Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    ૧. ચિત્તુપ્પાદકણ્ડં

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    તિકમાતિકાપદવણ્ણના

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ઇદાનિ પટિઞ્ઞાતકથં કાતું ‘‘ઇદાનિ ઇતિ મે…પે॰… કથનોકાસો સમ્પત્તો’’તિઆદિમાહ. ઇતો પટ્ઠાયાતિ કુસલધમ્મપદતો પટ્ઠાય.

    Idāni paṭiññātakathaṃ kātuṃ ‘‘idāni iti me…pe… kathanokāso sampatto’’tiādimāha. Ito paṭṭhāyāti kusaladhammapadato paṭṭhāya.

    ૧. સબ્બપદેહિ લદ્ધનામોતિ તીસુપિ પદેસુ વેદનાસદ્દસ્સ વિજ્જમાનત્તા તેન લદ્ધનામો સબ્બપદેહિ લદ્ધનામો હોતિ. નનુ સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્માતિ ચત્તારિ પદાનિ, એવં સેસેસુપીતિ દ્વાદસેતાનિ પદાનિ, ન તીણીતિ વેદનાસદ્દસ્સ પદત્તયાવયવત્તં સન્ધાય ‘‘સબ્બપદેહી’’તિ વુચ્ચેય્ય, ન યુત્તં. ‘‘વેદનાયા’’તિ હિ વિસું પદં ન કસ્સચિ પદસ્સ અવયવો હોતિ, નાપિ સુખાદિપદભાવં ભજતીતિ તેન લદ્ધનામો કથં સબ્બપદેહિ લદ્ધનામો સિયાતિ? અધિપ્પેતપ્પકારત્થગમકસ્સ પદસમુદાયસ્સ પદત્તા. પજ્જતિ અવબુજ્ઝીયતિ એતેનાતિ હિ પદં, ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા’’તિ એતેન ચ પદસમુદાયેન યથાધિપ્પેતો અત્થો સમત્તો વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા સો પદસમુદાયો ‘‘પદ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એવં ઇતરેપિ વેદિતબ્બા. તસ્મા તેસં તિણ્ણં સમુદાયાનં અવયવેન લદ્ધનામો સબ્બપદેહિ લદ્ધનામોતિ યુત્તો.

    1. Sabbapadehi laddhanāmoti tīsupi padesu vedanāsaddassa vijjamānattā tena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmo hoti. Nanu sukhāya vedanāya sampayuttā dhammāti cattāri padāni, evaṃ sesesupīti dvādasetāni padāni, na tīṇīti vedanāsaddassa padattayāvayavattaṃ sandhāya ‘‘sabbapadehī’’ti vucceyya, na yuttaṃ. ‘‘Vedanāyā’’ti hi visuṃ padaṃ na kassaci padassa avayavo hoti, nāpi sukhādipadabhāvaṃ bhajatīti tena laddhanāmo kathaṃ sabbapadehi laddhanāmo siyāti? Adhippetappakāratthagamakassa padasamudāyassa padattā. Pajjati avabujjhīyati etenāti hi padaṃ, ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti etena ca padasamudāyena yathādhippeto attho samatto viññāyati, tasmā so padasamudāyo ‘‘pada’’nti vuccati. Evaṃ itarepi veditabbā. Tasmā tesaṃ tiṇṇaṃ samudāyānaṃ avayavena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmoti yutto.

    ગન્થતો ચ અત્થતો ચાતિ એત્થ હેતુપદસહેતુકપદાદીહિ સમ્બન્ધત્તા ગન્થતો ચ હેતુઅત્થસહેતુકત્થાદીહિ સમ્બન્ધત્તા અત્થતો ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. સહેતુકહેતુસમ્પયુત્તદુકા હિ હેતુદુકે હેતૂહિ સમ્બન્ધત્તા હેતુદુકસમ્બન્ધા, હેતુસહેતુકદુકો હેતુદુકસહેતુકદુકસમ્બન્ધો ઉભયેકપદવસેન. તથા હેતુહેતુસમ્પયુત્તદુકો હેતુદુકહેતુસમ્પયુત્તદુકસમ્બન્ધો , નહેતુસહેતુકદુકો એકદ્વિપદવસેન હેતુદુકસહેતુકદુકસમ્બન્ધોતિ. કણ્ણિકા વિયાતિ પુપ્ફમયકણ્ણિકા વિય. ઘટા વિયાતિ પુપ્ફહત્થકાદીસુ પુપ્ફાદીનં સમૂહો વિય. કણ્ણિકાઘટાદીસુ હિ પુપ્ફાદીનિ વણ્ટાદીહિ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધાનિ હોન્તીતિ તથાસમ્બન્ધતા એતેસં દુકાનં વુત્તા. દુકસામઞ્ઞતોતિ અઞ્ઞેહિ હેતુદુકાદીહિ દુકવસેન સમાનભાવા. અઞ્ઞેહીતિ સારમ્મણદુકાદીહિ. અસઙ્ગહિતો પદેસો યેસં અત્થિ, તે સપ્પદેસા. યેસં પન નત્થિ, તે નિપ્પદેસા.

    Ganthato ca atthato cāti ettha hetupadasahetukapadādīhi sambandhattā ganthato ca hetuatthasahetukatthādīhi sambandhattā atthato ca aññamaññasambandho veditabbo. Sahetukahetusampayuttadukā hi hetuduke hetūhi sambandhattā hetudukasambandhā, hetusahetukaduko hetudukasahetukadukasambandho ubhayekapadavasena. Tathā hetuhetusampayuttaduko hetudukahetusampayuttadukasambandho , nahetusahetukaduko ekadvipadavasena hetudukasahetukadukasambandhoti. Kaṇṇikā viyāti pupphamayakaṇṇikā viya. Ghaṭā viyāti pupphahatthakādīsu pupphādīnaṃ samūho viya. Kaṇṇikāghaṭādīsu hi pupphādīni vaṇṭādīhi aññamaññasambandhāni hontīti tathāsambandhatā etesaṃ dukānaṃ vuttā. Dukasāmaññatoti aññehi hetudukādīhi dukavasena samānabhāvā. Aññehīti sārammaṇadukādīhi. Asaṅgahito padeso yesaṃ atthi, te sappadesā. Yesaṃ pana natthi, te nippadesā.

    ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલ’’ન્તિ એવં પુચ્છિતમેવત્થં પાકટં કત્વા પુચ્છિતું ‘‘કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા કુસલસદ્દો અનામયત્થો હોતિ. બાહિતિકસુત્તે (મ॰ નિ॰ ૨.૩૬૧) ભગવતો કાયસમાચારાદયો વણ્ણેન્તેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ‘‘યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો અનવજ્જો’’તિ કુસલો કાયસમાચારો વુત્તો. ન હિ ભગવતો સુખવિપાકં કમ્મં અત્થીતિ સબ્બસાવજ્જરહિતા કાયસમાચારાદયો કુસલાતિ વુત્તા. કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ ચ બોધિપક્ખિયધમ્મા ‘‘કુસલા’’તિ વુત્તા. તે ચ વિપસ્સનામગ્ગફલસમ્પયુત્તા ન એકન્તેન સુખવિપાકાયેવાતિ અનવજ્જત્થો કુસલસદ્દો. અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનન્તિ કુસલસદ્દયોગેન ભુમ્મત્થે સામિવચનં, અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં વા નામકિરિયાપયોજનાદીસૂતિ અત્થો. નચ્ચગીતસ્સાતિ ચ સામિવચનં ભુમ્મત્થે, નચ્ચગીતસ્સ વિસેસેસૂતિ વા યોજેતબ્બં. કુસલાનં ધમ્માનં સમાદાનહેતુ એવમિદં પુઞ્ઞં પવડ્ઢતીતિ પુઞ્ઞવિપાકનિબ્બત્તકકમ્મં ‘‘કુસલ’’ન્તિ વુત્તં. ધમ્મા હોન્તીતિ સુઞ્ઞધમ્મત્તા સભાવમત્તા હોન્તીતિ અત્થો. એવં ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સીતિ એત્થાપિ સુઞ્ઞતત્થો ધમ્મસદ્દો દટ્ઠબ્બો.

    ‘‘Kacci nu bhoto kusala’’nti evaṃ pucchitamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā pucchituṃ ‘‘kacci bhoto anāmaya’’nti vuttaṃ, tasmā kusalasaddo anāmayattho hoti. Bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) bhagavato kāyasamācārādayo vaṇṇentena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti kusalo kāyasamācāro vutto. Na hi bhagavato sukhavipākaṃ kammaṃ atthīti sabbasāvajjarahitā kāyasamācārādayo kusalāti vuttā. Kusalesu dhammesūti ca bodhipakkhiyadhammā ‘‘kusalā’’ti vuttā. Te ca vipassanāmaggaphalasampayuttā na ekantena sukhavipākāyevāti anavajjattho kusalasaddo. Aṅgapaccaṅgānanti kusalasaddayogena bhummatthe sāmivacanaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ vā nāmakiriyāpayojanādīsūti attho. Naccagītassāti ca sāmivacanaṃ bhummatthe, naccagītassa visesesūti vā yojetabbaṃ. Kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatīti puññavipākanibbattakakammaṃ ‘‘kusala’’nti vuttaṃ. Dhammā hontīti suññadhammattā sabhāvamattā hontīti attho. Evaṃ dhammesu dhammānupassīti etthāpi suññatattho dhammasaddo daṭṭhabbo.

    સલયન્તિ…પે॰… વિદ્ધંસેન્તીતિ એત્થ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમં પચ્છિમં અત્થવચનં. અથ વા સલનસ્સ અત્થદીપનાનિ ચલનાદીનિ તીણિ તદઙ્ગપ્પહાનાદીહિ યોજેતબ્બાનિ. અપ્પહીનભાવેન સન્તાને સયમાના અકુસલા ધમ્મા રાગાદિઅસુચિસમ્પયોગતો નાનાવિધદુક્ખહેતુતો ચ કુચ્છિતેન આકારેન સયન્તિ. ઞાણવિપ્પયુત્તાનમ્પિ ઞાણં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતીતિ સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા કુસેન ઞાણેન પવત્તેતબ્બાતિ કુસલા. ઉપ્પન્નંસાનુપ્પન્નંસભાગેસુ સઙ્ગહિતત્તા ઉભયભાગગતં સંકિલેસપક્ખં પહાનાનુપ્પાદનેહિ લુનન્તિ સમ્મપ્પધાનદ્વયં વિય.

    Salayanti…pe… viddhaṃsentīti ettha purimassa purimassa pacchimaṃ pacchimaṃ atthavacanaṃ. Atha vā salanassa atthadīpanāni calanādīni tīṇi tadaṅgappahānādīhi yojetabbāni. Appahīnabhāvena santāne sayamānā akusalā dhammā rāgādiasucisampayogato nānāvidhadukkhahetuto ca kucchitena ākārena sayanti. Ñāṇavippayuttānampi ñāṇaṃ upanissayapaccayo hotīti sabbepi kusalā dhammā kusena ñāṇena pavattetabbāti kusalā. Uppannaṃsānuppannaṃsabhāgesu saṅgahitattā ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ pahānānuppādanehi lunanti sammappadhānadvayaṃ viya.

    સત્તાદિગાહકાનં ચિત્તાનં ગોચરા સત્તાદયો વિય પઞ્ઞાય ઉપપરિક્ખિયમાના ન નિસ્સભાવા, કિન્તુ અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધમ્મા. ન ચ ધારિયમાનસભાવા અઞ્ઞો ધમ્મો નામ અત્થિ. ન હિ રુપ્પનાદીહિ અઞ્ઞે રૂપાદયો, કક્ખળાદીહિ ચ અઞ્ઞે પથવીઆદયો ધમ્મા વિજ્જન્તીતિ. અઞ્ઞથા પન અવબોધેતું ન સક્કાતિ નામવસેન વિઞ્ઞાતાવિઞ્ઞાતે સભાવધમ્મે અઞ્ઞે વિય કત્વા ‘‘અત્તનો સભાવં ધારેન્તી’’તિ વુત્તં. સપ્પચ્ચયધમ્મેસુ વિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘ધારીયન્તિ વા પચ્ચયેહી’’તિ આહ. ધારીયન્તીતિ ઉપધારીયન્તિ, લક્ખીયન્તીતિ અત્થો.

    Sattādigāhakānaṃ cittānaṃ gocarā sattādayo viya paññāya upaparikkhiyamānā na nissabhāvā, kintu attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Na ca dhāriyamānasabhāvā añño dhammo nāma atthi. Na hi ruppanādīhi aññe rūpādayo, kakkhaḷādīhi ca aññe pathavīādayo dhammā vijjantīti. Aññathā pana avabodhetuṃ na sakkāti nāmavasena viññātāviññāte sabhāvadhamme aññe viya katvā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’ti vuttaṃ. Sappaccayadhammesu visesaṃ dassento ‘‘dhārīyanti vā paccayehī’’ti āha. Dhārīyantīti upadhārīyanti, lakkhīyantīti attho.

    અકુસલાતિ કુસલપટિસેધનમત્તં કુસલાભાવમત્તવચનં તદઞ્ઞમત્તવચનં વા એતં ન હોતિ, કિન્તુ તપ્પટિપક્ખવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘મિત્તપટિપક્ખા અમિત્તા વિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તપ્પટિપક્ખવચનતા ચ અબ્યાકતતતિયરાસિવચનેન વિઞ્ઞાયતિ. યદિ હિ કુસલાભાવમત્તવચનં અકુસલસદ્દો, તેન ન કોચિ ધમ્મો વુત્તોતિ અબ્યાકતવચનેનેવ ચ તતિયો રાસિ વુત્તો ન સિયા, કુસલા ચેવ ધમ્મા અબ્યાકતા ચાતિ દુકોવાયં આપજ્જતિ, ન તિકો, એવઞ્ચ સતિ અકુસલવચનેન ન કોચિ અત્થો. અથ સિયા, ‘‘અનબ્યાકતા’’તિ ચ વત્તબ્બં સિયા કુસલાનં વિય અબ્યાકતાનઞ્ચ અભાવમત્તસમ્ભવા, તસ્મા અભાવમત્તવચને અબ્યાકતભાવમત્તં વિય કુસલાભાવમત્તં અકુસલં ન કોચિ રાસીતિ ‘‘અબ્યાકતા’’તિ તતિયો રાસિ ન સિયા. તતિયરાસિભાવેન ચ અબ્યાકતા વુત્તાતિ અકુસલો ચ એકો રાસીતિ વિઞ્ઞાયતિ. તસ્મા નાભાવવચનતા, સભાવધારણાદિઅત્થેન ધમ્મસદ્દેન સમાનાધિકરણભાવતો ચ અકુસલસદ્દસ્સ કુસલાભાવમત્તવચનતા ન હોતિ, નાપિ તદઞ્ઞમત્તવચનતા તતિયરાસિવચનતો એવ. યદિ હિ કુસલેહિ અઞ્ઞે અકુસલા ચેતસિકેહિ અઞ્ઞે અચેતસિકા વિય, કુસલાકુસલવચનેહિ સબ્બેસં ધમ્માનં સઙ્ગહિતત્તા અસઙ્ગહિતસ્સ તતિયરાસિસ્સ અભાવા ચેતસિકદુકો વિય અયઞ્ચ દુકો વત્તબ્બો સિયા ‘‘કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા’’તિ, ન ‘‘અબ્યાકતા’’તિ તતિયો રાસિ વત્તબ્બો, વુત્તો ચ સો, તસ્મા ન તદઞ્ઞમત્તવચનં અકુસલસદ્દો, પારિસેસેન તપ્પટિપક્ખેસુ અ-કારસ્સ પયોગદસ્સનતો લોકે ‘‘અમિત્તા’’તિ સાસને ‘‘અલોભો’’તિ ઇધાપિ તપ્પટિપક્ખવચનતા અકુસલસદ્દસ્સ સિદ્ધા, તત્થ નિરુળ્હત્તા ચ ન ઇતરવચનતા, તપ્પટિપક્ખભાવો ચ વિરુદ્ધસભાવત્તા તપ્પહેય્યભાવતો ચ વેદિતબ્બો, ન કુસલવિનાસનતો. ન હિ કુસલા અકુસલેહિ પહાતબ્બા, મહાબલવતાય પન કુસલાયેવ પયોગનિપ્ફાદિતા સદાનુસયિતે અકુસલે તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન પજહન્તીતિ.

    Akusalāti kusalapaṭisedhanamattaṃ kusalābhāvamattavacanaṃ tadaññamattavacanaṃ vā etaṃ na hoti, kintu tappaṭipakkhavacananti dassetuṃ ‘‘mittapaṭipakkhā amittā viyā’’tiādi vuttaṃ. Tappaṭipakkhavacanatā ca abyākatatatiyarāsivacanena viññāyati. Yadi hi kusalābhāvamattavacanaṃ akusalasaddo, tena na koci dhammo vuttoti abyākatavacaneneva ca tatiyo rāsi vutto na siyā, kusalā ceva dhammā abyākatā cāti dukovāyaṃ āpajjati, na tiko, evañca sati akusalavacanena na koci attho. Atha siyā, ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā kusalānaṃ viya abyākatānañca abhāvamattasambhavā, tasmā abhāvamattavacane abyākatabhāvamattaṃ viya kusalābhāvamattaṃ akusalaṃ na koci rāsīti ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi na siyā. Tatiyarāsibhāvena ca abyākatā vuttāti akusalo ca eko rāsīti viññāyati. Tasmā nābhāvavacanatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammasaddena samānādhikaraṇabhāvato ca akusalasaddassa kusalābhāvamattavacanatā na hoti, nāpi tadaññamattavacanatā tatiyarāsivacanato eva. Yadi hi kusalehi aññe akusalā cetasikehi aññe acetasikā viya, kusalākusalavacanehi sabbesaṃ dhammānaṃ saṅgahitattā asaṅgahitassa tatiyarāsissa abhāvā cetasikaduko viya ayañca duko vattabbo siyā ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā’’ti, na ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi vattabbo, vutto ca so, tasmā na tadaññamattavacanaṃ akusalasaddo, pārisesena tappaṭipakkhesu a-kārassa payogadassanato loke ‘‘amittā’’ti sāsane ‘‘alobho’’ti idhāpi tappaṭipakkhavacanatā akusalasaddassa siddhā, tattha niruḷhattā ca na itaravacanatā, tappaṭipakkhabhāvo ca viruddhasabhāvattā tappaheyyabhāvato ca veditabbo, na kusalavināsanato. Na hi kusalā akusalehi pahātabbā, mahābalavatāya pana kusalāyeva payoganipphāditā sadānusayite akusale tadaṅgavikkhambhanasamucchedavasena pajahantīti.

    ન બ્યાકતાતિ અકથિતા. કથં પનેતે અકથિતા હોન્તિ, નનુ ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા’’તિઆદીહિ તિકદુકપદેહિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિવચનેહિ ફસ્સાદિવચનેહિ ચ કથિતાતિ? નો ન કથિતા, તાનિ પન વચનાનિ ઇધ અનધિપ્પેતાનિ અવુત્તત્તા અનનુવત્તનતો. ન હિ ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા’’તિઆદિં વત્વા ‘‘અબ્યાકતા’’તિ વુત્તં, તસ્મા ન તાનિ ઇધ અનુવત્તન્તીતિ તબ્બચનીયભાવેન અકથિતતા ન હોતિ, કુસલાકુસલવચનાનિ પન ઇધ વુત્તત્તા અનુવત્તન્તીતિ તબ્બચનીયભાવેન અકથિતતા ઞાયતીતિ ‘‘કુસલાકુસલભાવેન અકથિતાતિ અત્થો’’તિ આહ. ન બ્યાકતાતિ વા અવિપાકા, અબ્યાકતવચનેનેવ ચ અવિપાકત્થા ઞાયન્તિ. ન હિ ભગવતો વચનં ઞાપકસાધનીયં, આસયાનુસયચરિયાદિકુસલેન ભગવતા યેસં અવબોધનત્થં ધમ્મા વુત્તા તેસં વચનાનન્તરં તદત્થપટિવેધતો, પચ્છિમેહિ પન યથા તેસં અવબોધનત્થં ભગવતા તં તં વચનં વુત્તં, યથા ચ તેહિ તદત્થો પટિવિદ્ધો, તં સબ્બં આચરિયે પયિરુપાસિત્વા સુત્વા વેદિતબ્બં હોતિ, તસ્મા કારણં અવત્વા ‘‘કુસલાકુસલભાવેન અકથિતાતિ અત્થો’’તિ આહ. યો ચ વદેય્ય ‘‘અકુસલવિપાકભાવેન અકથિતત્તા, કુસલા અબ્યાકતાતિ આપજ્જન્તિ, કુસલવિપાકભાવેન અકથિતત્તા અકુસલાપી’’તિ, સોપિ ‘‘અઞ્ઞાપકસાધનીયવચનો ભગવા’’તિ નિવારેતબ્બો અનુવત્તમાનવચનવચનીયભાવેન અકથિતસ્સ ચ અબ્યાકતભાવતો. ન હિ અવિપાકવચનં વુત્તં કુસલવચનઞ્ચ અવુત્તં, યતો અવિપાકવચનસ્સ અધિકતભાવો કુસલસ્સ ચ તબ્બચનીયભાવેન અકથિતભાવો સિયા, તસ્મા ન કુસલાનં અબ્યાકતતા, એવં અકુસલાનઞ્ચ અનબ્યાકતભાવે યોજના કાતબ્બા.

    Nabyākatāti akathitā. Kathaṃ panete akathitā honti, nanu ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’tiādīhi tikadukapadehi cakkhuviññāṇādivacanehi phassādivacanehi ca kathitāti? No na kathitā, tāni pana vacanāni idha anadhippetāni avuttattā ananuvattanato. Na hi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādiṃ vatvā ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ, tasmā na tāni idha anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā na hoti, kusalākusalavacanāni pana idha vuttattā anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā ñāyatīti ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Na byākatāti vā avipākā, abyākatavacaneneva ca avipākatthā ñāyanti. Na hi bhagavato vacanaṃ ñāpakasādhanīyaṃ, āsayānusayacariyādikusalena bhagavatā yesaṃ avabodhanatthaṃ dhammā vuttā tesaṃ vacanānantaraṃ tadatthapaṭivedhato, pacchimehi pana yathā tesaṃ avabodhanatthaṃ bhagavatā taṃ taṃ vacanaṃ vuttaṃ, yathā ca tehi tadattho paṭividdho, taṃ sabbaṃ ācariye payirupāsitvā sutvā veditabbaṃ hoti, tasmā kāraṇaṃ avatvā ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Yo ca vadeyya ‘‘akusalavipākabhāvena akathitattā, kusalā abyākatāti āpajjanti, kusalavipākabhāvena akathitattā akusalāpī’’ti, sopi ‘‘aññāpakasādhanīyavacano bhagavā’’ti nivāretabbo anuvattamānavacanavacanīyabhāvena akathitassa ca abyākatabhāvato. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ kusalavacanañca avuttaṃ, yato avipākavacanassa adhikatabhāvo kusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na kusalānaṃ abyākatatā, evaṃ akusalānañca anabyākatabhāve yojanā kātabbā.

    અથ વા વિ-સદ્દો વિરોધવચનો, આ-સદ્દો અભિમુખભાવપ્પકાસનો, તસ્મા અત્તનો પચ્ચયેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધાભિમુખા કતા, લક્ખણવિરોધતો વિનાસકવિનાસિતબ્બતો ચાતિ બ્યાકતા, કુસલાકુસલા. ન બ્યાકતાતિ અબ્યાકતા. તે હિ લક્ખણતો કુસલાકુસલા વિય વિરુદ્ધા ન હોન્તિ. ન હિ અવિપાકતા દુક્ખવિપાકતા વિય સુખવિપાકતાય સુખવિપાકતા વિય ચ દુક્ખવિપાકતાય સુખદુક્ખવિપાકતાહિ વિરુજ્ઝતીતિ નાપિ તે કિઞ્ચિ પજહન્તિ, ન ચ તે કેનચિ પહાતબ્બાતિ અયમેત્થ અત્તનોમતિ.

    Atha vā vi-saddo virodhavacano, ā-saddo abhimukhabhāvappakāsano, tasmā attano paccayehi aññamaññavirodhābhimukhā katā, lakkhaṇavirodhato vināsakavināsitabbato cāti byākatā, kusalākusalā. Na byākatāti abyākatā. Te hi lakkhaṇato kusalākusalā viya viruddhā na honti. Na hi avipākatā dukkhavipākatā viya sukhavipākatāya sukhavipākatā viya ca dukkhavipākatāya sukhadukkhavipākatāhi virujjhatīti nāpi te kiñci pajahanti, na ca te kenaci pahātabbāti ayamettha attanomati.

    અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણાતિ એત્થ નત્થિ એતેસં અવજ્જન્તિ અનવજ્જા, ગરહિતબ્બભાવરહિતા નિદ્દોસાતિ અત્થો. તેન નેસં અગરહિતબ્બભાવં દસ્સેતિ, ન ગારય્હવિરહમત્તં . અઞ્ઞેપિ અત્થિ નિદ્દોસા અબ્યાકતાતિ અનવજ્જવચનમત્તેન તેસમ્પિ કુસલતાપત્તિદોસં દિસ્વા તં પરિહરિતું સુખવિપાકવચનં આહ. અવજ્જપટિપક્ખા વા ઇધ અનવજ્જાતિ વુત્તા, ન બાહિતિકસુત્તે (મ॰ નિ॰ ૨.૩૬૧) વિય પટિપ્પસ્સદ્ધાવજ્જા વિરહિતાવજ્જમત્તા વા, તસ્મા અનવજ્જવચનેન અવજ્જવિનાસનભાવો દસ્સિતો. અબ્યાકતેહિ પન વિસિટ્ઠં કુસલાકુસલાનં સાધારણં સવિપાકતાલક્ખણન્તિ તસ્મિં લક્ખણે વિસેસદસ્સનત્તં સુખવિપાકવચનં અવોચ. સિદ્ધો હિ પુરિમેનેવ અકુસલાબ્યાકતેહિ કુસલાનં વિસેસોતિ. સુખો વિપાકો એતેસન્તિ સુખવિપાકા. તેન કુસલાકુસલાનં સામઞ્ઞે વિપાકધમ્મભાવે સુખવિપાકવિપચ્ચનસભાવં દસ્સેતિ, ન તેસં સુખવિપાકસબ્ભાવમેવ. અનવજ્જા ચ તે સુખવિપાકા ચાતિ અનવજ્જસુખવિપાકા. કુસલા લક્ખીયન્તિ એતેનાતિ લક્ખણં, અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણં એતેસન્તિ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા. નનુ તે એવ કુસલા અનવજ્જસુખવિપાકા, કથં તે સયમેવ અત્તનો લક્ખણં હોન્તીતિ? વિઞ્ઞાતાવિઞ્ઞાતસદ્દત્થભાવેન લક્ખણલક્ખિતબ્બભાવયુત્તિતો. કુસલસદ્દત્થવસેન હિ અવિઞ્ઞાતા કુસલા લક્ખિતબ્બા હોન્તિ, અનવજ્જસુખવિપાકસદ્દત્થભાવેન વિઞ્ઞાતા લક્ખણન્તિ યુત્તમેતં. અથ વા લક્ખીયતીતિ લક્ખણં, સભાવો. અનવજ્જસુખવિપાકા ચ તે લક્ખણઞ્ચાતિ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા, અનવજ્જસુખવિપાકા હુત્વા લક્ખિયમાના સભાવા કુસલા નામાતિ અત્થો.

    Anavajjasukhavipākalakkhaṇāti ettha natthi etesaṃ avajjanti anavajjā, garahitabbabhāvarahitā niddosāti attho. Tena nesaṃ agarahitabbabhāvaṃ dasseti, na gārayhavirahamattaṃ . Aññepi atthi niddosā abyākatāti anavajjavacanamattena tesampi kusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ sukhavipākavacanaṃ āha. Avajjapaṭipakkhā vā idha anavajjāti vuttā, na bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) viya paṭippassaddhāvajjā virahitāvajjamattā vā, tasmā anavajjavacanena avajjavināsanabhāvo dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanattaṃ sukhavipākavacanaṃ avoca. Siddho hi purimeneva akusalābyākatehi kusalānaṃ visesoti. Sukho vipāko etesanti sukhavipākā. Tena kusalākusalānaṃ sāmaññe vipākadhammabhāve sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dasseti, na tesaṃ sukhavipākasabbhāvameva. Anavajjā ca te sukhavipākā cāti anavajjasukhavipākā. Kusalā lakkhīyanti etenāti lakkhaṇaṃ, anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Nanu te eva kusalā anavajjasukhavipākā, kathaṃ te sayameva attano lakkhaṇaṃ hontīti? Viññātāviññātasaddatthabhāvena lakkhaṇalakkhitabbabhāvayuttito. Kusalasaddatthavasena hi aviññātā kusalā lakkhitabbā honti, anavajjasukhavipākasaddatthabhāvena viññātā lakkhaṇanti yuttametaṃ. Atha vā lakkhīyatīti lakkhaṇaṃ, sabhāvo. Anavajjasukhavipākā ca te lakkhaṇañcāti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākā hutvā lakkhiyamānā sabhāvā kusalā nāmāti attho.

    અથ વા અનવજ્જવચનેન અનવજ્જત્તં આહ, સુખવિપાકવચનેન સુખવિપાકત્તં, તસ્મા અનવજ્જઞ્ચ સુખવિપાકો ચ અનવજ્જસુખવિપાકં, તં લક્ખણં એતેસં કરણત્થે ચ કમ્મત્થે ચ લક્ખણસદ્દે સભાવભૂતન્તિ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા, અનવજ્જસુખવિપાકસભાવેન લક્ખિયમાના તંસભાવવન્તો ચ કુસલાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અનવજ્જવચનેન પવત્તિસુખતં કુસલાનં દસ્સેતિ, સુખવિપાકવચનેન વિપાકસુખતં. પુરિમઞ્હિ અત્તનો પવત્તિસભાવવસેન લક્ખણતાવચનં, પચ્છિમં કાલન્તરે વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાયાતિ. તથા પુરિમેન કુસલાનં અત્તસુદ્ધિં દસ્સેતિ , પચ્છિમેન વિસુદ્ધવિપાકતં. પુરિમેન ચ કુસલં અકુસલસભાવતો નિવત્તેતિ, પચ્છિમેન અબ્યાકતસભાવતો સવિપાકત્તદીપકત્તા પચ્છિમસ્સ. પુરિમેન વા વજ્જપટિપક્ખભાવદસ્સનતો કિચ્ચટ્ઠેન રસેન અકુસલવિદ્ધંસનરસતં દીપેતિ, પચ્છિમેન સમ્પત્તિઅત્થેન ઇટ્ઠવિપાકરસતં. પુરિમેન ચ ઉપટ્ઠાનાકારટ્ઠેન પચ્ચુપટ્ઠાનેન વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનતં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન ફલત્થેન સુખવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનતં. પુરિમેન ચ યોનિસોમનસિકારં કુસલાનં પદટ્ઠાનં વિભાવેતિ. તતો હિ તે અનવજ્જા જાતાતિ. પચ્છિમેન કુસલાનં અઞ્ઞેસં પદટ્ઠાનભાવં દસ્સેતિ. તે હિ સુખવિપાકસ્સ કારણં હોન્તીતિ. એત્થ ચ સુખવિપાકસદ્દે સુખસદ્દો ઇટ્ઠપરિયાયવચનન્તિ દટ્ઠબ્બો. ઇટ્ઠચતુક્ખન્ધવિપાકા હિ કુસલા, ન સુખવેદનાવિપાકાવ. સઙ્ખારદુક્ખોપસમસુખવિપાકતાય ચ સમ્ભવો એવ નત્થિ. ન હિ તંવિપાકોતિ. યદિ પન વિપાકસદ્દો ફલપરિયાયવચનં, નિસ્સન્દવિપાકેન ઇટ્ઠરૂપેનાપિ સુખવિપાકતા યોજેતબ્બા.

    Atha vā anavajjavacanena anavajjattaṃ āha, sukhavipākavacanena sukhavipākattaṃ, tasmā anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesaṃ karaṇatthe ca kammatthe ca lakkhaṇasadde sabhāvabhūtanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākasabhāvena lakkhiyamānā taṃsabhāvavanto ca kusalāti vuttaṃ hoti. Tattha anavajjavacanena pavattisukhataṃ kusalānaṃ dasseti, sukhavipākavacanena vipākasukhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇatāvacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena kusalānaṃ attasuddhiṃ dasseti , pacchimena visuddhavipākataṃ. Purimena ca kusalaṃ akusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā vajjapaṭipakkhabhāvadassanato kiccaṭṭhena rasena akusalaviddhaṃsanarasataṃ dīpeti, pacchimena sampattiatthena iṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena vodānapaccupaṭṭhānataṃ dasseti, pacchimena phalatthena sukhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca yonisomanasikāraṃ kusalānaṃ padaṭṭhānaṃ vibhāveti. Tato hi te anavajjā jātāti. Pacchimena kusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ dasseti. Te hi sukhavipākassa kāraṇaṃ hontīti. Ettha ca sukhavipākasadde sukhasaddo iṭṭhapariyāyavacananti daṭṭhabbo. Iṭṭhacatukkhandhavipākā hi kusalā, na sukhavedanāvipākāva. Saṅkhāradukkhopasamasukhavipākatāya ca sambhavo eva natthi. Na hi taṃvipākoti. Yadi pana vipākasaddo phalapariyāyavacanaṃ, nissandavipākena iṭṭharūpenāpi sukhavipākatā yojetabbā.

    સાવજ્જદુક્ખવિપાકલક્ખણાતિ એત્થ ચ વુત્તવિધિઅનુસારેન અત્થો ચ યોજના ચ યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બા. વિપાકારહતા કુસલાકુસલાનં લક્ખણભાવેન વુત્તા, તબ્ભાવેન અકથિતા અબ્યાકતા અવિપાકારહસભાવા હોન્તીતિ આહ ‘‘અવિપાકલક્ખણા અબ્યાકતા’’તિ. યથેવ હિ સુખદુક્ખવિપાકારહા સુખદુક્ખવિપાકાતિ એવંલક્ખણતા કુસલાકુસલાનં વુત્તા, એવમિધાપિ અવિપાકારહા અવિપાકાતિ એવંલક્ખણતા અબ્યાકતાનં વુત્તા. તસ્મા ‘‘અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો નત્થિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૩૪) એવંપકારાનં કુસલાકુસલાનં કુસલાકુસલભાવાનાપત્તિ અબ્યાકતભાવાપત્તિ વા ન હોતિ. ન હિ તે સુખદુક્ખવિપાકારહા ન હોન્તિ વિપાકધમ્મત્તા, અવિપાકારહા વા ન હોન્તિ અવિપાકધમ્મત્તાભાવાતિ.

    Sāvajjadukkhavipākalakkhaṇāti ettha ca vuttavidhianusārena attho ca yojanā ca yathāsambhavaṃ veditabbā. Vipākārahatā kusalākusalānaṃ lakkhaṇabhāvena vuttā, tabbhāvena akathitā abyākatā avipākārahasabhāvā hontīti āha ‘‘avipākalakkhaṇā abyākatā’’ti. Yatheva hi sukhadukkhavipākārahā sukhadukkhavipākāti evaṃlakkhaṇatā kusalākusalānaṃ vuttā, evamidhāpi avipākārahā avipākāti evaṃlakkhaṇatā abyākatānaṃ vuttā. Tasmā ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko na bhavissati kammavipāko natthi kammavipāko, atthi kammaṃ natthi kammavipāko na bhavissati kammavipāko, bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) evaṃpakārānaṃ kusalākusalānaṃ kusalākusalabhāvānāpatti abyākatabhāvāpatti vā na hoti. Na hi te sukhadukkhavipākārahā na honti vipākadhammattā, avipākārahā vā na honti avipākadhammattābhāvāti.

    કુસલાતિ વા ધમ્માતિ વાતિઆદીનીતિ કુસલધમ્મપદાનિ દ્વે, અકુસલધમ્મપદાનિ દ્વે, અબ્યાકતધમ્મપદાનિ દ્વેતિ. એકત્થનાનત્થાનીતિ વિસું વિસું દ્વિન્નં દ્વિન્નં અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખં એકત્થનાનત્થતં ચોદેતિ, ન છન્નં. દોસમેત્થ વત્તુકામો ચોદકો પુચ્છતીતિ ઞત્વા આચરિયો આહ ‘‘કિઞ્ચેત્થા’’તિ. એત્થ એકત્થનાનત્થતાયં કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અસમત્તા તે ચોદના, અવસિટ્ઠં તાવ બ્રૂહીતિ વુત્તં હોતિ. યદિ એકત્થાનિ ઇન્દસક્કસદ્દાનં વિય સદ્દમત્તે એવ ભેદો, એવં કુસલધમ્મસદ્દાનં, ન અત્થેતિ. યથા ‘‘ઇન્દો સક્કો’’તિ વુત્તે ‘‘ઇન્દો ઇન્દો’’તિ વુત્તસદિસં હોતિ, એવં ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ ઇદં વચનં ‘‘કુસલા કુસલા’’તિ વુત્તસદિસં હોતિ. એવં ઇતરેસુપિ ‘‘અકુસલા અકુસલા’’તિ વુત્તસદિસતા ‘‘અબ્યાકતા અબ્યાકતા’’તિ વુત્તસદિસતા ચ યોજેતબ્બા. અથ નાનત્થાનિ, ઇન્દકુવેરસદ્દાનં વિય સદ્દતો અત્થતો ચ કુસલધમ્મસદ્દાનં ભેદો, તથા અકુસલધમ્મસદ્દાદીનન્તિ છહિ પદેહિ ચતૂહિ પદેહિ ચ છ ચત્તારો ચ અત્થા ભિન્ના વુત્તાતિ કુસલત્તિકાદીનં કુસલછક્કાદિભાવો, હેતુદુકાદીનઞ્ચ હેતુચતુક્કાદિભાવો આપજ્જતીતિ.

    Kusalāti vā dhammāti vātiādīnīti kusaladhammapadāni dve, akusaladhammapadāni dve, abyākatadhammapadāni dveti. Ekatthanānatthānīti visuṃ visuṃ dvinnaṃ dvinnaṃ aññamaññāpekkhaṃ ekatthanānatthataṃ codeti, na channaṃ. Dosamettha vattukāmo codako pucchatīti ñatvā ācariyo āha ‘‘kiñcetthā’’ti. Ettha ekatthanānatthatāyaṃ kiñci vattabbaṃ asamattā te codanā, avasiṭṭhaṃ tāva brūhīti vuttaṃ hoti. Yadi ekatthāni indasakkasaddānaṃ viya saddamatte eva bhedo, evaṃ kusaladhammasaddānaṃ, na attheti. Yathā ‘‘indo sakko’’ti vutte ‘‘indo indo’’ti vuttasadisaṃ hoti, evaṃ ‘‘kusalā dhammā’’ti idaṃ vacanaṃ ‘‘kusalā kusalā’’ti vuttasadisaṃ hoti. Evaṃ itaresupi ‘‘akusalā akusalā’’ti vuttasadisatā ‘‘abyākatā abyākatā’’ti vuttasadisatā ca yojetabbā. Atha nānatthāni, indakuverasaddānaṃ viya saddato atthato ca kusaladhammasaddānaṃ bhedo, tathā akusaladhammasaddādīnanti chahi padehi catūhi padehi ca cha cattāro ca atthā bhinnā vuttāti kusalattikādīnaṃ kusalachakkādibhāvo, hetudukādīnañca hetucatukkādibhāvo āpajjatīti.

    નનુ તિણ્ણં ધમ્મસદ્દાનં તિણ્ણં ઇન્દસદ્દાનં વિય રૂપાભેદા અત્થાભેદોતિ છક્કભાવો ન ભવિસ્સતિ, તસ્મા એવમિદં વત્તબ્બં સિયા ‘‘તિકદુકાનં ચતુક્કતિકભાવો આપજ્જતી’’તિ, ન વત્તબ્બં, તિણ્ણં ધમ્મસદ્દાનં એકત્થાનં તિણ્ણં ઇન્દસદ્દાનં વિય વચને પયોજનાભાવા વુત્તાનં તેસં માસસદ્દાનં વિય અભિન્નરૂપાનઞ્ચ અત્થભેદો ઉપપજ્જતીતિ, એવમપિ યથા એકો માસસદ્દો અભિન્નરૂપો કાલં અપરણ્ણવિસેસં સુવણ્ણમાસઞ્ચ વદતિ, એવં ધમ્મસદ્દોપિ એકો ભિન્ને અત્થે વત્તુમરહતીતિ કાલાદીનં માસપદત્થતાય વિય તબ્બચનીયભિન્નત્થાનં ધમ્મપદત્થતાય અભેદોતિ ચતુક્કતિકભાવો એવ આપજ્જતીતિ, નાપજ્જતિ એકસ્સ સદ્દસ્સ જાતિગુણકિરિયાભિન્નાનં અનભિધાનતો. ન હિ માસ-સદ્દો એકો જાતિભિન્નાનં કાલાદીનં અન્તરેન સરૂપેકસેસં વાચકો હોતિ. ઇધ ચ યદિ સરૂપેકસેસો કતો સિયા, દુતિયો તતિયો ચ ધમ્મ-સદ્દો ન વત્તબ્બો સિયા, વુત્તો ચ સો, તસ્મા કુસલાદિ-સદ્દા વિય અભિન્નકુસલાદિજાતીસુ રૂપસામઞ્ઞેપિ માસ-સદ્દા વિય તયો વિનિવત્તઅઞ્ઞજાતીસુ વત્તમાના તયો દ્વે ચ ધમ્મ-સદ્દા આપન્નાતિ તિકદુકાનં છક્કચતુક્કભાવો એવ આપજ્જતીતિ.

    Nanu tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya rūpābhedā atthābhedoti chakkabhāvo na bhavissati, tasmā evamidaṃ vattabbaṃ siyā ‘‘tikadukānaṃ catukkatikabhāvo āpajjatī’’ti, na vattabbaṃ, tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya vacane payojanābhāvā vuttānaṃ tesaṃ māsasaddānaṃ viya abhinnarūpānañca atthabhedo upapajjatīti, evamapi yathā eko māsasaddo abhinnarūpo kālaṃ aparaṇṇavisesaṃ suvaṇṇamāsañca vadati, evaṃ dhammasaddopi eko bhinne atthe vattumarahatīti kālādīnaṃ māsapadatthatāya viya tabbacanīyabhinnatthānaṃ dhammapadatthatāya abhedoti catukkatikabhāvo eva āpajjatīti, nāpajjati ekassa saddassa jātiguṇakiriyābhinnānaṃ anabhidhānato. Na hi māsa-saddo eko jātibhinnānaṃ kālādīnaṃ antarena sarūpekasesaṃ vācako hoti. Idha ca yadi sarūpekaseso kato siyā, dutiyo tatiyo ca dhamma-saddo na vattabbo siyā, vutto ca so, tasmā kusalādi-saddā viya abhinnakusalādijātīsu rūpasāmaññepi māsa-saddā viya tayo vinivattaaññajātīsu vattamānā tayo dve ca dhamma-saddā āpannāti tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo eva āpajjatīti.

    પદાનઞ્ચ અસમ્બન્ધોતિ કુસલધમ્મપદાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં તથા અકુસલધમ્મપદાનં અબ્યાકતધમ્મપદાનઞ્ચ અસમ્બન્ધો આપજ્જતીતિ અત્થો. દ્વિન્નં દ્વિન્નઞ્હિ ઇચ્છિતો સમ્બન્ધો, ન સબ્બેસં છન્નં ચતુન્નં વા અઞ્ઞમઞ્ઞન્તિ. ઇદં પન કસ્મા ચોદેતિ, નનુ નાનત્થત્તે સતિ અત્થન્તરદસ્સનત્થં વુચ્ચમાનેસુ ધમ્મ-સદ્દેસુ કુસલાકુસલાબ્યાકત-સદ્દાનં વિય અસમ્બન્ધો વુત્તો યુત્તો એવાતિ? સચ્ચમેતં, અસમ્બન્ધં પન સિદ્ધં કત્વા પુરિમચોદના કતા ‘‘તિકદુકાનં છક્કચતુક્કભાવો આપજ્જતી’’તિ, ઇધ પન તં અસમ્બન્ધં સાધેતું ઇદં ચોદિતન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા એવમેત્થ યોજના કાતબ્બા – યદિ પન છક્કચતુક્કભાવં ન ઇચ્છસિ, પદાનં સમ્બન્ધેન ભવિતબ્બં યથાવુત્તનયેન, સો ચ સમાનવિભત્તીનં દ્વિન્નં દ્વિન્નં સમ્બન્ધો એકત્થત્તે સતિ યુજ્જેય્ય, ત્વં પન નાનત્થતં વદસીતિ પદાનઞ્ચ તે અસમ્બન્ધો આપજ્જતિ, નેવ નાપજ્જતીતિ. નિયમનત્થો ચ-સદ્દો. પુબ્બાપર…પે॰… નિપ્પયોજનાનિ નામ હોન્તીતિ છક્કચતુક્કભાવં અનિચ્છન્તસ્સ, નાનત્થતં પન ઇચ્છન્તસ્સાતિ અધિપ્પાયો. અવસ્સઞ્ચ સમ્બન્ધો ઇચ્છિતબ્બો પુબ્બાપરવિરોધાપત્તિતોતિ દસ્સેતું ‘‘યાપિ ચેસા’’તિઆદિમાહ. પુચ્છા હિ પદવિપલ્લાસકરણેન ધમ્મા એવ કુસલાતિ કુસલધમ્મ-સદ્દાનં ઇધ ઉદ્દિટ્ઠાનં એકત્થતં દીપેતિ, તવ ચ નાનત્થતં વદન્તસ્સ નેવ હિ ધમ્મા કુસલાતિ કત્વા તાયપિ પુચ્છાય વિરોધો આપજ્જતિ, વુચ્ચતિ ચ તથા સા પુચ્છાતિ ન નાનત્થતા યુજ્જતિ.

    Padānañca asambandhoti kusaladhammapadānaṃ aññamaññaṃ tathā akusaladhammapadānaṃ abyākatadhammapadānañca asambandho āpajjatīti attho. Dvinnaṃ dvinnañhi icchito sambandho, na sabbesaṃ channaṃ catunnaṃ vā aññamaññanti. Idaṃ pana kasmā codeti, nanu nānatthatte sati atthantaradassanatthaṃ vuccamānesu dhamma-saddesu kusalākusalābyākata-saddānaṃ viya asambandho vutto yutto evāti? Saccametaṃ, asambandhaṃ pana siddhaṃ katvā purimacodanā katā ‘‘tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjatī’’ti, idha pana taṃ asambandhaṃ sādhetuṃ idaṃ coditanti veditabbaṃ. Atha vā evamettha yojanā kātabbā – yadi pana chakkacatukkabhāvaṃ na icchasi, padānaṃ sambandhena bhavitabbaṃ yathāvuttanayena, so ca samānavibhattīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ sambandho ekatthatte sati yujjeyya, tvaṃ pana nānatthataṃ vadasīti padānañca te asambandho āpajjati, neva nāpajjatīti. Niyamanattho ca-saddo. Pubbāpara…pe… nippayojanāni nāma hontīti chakkacatukkabhāvaṃ anicchantassa, nānatthataṃ pana icchantassāti adhippāyo. Avassañca sambandho icchitabbo pubbāparavirodhāpattitoti dassetuṃ ‘‘yāpi cesā’’tiādimāha. Pucchā hi padavipallāsakaraṇena dhammā eva kusalāti kusaladhamma-saddānaṃ idha uddiṭṭhānaṃ ekatthataṃ dīpeti, tava ca nānatthataṃ vadantassa neva hi dhammā kusalāti katvā tāyapi pucchāya virodho āpajjati, vuccati ca tathā sā pucchāti na nānatthatā yujjati.

    અપરો નયોતિ ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિઆદીનં દ્વિન્નં દ્વિન્નં એકત્થત્તમેવ તિણ્ણં ધમ્મસદ્દાનં એકત્થનાનત્થત્તેહિ ચોદેતિ. તિણ્ણં ધમ્માનં એકત્તાતિઆદિમ્હિ યથા તીહિ ઇન્દ-સદ્દેહિ વુચ્ચમાનાનં ઇન્દત્થાનં ઇન્દભાવેન એકત્તા તતો અનઞ્ઞેસં સક્કપુરિન્દદસહસ્સક્ખસદ્દત્થાનં એકત્તં, એવં તિણ્ણં ધમ્મ-સદ્દત્થાનં ધમ્મભાવેન એકત્તા તતો અનઞ્ઞેસં કુસલાકુસલાબ્યાકત-સદ્દત્થાનં એકત્તં આપજ્જતીતિ અત્થો. ધમ્મો નામ ભાવોતિ સભાવધારણાદિના અત્થેન ધમ્મોતિ વુત્તો, સો ચ સભાવસ્સેવ હોતિ, નાસભાવસ્સાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વદતિ. હોતુ ભાવો, તતો કિન્તિ? યદિ તિણ્ણં ધમ્મસદ્દાનં નાનત્થતા, તીસુ ધમ્મેસુ યો કોચિ એકો ધમ્મો ભાવો, તતો અનઞ્ઞં કુસલં અકુસલં અબ્યાકતં વા એકેકમેવ ભાવો. ભાવભૂતા પન ધમ્મા અઞ્ઞે દ્વે અભાવા હોન્તીતિ તેહિ અનઞ્ઞે કુસલાદીસુ દ્વે યે કેચિ અભાવા. યોપિ ચ સો એકો ધમ્મો ભાવોતિ ગહિતો, સોપિ સમાનરૂપેસુ તીસુ ધમ્મસદ્દેસુ અયમેવ ભાવત્થો હોતીતિ નિયમસ્સ અભાવા અઞ્ઞસ્સ ભાવત્થત્તે સતિ અભાવો હોતીતિ તતો અનઞ્ઞસ્સપિ અભાવત્તં આપન્નન્તિ કુસલાદીનં સબ્બેસમ્પિ અભાવત્તાપત્તિ હોતિ. ન હિ ઇન્દસ્સ અમનુસ્સત્તે તતો અનઞ્ઞેસં સક્કાદીનં મનુસ્સત્તં અત્થીતિ.

    Aparo nayoti ‘‘kusalā dhammā’’tiādīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ ekatthattameva tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthanānatthattehi codeti. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattātiādimhi yathā tīhi inda-saddehi vuccamānānaṃ indatthānaṃ indabhāvena ekattā tato anaññesaṃ sakkapurindadasahassakkhasaddatthānaṃ ekattaṃ, evaṃ tiṇṇaṃ dhamma-saddatthānaṃ dhammabhāvena ekattā tato anaññesaṃ kusalākusalābyākata-saddatthānaṃ ekattaṃ āpajjatīti attho. Dhammo nāma bhāvoti sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammoti vutto, so ca sabhāvasseva hoti, nāsabhāvassāti iminā adhippāyena vadati. Hotu bhāvo, tato kinti? Yadi tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ nānatthatā, tīsu dhammesu yo koci eko dhammo bhāvo, tato anaññaṃ kusalaṃ akusalaṃ abyākataṃ vā ekekameva bhāvo. Bhāvabhūtā pana dhammā aññe dve abhāvā hontīti tehi anaññe kusalādīsu dve ye keci abhāvā. Yopi ca so eko dhammo bhāvoti gahito, sopi samānarūpesu tīsu dhammasaddesu ayameva bhāvattho hotīti niyamassa abhāvā aññassa bhāvatthatte sati abhāvo hotīti tato anaññassapi abhāvattaṃ āpannanti kusalādīnaṃ sabbesampi abhāvattāpatti hoti. Na hi indassa amanussatte tato anaññesaṃ sakkādīnaṃ manussattaṃ atthīti.

    નનુ એવમપિ એકસ્સ ભાવત્તં વિના અઞ્ઞેસં અભાવત્તં ન સક્કા વત્તું, તત્થ ચ એકેનેવ ભાવેન ભવિતબ્બન્તિ નિયમાભાવતો તિણ્ણમ્પિ ભાવત્તે સિદ્ધે તેહિ અનઞ્ઞેસં કુસલાદીનમ્પિ ભાવત્તં સિદ્ધં હોતીતિ? ન હોતિ તિણ્ણં ધમ્મ-સદ્દાનં નાનત્થભાવસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા. ન હિ તિણ્ણં ભાવત્તે નાનત્થતા અત્થિ, અનુઞ્ઞાતા ચ સા તયાતિ. નનુ તિણ્ણં ધમ્માનં અભાવત્તેપિ નાનત્થતા ન સિયાતિ? મા હોતુ નાનત્થતા, તવ પન નાનત્થતં પટિજાનન્તસ્સ ‘‘એસો દોસો’’તિ વદામિ, ન પન મયા નાનત્થતા એકત્થતા વા અનુઞ્ઞાતાતિ કુતો મે વિરોધો સિયાતિ. અથ વા અભાવત્તં આપન્નેહિ ધમ્મેહિ અનઞ્ઞે કુસલાદયોપિ અભાવા એવ સિયુન્તિ ઇદં વચનં અનિયમેન યે કેચિ દ્વે ધમ્મા અભાવત્તં આપન્ના, તેહિ અનઞ્ઞેસં કુસલાદીસુ યેસં કેસઞ્ચિ દ્વિન્નં કુસલાદીનં અભાવત્તાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં એકસ્સ ભાવત્તા. યમ્પિ વુત્તં ‘‘તેહિ ચ અઞ્ઞો કુસલપરોપિ અભાવો સિયા’’તિ, તં અનિયમદસ્સનત્થં વુત્તં, ન સબ્બેસં અભાવસાધનત્થં. અયઞ્હિ તત્થ અત્થો અકુસલપરસ્સ વા અબ્યાકતપરસ્સ વા ધમ્મસ્સ ભાવત્તે સતિ તેહિ અઞ્ઞો કુસલપરોપિ અભાવો સિયાતિ.

    Nanu evamapi ekassa bhāvattaṃ vinā aññesaṃ abhāvattaṃ na sakkā vattuṃ, tattha ca ekeneva bhāvena bhavitabbanti niyamābhāvato tiṇṇampi bhāvatte siddhe tehi anaññesaṃ kusalādīnampi bhāvattaṃ siddhaṃ hotīti? Na hoti tiṇṇaṃ dhamma-saddānaṃ nānatthabhāvassa anuññātattā. Na hi tiṇṇaṃ bhāvatte nānatthatā atthi, anuññātā ca sā tayāti. Nanu tiṇṇaṃ dhammānaṃ abhāvattepi nānatthatā na siyāti? Mā hotu nānatthatā, tava pana nānatthataṃ paṭijānantassa ‘‘eso doso’’ti vadāmi, na pana mayā nānatthatā ekatthatā vā anuññātāti kuto me virodho siyāti. Atha vā abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvā eva siyunti idaṃ vacanaṃ aniyamena ye keci dve dhammā abhāvattaṃ āpannā, tehi anaññesaṃ kusalādīsu yesaṃ kesañci dvinnaṃ kusalādīnaṃ abhāvattāpattiṃ sandhāya vuttaṃ ekassa bhāvattā. Yampi vuttaṃ ‘‘tehi ca añño kusalaparopi abhāvo siyā’’ti, taṃ aniyamadassanatthaṃ vuttaṃ, na sabbesaṃ abhāvasādhanatthaṃ. Ayañhi tattha attho akusalaparassa vā abyākataparassa vā dhammassa bhāvatte sati tehi añño kusalaparopi abhāvo siyāti.

    સબ્બમેતં અકારણન્તિ એત્થ કારણં નામ યુત્તિ. કુસલકુસલસદ્દાનં વિય એકન્તએકત્થતં, કુસલરૂપચક્ખુમ-સદ્દાનં વિય એકન્તનાનત્થતઞ્ચ વિકપ્પેત્વા યાયં પુનરુત્તિ છક્કચતુક્કાપત્તિ અસમ્બન્ધવિરોધાભાવાપત્તિ દોસારોપનયુત્તિ વુત્તા, સબ્બા સા અયુત્તિ, તથા એકત્થનાનત્થતાભાવતોતિ વુત્તં હોતિ. યા યા અનુમતિ યથાનુમતિ અનુમતિયા અનુમતિયા વોહારસિદ્ધિતો. અનુમતિયા અનુરૂપં વા યથાનુમતિ, યથા અનુમતિ પવત્તા, તથા તદનુરૂપં વોહારસિદ્ધિતોતિ અત્થો. અનુમતિ હિ વિસેસનવિસેસિતબ્બાભાવતો અચ્ચન્તમભિન્નેસુ કત્થચિ કિરિયાગુણાદિપરિગ્ગહવિસેસેન અવિવટસદ્દત્થવિવરણત્થં પવત્તા યથા ‘‘સક્કો ઇન્દો પુરિન્દદો’’તિ. કત્થચિ અચ્ચન્તં ભિન્નેસુ યથા ‘‘ધવો ખદિરો પલાસો ચ આનીયન્તૂ’’તિ. કત્થચિ વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવતો ભેદાભેદવન્તેસુ સેય્યથાપિ ‘‘નીલુપ્પલં પણ્ડિતપુરિસો’’તિ, તાય તાય અનુમતિયા તદનુરૂપઞ્ચ તે તે વોહારા સિદ્ધા. તસ્મા ઇહાપિ કુસલધમ્મ-સદ્દાનં વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવતો વિસેસત્થસામઞ્ઞત્થપરિગ્ગહેન સમાને અત્થે ભેદાભેદયુત્તે પવત્તિ અનુમતાતિ તાય તાય અનુમતિયા તદનુરૂપઞ્ચ સિદ્ધો એસો વોહારો. તસ્મા વુત્તં ‘‘સબ્બમેતં અકારણ’’ન્તિ.

    Sabbametaṃ akāraṇanti ettha kāraṇaṃ nāma yutti. Kusalakusalasaddānaṃ viya ekantaekatthataṃ, kusalarūpacakkhuma-saddānaṃ viya ekantanānatthatañca vikappetvā yāyaṃ punarutti chakkacatukkāpatti asambandhavirodhābhāvāpatti dosāropanayutti vuttā, sabbā sā ayutti, tathā ekatthanānatthatābhāvatoti vuttaṃ hoti. Yā yā anumati yathānumati anumatiyā anumatiyā vohārasiddhito. Anumatiyā anurūpaṃ vā yathānumati, yathā anumati pavattā, tathā tadanurūpaṃ vohārasiddhitoti attho. Anumati hi visesanavisesitabbābhāvato accantamabhinnesu katthaci kiriyāguṇādipariggahavisesena avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā yathā ‘‘sakko indo purindado’’ti. Katthaci accantaṃ bhinnesu yathā ‘‘dhavo khadiro palāso ca ānīyantū’’ti. Katthaci visesanavisesitabbabhāvato bhedābhedavantesu seyyathāpi ‘‘nīluppalaṃ paṇḍitapuriso’’ti, tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca te te vohārā siddhā. Tasmā ihāpi kusaladhamma-saddānaṃ visesanavisesitabbabhāvato visesatthasāmaññatthapariggahena samāne atthe bhedābhedayutte pavatti anumatāti tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca siddho eso vohāro. Tasmā vuttaṃ ‘‘sabbametaṃ akāraṇa’’nti.

    અત્તનો અત્તનો અત્થવિસેસં તસ્સ દીપેન્તીતિ અત્તના પરિગ્ગહિતં અત્તના વુચ્ચમાનં અનવજ્જસુખવિપાકાદિકુસલાદિભાવં ધમ્મ-સદ્દસ્સ દીપેન્તિ તદત્થસ્સ તબ્ભાવદીપનવસેનાતિ અધિપ્પાયો. ન હિ ધમ્મ-સદ્દો કુસલાદિભાવો હોતીતિ. ઇમિનાવાતિ ‘‘ધમ્મ-સદ્દો પરિયત્તિઆદીસુ દિસ્સતી’’તિઆદિના ‘‘અત્તનો સભાવં ધારેન્તી’’તિઆદિના ચ નયેન. સો હિ સબ્બત્થ સમાનો, ન કુસલ-સદ્દો આરોગ્યાદીસુ દિસ્સતીતિ ‘‘કુચ્છિતે સલયન્તી’’તિઆદિકો, સો ચ વિસેસનયો ‘‘ઇતો પરં વિસેસમત્તમેવ વક્ખામા’’તિ એતેન અપનીતોતિ દટ્ઠબ્બો. ન હિ કુસલાદિવિસેસં ગહેત્વા પવત્તા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તાતિઆદયો વિસેસાતિ.

    Attano attano atthavisesaṃ tassa dīpentīti attanā pariggahitaṃ attanā vuccamānaṃ anavajjasukhavipākādikusalādibhāvaṃ dhamma-saddassa dīpenti tadatthassa tabbhāvadīpanavasenāti adhippāyo. Na hi dhamma-saddo kusalādibhāvo hotīti. Imināvāti ‘‘dhamma-saddo pariyattiādīsu dissatī’’tiādinā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’tiādinā ca nayena. So hi sabbattha samāno, na kusala-saddo ārogyādīsu dissatīti ‘‘kucchite salayantī’’tiādiko, so ca visesanayo ‘‘ito paraṃ visesamattameva vakkhāmā’’ti etena apanītoti daṭṭhabbo. Na hi kusalādivisesaṃ gahetvā pavattā sukhāya vedanāya sampayuttātiādayo visesāti.

    ૨. સુખસ્સ ચ પહાનાતિ એત્થ સુખિન્દ્રિયં ‘‘સુખ’’ન્તિ વુત્તં, તઞ્ચ સુખવેદનાવ હોતીતિ ‘‘સુખવેદનાયં દિસ્સતી’’તિ વુત્તં, ન પન ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વેદના સુખા વેદના’’તિએવમાદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૯ આદયો) સુખ-સદ્દો વિય સુખવેદનાસદ્દેન સમાનત્થત્તા. અયઞ્હિ સુખિન્દ્રિયત્થો સુખ-સદ્દો કાયસુખનં કાયાનુગ્ગહં સાતવિસેસં ગહેત્વા પવત્તો, ન પન સુખા વેદના ‘‘યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા (મ॰ નિ॰ ૧.૪૦૯), યો સુખં દુક્ખતો’’તિએવમાદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૩) સુખ-સદ્દો વિય સાતસામઞ્ઞં ગહેત્વા પવત્તોતિ. યસ્મિં સતિ સુખહેતૂનં પવત્તિ, તં સુખમૂલં. બુદ્ધુપ્પાદે ચ કામસમતિક્કમાદિકે વિરાગે ચ સતિ સુખહેતૂનં પુઞ્ઞપસ્સદ્ધિઆદીનં પવત્તિ હોતીતિ તં ‘‘સુખમૂલં સુખ’’ન્તિ વુત્તં. સુખસ્સ ચ આરમ્મણત્તા ‘‘રૂપં સુખ’’ન્તિ વુત્તં. પુઞ્ઞાનીતિ યદિદં વચનં, તં સુખસ્સ ચ અધિવચનં ઇટ્ઠવિપાકસ્સ અધિવચનં તદત્થસ્સ ઇટ્ઠવિપાકવિપચ્ચનતોતિ અત્થો. સુખપચ્ચયાનં રૂપાદીનં ઇટ્ઠાનં ઠાનં ઓકાસો સગ્ગા નન્દનઞ્ચાતિ ‘‘સુખા સગ્ગા સુખં નન્દન’’ન્તિ વુત્તં. દિટ્ઠધમ્મેતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે. સુખવિહારાતિ પઠમજ્ઝાનવિહારાદી. નીવરણાદિબ્યાબાધરહિતત્તા ‘‘અબ્યાબજ્ઝા’’તિ વુત્તા. સબ્બસઙ્ખારદુક્ખનિબ્બાપનતો તંનિરોધત્તા વા ‘‘નિબ્બાનં સુખ’’ન્તિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન ‘‘અદુક્ખમસુખં સન્તં, સુખમિચ્ચેવ ભાસિત’’ન્તિ અદુક્ખમસુખે. ‘‘દ્વેપિ મયા, આનન્દ, વેદના વુત્તા પરિયાયેન સુખા વેદના દુક્ખા વેદના’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૬૭) સુખોપેક્ખાસુ ચ ઇટ્ઠાસૂતિ એવમાદીસુ પવત્તિ સઙ્ગહિતા.

    2. Sukhassa ca pahānāti ettha sukhindriyaṃ ‘‘sukha’’nti vuttaṃ, tañca sukhavedanāva hotīti ‘‘sukhavedanāyaṃ dissatī’’ti vuttaṃ, na pana ‘‘tisso imā, bhikkhave, vedanā sukhā vedanā’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.249 ādayo) sukha-saddo viya sukhavedanāsaddena samānatthattā. Ayañhi sukhindriyattho sukha-saddo kāyasukhanaṃ kāyānuggahaṃ sātavisesaṃ gahetvā pavatto, na pana sukhā vedanā ‘‘yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā (ma. ni. 1.409), yo sukhaṃ dukkhato’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.253) sukha-saddo viya sātasāmaññaṃ gahetvā pavattoti. Yasmiṃ sati sukhahetūnaṃ pavatti, taṃ sukhamūlaṃ. Buddhuppāde ca kāmasamatikkamādike virāge ca sati sukhahetūnaṃ puññapassaddhiādīnaṃ pavatti hotīti taṃ ‘‘sukhamūlaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Sukhassa ca ārammaṇattā ‘‘rūpaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Puññānīti yadidaṃ vacanaṃ, taṃ sukhassa ca adhivacanaṃ iṭṭhavipākassa adhivacanaṃ tadatthassa iṭṭhavipākavipaccanatoti attho. Sukhapaccayānaṃ rūpādīnaṃ iṭṭhānaṃ ṭhānaṃ okāso saggā nandanañcāti ‘‘sukhā saggā sukhaṃ nandana’’nti vuttaṃ. Diṭṭhadhammeti imasmiṃ attabhāve. Sukhavihārāti paṭhamajjhānavihārādī. Nīvaraṇādibyābādharahitattā ‘‘abyābajjhā’’ti vuttā. Sabbasaṅkhāradukkhanibbāpanato taṃnirodhattā vā ‘‘nibbānaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Ādi-saddena ‘‘adukkhamasukhaṃ santaṃ, sukhamicceva bhāsita’’nti adukkhamasukhe. ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyena sukhā vedanā dukkhā vedanā’’ti (saṃ. ni. 4.267) sukhopekkhāsu ca iṭṭhāsūti evamādīsu pavatti saṅgahitā.

    દુક્ખવત્થૂતિ દુક્ખસ્સ ઓકાસો. અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉપ્પજ્જમાનમ્પિ હિ તં દુક્ખં જાતિઆદીસુ વિજ્જમાનેસુ તબ્બત્થુકં હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. દુક્ખપચ્ચયેતિ દુક્ખહેતુમ્હિ, દુક્ખસ્સ જનકેતિ અત્થો. દુક્ખપચ્ચયટ્ઠાનેતિ દુક્ખજનકકમ્મસ્સ સહાયભૂતાનં અનિટ્ઠરૂપાદિપચ્ચયાનં ઠાને. પચ્ચયસદ્દો હિ જનકે જનકસહાયે ચ પવત્તતીતિ. આદિ-સદ્દેન ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૩.૧૫, ૪૫-૪૬, ૭૬) સઙ્ખારદુક્ખાદીસુ પવત્તિ દટ્ઠબ્બા. સમ્પયુત્તે વત્થુઞ્ચ કરજકાયં સુખયતિ લદ્ધસ્સાદે અનુગ્ગહિતે કરોતીતિ સુખા. સુખાતિ વેદનાસદ્દમપેક્ખિત્વા સુખભાવમત્તસ્સ અપ્પકાસનેન નપુંસકલિઙ્ગતા ન કતા. સભાવતો સઙ્કપ્પતો ચ યં ઇટ્ઠં, તદનુભવનં ઇટ્ઠાકારાનુભવનં વા ઇટ્ઠાનુભવનં.

    Dukkhavatthūti dukkhassa okāso. Attano paccayehi uppajjamānampi hi taṃ dukkhaṃ jātiādīsu vijjamānesu tabbatthukaṃ hutvā uppajjati. Dukkhapaccayeti dukkhahetumhi, dukkhassa janaketi attho. Dukkhapaccayaṭṭhāneti dukkhajanakakammassa sahāyabhūtānaṃ aniṭṭharūpādipaccayānaṃ ṭhāne. Paccayasaddo hi janake janakasahāye ca pavattatīti. Ādi-saddena ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.15, 45-46, 76) saṅkhāradukkhādīsu pavatti daṭṭhabbā. Sampayutte vatthuñca karajakāyaṃ sukhayati laddhassāde anuggahite karotīti sukhā. Sukhāti vedanāsaddamapekkhitvā sukhabhāvamattassa appakāsanena napuṃsakaliṅgatā na katā. Sabhāvato saṅkappato ca yaṃ iṭṭhaṃ, tadanubhavanaṃ iṭṭhākārānubhavanaṃ vā iṭṭhānubhavanaṃ.

    સમન્તિ અવિસમં. સમા એકીભાવૂપગતા વિય યુત્તા, સમં વા સહ યુત્તાતિ યોજેતબ્બં. એકુપ્પાદાતિ એકો સમાનો ઉપ્પાદો એતેસન્તિ એકુપ્પાદા, સમાનપચ્ચયેહિ સહુપ્પત્તિકાતિ અત્થો. સહુપ્પત્તિકાનં રૂપારૂપાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ ‘‘એકનિરોધા’’તિ વુત્તં, યે સમાનુપ્પાદા સમાનનિરોધા ચ, તે સમ્પયુત્તાતિ રૂપારૂપાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયોગો નિવારિતો હોતિ. એવમપિ અવિનિબ્ભોગરૂપાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ ‘‘એકવત્થુકા’’તિ વુત્તં, યે એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા ચ, તે સમ્પયુત્તાતિ. એવમપિ અવિનિબ્ભોગરૂપેસુ એકં મહાભૂતં સેસમહાભૂતોપાદારૂપાનં નિસ્સયપચ્ચયો હોતીતિ તેન તાનિ એકવત્થુકાનીતિ, ચક્ખાદિનિસ્સયભૂતાનિ વા ભૂતાનિ એકં વત્થુ એતેસુ સન્નિસ્સિતન્તિ એકવત્થુકાનીતિ કપ્પેન્તસ્સ તેસં સમ્પયુત્તતાપત્તિ સિયાતિ તન્નિવારણત્થં ‘‘એકારમ્મણા’’તિ વુત્તં, યે એકુપ્પાદા…પે॰… એકારમ્મણા ચ હોન્તિ, તે સમ્પયુત્તાતિ. પટિલોમતો વા એકારમ્મણાતિ વુત્તે એકવીથિયઞ્ચ પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાનં નાનાવીથિયં પરસન્તાને ચ એકસ્મિં આરમ્મણે ઉપ્પજ્જમાનાનં ભિન્નવત્થુકાનં સમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ ‘‘એકવત્થુકા’’તિ વુત્તં, યે એકવત્થુકા હુત્વા એકારમ્મણા, તે સમ્પયુત્તાતિ. એવમપિ સમ્પટિચ્છનસન્તીરણાદીનં સમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ ‘‘એકનિરોધા’’તિ વુત્તં, યે એકનિરોધા હુત્વા એકવત્થુકા એકારમ્મણા, તે સમ્પયુત્તાતિ. કિં પન નાનુપ્પાદાપિ એવં તિવિધલક્ખણા હોન્તિ, અથ એકુપ્પાદા એવાતિ વિચારણાય એકુપ્પાદા એવ એવં તિવિધલક્ખણા હોન્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘એકુપ્પાદા’’તિ વુત્તં.

    Samanti avisamaṃ. Samā ekībhāvūpagatā viya yuttā, samaṃ vā saha yuttāti yojetabbaṃ. Ekuppādāti eko samāno uppādo etesanti ekuppādā, samānapaccayehi sahuppattikāti attho. Sahuppattikānaṃ rūpārūpānañca aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye samānuppādā samānanirodhā ca, te sampayuttāti rūpārūpānaṃ aññamaññasampayogo nivārito hoti. Evamapi avinibbhogarūpānaṃ aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ca, te sampayuttāti. Evamapi avinibbhogarūpesu ekaṃ mahābhūtaṃ sesamahābhūtopādārūpānaṃ nissayapaccayo hotīti tena tāni ekavatthukānīti, cakkhādinissayabhūtāni vā bhūtāni ekaṃ vatthu etesu sannissitanti ekavatthukānīti kappentassa tesaṃ sampayuttatāpatti siyāti tannivāraṇatthaṃ ‘‘ekārammaṇā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā…pe… ekārammaṇā ca honti, te sampayuttāti. Paṭilomato vā ekārammaṇāti vutte ekavīthiyañca pañcaviññāṇasampaṭicchanānaṃ nānāvīthiyaṃ parasantāne ca ekasmiṃ ārammaṇe uppajjamānānaṃ bhinnavatthukānaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekavatthukā hutvā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Evamapi sampaṭicchanasantīraṇādīnaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye ekanirodhā hutvā ekavatthukā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Kiṃ pana nānuppādāpi evaṃ tividhalakkhaṇā honti, atha ekuppādā evāti vicāraṇāya ekuppādā eva evaṃ tividhalakkhaṇā hontīti dassanatthaṃ ‘‘ekuppādā’’ti vuttaṃ.

    ૩. વિપક્કભાવમાપન્નાનં અરૂપધમ્માનન્તિ યથા સાલિબીજાદીનં ફલાનિ તંસદિસાનિ નિબ્બત્તાનિ વિપક્કાનિ નામ હોન્તિ, વિપાકનિરુત્તિઞ્ચ લભન્તિ, ન મૂલઙ્કુરપત્તખન્ધનાળાનિ, એવં કુસલાકુસલાનં ફલાનિ અરૂપધમ્મભાવેન સારમ્મણભાવેન સુક્કકણ્હાદિભાવેન ચ તંસદિસાનિ વિપક્કભાવમાપન્નાનીતિ વિપાકનિરુત્તિં લભન્તિ, ન રૂપધમ્મા કમ્મનિબ્બત્તાપિ કમ્માસદિસાતિ દસ્સેતું વુત્તં. જાતિજરાસભાવાતિ જાયનજીરણસભાવા. વિપાકપકતિકાતિ વિપચ્ચનપકતિકા. વિપચ્ચનસભાવતા ચ અનુપચ્છિન્નાવિજ્જાતણ્હામાનસન્તાને સબ્યાપારતા, તેન અભિઞ્ઞાદિકુસલાનં ભાવનાયપહાતબ્બાદિઅકુસલાનઞ્ચ વિપાકાનુપ્પાદનેપિ વિપાકધમ્મતા સિદ્ધા હોતિ. વિપક્કભાવન્તિ ચેત્થ ભાવ-સદ્દેન સભાવો એવ વુત્તો. તં યથાવુત્તં વિપક્કસભાવં દુતિયસ્સ વુત્તં વિપચ્ચનસભાવઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘ઉભયસભાવપટિક્ખેપવસેના’’તિ આહ.

    3. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānanti yathā sālibījādīnaṃ phalāni taṃsadisāni nibbattāni vipakkāni nāma honti, vipākaniruttiñca labhanti, na mūlaṅkurapattakhandhanāḷāni, evaṃ kusalākusalānaṃ phalāni arūpadhammabhāvena sārammaṇabhāvena sukkakaṇhādibhāvena ca taṃsadisāni vipakkabhāvamāpannānīti vipākaniruttiṃ labhanti, na rūpadhammā kammanibbattāpi kammāsadisāti dassetuṃ vuttaṃ. Jātijarāsabhāvāti jāyanajīraṇasabhāvā. Vipākapakatikāti vipaccanapakatikā. Vipaccanasabhāvatā ca anupacchinnāvijjātaṇhāmānasantāne sabyāpāratā, tena abhiññādikusalānaṃ bhāvanāyapahātabbādiakusalānañca vipākānuppādanepi vipākadhammatā siddhā hoti. Vipakkabhāvanti cettha bhāva-saddena sabhāvo eva vutto. Taṃ yathāvuttaṃ vipakkasabhāvaṃ dutiyassa vuttaṃ vipaccanasabhāvañca gahetvā ‘‘ubhayasabhāvapaṭikkhepavasenā’’ti āha.

    ૪. ઉપેતેન આદિન્ના ઉપાદિન્ના. કિં પન તં ઉપેતં, કેન ચ ઉપેતં, કથઞ્ચ ઉપેતં, કે ચ તેન આદિન્નાતિ? સતિ ચ લોકુત્તરાનં કેસઞ્ચિ આરમ્મણભાવે તન્નિવત્તનત્થં ઉપેતસદ્દસમ્બન્ધિના ઉપય-સદ્દેન વુચ્ચમાનાહિ ચતુબ્બિધુપાદાનભૂતાહિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતં, તેહિ ચ આરમ્મણકરણવસેન ઉપેતં, ન સમન્નાગમવસેન. સતિ ચ સબ્બતેભૂમકધમ્માનં ઉપાદાનારમ્મણત્તે યેહિ વિપાકકટત્તારૂપાનિ અમ્હેહિ નિબ્બત્તત્તા અમ્હાકં એતાનિ ફલાનીતિ ગણ્હન્તેહિ વિય આદિન્નાનિ, તાનિ તેભૂમકકમ્માનિ કમ્મભાવેન એકત્તં ઉપનેત્વા ઉપેતન્તિ ઇધ ગહિતાનિ. તેહિ ચ નિબ્બત્તાનિ વિપાકકટત્તારૂપાનિ ઉપાદિન્ના ધમ્માતિ સબ્બમેતં દસ્સેતું ‘‘આરમ્મણકરણવસેના’’તિઆદિ વુત્તં. અયઞ્ચ અત્થનયો યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બો, ન વચનાનુપુબ્બેનાતિ. એત્થાહ – યદિ આરમ્મણકરણવસેન તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતેન આદિન્ના ઉપાદિન્ના, સબ્બતેભૂમકધમ્મા ચ તણ્હાદીનં આરમ્મણા હોન્તિ, ન ચ ઉપેતસદ્દો કમ્મે એવ નિરુળ્હો, તેન કમ્મસ્સેવ ગહણે કારણં નત્થિ, તસ્મા સબ્બતેભૂમકધમ્મપચ્ચયુપ્પન્નાનં અવિજ્જાદિહેતૂહિ નિબ્બત્તાનં સઙ્ખારાદિફલાનં ઉપાદિન્નત્તં આપજ્જતિ તેસમ્પિ તેહિફલભાવેન ગહિતત્તા. ઉપ-સદ્દેન ચ ઉપેતતામત્તં જોતિતં, ન આરમ્મણકરણં સમન્નાગમનિવત્તકં, આદિન્ન-સદ્દેન ચ ગહિતતામત્તં વુત્તં, ન કમ્મસમુટ્ઠાનતાવિસેસો. તસ્મા સબ્બપચ્ચયુપ્પન્નાનં ઉપાદિન્નત્તં આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ બોધનેય્યજ્ઝાસયવસેન દેસનાપવત્તિતો. યેસઞ્હિ બોધનત્થં ‘‘ઉપાદિન્ના’’તિ એતં વુત્તં, તે તેનેવ વચનેન યથાવુત્તપ્પકારે ધમ્મે બુજ્ઝિંસુ, એતરહિ પન તાવતા બુજ્ઝિતું અસક્કોન્તેન સુત્વા તદત્થો વેદિતબ્બોતિ એસા અત્થવિભાવના કતા ‘‘કમ્મુના’’તિ.

    4. Upetena ādinnā upādinnā. Kiṃ pana taṃ upetaṃ, kena ca upetaṃ, kathañca upetaṃ, ke ca tena ādinnāti? Sati ca lokuttarānaṃ kesañci ārammaṇabhāve tannivattanatthaṃ upetasaddasambandhinā upaya-saddena vuccamānāhi catubbidhupādānabhūtāhi taṇhādiṭṭhīhi upetaṃ, tehi ca ārammaṇakaraṇavasena upetaṃ, na samannāgamavasena. Sati ca sabbatebhūmakadhammānaṃ upādānārammaṇatte yehi vipākakaṭattārūpāni amhehi nibbattattā amhākaṃ etāni phalānīti gaṇhantehi viya ādinnāni, tāni tebhūmakakammāni kammabhāvena ekattaṃ upanetvā upetanti idha gahitāni. Tehi ca nibbattāni vipākakaṭattārūpāni upādinnā dhammāti sabbametaṃ dassetuṃ ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādi vuttaṃ. Ayañca atthanayo yathāsambhavaṃ yojetabbo, na vacanānupubbenāti. Etthāha – yadi ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena ādinnā upādinnā, sabbatebhūmakadhammā ca taṇhādīnaṃ ārammaṇā honti, na ca upetasaddo kamme eva niruḷho, tena kammasseva gahaṇe kāraṇaṃ natthi, tasmā sabbatebhūmakadhammapaccayuppannānaṃ avijjādihetūhi nibbattānaṃ saṅkhārādiphalānaṃ upādinnattaṃ āpajjati tesampi tehiphalabhāvena gahitattā. Upa-saddena ca upetatāmattaṃ jotitaṃ, na ārammaṇakaraṇaṃ samannāgamanivattakaṃ, ādinna-saddena ca gahitatāmattaṃ vuttaṃ, na kammasamuṭṭhānatāviseso. Tasmā sabbapaccayuppannānaṃ upādinnattaṃ āpajjatīti? Nāpajjati bodhaneyyajjhāsayavasena desanāpavattito. Yesañhi bodhanatthaṃ ‘‘upādinnā’’ti etaṃ vuttaṃ, te teneva vacanena yathāvuttappakāre dhamme bujjhiṃsu, etarahi pana tāvatā bujjhituṃ asakkontena sutvā tadattho veditabboti esā atthavibhāvanā katā ‘‘kammunā’’ti.

    અયં પન અપરો અત્થો દટ્ઠબ્બો – ઉપ-સદ્દો ઉપેતં દીપેતિ. અયઞ્હિ ઉપ-સદ્દો સમાસે પયુજ્જમાનો ‘‘અતિમાલા’’તિઆદીસુ અતિ-સદ્દો વિય અતિક્કમનં સસાધનં ઉપગમનં સસાધનં વદતિ, ઉપગમનઞ્ચ ઉપાદાનઉપયો, તેન ઉપગતં ઉપેતં. કિં પન તન્તિ? યં અસતિ ઉપાદાને ન હોતિ, તં ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ એવં વુત્તં તેભૂમકકમ્મં પચ્ચયભાવેન પુરિમજાતુપ્પન્નેન ઉપાદાનેન ઉપગતત્તા ‘‘ઉપેત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ન હિ કોચિ અનુપગ્ગમ્મ અનિચ્છન્તો કમ્મં કરોતીતિ. તેન ઉપેતેન કમ્મુના પુનબ્ભવસ્સ આદાનં હોતિ. કમ્મુના હિ સાસવેન સત્તા આદિયન્તિ પુનબ્ભવં, તસ્મા આદાતબ્બભાવેન પાકટો પુનબ્ભવો. સો ચ ઉપપત્તિભવો તેભૂમકવિપાકકટત્તારૂપસઙ્ગહો ‘‘ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ એત્થ જાતિવચને સમવરુદ્ધોતિ ઉપાદિન્નવચનેન ઉપપત્તિભવો વુચ્ચતિ, ઉપપત્તિભવો ચ તેભૂમકવિપાકકટત્તારૂપાનીતિ ધાતુકથાયં પકાસિતમેતં. તસ્મા ઉપેતેન આદિન્નાતિ તે એવ ધમ્મા વુચ્ચન્તીતિ સિદ્ધો અયમત્થોતિ. ઉપાદિન્ન-સદ્દસ્સ અત્થં વત્વા તં વિસ્સજ્જેત્વા ઉપાદાનિય-સદ્દસ્સ વિસું ઉપાદિન્નસદ્દાનપેક્ખં અત્થં વત્તું ‘‘આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા’’તિઆદિમાહ. તસ્મા એવ અવિસેસેત્વા ‘‘ઉપાદાનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનમેતં અધિવચન’’ન્તિ વુત્તં. તં પન ઉપાદાનિયં ઉપાદિન્નં અનુપાદિન્નન્તિ દુવિધં. તસ્મા તં વિસેસનેન દસ્સેન્તો ‘‘ઉપાદિન્ના ચ તે ઉપાદાનિયા ચા’’તિઆદિમાહ.

    Ayaṃ pana aparo attho daṭṭhabbo – upa-saddo upetaṃ dīpeti. Ayañhi upa-saddo samāse payujjamāno ‘‘atimālā’’tiādīsu ati-saddo viya atikkamanaṃ sasādhanaṃ upagamanaṃ sasādhanaṃ vadati, upagamanañca upādānaupayo, tena upagataṃ upetaṃ. Kiṃ pana tanti? Yaṃ asati upādāne na hoti, taṃ ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti evaṃ vuttaṃ tebhūmakakammaṃ paccayabhāvena purimajātuppannena upādānena upagatattā ‘‘upeta’’nti vuccati. Na hi koci anupaggamma anicchanto kammaṃ karotīti. Tena upetena kammunā punabbhavassa ādānaṃ hoti. Kammunā hi sāsavena sattā ādiyanti punabbhavaṃ, tasmā ādātabbabhāvena pākaṭo punabbhavo. So ca upapattibhavo tebhūmakavipākakaṭattārūpasaṅgaho ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti ettha jātivacane samavaruddhoti upādinnavacanena upapattibhavo vuccati, upapattibhavo ca tebhūmakavipākakaṭattārūpānīti dhātukathāyaṃ pakāsitametaṃ. Tasmā upetena ādinnāti te eva dhammā vuccantīti siddho ayamatthoti. Upādinna-saddassa atthaṃ vatvā taṃ vissajjetvā upādāniya-saddassa visuṃ upādinnasaddānapekkhaṃ atthaṃ vattuṃ ‘‘ārammaṇabhāvaṃ upagantvā’’tiādimāha. Tasmā eva avisesetvā ‘‘upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ. Taṃ pana upādāniyaṃ upādinnaṃ anupādinnanti duvidhaṃ. Tasmā taṃ visesanena dassento ‘‘upādinnā ca te upādāniyā cā’’tiādimāha.

    ૫. સંકિલેસોતિ દસ કિલેસવત્થૂનિ વુચ્ચન્તિ. સંકિલિટ્ઠાતિ તેહિ વિબાધિતા ઉપતાપિતા ચ. તે પન યસ્મા સંકિલેસસમ્પયુત્તા એકુપ્પાદાદીહિ નિન્નાનત્તા એકીભાવમિવ ગતા વિસાદીહિ વિય સપ્પિઆદયો વિદૂસિતા મલીના વિબાધિતા ઉપતાપિતા ચ નામ હોન્તિ, તસ્મા આહ ‘‘સંકિલેસેન સમન્નાગતા સંકિલિટ્ઠા’’તિ. સંકિલેસં અરહન્તીતિ સંકિલેસસ્સ આરમ્મણભાવેન તં લદ્ધું અરહન્તીતિ અત્થો. આરમ્મણભાવાનતિક્કમનતોતિ એતેન સંકિલેસાનતિક્કમનમેવ દસ્સેતિ, વત્થયુગિકસુઙ્કસાલિકસદ્દાનં વિય સંકિલેસિક-સદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

    5. Saṃkilesoti dasa kilesavatthūni vuccanti. Saṃkiliṭṭhāti tehi vibādhitā upatāpitā ca. Te pana yasmā saṃkilesasampayuttā ekuppādādīhi ninnānattā ekībhāvamiva gatā visādīhi viya sappiādayo vidūsitā malīnā vibādhitā upatāpitā ca nāma honti, tasmā āha ‘‘saṃkilesena samannāgatā saṃkiliṭṭhā’’ti. Saṃkilesaṃ arahantīti saṃkilesassa ārammaṇabhāvena taṃ laddhuṃ arahantīti attho. Ārammaṇabhāvānatikkamanatoti etena saṃkilesānatikkamanameva dasseti, vatthayugikasuṅkasālikasaddānaṃ viya saṃkilesika-saddassa pavatti veditabbā.

    ૬. સહ વિતક્કેન હોન્તીતિ વચનસેસો યોજેતબ્બો અવુચ્ચમાનસ્સપિ ભવતિ-અત્થસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા. મત્તાતિ પમાણવાચકં એકં પદન્તિ ગહેત્વા ‘‘વિચારોવ મત્તા એતેસ’’ન્તિ અત્થો વુત્તો. અઞ્ઞત્થ અવિપ્પયોગીસુ વિતક્કવિચારેસુ વિચારોવ એતેસં મત્તા, તતો ઉદ્ધં વિતક્કેન સમ્પયોગં ન ગચ્છન્તીતિ અત્થો. અયમપરો અત્થો – મત્ત-સદ્દો વિસેસનિવત્તિઅત્થો. સવિતક્કસવિચારા ધમ્મા હિ વિતક્કવિસિટ્ઠેન વિચારેન સવિચારા, એતે પન વિચારમત્તેન વિતક્કસઙ્ખાતવિસેસરહિતેન, તસ્મા ‘‘વિચારમત્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ, વિચારમત્તવન્તોતિ અત્થો. વિચારમત્તવચનેન અવિતક્કત્તે સિદ્ધે અવિતક્કાનં અઞ્ઞેસમ્પિ અત્થિભાવજોતનત્થં અવિતક્કવચનં. અવિતક્કા હિ વિચારમત્તા ચ સન્તિ અવિચારા ચાતિ નિવત્તેતબ્બા ગહેતબ્બા ચ હોન્તિ, તેસુ અવુચ્ચમાનેસુ નિવત્તેતબ્બગહેતબ્બસ્સ અદસ્સિતત્તા વિચારમત્તાવઅવિતક્કાતિ આપજ્જેય્યાતિ. વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવો પન યથાકામં હોતીતિ સામઞ્ઞેન અવિતક્કભાવેન સહ વિચારમત્તતાય ધમ્મવિસેસનભાવં દસ્સેતું ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા’’તિ પદાનુક્કમો કતો.

    6. Saha vitakkena hontīti vacanaseso yojetabbo avuccamānassapi bhavati-atthassa viññāyamānattā. Mattāti pamāṇavācakaṃ ekaṃ padanti gahetvā ‘‘vicārova mattā etesa’’nti attho vutto. Aññattha avippayogīsu vitakkavicāresu vicārova etesaṃ mattā, tato uddhaṃ vitakkena sampayogaṃ na gacchantīti attho. Ayamaparo attho – matta-saddo visesanivattiattho. Savitakkasavicārā dhammā hi vitakkavisiṭṭhena vicārena savicārā, ete pana vicāramattena vitakkasaṅkhātavisesarahitena, tasmā ‘‘vicāramattā’’ti vuccanti, vicāramattavantoti attho. Vicāramattavacanena avitakkatte siddhe avitakkānaṃ aññesampi atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ. Avitakkā hi vicāramattā ca santi avicārā cāti nivattetabbā gahetabbā ca honti, tesu avuccamānesu nivattetabbagahetabbassa adassitattā vicāramattāvaavitakkāti āpajjeyyāti. Visesanavisesitabbabhāvo pana yathākāmaṃ hotīti sāmaññena avitakkabhāvena saha vicāramattatāya dhammavisesanabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘avitakkavicāramattā’’ti padānukkamo kato.

    અથ વા સવિચારા દુવિધા સવિતક્કા અવિતક્કા ચ, તેસુ અવિતક્કે નિવત્તેતું આદિપદં વુત્તં. અવિચારા ચ દુવિધા સવિતક્કા અવિતક્કા ચ, તેસુ સવિતક્કે નિવત્તેતું તતિયપદં વુત્તં. યે પન દ્વીહિપિ નિવત્તિતા અવિતક્કા સવિતક્કા ચ સવિચારા અવિચારા ચ, તેસુ અઞ્ઞતરદસ્સનં વા કત્તબ્બં સિયા ઉભયદસ્સનં વા. ઉભયદસ્સને કરિયમાને યદિ ‘‘સવિતક્કસવિચારા’’તિ વુચ્ચેય્ય, આદિપદત્થતાવ આપજ્જતિ. અથ ‘‘અવિતક્કઅવિચારા’’તિ વુચ્ચેય્ય, અન્તપદત્થતા. અથ પન ‘‘અવિતક્કસવિચારા સવિતક્કઅવિચારા’’તિ વુચ્ચેય્ય, અજ્ઝત્તબહિદ્ધાનં વિય અત્થન્તરાભાવો વા સઙ્કરદોસો વા એકસ્સેવ સવિતક્કાવિતક્કતાસવિચારાવિચારતાવિરોધો વા આપજ્જેય્ય, તસ્મા અઞ્ઞતરદસ્સનેન ઇતરમ્પિ પકાસેતું અવિતક્કવચનેન દ્વિપ્પકારેસુ વત્તબ્બેસુ સવિતક્કઅવિચારે નિવત્તેત્વા અવિતક્કસવિચારે દસ્સેન્તો આહ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા’’તિ. અથ વા વિતક્કાભાવેન એતે વિચારમત્તા, ન વિચારતો અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ ધમ્મસ્સ અભાવાતિ દસ્સેતું અવિતક્કવચનેન વિચારમત્તા વિસેસિતા.

    Atha vā savicārā duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu avitakke nivattetuṃ ādipadaṃ vuttaṃ. Avicārā ca duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu savitakke nivattetuṃ tatiyapadaṃ vuttaṃ. Ye pana dvīhipi nivattitā avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā ca, tesu aññataradassanaṃ vā kattabbaṃ siyā ubhayadassanaṃ vā. Ubhayadassane kariyamāne yadi ‘‘savitakkasavicārā’’ti vucceyya, ādipadatthatāva āpajjati. Atha ‘‘avitakkaavicārā’’ti vucceyya, antapadatthatā. Atha pana ‘‘avitakkasavicārā savitakkaavicārā’’ti vucceyya, ajjhattabahiddhānaṃ viya atthantarābhāvo vā saṅkaradoso vā ekasseva savitakkāvitakkatāsavicārāvicāratāvirodho vā āpajjeyya, tasmā aññataradassanena itarampi pakāsetuṃ avitakkavacanena dvippakāresu vattabbesu savitakkaavicāre nivattetvā avitakkasavicāre dassento āha ‘‘avitakkavicāramattā’’ti. Atha vā vitakkābhāvena ete vicāramattā, na vicārato aññassa kassaci dhammassa abhāvāti dassetuṃ avitakkavacanena vicāramattā visesitā.

    ૭. ઉપેક્ખતીતિ વેદયમાનાપિ મજ્ઝત્તવેદના સુખાકારે દુક્ખાકારે ચ ઉદાસિના હોતીતિ અત્થો. અથ વા ઉપેતા યુત્તા સુખદુક્ખાનં અવિરુદ્ધા ઇક્ખા અનુભવનં ઉપેક્ખા. વિસેસદસ્સનવસેનાતિ નાનત્તદસ્સનવસેન. યદિ હિ પીતિસહગતા એવ સુખસહગતા સિયું, ‘‘પીતિસહગતા’’તિ એતેનેવ સિદ્ધત્તા ‘‘સુખસહગતા’’તિ ઇદં ન વત્તબ્બં સિયા, ‘‘સુખસહગતા’’તિ વા વુચ્ચમાને ‘‘પીતિસહગતા’’તિ ન વત્તબ્બં, તતો તિકં પૂરેન્તેન દુક્ખસહગતપદં વત્તબ્બં સિયા, એવઞ્ચ સતિ ‘‘વેદનાત્તિકો એવાય’’ન્તિ વુત્તવચનં આપજ્જતિ, તસ્મા ‘‘પીતિસહગતા’’તિ વત્વા ‘‘સુખસહગતા’’તિ વદન્તો પીતિવિપ્પયુત્તમ્પિ સુખં અત્થીતિ તતિયજ્ઝાનકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં સુખં સપ્પીતિકસુખતો ભિન્નં કત્વા દસ્સેતીતિ અધિપ્પાયો. અથ વા પીતિસુખાનં દુબ્બિઞ્ઞેય્યનાનત્તાનં નાનત્તદસ્સનત્થં અયં તિકો વુત્તો. ‘‘પીતિસહગતા’’તિ એત્થ હિ સુખેકદેસો સઙ્ગહિતો, ન પીતિ. ‘‘સુખસહગતા’’તિ એત્થ પીતિ સઙ્ગહિતા, ન સુખં. પીતિવિપ્પયુત્તસુખસહગતા ચ પુરિમેન અસઙ્ગહિતા પચ્છિમેન સઙ્ગહિતાતિ સિદ્ધો પીતિસુખાનં વિસેસોતિ.

    7. Upekkhatīti vedayamānāpi majjhattavedanā sukhākāre dukkhākāre ca udāsinā hotīti attho. Atha vā upetā yuttā sukhadukkhānaṃ aviruddhā ikkhā anubhavanaṃ upekkhā. Visesadassanavasenāti nānattadassanavasena. Yadi hi pītisahagatā eva sukhasahagatā siyuṃ, ‘‘pītisahagatā’’ti eteneva siddhattā ‘‘sukhasahagatā’’ti idaṃ na vattabbaṃ siyā, ‘‘sukhasahagatā’’ti vā vuccamāne ‘‘pītisahagatā’’ti na vattabbaṃ, tato tikaṃ pūrentena dukkhasahagatapadaṃ vattabbaṃ siyā, evañca sati ‘‘vedanāttiko evāya’’nti vuttavacanaṃ āpajjati, tasmā ‘‘pītisahagatā’’ti vatvā ‘‘sukhasahagatā’’ti vadanto pītivippayuttampi sukhaṃ atthīti tatiyajjhānakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ sappītikasukhato bhinnaṃ katvā dassetīti adhippāyo. Atha vā pītisukhānaṃ dubbiññeyyanānattānaṃ nānattadassanatthaṃ ayaṃ tiko vutto. ‘‘Pītisahagatā’’ti ettha hi sukhekadeso saṅgahito, na pīti. ‘‘Sukhasahagatā’’ti ettha pīti saṅgahitā, na sukhaṃ. Pītivippayuttasukhasahagatā ca purimena asaṅgahitā pacchimena saṅgahitāti siddho pītisukhānaṃ visesoti.

    ૮. નિબ્બાનં દસ્સનતોતિ નિબ્બાનારમ્મણતં સન્ધાયાહ. અથ વા ધમ્મચક્ખુ પુનપ્પુનં નિબ્બત્તનેન ભાવનાભાવં અપ્પત્તં દસ્સનં નામ, ધમ્મચક્ખુ ચ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચકરણેન ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનં તદતિસયો, તસ્મા નત્થેત્થ ગોત્રભુસ્સ દસ્સનભાવાપત્તીતિ. ઉભયપટિક્ખેપવસેનાતિ દ્વીહિ પદેહિ વુત્તધમ્મપટિક્ખેપવસેન, ન પહાયકપટિક્ખેપવસેન. તથા હિ સતિ દસ્સનભાવનાહિ અઞ્ઞો સમુચ્છેદવસેન પહાયકો અત્થિ, તેન પહાતબ્બા નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બાતિ અયમત્થો આપજ્જતિ, ન ચ અઞ્ઞો પહાયકો અત્થિ અઞ્ઞેહિ વિક્ખમ્ભિતાનઞ્ચ પુનપ્પવત્તિસબ્ભાવા, નાપિ પહાતબ્બા તતિયપદેન સઙ્ગય્હન્તિ, કિન્તુ અપ્પહાતબ્બા એવાતિ. તસ્મા પહાતબ્બપદં પચ્ચેકં યોજેત્વા નેવ દસ્સનેન પહાતબ્બા ન ભાવનાય પહાતબ્બાતિ દસ્સનેન ભાવનાય પહાતબ્બેહિ અઞ્ઞે ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

    8. Nibbānaṃ dassanatoti nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha. Atha vā dhammacakkhu punappunaṃ nibbattanena bhāvanābhāvaṃ appattaṃ dassanaṃ nāma, dhammacakkhu ca pariññādikiccakaraṇena catusaccadhammadassanaṃ tadatisayo, tasmā natthettha gotrabhussa dassanabhāvāpattīti. Ubhayapaṭikkhepavasenāti dvīhi padehi vuttadhammapaṭikkhepavasena, na pahāyakapaṭikkhepavasena. Tathā hi sati dassanabhāvanāhi añño samucchedavasena pahāyako atthi, tena pahātabbā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbāti ayamattho āpajjati, na ca añño pahāyako atthi aññehi vikkhambhitānañca punappavattisabbhāvā, nāpi pahātabbā tatiyapadena saṅgayhanti, kintu appahātabbā evāti. Tasmā pahātabbapadaṃ paccekaṃ yojetvā neva dassanena pahātabbā na bhāvanāya pahātabbāti dassanena bhāvanāya pahātabbehi aññe gahitāti veditabbā.

    ૯. એવમત્થં અગ્ગહેત્વાતિ અત્થાયુત્તિતો ચ સદ્દાયુત્તિતો ચ અગ્ગહેતબ્બતં દસ્સેતિ. દસ્સનભાવનાહિ અપ્પહાતબ્બહેતુમત્તેસુ હિ ગય્હમાનેસુ અહેતુકા અસઙ્ગહિતાતિ યથાધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ અપરિપુણ્ણત્તા અત્થાયુત્તિ, પહાતબ્બસદ્દસ્સ નિચ્ચસાપેક્ખત્તે ચ સતિ ન સમ્બન્ધીસદ્દતો પહાયકતો અઞ્ઞં પટિસેધં અપેક્ખમાનસ્સ હેતુસદ્દેન સમાસો ઉપપજ્જતીતિ સદ્દાયુત્તિ ચ વેદિતબ્બા. એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ પહાતબ્બ-સદ્દં પટિસેધેન અયોજેત્વા યેસં અઞ્ઞપદત્થે સમાસો, તબ્બિસેસનં અત્થીતિ ઇદં પટિસેધેન યોજેત્વા દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો હેતુ એતેસં નેવત્થીતિ અત્થો ગહેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. એવઞ્ચ સતિ યથાધિપ્પેતત્થો સબ્બો સઙ્ગહિતોતિ. અત્થાયુત્તિ મા હોતુ, સદ્દો પન ઇધાપિ ન યુત્તો. એકન્તયોગીનં અત્થિ-સદ્દમેવ હિ અપેક્ખમાનાનં ઉભિન્નં પહાતબ્બહેતુ-સદ્દાનં સમાસો યુત્તો, ન પટિસેધં અપેક્ખમાનાનન્તિ, તસ્મા ગહેતબ્બત્થદસ્સનમત્તં એતં કતં, સદ્દો પન યથા યુજ્જતિ, તથા યોજેતબ્બો. એવં પન યુજ્જતિ – પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ પહાતબ્બહેતુકા. કેન પહાતબ્બોતિ? દસ્સનેન ભાવનાય ચ. તયિદં પહાતબ્બહેતુકપદં દસ્સનભાવનાપદેહિ વિસું વિસું યોજેત્વા તેહિ યુત્તેન યે દસ્સનેન પહાતબ્બહેતુકા નેવ હોન્તિ, ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા ચ ન હોન્તીતિ પટિસેધઞ્ચ વિસું વિસું યોજેત્વા તે નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકાતિ વુચ્ચન્તિ. નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મવચનં વિય હિ પુરિમપદદ્વયસઙ્ગહિતધમ્મપટિસેધનેન તદઞ્ઞધમ્મનિદસ્સનમેતં હોતિ, ન અહેતુકપદં વિય હેતુવિરહપ્પકાસનેનાતિ. એવઞ્ચ કત્વા દ્વે પટિસેધા યુત્તા હોન્તિ.

    9. Evamatthaṃ aggahetvāti atthāyuttito ca saddāyuttito ca aggahetabbataṃ dasseti. Dassanabhāvanāhi appahātabbahetumattesu hi gayhamānesu ahetukā asaṅgahitāti yathādhippetassa atthassa aparipuṇṇattā atthāyutti, pahātabbasaddassa niccasāpekkhatte ca sati na sambandhīsaddato pahāyakato aññaṃ paṭisedhaṃ apekkhamānassa hetusaddena samāso upapajjatīti saddāyutti ca veditabbā. Evamattho gahetabboti pahātabba-saddaṃ paṭisedhena ayojetvā yesaṃ aññapadatthe samāso, tabbisesanaṃ atthīti idaṃ paṭisedhena yojetvā dassanabhāvanāhi pahātabbo hetu etesaṃ nevatthīti attho gahetabboti vuttaṃ hoti. Evañca sati yathādhippetattho sabbo saṅgahitoti. Atthāyutti mā hotu, saddo pana idhāpi na yutto. Ekantayogīnaṃ atthi-saddameva hi apekkhamānānaṃ ubhinnaṃ pahātabbahetu-saddānaṃ samāso yutto, na paṭisedhaṃ apekkhamānānanti, tasmā gahetabbatthadassanamattaṃ etaṃ kataṃ, saddo pana yathā yujjati, tathā yojetabbo. Evaṃ pana yujjati – pahātabbo hetu etesaṃ atthīti pahātabbahetukā. Kena pahātabboti? Dassanena bhāvanāya ca. Tayidaṃ pahātabbahetukapadaṃ dassanabhāvanāpadehi visuṃ visuṃ yojetvā tehi yuttena ye dassanena pahātabbahetukā neva honti, bhāvanāya pahātabbahetukā ca na hontīti paṭisedhañca visuṃ visuṃ yojetvā te neva dassanena na bhāvanāya pahātabbahetukāti vuccanti. Nevavipākanavipākadhammadhammavacanaṃ viya hi purimapadadvayasaṅgahitadhammapaṭisedhanena tadaññadhammanidassanametaṃ hoti, na ahetukapadaṃ viya hetuvirahappakāsanenāti. Evañca katvā dve paṭisedhā yuttā honti.

    હેતુયેવ હિ તેસં નત્થિ, યો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો સિયાતિ પુરિમસ્મિઞ્હિ અત્થે હેતૂનં દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બતા પટિક્ખિત્તા, પટિક્ખેપો ચ પહાતબ્બાસઙ્કાસબ્ભાવે હોતિ, પહાતબ્બાસઙ્કા ચ હેતુમ્હિ સતિ સિયા, તેસં પન અહેતુકાનં હેતુયેવ નત્થિ, યો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો સિયા, તદભાવા પહાતબ્બાસઙ્કા નત્થીતિ તંનિવારણત્થો પટિક્ખેપો ન સમ્ભવતિ, તસ્મા ‘‘નેવદસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસ’’ન્તિ એવં અહેતુકાનં ગહણં ન ભવેય્યાતિ અત્થો. અથ વા ઇતરથા હિ અહેતુકાનં અગ્ગહણં ભવેય્યાતિ અત્થસ્સ પાકટત્તા ન કારણસાધનીયો એસોતિ ગહેતબ્બત્થસ્સેવ કારણં વદન્તો ‘‘હેતુયેવ હિ તેસં નત્થી’’તિઆદિમાહ. તેસઞ્હિ નેવદસ્સનેન ન ભાવનાયપહાતબ્બહેતુકપદવચનીયાનં યો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો સિયા, સો એવંપકારો હેતુ નત્થિ. તે હિ અનેકપ્પકારા સહેતુકા અહેતુકા ચાતિ, તસ્મા નેવદસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ અયમત્થો ગહેતબ્બોતિ અત્થો.

    Hetuyeva hi tesaṃ natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyāti purimasmiñhi atthe hetūnaṃ dassanabhāvanāhi pahātabbatā paṭikkhittā, paṭikkhepo ca pahātabbāsaṅkāsabbhāve hoti, pahātabbāsaṅkā ca hetumhi sati siyā, tesaṃ pana ahetukānaṃ hetuyeva natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, tadabhāvā pahātabbāsaṅkā natthīti taṃnivāraṇattho paṭikkhepo na sambhavati, tasmā ‘‘nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesa’’nti evaṃ ahetukānaṃ gahaṇaṃ na bhaveyyāti attho. Atha vā itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyyāti atthassa pākaṭattā na kāraṇasādhanīyo esoti gahetabbatthasseva kāraṇaṃ vadanto ‘‘hetuyeva hi tesaṃ natthī’’tiādimāha. Tesañhi nevadassanena na bhāvanāyapahātabbahetukapadavacanīyānaṃ yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, so evaṃpakāro hetu natthi. Te hi anekappakārā sahetukā ahetukā cāti, tasmā nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti ayamattho gahetabboti attho.

    ૧૦. તં આરમ્મણં કત્વાતિ ઇદં ચતુકિચ્ચસાધનવસેન આરમ્મણકરણં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞથા ગોત્રભુફલપચ્ચવેક્ખણાદીનમ્પિ અપચયગામિતા આપજ્જેય્યાતિ. અથ વા હેતુભાવેન અપચયં નિબ્બાનં ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો. નિબ્બાનસ્સ હિ અનિબ્બત્તનિયત્તેપિ સમુદયપ્પહાનસમુદયનિરોધાનં અધિગમઅધિગન્તબ્બભાવતો હેતુહેતુફલભાવો મગ્ગનિબ્બાનાનં યુજ્જતિ. યથાહ ‘‘દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૯). અત્થોતિ હિ હેતુફલં. ધમ્મોતિ હેતૂતિ. પુરિમપચ્છિમાનં પુરિમે સસમ્પયુત્તા વુત્તા, પચ્છિમે કેવલા. પુરિમે વિય પન પચ્છિમે અત્થેપિ અરિયમગ્ગસીસેન સબ્બલોકુત્તરકુસલચિત્તુપ્પાદા ગહેતબ્બા. દુતિયે અત્થવિકપ્પે ‘‘આચયં ગામિનો’’તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપો કતોતિ દટ્ઠબ્બો. આચિનન્તીતિ વા આચયા, આચયા હુત્વા ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિપિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    10. Taṃ ārammaṇaṃ katvāti idaṃ catukiccasādhanavasena ārammaṇakaraṇaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Aññathā gotrabhuphalapaccavekkhaṇādīnampi apacayagāmitā āpajjeyyāti. Atha vā hetubhāvena apacayaṃ nibbānaṃ gacchantīti apacayagāmino. Nibbānassa hi anibbattaniyattepi samudayappahānasamudayanirodhānaṃ adhigamaadhigantabbabhāvato hetuhetuphalabhāvo magganibbānānaṃ yujjati. Yathāha ‘‘dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719). Atthoti hi hetuphalaṃ. Dhammoti hetūti. Purimapacchimānaṃ purime sasampayuttā vuttā, pacchime kevalā. Purime viya pana pacchime atthepi ariyamaggasīsena sabbalokuttarakusalacittuppādā gahetabbā. Dutiye atthavikappe ‘‘ācayaṃ gāmino’’ti vattabbe anunāsikalopo katoti daṭṭhabbo. Ācinantīti vā ācayā, ācayā hutvā gacchanti pavattantītipi attho daṭṭhabbo.

    ૧૧. સત્ત પન સેક્ખા સિક્ખનસીલાતિ સેક્ખા, તેસં ઇમેતિ સેક્ખા, અઞ્ઞાસાધારણા મગ્ગફલત્તયધમ્મા. સયમેવ સિક્ખન્તીતિ સિક્ખનસીલાનમેતં નિદસ્સનં. યે હિ ધમ્મા સિક્ખન્તિ, તે સિક્ખનસીલા હોન્તીતિ. અક્ખરત્થો પન સિક્ખા એતેસં સીલન્તિ સેક્ખાતિ. ન સેક્ખાતિ યત્થ સેક્ખભાવાસઙ્કા અત્થિ, તત્થાયં પટિસેધોતિ લોકિયનિબ્બાનેસુ અસેક્ખભાવાનાપત્તિ દટ્ઠબ્બા. સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતા હિ સિક્ખા અત્તનો પટિપક્ખકિલેસેહિ વિપ્પમુત્તા પરિસુદ્ધા ઉપક્કિલેસાનં આરમ્મણભાવમ્પિ અનુપગમનતો એતા સિક્ખાતિ વત્તું યુત્તા અટ્ઠસુ મગ્ગફલેસુ વિજ્જન્તિ, તસ્મા ચતુમગ્ગહેટ્ઠિમફલત્તયધમ્મા વિય અરહત્તફલધમ્માપિ તાસુ સિક્ખાસુ જાતાતિ ચ, તંસિક્ખાસમઙ્ગિનો અરહતો ઇતરેસં વિય સેક્ખત્તે સતિ સેક્ખસ્સ એતેતિ ચ, સિક્ખા સીલં એતેસન્તિ ચ સેક્ખાતિ આસઙ્કિતબ્બા સિયુન્તિ તદાસઙ્કાનિવત્તનત્થં ‘‘અસેક્ખા’’તિ યથાવુત્તસેક્ખભાવપટિસેધો કતો. અરહત્તફલે હિ પવત્તમાના સિક્ખા પરિનિટ્ઠિતસિક્ખાકિચ્ચત્તા ન સિક્ખાકિચ્ચં કરોન્તિ, કેવલં સિક્ખાફલભાવેનેવ પવત્તન્તિ, તસ્મા તા ન સિક્ખાવચનં અરહન્તિ, નાપિ તંસમઙ્ગિનો સેક્ખવચનં, ન ચ તંસમ્પયુત્તા સિક્ખનસીલાતિ સિક્ખાસુ જાતાતિઆદિઅત્થેહિ અગ્ગફલધમ્મા સેક્ખા ન હોન્તિ, હેટ્ઠિમફલેસુ પન સિક્ખા સકદાગામિમગ્ગવિપસ્સનાદીનં ઉપનિસ્સયભાવતો સિક્ખાકિચ્ચં કરોન્તીતિ સિક્ખાવચનં અરહન્તિ, તંસમઙ્ગિનો ચ સેક્ખવચનં, તંસમ્પયુત્તા ચ સિક્ખનસીલવુત્તીતિ તત્થ ધમ્મા યથાવુત્તેહિ અત્થેહિ સેક્ખા હોન્તિ એવ.

    11. Satta pana sekkhā sikkhanasīlāti sekkhā, tesaṃ imeti sekkhā, aññāsādhāraṇā maggaphalattayadhammā. Sayameva sikkhantīti sikkhanasīlānametaṃ nidassanaṃ. Ye hi dhammā sikkhanti, te sikkhanasīlā hontīti. Akkharattho pana sikkhā etesaṃ sīlanti sekkhāti. Na sekkhāti yattha sekkhabhāvāsaṅkā atthi, tatthāyaṃ paṭisedhoti lokiyanibbānesu asekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbā. Sīlasamādhipaññāsaṅkhātā hi sikkhā attano paṭipakkhakilesehi vippamuttā parisuddhā upakkilesānaṃ ārammaṇabhāvampi anupagamanato etā sikkhāti vattuṃ yuttā aṭṭhasu maggaphalesu vijjanti, tasmā catumaggaheṭṭhimaphalattayadhammā viya arahattaphaladhammāpi tāsu sikkhāsu jātāti ca, taṃsikkhāsamaṅgino arahato itaresaṃ viya sekkhatte sati sekkhassa eteti ca, sikkhā sīlaṃ etesanti ca sekkhāti āsaṅkitabbā siyunti tadāsaṅkānivattanatthaṃ ‘‘asekkhā’’ti yathāvuttasekkhabhāvapaṭisedho kato. Arahattaphale hi pavattamānā sikkhā pariniṭṭhitasikkhākiccattā na sikkhākiccaṃ karonti, kevalaṃ sikkhāphalabhāveneva pavattanti, tasmā tā na sikkhāvacanaṃ arahanti, nāpi taṃsamaṅgino sekkhavacanaṃ, na ca taṃsampayuttā sikkhanasīlāti sikkhāsu jātātiādiatthehi aggaphaladhammā sekkhā na honti, heṭṭhimaphalesu pana sikkhā sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ upanissayabhāvato sikkhākiccaṃ karontīti sikkhāvacanaṃ arahanti, taṃsamaṅgino ca sekkhavacanaṃ, taṃsampayuttā ca sikkhanasīlavuttīti tattha dhammā yathāvuttehi atthehi sekkhā honti eva.

    સેક્ખાતિ વા અપરિયોસિતસિક્ખા દસ્સિતા. અનન્તરમેવ ‘‘અસેક્ખા’’તિ વચનં પરિયોસિતસિક્ખાનં દસ્સનન્તિ ન લોકિયનિબ્બાનાનં અસેક્ખતાપત્તિ. વુદ્ધિપ્પત્તા વા સેક્ખાતિ એતસ્મિં અત્થે સેક્ખધમ્મેસુ એવ કેસઞ્ચિ વુદ્ધિપ્પત્તાનં અસેક્ખતા આપજ્જતિ, તેન અરહત્તમગ્ગધમ્મા વુદ્ધિપ્પત્તા ચ યથાવુત્તેહિ ચ અત્થેહિ સેક્ખાતિ કત્વા અસેક્ખા આપન્નાતિ? ન, તંસદિસેસુ તબ્બોહારા. અરહત્તમગ્ગતો હિ નિન્નાનાકરણં અરહત્તફલં ઠપેત્વા પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચકરણં વિપાકભાવઞ્ચ, તસ્મા તે એવ સેક્ખા ધમ્મા અરહત્તફલભાવં આપન્નાતિ સક્કા વત્તું, કુસલસુખતો ચ વિપાકસુખં સન્તતરતાય પણીતતરન્તિ વુદ્ધિપ્પત્તા ચ તે ધમ્મા હોન્તીતિ અસેક્ખાતિ વુચ્ચન્તીતિ.

    Sekkhāti vā apariyositasikkhā dassitā. Anantarameva ‘‘asekkhā’’ti vacanaṃ pariyositasikkhānaṃ dassananti na lokiyanibbānānaṃ asekkhatāpatti. Vuddhippattā vā sekkhāti etasmiṃ atthe sekkhadhammesu eva kesañci vuddhippattānaṃ asekkhatā āpajjati, tena arahattamaggadhammā vuddhippattā ca yathāvuttehi ca atthehi sekkhāti katvā asekkhā āpannāti? Na, taṃsadisesu tabbohārā. Arahattamaggato hi ninnānākaraṇaṃ arahattaphalaṃ ṭhapetvā pariññādikiccakaraṇaṃ vipākabhāvañca, tasmā te eva sekkhā dhammā arahattaphalabhāvaṃ āpannāti sakkā vattuṃ, kusalasukhato ca vipākasukhaṃ santataratāya paṇītataranti vuddhippattā ca te dhammā hontīti asekkhāti vuccantīti.

    ૧૨. કિલેસવિક્ખમ્ભનાસમત્થતાદીહિ પરિત્તા. ‘‘કિલેસ…પે॰… તાયા’’તિ અત્થત્તયમ્પિ કુસલેસુ યુજ્જતિ, વિપાકકિરિયેસુ દીઘસન્તાનતાવ. પમાણકરેહિ વા ઓળારિકેહિ કામતણ્હાદીહિ પરિચ્છિન્ના પરિત્તા. તેહિ અપરિચ્છિન્નત્તા સુખુમેહિ રૂપતણ્હાદીહિ પરિચ્છિન્ના પમાણમહત્તં ગતાતિ મહગ્ગતા. અપરિચ્છિન્ના અપ્પમાણા.

    12. Kilesavikkhambhanāsamatthatādīhi parittā. ‘‘Kilesa…pe… tāyā’’ti atthattayampi kusalesu yujjati, vipākakiriyesu dīghasantānatāva. Pamāṇakarehi vā oḷārikehi kāmataṇhādīhi paricchinnā parittā. Tehi aparicchinnattā sukhumehi rūpataṇhādīhi paricchinnā pamāṇamahattaṃ gatāti mahaggatā. Aparicchinnā appamāṇā.

    ૧૪. અતપ્પકટ્ઠેનાતિ દિવસમ્પિ પચ્ચવેક્ખિયમાના લોકુત્તરધમ્મા તિત્તિં ન જનેન્તિ સમાપજ્જિયમાનાપિ ફલધમ્માતિ.

    14. Atappakaṭṭhenāti divasampi paccavekkhiyamānā lokuttaradhammā tittiṃ na janenti samāpajjiyamānāpi phaladhammāti.

    ૧૫. માતુઘાતાદીસુ પવત્તમાનાપિ હિતસુખં ઇચ્છન્તાવ પવત્તન્તીતિ તે ધમ્મા હિતસુખાવહા મે ભવિસ્સન્તીતિ આસીસિતા હોન્તિ, તથા અસુભાસુખાનિચ્ચાનત્તેસુ સુભાદિવિપરિયાસદળ્હતાય આનન્તરિયકમ્મનિયતમિચ્છાદિટ્ઠીસુ પવત્તિ હોતીતિ તે ધમ્મા અસુભાદીસુ સુભાદિવિપરીતપ્પવત્તિકા હોન્તિ. મિચ્છાસભાવાતિ મુસાસભાવા. અનેકેસુ આનન્તરિયેસુ કતેસુ યં તત્થ બલવં, તં વિપચ્ચતિ, ન ઇતરાનીતિ એકન્તવિપાકજનકતાય નિયતતા ન સક્કા વત્તુન્તિ ‘‘વિપાકદાને સતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ખન્ધભેદાનન્તરન્તિ ચુતિઅનન્તરં. ચુતિ હિ મરણનિદ્દેસે (વિભ॰ ૧૯૩) ‘‘ખન્ધાનં ભેદો’’તિ વુત્તાતિ. એતેન વચનેન સતિ ફલદાને ચુતિઅનન્તરો એવ, ન અઞ્ઞો એતેસં ફલકાલોતિ ફલકાલનિયમેનેવ નિયતતા વુત્તા હોતિ, ન ફલદાનનિયમેનાતિ નિયતફલકાલાનં અઞ્ઞેસમ્પિ ઉપપજ્જવેદનીયાનં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાનમ્પિ નિયતતા આપજ્જતિ, તસ્મા વિપાકધમ્મધમ્માનં પચ્ચયન્તરવિકલતાદીહિ અવિપચ્ચમાનાનમ્પિ અત્તનો સભાવેન વિપાકધમ્મતા વિય બલવતા આનન્તરિયેન વિપાકે દિન્ને અવિપચ્ચમાનાનમ્પિ આનન્તરિયાનં ફલદાને નિયતસભાવા આનન્તરિયસભાવા ચ પવત્તીતિ અત્તનો સભાવેન ફલદાનનિયમેનેવ નિયતતા આનન્તરિયતા ચ વેદિતબ્બા. અવસ્સઞ્ચ નિયતસભાવા આનન્તરિયસભાવા ચ તેસં પવત્તીતિ સમ્પટિચ્છિતબ્બમેતં અઞ્ઞસ્સ બલવતો આનન્તરિયસ્સ અભાવે ચુતિઅનન્તરં એકન્તેન ફલદાનતો.

    15. Mātughātādīsu pavattamānāpi hitasukhaṃ icchantāva pavattantīti te dhammā hitasukhāvahā me bhavissantīti āsīsitā honti, tathā asubhāsukhāniccānattesu subhādivipariyāsadaḷhatāya ānantariyakammaniyatamicchādiṭṭhīsu pavatti hotīti te dhammā asubhādīsu subhādiviparītappavattikā honti. Micchāsabhāvāti musāsabhāvā. Anekesu ānantariyesu katesu yaṃ tattha balavaṃ, taṃ vipaccati, na itarānīti ekantavipākajanakatāya niyatatā na sakkā vattunti ‘‘vipākadāne satī’’tiādimāha. Tattha khandhabhedānantaranti cutianantaraṃ. Cuti hi maraṇaniddese (vibha. 193) ‘‘khandhānaṃ bhedo’’ti vuttāti. Etena vacanena sati phaladāne cutianantaro eva, na añño etesaṃ phalakāloti phalakālaniyameneva niyatatā vuttā hoti, na phaladānaniyamenāti niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ diṭṭhadhammavedanīyānampi niyatatā āpajjati, tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatatā ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ aññassa balavato ānantariyassa abhāve cutianantaraṃ ekantena phaladānato.

    નનુ એવં અઞ્ઞેસમ્પિ ઉપપજ્જવેદનીયાનં અઞ્ઞસ્મિં વિપાકદાયકે અસતિ ચુતિઅનન્તરમેવ એકન્તેન ફલદાનતો આનન્તરિયસભાવા નિયતસભાવા ચ પવત્તિ આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ અસમાનજાતિકેન ચેતોપણિધિવસેન ઉપઘાતકેન ચ નિવત્તેતબ્બવિપાકત્તા અનન્તરેકન્તફલદાયકત્તાભાવા, ન પન આનન્તરિયકાનં પઠમજ્ઝાનાદીનં દુતિયજ્ઝાનાદીનિ વિય અસમાનજાતિકં ફલનિવત્તકં અત્થિ સબ્બાનન્તરિયકાનં અવીચિફલત્તા, ન ચ હેટ્ઠુપપત્તિં ઇચ્છતો સીલવતો ચેતોપણિધિ વિય ઉપરૂપપત્તિજનકકમ્મફલં આનન્તરિયકફલં નિવત્તેતું સમત્થો ચેતોપણિધિ અત્થિ અનિચ્છન્તસ્સેવ અવીચિપાતનતો, ન ચ આનન્તરિયકોપઘાતકં કિઞ્ચિ કમ્મં અત્થિ, તસ્મા તેસંયેવ અનન્તરેકન્તવિપાકજનકસભાવા પવત્તીતિ.

    Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantarameva ekantena phaladānato ānantariyasabhāvā niyatasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati asamānajātikena cetopaṇidhivasena upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantarekantaphaladāyakattābhāvā, na pana ānantariyakānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyakānaṃ avīciphalattā, na ca heṭṭhupapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammaphalaṃ ānantariyakaphalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyakopaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi, tasmā tesaṃyeva anantarekantavipākajanakasabhāvā pavattīti.

    અનેકાનિ ચ આનન્તરિયકાનિ કતાનિ એકન્તે વિપાકે સન્નિયતત્તા ઉપરતાવિપચ્ચનસભાવાસઙ્કત્તા નિચ્છિતાનિ સભાવતો નિયતાનેવ. ચુતિઅનન્તરં પન ફલં અનન્તરં નામ તસ્મિં અનન્તરે નિયુત્તાનિ તન્નિબ્બત્તનેન અનન્તરકરણસીલાનિ અનન્તરપ્પયોજનાનિ ચાતિ સભાવતો આનન્તરિયકાનેવ ચ હોન્તિ. તેસુ પન સમાનસભાવેસુ એકેન વિપાકે દિન્ને ઇતરાનિ અત્તના કત્તબ્બસ્સ કિચ્ચસ્સ તેનેવ કતત્તા ન દુતિયં તતિયમ્પિ ચ પટિસન્ધિં કરોન્તિ, ન સમત્થતાવિઘાતત્તાતિ નત્થિ તેસં નિયતાનન્તરિયતાનિવત્તીતિ. ન હિ સમાનસભાવં સમાનસભાવસ્સ સમત્થતં વિહનતીતિ. એકસ્સ પન અઞ્ઞાનિપિ ઉપત્થમ્ભકાનિ હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બાનીતિ. સમ્મા સભાવાતિ સચ્ચસભાવા.

    Anekāni ca ānantariyakāni katāni ekante vipāke sanniyatattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Cutianantaraṃ pana phalaṃ anantaraṃ nāma tasmiṃ anantare niyuttāni tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni anantarappayojanāni cāti sabhāvato ānantariyakāneva ca honti. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kattabbassa kiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyampi ca paṭisandhiṃ karonti, na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ niyatānantariyatānivattīti. Na hi samānasabhāvaṃ samānasabhāvassa samatthataṃ vihanatīti. Ekassa pana aññānipi upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbānīti. Sammā sabhāvāti saccasabhāvā.

    ૧૬. પરિપુણ્ણમગ્ગકિચ્ચત્તા ચત્તારો અરિયમગ્ગાવ ઇધ ‘‘મગ્ગા’’તિ વુત્તા. પચ્ચયટ્ઠેનાતિ મગ્ગપચ્ચયટ્ઠેન. નિક્ખેપકણ્ડેપિ હિ યે મગ્ગપચ્ચયં લભન્તિ, ન પન સયં મગ્ગપચ્ચયભાવં ગચ્છન્તિ, તે મગ્ગહેતુકાતિ દસ્સેતું ‘‘અરિયમગ્ગસમઙ્ગિસ્સ મગ્ગઙ્ગાનિ ઠપેત્વા’’તિઆદિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૩૯) વુત્તં. યો પન તત્થેવ ‘‘અરિયમગ્ગસમઙ્ગિસ્સ અલોભો અદોસો અમોહો, ઇમે ધમ્મા મગ્ગહેતૂ’’તિ આદિનયો વુત્તો, તં દસ્સેતું ‘‘મગ્ગસમ્પયુત્તા વા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અરિયમગ્ગસમઙ્ગિસ્સ સમ્માદિટ્ઠિ મગ્ગો ચેવ હેતુ ચા’’તિઆદિના પન વુત્તનયં દસ્સેતું ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ સય’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પન અસઙ્ગહિતસઙ્ગણ્હનવસેન પટિપાટિયા તયો નયા વુત્તા, હેતુબહુતાવસેન તતિયો નયો ઇધ દુતિયો વુત્તો.

    16. Paripuṇṇamaggakiccattā cattāro ariyamaggāva idha ‘‘maggā’’ti vuttā. Paccayaṭṭhenāti maggapaccayaṭṭhena. Nikkhepakaṇḍepi hi ye maggapaccayaṃ labhanti, na pana sayaṃ maggapaccayabhāvaṃ gacchanti, te maggahetukāti dassetuṃ ‘‘ariyamaggasamaṅgissa maggaṅgāni ṭhapetvā’’tiādi (dha. sa. 1039) vuttaṃ. Yo pana tattheva ‘‘ariyamaggasamaṅgissa alobho adoso amoho, ime dhammā maggahetū’’ti ādinayo vutto, taṃ dassetuṃ ‘‘maggasampayuttā vā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ariyamaggasamaṅgissa sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’tiādinā pana vuttanayaṃ dassetuṃ ‘‘sammādiṭṭhi saya’’ntiādimāha. Tattha pana asaṅgahitasaṅgaṇhanavasena paṭipāṭiyā tayo nayā vuttā, hetubahutāvasena tatiyo nayo idha dutiyo vutto.

    અભિભવિત્વા પવત્તનટ્ઠેનાતિ સહજાતાધિપતિપિ પુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન જેટ્ઠકભાવે પવત્તમાનો સહજાતે અત્તનો વસે અનુવત્તયમાનો તે અભિભવિત્વા પવત્તતિ, આરમ્મણાધિપતિપિ તદારમ્મણે ધમ્મે તથેવ અત્તાનં અનુવત્તયમાનો તે ધમ્મે અભિભવિત્વા આરમ્મણભાવેન પવત્તતિ, ન પચ્ચુપ્પન્નભાવેન, તસ્મા અધિપતિદ્વયમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘મગ્ગો અધિપતિ એતેસ’’ન્તિ અયઞ્ચ અત્થો નિક્ખેપકણ્ડે ઉદાહરણવસેન આગતં અત્થનયં ગહેત્વા વુત્તો. યસ્મા પન પટ્ઠાને (પટ્ઠા॰ ૨.૧૬.૧૧) ‘‘મગ્ગાધિપતિં ધમ્મં પટિચ્ચ મગ્ગાધિપતિ ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નાધિપતિપચ્ચયા, મગ્ગાધિપતી ખન્ધે પટિચ્ચ મગ્ગાધિપતિ અધિપતી’’તિ વુત્તં, તસ્મા મગ્ગો અધિપતિ મગ્ગાધિપતીતિ અયમ્પિ અત્થો પાળિયં સરૂપેકસેસવસેન સમાનસદ્દત્થવસેન વા સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

    Abhibhavitvā pavattanaṭṭhenāti sahajātādhipatipi pubbābhisaṅkhāravasena jeṭṭhakabhāve pavattamāno sahajāte attano vase anuvattayamāno te abhibhavitvā pavattati, ārammaṇādhipatipi tadārammaṇe dhamme tatheva attānaṃ anuvattayamāno te dhamme abhibhavitvā ārammaṇabhāvena pavattati, na paccuppannabhāvena, tasmā adhipatidvayampi saṅgahitanti veditabbaṃ. ‘‘Maggo adhipati etesa’’nti ayañca attho nikkhepakaṇḍe udāharaṇavasena āgataṃ atthanayaṃ gahetvā vutto. Yasmā pana paṭṭhāne (paṭṭhā. 2.16.11) ‘‘maggādhipatiṃ dhammaṃ paṭicca maggādhipati dhammo uppajjati nādhipatipaccayā, maggādhipatī khandhe paṭicca maggādhipati adhipatī’’ti vuttaṃ, tasmā maggo adhipati maggādhipatīti ayampi attho pāḷiyaṃ sarūpekasesavasena samānasaddatthavasena vā saṅgahitoti veditabbo.

    ૧૭. અનુપ્પન્નાતિ એતેન સબ્બો ઉપ્પન્નભાવો પટિસિદ્ધો, ન ઉપ્પન્નધમ્મભાવો એવાતિ તેન ઉપ્પન્ના વિગતા અતીતાપિ ન સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. યદિ હિ સઙ્ગહિતા સિયું, ‘‘અનુપ્પન્નો ધમ્મો ઉપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિએવમાદિ વુચ્ચેય્ય, ન તુ વુત્તન્તિ. અનાગતાનિ વિપાકકટત્તારૂપાનિ અતીતે અનાગતે વા કમ્મે પુરિમનિપ્ફન્ને એવ ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ , નાનિપ્ફન્નેતિ પરિનિટ્ઠિતકારણેકદેસાનેવ હોન્તિ, તસ્મા તાનિ ‘‘અવસ્સં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ઉપ્પાદિનો ધમ્મા’’તિ વુચ્ચન્તિ.

    17. Anuppannāti etena sabbo uppannabhāvo paṭisiddho, na uppannadhammabhāvo evāti tena uppannā vigatā atītāpi na saṅgahitāti daṭṭhabbā. Yadi hi saṅgahitā siyuṃ, ‘‘anuppanno dhammo uppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tievamādi vucceyya, na tu vuttanti. Anāgatāni vipākakaṭattārūpāni atīte anāgate vā kamme purimanipphanne eva uppajjissanti , nānipphanneti pariniṭṭhitakāraṇekadesāneva honti, tasmā tāni ‘‘avassaṃ uppajjissantīti uppādino dhammā’’ti vuccanti.

    ૧૮. અત્તનો સભાવન્તિ કક્ખળફુસનાદિસભાવં.

    18. Attano sabhāvanti kakkhaḷaphusanādisabhāvaṃ.

    ૨૦. એવં પવત્તમાનાતિ એવં ચક્ખાદિભાવેન ફુસનાદિભાવેન ચ એકસન્તતિપરિયાપન્નતાવસેન પવત્તમાના. અત્તાનં અધિ અજ્ઝત્તાતિ અધિ-સદ્દો સમાસવિસયે અધિકારત્થં પવત્તિઅત્થઞ્ચ ગહેત્વા પવત્તતીતિ અત્તાનં અધિકિચ્ચ ઉદ્દિસ્સ પવત્તા અજ્ઝત્તા. તેનાતિ યસ્સ ઝાના વુટ્ઠહિત્વા અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ચ સુઞ્ઞતં આનેઞ્જઞ્ચ મનસિકરોતો અજ્ઝત્તસુઞ્ઞતાદીસુ ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ ન પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ નાધિમુચ્ચતિ, યો ચ ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો, તેન ભિક્ખુના. તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તેતિ પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિનિમિત્તે. અજ્ઝત્તમેવાતિ ઝાનગોચરે કસિણાદિમ્હિ. ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બન્તિ પઠમજ્ઝાનાદિચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં. અજ્ઝત્તરતોતિ ગોચરજ્ઝત્તે નિબ્બાને રતો, સમાધિગોચરે કમ્મટ્ઠાને વા રતો. ‘‘સમાહિતો એકો સન્તુસિતો તમાહુ ભિક્ખુ’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૩૬૨) ગાથાસેસો.

    20. Evaṃ pavattamānāti evaṃ cakkhādibhāvena phusanādibhāvena ca ekasantatipariyāpannatāvasena pavattamānā. Attānaṃ adhi ajjhattāti adhi-saddo samāsavisaye adhikāratthaṃ pavattiatthañca gahetvā pavattatīti attānaṃ adhikicca uddissa pavattā ajjhattā. Tenāti yassa jhānā vuṭṭhahitvā ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññataṃ āneñjañca manasikaroto ajjhattasuññatādīsu cittaṃ na pakkhandati na pasīdati na santiṭṭhati nādhimuccati, yo ca itiha tattha sampajāno, tena bhikkhunā. Tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitteti paṭhamajjhānādisamādhinimitte. Ajjhattamevāti jhānagocare kasiṇādimhi. Cittaṃ saṇṭhapetabbanti paṭhamajjhānādicittaṃ saṇṭhapetabbaṃ. Ajjhattaratoti gocarajjhatte nibbāne rato, samādhigocare kammaṭṭhāne vā rato. ‘‘Samāhito eko santusito tamāhu bhikkhu’’nti (dha. pa. 362) gāthāseso.

    અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનન્તિ એત્થ ઝાનં સકસન્તતિપરિયાપન્નત્તા ‘‘અજ્ઝત્ત’’ન્તિ વુત્તન્તિ નિયકજ્ઝત્તત્થો અજ્ઝત્ત-સદ્દો હોતિ. અજ્ઝત્તન્તિ સકસન્તતિનિયકં. અજ્ઝત્તે ભવા અજ્ઝત્તિકાતિ નિયકજ્ઝત્તેસુપિ અબ્ભન્તરા ચક્ખાદયો વુચ્ચન્તિ. એત્થ પન અજ્ઝત્તિક-સદ્દો ચક્ખાદીસુ પવત્તમાનો દસ્સિતો , ન અજ્ઝત્તસદ્દો, અત્થિ ચ અજ્ઝત્તઅજ્ઝત્તિકસદ્દાનં બહિદ્ધાબાહિર-સદ્દાનં વિય વિસેસો. અજ્ઝત્તિકસદ્દો હિ સપરસન્તાનિકેસુ સબ્બેસુ ચક્ખાદીસુ રૂપાદીસુ બાહિર-સદ્દો વિય પવત્તતિ, અજ્ઝત્ત-સદ્દો પન સકસન્તાનિકેસ્વેવ ચક્ખુરૂપાદીસુ તતો અઞ્ઞેસ્વેવ બહિદ્ધા-સદ્દો વિય પવત્તતીતિ તસ્મા સદ્દતો અત્થતો ચ અસમાનત્તા ન ઇદમેત્થ ઉદાહરણં યુત્તન્તિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો – અજ્ઝત્તે ભવા અજ્ઝત્તિકાતિ અયઞ્હિ વચનત્થો. યઞ્ચ અજ્ઝત્તે ભવં, તેન અજ્ઝત્તેનેવ ભવિતબ્બં, તેન તંવાચકસ્સ અજ્ઝત્ત-સદ્દસ્સ અજ્ઝત્તિક-સદ્દસ્સ ચ સમાનત્થતા. ઉભિન્નમ્પિ સદ્દાનં સમાનત્થભાવતો અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે પવત્તમાને અજ્ઝત્તિક-સદ્દે અજ્ઝત્ત-સદ્દો તત્થ પવત્તોતિ સક્કા વત્તુન્તિ.

    Ajjhattaṃ sampasādananti ettha jhānaṃ sakasantatipariyāpannattā ‘‘ajjhatta’’nti vuttanti niyakajjhattattho ajjhatta-saddo hoti. Ajjhattanti sakasantatiniyakaṃ. Ajjhatte bhavā ajjhattikāti niyakajjhattesupi abbhantarā cakkhādayo vuccanti. Ettha pana ajjhattika-saddo cakkhādīsu pavattamāno dassito , na ajjhattasaddo, atthi ca ajjhattaajjhattikasaddānaṃ bahiddhābāhira-saddānaṃ viya viseso. Ajjhattikasaddo hi saparasantānikesu sabbesu cakkhādīsu rūpādīsu bāhira-saddo viya pavattati, ajjhatta-saddo pana sakasantānikesveva cakkhurūpādīsu tato aññesveva bahiddhā-saddo viya pavattatīti tasmā saddato atthato ca asamānattā na idamettha udāharaṇaṃ yuttanti. Ayaṃ panettha adhippāyo daṭṭhabbo – ajjhatte bhavā ajjhattikāti ayañhi vacanattho. Yañca ajjhatte bhavaṃ, tena ajjhatteneva bhavitabbaṃ, tena taṃvācakassa ajjhatta-saddassa ajjhattika-saddassa ca samānatthatā. Ubhinnampi saddānaṃ samānatthabhāvato ajjhattajjhatte pavattamāne ajjhattika-sadde ajjhatta-saddo tattha pavattoti sakkā vattunti.

    અયં ખો પનાનન્દ, વિહારોતિ વિહારસુઞ્ઞતાસુત્તે (મ॰ નિ॰ ૩.૧૮૭) સઙ્ગણિકારામતાય રૂપાદિરતિયા ચ આદીનવં વત્વા તપ્પટિપક્ખવિહારદસ્સનત્થં વુત્તં. અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતન્તિ વિસયભૂતં ઇસ્સરિયટ્ઠાનભૂતં સુઞ્ઞતં, સુઞ્ઞતાફલસમાપત્તિન્તિ અત્થો. ચિત્તિસ્સરા હિ બુદ્ધા ભગવન્તો ધમ્મં દેસેન્તાપિ યં મુહુત્તં તુણ્હી ભવિતબ્બં હોતિ, તં મુહુત્તં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તિ, પગેવ અઞ્ઞસ્મિં કાલે, તસ્મા સબ્બત્થાપિ ઇસ્સરિયાનં બહુલં ફલસમાપત્તિયં ઇસ્સરિયસ્સ પવત્તનતો ફલસમાપત્તિ ‘‘ઇસ્સરિયટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તા. અરહત્તફલાધિગમેન વા તથાગતાનં ઇસ્સરિયં નિબ્બત્તં તંજનકેનેવ મગ્ગેનાતિ તં તેસં ઇસ્સરિયટ્ઠાનં. વિસયો ચ અનઞ્ઞત્થભાવોવ યથા ‘‘આકાસે સકુણા ઉદકે મચ્છા’’તિ, બુદ્ધા ચ અઞ્ઞત્થ દિસ્સમાનાપિ વિવેકપબ્ભારતાય ફલસમાપત્તિનિન્નાવ, તેન તસ્સા તસ્સા કિરિયાય અનન્તરં ફલસમાપત્તિયંયેવ ભવન્તીતિ સા તેસં વિસયો, તબ્બિસયતા ચ સચ્ચકસુત્તેન (મ॰ નિ॰ ૧.૩૬૪ આદયો) દીપેતબ્બા.

    Ayaṃkho panānanda, vihāroti vihārasuññatāsutte (ma. ni. 3.187) saṅgaṇikārāmatāya rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā tappaṭipakkhavihāradassanatthaṃ vuttaṃ. Ajjhattaṃ suññatanti visayabhūtaṃ issariyaṭṭhānabhūtaṃ suññataṃ, suññatāphalasamāpattinti attho. Cittissarā hi buddhā bhagavanto dhammaṃ desentāpi yaṃ muhuttaṃ tuṇhī bhavitabbaṃ hoti, taṃ muhuttaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjanti, pageva aññasmiṃ kāle, tasmā sabbatthāpi issariyānaṃ bahulaṃ phalasamāpattiyaṃ issariyassa pavattanato phalasamāpatti ‘‘issariyaṭṭhāna’’nti vuttā. Arahattaphalādhigamena vā tathāgatānaṃ issariyaṃ nibbattaṃ taṃjanakeneva maggenāti taṃ tesaṃ issariyaṭṭhānaṃ. Visayo ca anaññatthabhāvova yathā ‘‘ākāse sakuṇā udake macchā’’ti, buddhā ca aññattha dissamānāpi vivekapabbhāratāya phalasamāpattininnāva, tena tassā tassā kiriyāya anantaraṃ phalasamāpattiyaṃyeva bhavantīti sā tesaṃ visayo, tabbisayatā ca saccakasuttena (ma. ni. 1.364 ādayo) dīpetabbā.

    ૨૨. યેસં દટ્ઠબ્બભાવો અત્થિ, તે સનિદસ્સના. ચક્ખુવિઞ્ઞાણગોચરભાવોવ દટ્ઠબ્બભાવો, તસ્સ રૂપાયતના અનઞ્ઞત્તેપિ અઞ્ઞેહિ ધમ્મેહિ રૂપાયતનં વિસેસેતું અઞ્ઞં વિય કત્વા ‘‘સહ નિદસ્સનેનાતિ સનિદસ્સના’’તિ વુત્તં. ધમ્મસભાવસામઞ્ઞેન હિ એકીભૂતેસુ ધમ્મેસુ યો નાનત્તકરો સભાવો, સો અઞ્ઞો વિય કત્વા ઉપચરિતું યુત્તો . એવઞ્હિ અત્થવિસેસાવબોધો હોતીતિ. સયઞ્ચ નિસ્સયવસેન ચ સમ્પત્તાનં અસમ્પત્તાનઞ્ચ પટિમુખભાવો અઞ્ઞમઞ્ઞપતનં પટિહનનભાવો, યેન બ્યાપારાદિવિકારપચ્ચયન્તરસહિતેસુ ચક્ખાદીનં વિસયેસુ વિકારુપ્પત્તિ.

    22. Yesaṃ daṭṭhabbabhāvo atthi, te sanidassanā. Cakkhuviññāṇagocarabhāvova daṭṭhabbabhāvo, tassa rūpāyatanā anaññattepi aññehi dhammehi rūpāyatanaṃ visesetuṃ aññaṃ viya katvā ‘‘saha nidassanenāti sanidassanā’’ti vuttaṃ. Dhammasabhāvasāmaññena hi ekībhūtesu dhammesu yo nānattakaro sabhāvo, so añño viya katvā upacarituṃ yutto . Evañhi atthavisesāvabodho hotīti. Sayañca nissayavasena ca sampattānaṃ asampattānañca paṭimukhabhāvo aññamaññapatanaṃ paṭihananabhāvo, yena byāpārādivikārapaccayantarasahitesu cakkhādīnaṃ visayesu vikāruppatti.

    તિકમાતિકાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: દુકમાતિકાપદવણ્ણના • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ૧. તિકમાતિકા • 1. Tikamātikā

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / તિકમાતિકાપદવણ્ણના • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / તિકમાતિકાપદવણ્ણના • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact