વત્તબ્બં.
Kecīti abhayagirivāsinoti vadanti, te pana cittassa ṭhitikkhaṇaṃ na icchantīti ‘‘ṭhitikkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti na vattabbaṃ siyā. Tathā ye ‘‘iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe vattamānaṃ cittaṃ uppajjatī’’ti vadanti, tesaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti vacanaṃ na sameti. Na hi tasmiṃ khaṇadvaye uppajjamānaṃ paracittena saha ekakkhaṇe uppajjati nāmāti. Ṭhitibhaṅgakkhaṇesu ca uppajjamānaṃ ekadesaṃ paccuppannārammaṇaṃ, ekadesaṃ atītārammaṇaṃ āpajjati. Yañca vuttaṃ ‘‘parassa cittaṃ jānissāmīti rāsivasena mahājanassa citte āvajjite’’ti, ettha ca mahājano attanā pare aneke puggalāti paresaṃ cittaṃ jānissāmīti āvajjanappavatti vattabbā siyā. Athāpi parassāti mahājanassāti attho sambhaveyya, tathāpi tassa puggalasseva vā cittarāsiṃ āvajjitvā ekassa paṭivijjhanaṃ ayuttaṃ. Na hi rāsiāvajjanaṃ ekadesāvajjanaṃ hotīti. Tasmā tehi ‘‘mahājanassa citte āvajjite’’tiādi na vattabbaṃ.
યં પન તે વદન્તિ ‘‘યસ્મા ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ, તત્થાયં અધિપ્પાયો સિયા – ચેતોપરિયઞાણલાભી પરસ્સ ચિત્તં ઞાતુકામો પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અતીતાદિવિભાગં અકત્વા ચિત્તસામઞ્ઞેન ‘‘ઇમસ્સ ચિત્તં જાનામી’’તિ પરિકમ્મં કત્વા પુન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય સામઞ્ઞેનેવ ચિત્તં આવજ્જિત્વા તિણ્ણં ચતુન્નં વા પરિકમ્માનં અનન્તરા ચેતોપરિયઞાણેન પરચિત્તં પટિવિજ્ઝતિ વિભાવેતિ રૂપં વિય દિબ્બચક્ખુના. તતો પરં પન કામાવચરચિત્તેહિ સરાગાદિવવત્થાનં હોતિ નીલાદિવવત્થાનં વિય. તત્થ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠહદયવત્થુરૂપસ્સ સત્તસ્સ અભિમુખીભૂતસ્સ ચિત્તસામઞ્ઞેન ચિત્તં આવજ્જયમાનં આવજ્જનં અભિમુખીભૂતં વિજ્જમાનં ચિત્તં આરમ્મણં કત્વા ચિત્તં આવજ્જેતિ. પરિકમ્માનિ ચ તં તં વિજ્જમાનં ચિત્તં ચિત્તસામઞ્ઞેનેવ આરમ્મણં કત્વા ચિત્તજાનનપરિકમ્માનિ હુત્વા પવત્તન્તિ. ચેતોપરિયઞાણં પન વિજ્જમાનં ચિત્તં પટિવિજ્ઝન્તં વિભાવેન્તં તેન સહ એકક્ખણે એવ ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યસ્મા સન્તાનસ્સ સન્તાનગ્ગહણતો એકત્તવસેન આવજ્જનાદીનિ ચિત્તન્ત્વેવ પવત્તાનિ, તઞ્ચ ચિત્તમેવ, યં ચેતોપરિયઞાણેન વિભાવિતં, તસ્મા સમાનાકારપ્પવત્તિતો ન અનિટ્ઠે મગ્ગફલવીથિતો અઞ્ઞસ્મિં ઠાને નાનારમ્મણતા આવજ્જનજવનાનં હોતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણઞ્ચ પરિકમ્મં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ આસેવનપચ્ચયોતિ સિદ્ધં હોતિ. અતીતત્તિકો ચ એવં અભિન્નો હોતિ. અઞ્ઞથા સન્તતિપચ્ચુપ્પન્ને અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્ને ચ પચ્ચુપ્પન્નન્તિ ઇધ વુચ્ચમાને અતીતાનાગતાનઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નતા આપજ્જેય્ય, તથા ચ સતિ ‘‘પચ્ચુપ્પન્નો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિઆદિ વત્તબ્બં સિયા, ન ચ તં વુત્તં. ‘‘અતીતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો, પુરિમા પુરિમા અતીતા ખન્ધા પચ્છિમાનં પચ્છિમાનં પચ્ચુપ્પન્નાનં ખન્ધાનં અનન્તર…પે॰… અનુલોમં ગોત્રભુસ્સા’’તિઆદિવચનતો (પટ્ઠા॰ ૨.૧૮.૫) પન અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નેસ્વેવ અનન્તરાતીતા ચત્તારો ખન્ધા અતીતાતિ વિઞ્ઞાયન્તિ, ન ચ અભિધમ્મમાતિકાય આગતસ્સ પચ્ચુપ્પન્નપદસ્સ અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નપદત્થતા કત્થચિ પાળિયં વુત્તા. તસ્મા તેહિ ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે ચિત્તુપ્પત્તિયા ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતા વુત્તા. યદા પન ‘‘યં ઇમસ્સ ચિત્તં પવત્તં, તં જાનામિ. યં ભવિસ્સતિ, તં જાનિસ્સામી’’તિ વા આભોગં કત્વા પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનાદીનિ કરોતિ, તદા આવજ્જનપરિકમ્માનિ ચેતોપરિયઞાણઞ્ચ અતીતાનાગતારમ્મણાનેવ હોન્તિ આવજ્જનેનેવ વિભાગસ્સ કતત્તા.
Yaṃ pana te vadanti ‘‘yasmā iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittaṃ uppajjatī’’ti, tatthāyaṃ adhippāyo siyā – cetopariyañāṇalābhī parassa cittaṃ ñātukāmo pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya atītādivibhāgaṃ akatvā cittasāmaññena ‘‘imassa cittaṃ jānāmī’’ti parikammaṃ katvā puna pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya sāmaññeneva cittaṃ āvajjitvā tiṇṇaṃ catunnaṃ vā parikammānaṃ anantarā cetopariyañāṇena paracittaṃ paṭivijjhati vibhāveti rūpaṃ viya dibbacakkhunā. Tato paraṃ pana kāmāvacaracittehi sarāgādivavatthānaṃ hoti nīlādivavatthānaṃ viya. Tattha dibbacakkhunā diṭṭhahadayavatthurūpassa sattassa abhimukhībhūtassa cittasāmaññena cittaṃ āvajjayamānaṃ āvajjanaṃ abhimukhībhūtaṃ vijjamānaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āvajjeti. Parikammāni ca taṃ taṃ vijjamānaṃ cittaṃ cittasāmaññeneva ārammaṇaṃ katvā cittajānanaparikammāni hutvā pavattanti. Cetopariyañāṇaṃ pana vijjamānaṃ cittaṃ paṭivijjhantaṃ vibhāventaṃ tena saha ekakkhaṇe eva uppajjati. Tattha yasmā santānassa santānaggahaṇato ekattavasena āvajjanādīni cittantveva pavattāni, tañca cittameva, yaṃ cetopariyañāṇena vibhāvitaṃ, tasmā samānākārappavattito na aniṭṭhe maggaphalavīthito aññasmiṃ ṭhāne nānārammaṇatā āvajjanajavanānaṃ hoti. Paccuppannārammaṇañca parikammaṃ paccuppannārammaṇassa cetopariyañāṇassa āsevanapaccayoti siddhaṃ hoti. Atītattiko ca evaṃ abhinno hoti. Aññathā santatipaccuppanne addhāpaccuppanne ca paccuppannanti idha vuccamāne atītānāgatānañca paccuppannatā āpajjeyya, tathā ca sati ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi vattabbaṃ siyā, na ca taṃ vuttaṃ. ‘‘Atīto dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo, purimā purimā atītā khandhā pacchimānaṃ pacchimānaṃ paccuppannānaṃ khandhānaṃ anantara…pe… anulomaṃ gotrabhussā’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.18.5) pana addhāsantatipaccuppannesveva anantarātītā cattāro khandhā atītāti viññāyanti, na ca abhidhammamātikāya āgatassa paccuppannapadassa addhāsantatipaccuppannapadatthatā katthaci pāḷiyaṃ vuttā. Tasmā tehi iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittuppattiyā cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vuttā. Yadā pana ‘‘yaṃ imassa cittaṃ pavattaṃ, taṃ jānāmi. Yaṃ bhavissati, taṃ jānissāmī’’ti vā ābhogaṃ katvā pādakajjhānasamāpajjanādīni karoti, tadā āvajjanaparikammāni cetopariyañāṇañca atītānāgatārammaṇāneva honti āvajjaneneva vibhāgassa katattā.
યે પન ‘‘ઇદ્ધિમા પરસ્સ ચિત્તં જાનિતુકામો આવજ્જેતિ, આવજ્જનં ખણપચ્ચુપ્પન્નં આરમ્મણં કત્વા તેનેવ સહ નિરુજ્ઝતિ, તતો ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ. યેસં પચ્છિમં ઇદ્ધિચિત્તં, સેસાનિ કામાવચરાનિ, તેસં સબ્બેસમ્પિ તદેવ નિરુદ્ધં ચિત્તમારમ્મણં હોતિ, ન ચ તાનિ નાનારમ્મણાનિ હોન્તિ, અદ્ધાવસેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણત્તા’’તિ ઇદં વચનં નિસ્સાય ‘‘આવજ્જનજવનાનં પચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણભાવેપિ નાનારમ્મણત્તાભાવો વિય એકદ્વિતિચતુપઞ્ચચિત્તક્ખણાનાગતેસુપિ ચિત્તેસુ આવજ્જિતેસુ આવજ્જનજવનાનં યથાસમ્ભવં અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણભાવેપિ નાનારમ્મણતા ન સિયા, તેન ચતુપઞ્ચચિત્તક્ખણાનાગતે આવજ્જિતે અનાગતારમ્મણપરિકમ્માનન્તરં ખણપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં ચેતોપરિયઞાણં સિદ્ધ’’ન્તિ વદન્તિ, તેસં વાદો ‘‘અનાગતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણો ધમ્મો અતીતારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ઇમેસં પઞ્હાનં અનુદ્ધટત્તા ગણનાય ચ ‘‘આસેવને તીણી’’તિ વુત્તત્તા ન સિજ્ઝતિ. ન હિ કુસલકિરિયમહગ્ગતં અનાસેવનં અત્થીતિ.
Ye pana ‘‘iddhimā parassa cittaṃ jānitukāmo āvajjeti, āvajjanaṃ khaṇapaccuppannaṃ ārammaṇaṃ katvā teneva saha nirujjhati, tato cattāri pañca vā javanāni. Yesaṃ pacchimaṃ iddhicittaṃ, sesāni kāmāvacarāni, tesaṃ sabbesampi tadeva niruddhaṃ cittamārammaṇaṃ hoti, na ca tāni nānārammaṇāni honti, addhāvasena paccuppannārammaṇattā’’ti idaṃ vacanaṃ nissāya ‘‘āvajjanajavanānaṃ paccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇattābhāvo viya ekadviticatupañcacittakkhaṇānāgatesupi cittesu āvajjitesu āvajjanajavanānaṃ yathāsambhavaṃ anāgatapaccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇatā na siyā, tena catupañcacittakkhaṇānāgate āvajjite anāgatārammaṇaparikammānantaraṃ khaṇapaccuppannārammaṇaṃ cetopariyañāṇaṃ siddha’’nti vadanti, tesaṃ vādo ‘‘anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo, paccuppannārammaṇo dhammo atītārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo’’ti imesaṃ pañhānaṃ anuddhaṭattā gaṇanāya ca ‘‘āsevane tīṇī’’ti vuttattā na sijjhati. Na hi kusalakiriyamahaggataṃ anāsevanaṃ atthīti.
એતસ્સ ચ વાદસ્સ નિસ્સયભાવો આવજ્જનજવનાનં ખણપચ્ચુપ્પન્નનિરુદ્ધારમ્મણતાવચનસ્સ ન સિજ્ઝતિ, યં પવત્તં યં પવત્તિસ્સતીતિ વા વિસેસં અકત્વા ગહણે આવજ્જનસ્સ અનાગતગ્ગહણભાવં, તદભાવા જવનાનમ્પિ વત્તમાનગ્ગહણાભાવઞ્ચ સન્ધાયેવ તસ્સ વુત્તત્તા. તદા હિ ભવઙ્ગચલનાનન્તરં અભિમુખીભૂતમેવ ચિત્તં આરબ્ભ આવજ્જના પવત્તતીતિ. જાનનચિત્તસ્સપિ વત્તમાનારમ્મણભાવે આવજ્જનજાનનચિત્તાનં સહટ્ઠાનદોસાપત્તિયા રાસિએકદેસાવજ્જનપટિવેધે સમ્પત્તસમ્પત્તાવજ્જનજાનને ચ અનિટ્ઠે ઠાને આવજ્જનજવનાનં નાનારમ્મણભાવદોસાપત્તિયા ચ યં વુત્તં ‘‘ખણપચ્ચુપ્પન્નં ચિત્તં ચેતોપરિયઞાણસ્સ આરમ્મણં હોતી’’તિ, તં અયુત્તન્તિ પટિક્ખિપિત્વા યથાવુત્તદોસાનાપત્તિકાલવસેનેવ અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણત્તા નાનારમ્મણતાભાવં દિસ્વા આવજ્જનજવનાનં વત્તમાનતં નિરુદ્ધારમ્મણભાવો વુત્તોતિ, તમ્પિ વચનં પુરિમવાદિનો નાનુજાનેય્યું. તસ્મિઞ્હિ સતિ આવજ્જના કુસલાનન્તિઆદીસુ વિય અઞ્ઞપદસઙ્ગહિતસ્સ અનન્તરપચ્ચયવિધાનતો ‘‘પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા આવજ્જના અતીતારમ્મણાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વત્તબ્બં સિયા, ન ચ વુત્તન્તિ.
Etassa ca vādassa nissayabhāvo āvajjanajavanānaṃ khaṇapaccuppannaniruddhārammaṇatāvacanassa na sijjhati, yaṃ pavattaṃ yaṃ pavattissatīti vā visesaṃ akatvā gahaṇe āvajjanassa anāgataggahaṇabhāvaṃ, tadabhāvā javanānampi vattamānaggahaṇābhāvañca sandhāyeva tassa vuttattā. Tadā hi bhavaṅgacalanānantaraṃ abhimukhībhūtameva cittaṃ ārabbha āvajjanā pavattatīti. Jānanacittassapi vattamānārammaṇabhāve āvajjanajānanacittānaṃ sahaṭṭhānadosāpattiyā rāsiekadesāvajjanapaṭivedhe sampattasampattāvajjanajānane ca aniṭṭhe ṭhāne āvajjanajavanānaṃ nānārammaṇabhāvadosāpattiyā ca yaṃ vuttaṃ ‘‘khaṇapaccuppannaṃ cittaṃ cetopariyañāṇassa ārammaṇaṃ hotī’’ti, taṃ ayuttanti paṭikkhipitvā yathāvuttadosānāpattikālavaseneva addhāsantatipaccuppannārammaṇattā nānārammaṇatābhāvaṃ disvā āvajjanajavanānaṃ vattamānataṃ niruddhārammaṇabhāvo vuttoti, tampi vacanaṃ purimavādino nānujāneyyuṃ. Tasmiñhi sati āvajjanā kusalānantiādīsu viya aññapadasaṅgahitassa anantarapaccayavidhānato ‘‘paccuppannārammaṇā āvajjanā atītārammaṇānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vattabbaṃ siyā, na ca vuttanti.
કસ્મા પનેવં ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતા વિચારિતા, નનુ ‘‘અતીતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ, અનાગતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ એતેસં વિભઙ્ગેસુ ‘‘અતીતા ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૮.૨), ‘‘અનાગતા ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૭.૩-૪), ઉપ્પન્નત્તિકે ચ ‘‘અનુપ્પન્નાખન્ધા, ઉપ્પાદિનો ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ચેતોપરિયઞાણગ્ગહણં કત્વા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સા’’તિ એતસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૮.૩), ઉપ્પન્નત્તિકે ચ ‘‘ઉપ્પન્ના ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૭.૨) એત્તકસ્સેવ વુત્તત્તા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નચિત્તે ચેતોપરિયઞાણં નપ્પવત્તતી’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. યદિ હિ પવત્તેય્ય, પુરિમેસુ વિય ઇતરેસુ ચ ચેતોપરિયઞાણગ્ગહણં કત્તબ્બં સિયાતિ? સચ્ચં કત્તબ્બં, નયદસ્સનવસેન પનેતં સંખિત્તન્તિ અઞ્ઞાય પાળિયા વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘અતીતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો (પટ્ઠા॰ ૨.૧૯.૨૦), અનાગતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૯.૨૨) એતેસઞ્હિ વિભઙ્ગેસુ ‘‘ચેતોપરિયઞાણેન અતીતારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં જાનાતિ. અતીતારમ્મણા પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ચેતોપરિયઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૯.૨૨), ‘‘ચેતોપરિયઞાણેન અનાગતારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં…પે॰… ચેતોપરિયઞાણેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં જાનાતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ચેતોપરિયઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૯.૨૧) ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણે પવત્તિ વુત્તાતિ. તેનેવાયં વિચારણા કતાતિ વેદિતબ્બા.
Kasmā panevaṃ cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vicāritā, nanu ‘‘atīto dhammo paccuppannassa dhammassa, anāgato dhammo paccuppannassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti etesaṃ vibhaṅgesu ‘‘atītā khandhā iddhividhañāṇassacetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.2), ‘‘anāgatā khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.3-4), uppannattike ca ‘‘anuppannākhandhā, uppādino khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti cetopariyañāṇaggahaṇaṃ katvā ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassā’’ti etassa vibhaṅge ‘‘paccuppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.3), uppannattike ca ‘‘uppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.2) ettakasseva vuttattā ‘‘paccuppannacitte cetopariyañāṇaṃ nappavattatī’’ti viññāyati. Yadi hi pavatteyya, purimesu viya itaresu ca cetopariyañāṇaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyāti? Saccaṃ kattabbaṃ, nayadassanavasena panetaṃ saṃkhittanti aññāya pāḷiyā viññāyati. ‘‘Atītārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo (paṭṭhā. 2.19.20), anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa. Paccuppannārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassā’’ti (paṭṭhā. 2.19.22) etesañhi vibhaṅgesu ‘‘cetopariyañāṇena atītārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Atītārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.22), ‘‘cetopariyañāṇena anāgatārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ…pe… cetopariyañāṇena paccuppannārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Paccuppannārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.21) cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇe pavatti vuttāti. Tenevāyaṃ vicāraṇā katāti veditabbā.
તેસન્તિ તેસુ દ્વીસુ ઞાણેસૂતિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. કુસલા ખન્ધાતિ ઇદ્ધિવિધપુબ્બેનિવાસાનાગતંસઞાણાપેક્ખો બહુવચનનિદ્દેસો, ન ચેતોપરિયઞાણયથાકમ્મૂપગઞાણાપેક્ખોતિ. તેસં ચતુક્ખન્ધારમ્મણભાવસ્સ અસાધકોતિ ચે? ન, અઞ્ઞત્થ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૬.૭૨) ‘‘સવિતક્કસવિચારા ખન્ધા ચ વિતક્કો ચ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૬.૬૯) ચ વુત્તત્તા ચેતોપરિયઞાણાપેક્ખોપિ બહુવચનનિદ્દેસોતિ ઇમસ્સત્થસ્સ સિદ્ધિતો. એવમપિ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચા’’તિઆદીસુ અવુત્તત્તા ચતુક્ખન્ધારમ્મણતા ન સિજ્ઝતીતિ? ન, તત્થ અવચનસ્સ અઞ્ઞકારણત્તા. યથાકમ્મૂપગઞાણેન હિ કમ્મસંસટ્ઠા ચત્તારો ખન્ધા કમ્મપ્પમુખેન ગય્હન્તિ. તઞ્હિ યથા ચેતોપરિયઞાણં પુરિમપરિકમ્મવસેન સવિતક્કાદિવિભાગં સરાગાદિવિભાગઞ્ચ ચિત્તં વિભાવેતિ, ન એવં સવિભાગં વિભાવેતિ, કમ્મવસેનેવ પન સમુદાયં વિભાવેતીતિ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચા’’તિઆદિકે વિભાગકરણે તં ન વુત્તં, ન ચતુક્ખન્ધાનારમ્મણતોતિ. ઇદં પન અવચનસ્સ કારણન્તિ. કેચિ તત્થાપિ ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સા’’તિ પઠન્તિ એવ. ન હિ તં કુસલાકુસલવિભાગં વિય સવિતક્કાદિવિભાગં કમ્મં વિભાવેતું અસમત્થં. દુચ્ચરિતસુચરિતભાવવિભાવનમ્પિ હિ લોભાદિઅલોભાદિસમ્પયોગવિસેસવિભાવનં હોતીતિ.
Tesanti tesu dvīsu ñāṇesūti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Kusalā khandhāti iddhividhapubbenivāsānāgataṃsañāṇāpekkho bahuvacananiddeso, na cetopariyañāṇayathākammūpagañāṇāpekkhoti. Tesaṃ catukkhandhārammaṇabhāvassa asādhakoti ce? Na, aññattha ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.72) ‘‘savitakkasavicārā khandhā ca vitakko ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.69) ca vuttattā cetopariyañāṇāpekkhopi bahuvacananiddesoti imassatthassa siddhito. Evamapi yathākammūpagañāṇassa ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādīsu avuttattā catukkhandhārammaṇatā na sijjhatīti? Na, tattha avacanassa aññakāraṇattā. Yathākammūpagañāṇena hi kammasaṃsaṭṭhā cattāro khandhā kammappamukhena gayhanti. Tañhi yathā cetopariyañāṇaṃ purimaparikammavasena savitakkādivibhāgaṃ sarāgādivibhāgañca cittaṃ vibhāveti, na evaṃ savibhāgaṃ vibhāveti, kammavaseneva pana samudāyaṃ vibhāvetīti ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādike vibhāgakaraṇe taṃ na vuttaṃ, na catukkhandhānārammaṇatoti. Idaṃ pana avacanassa kāraṇanti. Keci tatthāpi ‘‘pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa anāgataṃsañāṇassā’’ti paṭhanti eva. Na hi taṃ kusalākusalavibhāgaṃ viya savitakkādivibhāgaṃ kammaṃ vibhāvetuṃ asamatthaṃ. Duccaritasucaritabhāvavibhāvanampi hi lobhādialobhādisampayogavisesavibhāvanaṃ hotīti.
૧૪૩૫. નિયકજ્ઝત્તપરિયાયસ્સ અભાવેનાતિ સભાવધમ્મત્તા કેનચિ પરિયાયેન નિયકજ્ઝત્તં અહોન્તં સબ્બથા બહિદ્ધાભાવેનેવ ‘‘એકન્તબહિદ્ધા’’તિ વુત્તં, ન અસભાવધમ્મત્તા બહિદ્ધાપિ અહોન્તં કસિણાદિ વિય નિયકજ્ઝત્તમત્તસ્સ અસમ્ભવતો. અસભાવધમ્મત્તા એવ હિ કસિણાદિઅજ્ઝત્તધમ્મભૂતો ચ કોચિ ભાવો ન હોતીતિ અજ્ઝત્તત્તિકે ન વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. તં સબ્બં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનાદિ અતીતારમ્મણત્તિકે ‘‘નવત્તબ્બારમ્મણ’’ન્તિ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચ વુત્તન્તિ અનુઞ્ઞાતત્તા વચનતોતિ એતેહિ કારણેહિ પકાસિતન્તિ અત્થો.
1435. Niyakajjhattapariyāyassaabhāvenāti sabhāvadhammattā kenaci pariyāyena niyakajjhattaṃ ahontaṃ sabbathā bahiddhābhāveneva ‘‘ekantabahiddhā’’ti vuttaṃ, na asabhāvadhammattā bahiddhāpi ahontaṃ kasiṇādi viya niyakajjhattamattassa asambhavato. Asabhāvadhammattā eva hi kasiṇādiajjhattadhammabhūto ca koci bhāvo na hotīti ajjhattattike na vuttanti adhippāyo. Taṃ sabbaṃ ākiñcaññāyatanādi atītārammaṇattike ‘‘navattabbārammaṇa’’nti vuttanti sambandho. Ettha ca vuttanti anuññātattā vacanatoti etehi kāraṇehi pakāsitanti attho.
ઇદાનિ તન્તિ ‘‘એતઞ્હિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતન’’ન્તિ વુત્તં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં તં-સદ્દેન આકડ્ઢિત્વા વદતિ. યો પનાયમેત્થ અત્થો વુત્તો ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં એકમ્પિ ઇધ વુચ્ચમાનં અતીતારમ્મણત્તિકે તેન સહેકારમ્મણતમ્પિ સન્ધાય કામાવચરકુસલાદીનં નવત્તબ્બારમ્મણતાય વુત્તત્તા ઇધાપિ તેસં નવત્તબ્બારમ્મણભાવં દીપેતીતિ કત્વા તસ્મિં વુત્તે તાનિપિ વુત્તાનેવ હોન્તિ, તસ્મા વિસું ન વુત્તાની’’તિ, તમઞ્ઞે નાનુજાનન્તિ. ન હિ ઈદિસં લેસવચનં અટ્ઠકથાકણ્ડે અત્થિ. યદિ સિયા, પરિત્તારમ્મણત્તિકે યેસં સમાનારમ્મણાનં પરિત્તાદિઆરમ્મણતા નવત્તબ્બતા ચ વુત્તા. પુન અતીતારમ્મણત્તિકે તેસુ એકમેવ વત્વા અઞ્ઞં ન વત્તબ્બં સિયા. તથા વેદનાત્તિકે સમાનવેદનાનં યેસં સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તતા વુત્તા, તેસુ એકમેવ પીતિત્તિકે સુખસહગતનિદ્દેસે વત્વા અઞ્ઞં ન વત્તબ્બં સિયા. એવં ઉપેક્ખાસહગતનિદ્દેસાદીસુ યોજેતબ્બં. લેસેન પન વિના અટ્ઠકથાકણ્ડે અત્થુદ્ધારસ્સ કતત્તા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ વિય કામાવચરકુસલાદીનમ્પિ અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકે નવત્તબ્બતાય સતિ તાનિપિ નવત્તબ્બાનીતિ વત્તબ્બાનિ, ન પન વુત્તાનિ. તસ્મા અભાવનાસામઞ્ઞેપિ યાય અભાવનાનિટ્ઠપ્પવત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પવત્તમાનં નવત્તબ્બં જાતં, તસ્સા પવત્તિયા અભાવેન તાનિ નવત્તબ્બાનીતિ ન વુત્તાનિ. ગહણવિસેસનિમ્મિતાનેવ હિ કસિણાદીનિ સભાવતો અવિજ્જમાનાનીતિ તદારમ્મણાનં બહિદ્ધાગહણવસેન બહિદ્ધારમ્મણતા વુત્તા. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પન ન બહિદ્ધાગહણભાવેન પવત્તતિ, નાપિ અજ્ઝત્તગ્ગહણભાવેન પવત્તતીતિ નવત્તબ્બન્તિ વુત્તં. યેન પન ગહણાકારેન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પવત્તતિ, ન તેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ પવત્તતિ. યદિ પવત્તેય્ય, તમ્પિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમેવ ભવેય્ય. યથા હિ કિલેસાનં ગોચરં પવત્તિવિસેસઞ્ચ સબ્બં જાનન્તં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ન યથા તે ગણ્હન્તિ, તથા ગણ્હાતિ તસ્સપિ કિલેસભાવાપત્તિતો, એવં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ ચ પવત્તનાકારં યથાસભાવતો જાનન્તં તં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમિવ ન ગણ્હાતિ , કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞન્તિ. તેન કામાવચરકુસલાનં નવત્તબ્બતા ન વુત્તાતિ. અયં ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ વિસયભૂતો અપગમો નામ એકો અત્થો અત્થી’’તિ અનિચ્છન્તાનં આચરિયાનં વિનિચ્છયો.
Idāni tanti ‘‘etañhi ākiñcaññāyatana’’nti vuttaṃ ākiñcaññāyatanaṃ taṃ-saddena ākaḍḍhitvā vadati. Yo panāyamettha attho vutto ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ ekampi idha vuccamānaṃ atītārammaṇattike tena sahekārammaṇatampi sandhāya kāmāvacarakusalādīnaṃ navattabbārammaṇatāya vuttattā idhāpi tesaṃ navattabbārammaṇabhāvaṃ dīpetīti katvā tasmiṃ vutte tānipi vuttāneva honti, tasmā visuṃ na vuttānī’’ti, tamaññe nānujānanti. Na hi īdisaṃ lesavacanaṃ aṭṭhakathākaṇḍe atthi. Yadi siyā, parittārammaṇattike yesaṃ samānārammaṇānaṃ parittādiārammaṇatā navattabbatā ca vuttā. Puna atītārammaṇattike tesu ekameva vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Tathā vedanāttike samānavedanānaṃ yesaṃ sukhāya vedanāya sampayuttatā vuttā, tesu ekameva pītittike sukhasahagataniddese vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Evaṃ upekkhāsahagataniddesādīsu yojetabbaṃ. Lesena pana vinā aṭṭhakathākaṇḍe atthuddhārassa katattā ākiñcaññāyatanassa viya kāmāvacarakusalādīnampi ajjhattārammaṇattike navattabbatāya sati tānipi navattabbānīti vattabbāni, na pana vuttāni. Tasmā abhāvanāsāmaññepi yāya abhāvanāniṭṭhappavattiyā ākiñcaññāyatanaṃ pavattamānaṃ navattabbaṃ jātaṃ, tassā pavattiyā abhāvena tāni navattabbānīti na vuttāni. Gahaṇavisesanimmitāneva hi kasiṇādīni sabhāvato avijjamānānīti tadārammaṇānaṃ bahiddhāgahaṇavasena bahiddhārammaṇatā vuttā. Ākiñcaññāyatanaṃ pana na bahiddhāgahaṇabhāvena pavattati, nāpi ajjhattaggahaṇabhāvena pavattatīti navattabbanti vuttaṃ. Yena pana gahaṇākārena ākiñcaññāyatanaṃ pavattati, na tena sabbaññutaññāṇampi pavattati. Yadi pavatteyya, tampi ākiñcaññāyatanameva bhaveyya. Yathā hi kilesānaṃ gocaraṃ pavattivisesañca sabbaṃ jānantaṃ sabbaññutaññāṇaṃ na yathā te gaṇhanti, tathā gaṇhāti tassapi kilesabhāvāpattito, evaṃ ākiñcaññāyatanassa ca pavattanākāraṃ yathāsabhāvato jānantaṃ taṃ ākiñcaññāyatanamiva na gaṇhāti , kimaṅgaṃ pana aññanti. Tena kāmāvacarakusalānaṃ navattabbatā na vuttāti. Ayaṃ ‘‘ākiñcaññāyatanassa visayabhūto apagamo nāma eko attho atthī’’ti anicchantānaṃ ācariyānaṃ vinicchayo.
વિપાકં પન ન કસ્સચિ આરમ્મણં હોતીતિ વિપાકં આકાસાનઞ્ચાયતનં વિપાકાદીસુ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનેસુ ન કસ્સચિ આરમ્મણં હોતીતિ અત્થો, તથા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનઞ્ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ. યથા હિ વિપાકત્તિકે વિપાકધમ્મધમ્મનેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મમૂલકેસુ પઞ્હેસુ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનકુસલસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકુસલં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકુસલસ્સ, તથા વિપાકસ્સ કિરિયસ્સ. આકાસાનઞ્ચાયતનકિરિયં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનકિરિયસ્સ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકિરિયં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકિરિયસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૦૬, ૪૧૦) વુત્તં, ન તથા વિપાકધમ્મમૂલકેસુ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનવિપાકા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવિપાકકુસલકિરિયાનં આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વુત્તા. વિપાકતો વુટ્ઠહિત્વા ચિત્તસ્સ અભિનીહારાસમ્ભવતોતિ વિપાકં આરમ્મણં કત્વા અભિનીહારાસમ્ભવતોતિ અત્થો. વિપાકસ્સ હિ આરમ્મણં કત્વા નત્થિ અભિનીહારોતિ.
Vipākaṃ pana na kassaci ārammaṇaṃ hotīti vipākaṃ ākāsānañcāyatanaṃ vipākādīsu viññāṇañcāyatanesu na kassaci ārammaṇaṃ hotīti attho, tathā ākiñcaññāyatanañca nevasaññānāsaññāyatanassa. Yathā hi vipākattike vipākadhammadhammanevavipākanavipākadhammadhammamūlakesu pañhesu ‘‘ākāsānañcāyatanakusalaṃ viññāṇañcāyatanakusalassa ārammaṇapaccayena paccayo, ākiñcaññāyatanakusalaṃ nevasaññānāsaññāyatanakusalassa, tathā vipākassa kiriyassa. Ākāsānañcāyatanakiriyaṃ viññāṇañcāyatanakiriyassa. Ākiñcaññāyatanakiriyaṃ nevasaññānāsaññāyatanakiriyassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.406, 410) vuttaṃ, na tathā vipākadhammamūlakesu ‘‘ākāsānañcāyatanaākiñcaññāyatanavipākā viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanavipākakusalakiriyānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo’’ti vuttā. Vipākato vuṭṭhahitvā cittassa abhinīhārāsambhavatoti vipākaṃ ārammaṇaṃ katvā abhinīhārāsambhavatoti attho. Vipākassa hi ārammaṇaṃ katvā natthi abhinīhāroti.
અત્તનો ખન્ધાદીનીતિ અરૂપક્ખન્ધે ‘‘ખન્ધા’’તિ ગહેત્વા આદિ-સદ્દેન રૂપં ગણ્હાતિ. અજ્ઝત્તં વા ગય્હમાનં અહન્તિ પઞ્ઞત્તિં આદિ-સદ્દેન ગણ્હાતિ. એસ નયો પરેસં ખન્ધાદિગ્ગહણે ચ. પુન પઞ્ઞત્તિગ્ગહણેન કસિણવિહારાદિઅનિન્દ્રિયબદ્ધુપાદાયપઞ્ઞત્તિમાહ. આદિ-સદ્દેન વા અહં પરં પણ્ણત્તિગ્ગહણે સબ્બં ઉપાદાયપઞ્ઞત્તિં. કમ્માદીસુ કમ્મં અજ્ઝત્તં, કમ્મનિમિત્તં ઉભયં, ગતિનિમિત્તં બહિદ્ધાતિ દટ્ઠબ્બં. અત્તનો સરીરે એવ કિમિ હુત્વા નિબ્બત્તમાનસ્સ ગતિનિમિત્તમ્પિ અજ્ઝત્તં સિયા. મલ્લિકાય કુમ્માસં દદમાનાય રઞ્ઞો અગ્ગમહેસિટ્ઠાનલાભં, સન્તતિમહામત્તસ્સ હત્થિક્ખન્ધગતસ્સ અરહત્તપ્પત્તિં, સુમનમાલાકારસ્સ ચ પુપ્ફમુટ્ઠિના પૂજેન્તસ્સ પચ્ચેકબોધિસચ્છિકિરિયં નિસ્સાય ભગવા સિતં પાત્વાકાસિ.
Attano khandhādīnīti arūpakkhandhe ‘‘khandhā’’ti gahetvā ādi-saddena rūpaṃ gaṇhāti. Ajjhattaṃ vā gayhamānaṃ ahanti paññattiṃ ādi-saddena gaṇhāti. Esa nayo paresaṃ khandhādiggahaṇe ca. Puna paññattiggahaṇena kasiṇavihārādianindriyabaddhupādāyapaññattimāha. Ādi-saddena vā ahaṃ paraṃ paṇṇattiggahaṇe sabbaṃ upādāyapaññattiṃ. Kammādīsu kammaṃ ajjhattaṃ, kammanimittaṃ ubhayaṃ, gatinimittaṃ bahiddhāti daṭṭhabbaṃ. Attano sarīre eva kimi hutvā nibbattamānassa gatinimittampi ajjhattaṃ siyā. Mallikāya kummāsaṃ dadamānāya rañño aggamahesiṭṭhānalābhaṃ, santatimahāmattassa hatthikkhandhagatassa arahattappattiṃ, sumanamālākārassa ca pupphamuṭṭhinā pūjentassa paccekabodhisacchikiriyaṃ nissāya bhagavā sitaṃ pātvākāsi.
ઇમસ્મિં તિકે ઓકાસં લભન્તીતિ પરિત્તારમ્મણાતીતારમ્મણત્તિકેસુ અલદ્ધોકાસાનિ નવત્તબ્બાનીતિ વુત્તાનિ, ઇધ પન નવત્તબ્બાનિ ન હોન્તિ, અજ્ઝત્તાદીસુ એકારમ્મણતં લભન્તીતિ અત્થો. એતાનિ હિ પઞ્ચ સબ્બત્થપાદકાકાસાલોકકસિણચતુત્થાનં કસિણારમ્મણત્તા, બ્રહ્મવિહારચતુત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણત્તા, આનાપાનચતુત્થસ્સ નિમિત્તારમ્મણત્તા બહિદ્ધારમ્મણાનીતિ. સકાયચિત્તાનન્તિ સકકાયચિત્તાનં, તેન પયોજનં નત્થિ, તસ્મા ન તં અજ્ઝત્તારમ્મણન્તિ અત્થો. અનિન્દ્રિયબદ્ધસ્સ વા રૂપસ્સાતિ એત્થ ‘‘તિસ્સન્નં વા પઞ્ઞત્તીન’’ન્તિ ઇદમ્પિ વા-સદ્દેન આહરિતબ્બં, નયદસ્સનં વા એતં દટ્ઠબ્બં. ઈદિસે હિ કાલે બહિદ્ધારમ્મણન્તિ.
Imasmiṃ tike okāsaṃ labhantīti parittārammaṇātītārammaṇattikesu aladdhokāsāni navattabbānīti vuttāni, idha pana navattabbāni na honti, ajjhattādīsu ekārammaṇataṃ labhantīti attho. Etāni hi pañca sabbatthapādakākāsālokakasiṇacatutthānaṃ kasiṇārammaṇattā, brahmavihāracatutthassa paññattiārammaṇattā, ānāpānacatutthassa nimittārammaṇattā bahiddhārammaṇānīti. Sakāyacittānanti sakakāyacittānaṃ, tena payojanaṃ natthi, tasmā na taṃ ajjhattārammaṇanti attho. Anindriyabaddhassa vā rūpassāti ettha ‘‘tissannaṃ vā paññattīna’’nti idampi vā-saddena āharitabbaṃ, nayadassanaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Īdise hi kāle bahiddhārammaṇanti.
તિકઅત્થુદ્ધારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tikaatthuddhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / તિકઅત્થુદ્ધારો • Tikaatthuddhāro
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / તિકઅત્થુદ્ધારવણ્ણના • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / તિકઅત્થુદ્ધારવણ્ણના • Tikaatthuddhāravaṇṇanā