Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    ૧. ચિત્તુપ્પાદકણ્ડં

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    તિકમાતિકાપદવણ્ણના

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ૧. તેનાતિ વેદનાસદ્દેન. સબ્બપદેહીતિ તીહિ પદેહિ લદ્ધનામો હોતિ અવયવધમ્મેનાપિ સમુદાયસ્સ અપદિસિતબ્બતો યથા ‘‘સમં ચુણ્ણ’’ન્તિ. ચોદકો યથાધિપ્પેતમત્થં અપ્પટિપજ્જમાનો વિભત્તિઅન્તસ્સેવ પદભાવં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘નનુ સુખાયા’’તિઆદિના ચોદેતિ. ઇતરો ‘‘અધિપ્પેતપ્પકારત્થગમકસ્સા’’તિઆદિના અત્તનો અધિપ્પાયં વિવરતિ. તેન ‘‘વાક્યં ઇધ પદન્તિ વુત્ત’’ન્તિ દસ્સેતિ. હેતુપદસહેતુકપદાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન નહેતુપદઅહેતુકપદહેતુસમ્પયુત્તપદાનિ હેતુવિપ્પયુત્તપદમ્પિ વા સઙ્ગણ્હાતિ.

    1. Tenāti vedanāsaddena. Sabbapadehīti tīhi padehi laddhanāmo hoti avayavadhammenāpi samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Codako yathādhippetamatthaṃ appaṭipajjamāno vibhattiantasseva padabhāvaṃ sallakkhetvā ‘‘nanu sukhāyā’’tiādinā codeti. Itaro ‘‘adhippetappakāratthagamakassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Tena ‘‘vākyaṃ idha padanti vutta’’nti dasseti. Hetupadasahetukapadādīhīti ādi-saddena nahetupadaahetukapadahetusampayuttapadāni hetuvippayuttapadampi vā saṅgaṇhāti.

    ઉભયેકપદવસેનાતિ ઉભયપદવસેન હેતુદુકસમ્બન્ધો, એકપદવસેન સહેતુકદુકસમ્બન્ધો. તથાતિ ઉભયેકપદવસેન. એત્થ ચ સહેતુકહેતુસમ્પયુત્તદુકાતિઆદિના યથા હેતુગોચ્છકે પઠમદુકસમ્બન્ધા દુતિયતતિયદુકા, પઠમદુકદુતિયદુકસમ્બન્ધા ચતુત્થછટ્ઠદુકા, પઠમદુકતતિયદુકસમ્બન્ધો પઞ્ચમો દુકો, એવં આસવગોચ્છકાદીસુપીતિ નયં દસ્સેતિ. સક્કા હિ ઇમિનાવ નયેન તેસુપિ દુકન્તરસમ્બન્ધો વિઞ્ઞાતું, કેવલં પન આસવગોચ્છકાદીસુ દુતિયદુકતતિયદુકસમ્બન્ધો ઓસાનદુકો, કિલેસગોચ્છકે ચ દુતિયચતુત્થદુકસમ્બન્ધોતિ. ધમ્માનં સાવસેસનિરવસેસભાવેન તિકદુકાનં સપ્પદેસનિપ્પદેસતા વુત્તાતિ યેહિ તિકદુકા સાવસેસાતિ પદિસ્સન્તિ અપદિસ્સન્તિ, તે અસઙ્ગહિતધમ્માપદેસો. એવં સતિ ‘‘અસઙ્ગહિતો’’તિ વિસેસનં કિમત્થિયન્તિ? એતસ્સેવત્થસ્સ પાકટકરણત્થં દટ્ઠબ્બં. અથ વા પદિસ્સતિ એતેન સમુદાયોતિ પદેસો, અવયવો. ‘‘સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતી’’તિ યથાધિપ્પેતં વિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘અસઙ્ગહિતો’’તિ આહ.

    Ubhayekapadavasenāti ubhayapadavasena hetudukasambandho, ekapadavasena sahetukadukasambandho. Tathāti ubhayekapadavasena. Ettha ca sahetukahetusampayuttadukātiādinā yathā hetugocchake paṭhamadukasambandhā dutiyatatiyadukā, paṭhamadukadutiyadukasambandhā catutthachaṭṭhadukā, paṭhamadukatatiyadukasambandho pañcamo duko, evaṃ āsavagocchakādīsupīti nayaṃ dasseti. Sakkā hi imināva nayena tesupi dukantarasambandho viññātuṃ, kevalaṃ pana āsavagocchakādīsu dutiyadukatatiyadukasambandho osānaduko, kilesagocchake ca dutiyacatutthadukasambandhoti. Dhammānaṃ sāvasesaniravasesabhāvena tikadukānaṃ sappadesanippadesatā vuttāti yehi tikadukā sāvasesāti padissanti apadissanti, te asaṅgahitadhammāpadeso. Evaṃ sati ‘‘asaṅgahito’’ti visesanaṃ kimatthiyanti? Etassevatthassa pākaṭakaraṇatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā padissati etena samudāyoti padeso, avayavo. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti yathādhippetaṃ visesaṃ dassento ‘‘asaṅgahito’’ti āha.

    અનવજ્જત્થો અવજ્જવિરહત્થો. નામં સઞ્ઞા, કિરિયા કરણં, પયોજનં રથરથઙ્ગવિભાવનેન તેસં પકારતો યોજનં. કુસેન ઞાણેન લાતબ્બાતિ કુસલાતિ અયમત્થો ઞાણસમ્પયુત્તાનં તાવ હોતુ, ઞાણવિપ્પયુત્તાનં કથન્તિ આહ ‘‘ઞાણવિપ્પયુત્તાનમ્પી’’તિઆદિ. ઞાણવિપ્પયુત્તાપિ હિ ઞાણેનેવ પવત્તિયન્તિ હિતસુખહેતુભૂતાય પવત્તિયા પઞ્ઞવન્તાનં પટિપત્તિભાવતો. ન હિ અન્તરેન યોનિસોમનસિકારં કુસલુપ્પત્તિ અત્થીતિ. ‘‘યદિ કુસલસ્સ ઉભયભાગગતં સંકિલેસલવનં પાકટં સિયા, કુસા વિય લુનન્તીતિ કુસલાતિ અયમત્થો યુત્તો સિયા’’તિ કોચિ વદેય્યાતિ આસઙ્કાય આહ ‘‘સમ્મપ્પધાનદ્વયં વિયા’’તિ.

    Anavajjattho avajjavirahattho. Nāmaṃ saññā, kiriyā karaṇaṃ, payojanaṃ ratharathaṅgavibhāvanena tesaṃ pakārato yojanaṃ. Kusena ñāṇena lātabbāti kusalāti ayamattho ñāṇasampayuttānaṃ tāva hotu, ñāṇavippayuttānaṃ kathanti āha ‘‘ñāṇavippayuttānampī’’tiādi. Ñāṇavippayuttāpi hi ñāṇeneva pavattiyanti hitasukhahetubhūtāya pavattiyā paññavantānaṃ paṭipattibhāvato. Na hi antarena yonisomanasikāraṃ kusaluppatti atthīti. ‘‘Yadi kusalassa ubhayabhāgagataṃ saṃkilesalavanaṃ pākaṭaṃ siyā, kusā viya lunantīti kusalāti ayamattho yutto siyā’’ti koci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘sammappadhānadvayaṃ viyā’’ti.

    ન ચાતિઆદિના ‘‘સભાવં ધારેન્તી’’તિ એત્થ પરમત્થતો કત્તુકમ્મસ્સ ચ ભેદો નત્થિ, કપ્પનાસિદ્ધો એવ પન ભેદોતિ દસ્સેતિ. તત્થ નામવસેન વિઞ્ઞાતાવિઞ્ઞાતેતિ યેસં ‘‘ધમ્મા’’તિ ઇમિના પરિયાયેન અવિઞ્ઞાતા સભાવા, ‘‘સભાવં ધારેન્તી’’તિ ઇમિના ચ પરિયાયેન વિઞ્ઞાતા, તેસં વસેન એવં વુત્તં. એત્થ ચ પઠમો અત્થો સઙ્ખતાસઙ્ખતધમ્મવસેન વુત્તો, દુતિયો સઙ્ખતવસેન, તતિયો સઙ્ખતાસઙ્ખતપઞ્ઞત્તિધમ્મવસેનાતિ દટ્ઠબ્બં.

    Na cātiādinā ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti ettha paramatthato kattukammassa ca bhedo natthi, kappanāsiddho eva pana bhedoti dasseti. Tattha nāmavasena viññātāviññāteti yesaṃ ‘‘dhammā’’ti iminā pariyāyena aviññātā sabhāvā, ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti iminā ca pariyāyena viññātā, tesaṃ vasena evaṃ vuttaṃ. Ettha ca paṭhamo attho saṅkhatāsaṅkhatadhammavasena vutto, dutiyo saṅkhatavasena, tatiyo saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammavasenāti daṭṭhabbaṃ.

    કુસલપટિસેધનં કુસલાભાવો એવ. અભાવો હિ સત્તાપટિસેધોતિ. ધમ્મોતિ સભાવધમ્મો. અકુસલવચનેન ન કોચિ અત્થો સભાવધમ્મસ્સ અબોધકત્તાતિ અધિપ્પાયો. અથ સિયા અકુસલવચનેન કોચિ અત્થો અસભાવધમ્મબોધકત્તેપિ ‘‘પઞ્ઞત્તિધમ્મા’’તિઆદીસુ વિય, એવં સતિ ‘‘અનબ્યાકતા’’તિ ચ વત્તબ્બં સિયા, તતો ચાયં ચતુક્કો આપજ્જતિ, ન તિકો. તસ્માતિ યસ્મા દુકચતુક્કભાવો અનબ્યાકતવોહારો ચ નત્થિ, સો ચ વુત્તનયેન અભાવમત્તવચને આપજ્જતિ, તસ્મા. સભાવધારણાદીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘ધારીયન્તિ પચ્ચયેહી’’તિ અયમત્થો સઙ્ગહિતો. ઞેય્યપરિયાયેન પન ધમ્મ-સદ્દેનાયં દોસોતિ નનુ અઞેય્યપરિયાયેપિ ધમ્મ-સદ્દે ન કોચિ દોસોતિ? ન, વુત્તદોસાનતિવત્તનતો.

    Kusalapaṭisedhanaṃ kusalābhāvo eva. Abhāvo hi sattāpaṭisedhoti. Dhammoti sabhāvadhammo. Akusalavacanena na koci attho sabhāvadhammassa abodhakattāti adhippāyo. Atha siyā akusalavacanena koci attho asabhāvadhammabodhakattepi ‘‘paññattidhammā’’tiādīsu viya, evaṃ sati ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā, tato cāyaṃ catukko āpajjati, na tiko. Tasmāti yasmā dukacatukkabhāvo anabyākatavohāro ca natthi, so ca vuttanayena abhāvamattavacane āpajjati, tasmā. Sabhāvadhāraṇādīti ādi-saddena ‘‘dhārīyanti paccayehī’’ti ayamattho saṅgahito. Ñeyyapariyāyena pana dhamma-saddenāyaṃ dosoti nanu añeyyapariyāyepi dhamma-sadde na koci dosoti? Na, vuttadosānativattanato.

    પારિસેસેનાતિ એત્થ નનુ અયમકારો ન-અત્થત્તયસ્સેવ જોતકો, અથ ખો ‘‘અહેતુકા ધમ્મા, અભિક્ખુકો આવાસો’’તિ તંયોગનિવત્તિયા, ‘‘અપ્પચ્ચયા ધમ્મા’’તિ તંસમ્બન્ધિભાવનિવત્તિયા. પચ્ચયુપ્પન્નઞ્હિ પચ્ચયસમ્બન્ધીતિ અપ્પચ્ચયુપ્પન્નત્તા અસમ્બન્ધિતા એત્થ જોતીયતિ. ‘‘અનિદસ્સના ધમ્મા’’તિ તંસભાવનિવત્તિયા. નિદસ્સનઞ્હિ દટ્ઠબ્બતા. અથ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં નિદસ્સનં, તગ્ગય્હભાવનિવત્તિયા, તથા ‘‘અનાસવા ધમ્મા’’તિ. ‘‘અપ્પટિઘા ધમ્મા અનારમ્મણા ધમ્મા’’તિ તંકિચ્ચનિવત્તિયા. ‘‘અરૂપિનો ધમ્મા અચેતસિકા ધમ્મા’’તિ તબ્ભાવનિવત્તિયા. તદઞ્ઞતા હિ એત્થ પકાસીયતિ. ‘‘અમનુસ્સો’’તિ તબ્ભાવમત્તનિવત્તિયા. મનુસ્સત્તમત્તં નત્થિ અઞ્ઞં સમાનન્તિ સદિસતા હેત્થ સૂચિયતિ. ‘‘અસમણો સમણપટિઞ્ઞો અપુત્તો’’તિ તંસમ્ભાવનગુણનિવત્તિયા. ગરહા હિ એત્થ ઞાયતિ. ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો અનામયા, અનુદરા કઞ્ઞા’’તિ તદપ્પભાવનિવત્તિયા. ‘‘અનુપ્પન્ના ધમ્મા’’તિ તંસદિસભાવનિવત્તિયા. અતીતાનઞ્હિ ઉપ્પન્નપુબ્બત્તા ઉપાદિધમ્માનઞ્ચ પચ્ચયેકદેસનિપ્ફત્તિયા આરદ્ધુપ્પાદભાવતો કાલવિનિમુત્તસ્સ ચ વિજ્જમાનત્તા ઉપ્પન્નાનુકૂલતા, પગેવ પચ્ચુપ્પન્નાનન્તિ તબ્બિધુરભાવો એત્થ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ તદપરિયોસાનનિવત્તિયા. તંનિટ્ઠાનઞ્હેત્થ પકાસીયતીતિ એવમનેકેસં અત્થાનં જોતકો, તત્થ કિં વુચ્ચતે અત્થદ્વયમેવ વત્વા પારિસેસેનાતિ? ઇતરેસં એત્થ સુવિદૂરભાવતો. ન હિ કુસલવિપ્પયુત્તાદીનં ધમ્માનં અકુસલભાવો યુજ્જતિ.

    Pārisesenāti ettha nanu ayamakāro na-atthattayasseva jotako, atha kho ‘‘ahetukā dhammā, abhikkhuko āvāso’’ti taṃyoganivattiyā, ‘‘appaccayā dhammā’’ti taṃsambandhibhāvanivattiyā. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā asambandhitā ettha jotīyati. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti taṃsabhāvanivattiyā. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha cakkhuviññāṇaṃ nidassanaṃ, taggayhabhāvanivattiyā, tathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti. ‘‘Appaṭighā dhammā anārammaṇā dhammā’’ti taṃkiccanivattiyā. ‘‘Arūpino dhammā acetasikā dhammā’’ti tabbhāvanivattiyā. Tadaññatā hi ettha pakāsīyati. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyā. Manussattamattaṃ natthi aññaṃ samānanti sadisatā hettha sūciyati. ‘‘Asamaṇo samaṇapaṭiñño aputto’’ti taṃsambhāvanaguṇanivattiyā. Garahā hi ettha ñāyati. ‘‘Kacci nu bhoto anāmayā, anudarā kaññā’’ti tadappabhāvanivattiyā. ‘‘Anuppannā dhammā’’ti taṃsadisabhāvanivattiyā. Atītānañhi uppannapubbattā upādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādabhāvato kālavinimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā, pageva paccuppannānanti tabbidhurabhāvo ettha viññāyati. ‘‘Asekkhā dhammā’’ti tadapariyosānanivattiyā. Taṃniṭṭhānañhettha pakāsīyatīti evamanekesaṃ atthānaṃ jotako, tattha kiṃ vuccate atthadvayameva vatvā pārisesenāti? Itaresaṃ ettha suvidūrabhāvato. Na hi kusalavippayuttādīnaṃ dhammānaṃ akusalabhāvo yujjati.

    અકુસલસદ્દસ્સ ઉચ્ચારણાનન્તરં વિનેય્યાનં કુસલપટિપક્ખભૂતે અત્થે પટિપત્તિભાવતો તત્થ નિરુળ્હતા દટ્ઠબ્બા. ‘‘વિરુદ્ધસભાવત્તા’’તિ વુત્તં કિચ્ચવિરોધાદીનમ્પિ તદન્તોગધત્તા, વિરુદ્ધસભાવત્તેપિ વિનાસકવિનાસિતબ્બભાવો કુસલાકુસલેસુ નિયતોતિ દસ્સેતું ‘‘તપ્પહેય્યભાવતો’’તિ આહ. ઇતરથા કુસલાનમ્પિ અકુસલેહિ પહાતબ્બભાવે અચ્ચન્તં સમુચ્છિન્નકુસલમૂલત્તા અપાયપૂરકા એવ સત્તા સિયું. યં પન ‘‘ધમ્માપિ વો, ભિક્ખવે, પહાતબ્બા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૦) વુત્તં, તં ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, ન તુમ્હાકં, તં પજહથા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૩૩) વિય તદારમ્મણસંકિલેસપ્પહાનવસેન પરિયાયેન વુત્તં. યથાહ ‘‘ન હિ કુસલા અકુસલેહિ પહાતબ્બા’’તિ (ધ॰ સ॰ મૂલટી ૧).

    Akusalasaddassa uccāraṇānantaraṃ vineyyānaṃ kusalapaṭipakkhabhūte atthe paṭipattibhāvato tattha niruḷhatā daṭṭhabbā. ‘‘Viruddhasabhāvattā’’ti vuttaṃ kiccavirodhādīnampi tadantogadhattā, viruddhasabhāvattepi vināsakavināsitabbabhāvo kusalākusalesu niyatoti dassetuṃ ‘‘tappaheyyabhāvato’’ti āha. Itarathā kusalānampi akusalehi pahātabbabhāve accantaṃ samucchinnakusalamūlattā apāyapūrakā eva sattā siyuṃ. Yaṃ pana ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240) vuttaṃ, taṃ ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.33) viya tadārammaṇasaṃkilesappahānavasena pariyāyena vuttaṃ. Yathāha ‘‘na hi kusalā akusalehi pahātabbā’’ti (dha. sa. mūlaṭī 1).

    ફસ્સાદિવચનેહિ તંનિદ્દેસભૂતેહિ. તબ્બચનીયભાવેનાતિ તેહિ ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા’’તિઆદિવચનેહિ અભિધેય્યભાવેન. યથા અનવજ્જસુખવિપાકાદિઅત્થા કુસલાદિવચનેહિ, એવં અવિપાકત્થા અબ્યાકતવચનેન બોધિતા એવાતિ આહ ‘‘અબ્યાકતવચનેનેવ ચા’’તિ. કારણં અવત્વાતિ ઇધ વુત્તભાવેન અનુવત્તમાનત્તાતિ કારણં અવત્વા. અઞ્ઞા…પે॰… નિવારેતબ્બોતિ એતેન કુસલાકુસલસદ્દા વિય કુસલાકુસલસભાવાનં તદુભયવિપરીતસભાવાનં ધમ્માનં અબ્યાકતસદ્દો બોધકોતિ દસ્સેતિ. ન હિ અવિપાકવચનં વુત્તં, અકુસલવચનઞ્ચ અવુત્તં. યતો અવિપાકવચનસ્સ અધિકતભાવો અકુસલસ્સ ચ તબ્બચનીયભાવેન અકથિતભાવો સિયા, તસ્મા ન અકુસલાનં અબ્યાકતતાતિ અયં અકુસલાનં અનબ્યાકતભાવે યોજના.

    Phassādivacanehi taṃniddesabhūtehi. Tabbacanīyabhāvenāti tehi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādivacanehi abhidheyyabhāvena. Yathā anavajjasukhavipākādiatthā kusalādivacanehi, evaṃ avipākatthā abyākatavacanena bodhitā evāti āha ‘‘abyākatavacaneneva cā’’ti. Kāraṇaṃ avatvāti idha vuttabhāvena anuvattamānattāti kāraṇaṃ avatvā. Aññā…pe… nivāretabboti etena kusalākusalasaddā viya kusalākusalasabhāvānaṃ tadubhayaviparītasabhāvānaṃ dhammānaṃ abyākatasaddo bodhakoti dasseti. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ, akusalavacanañca avuttaṃ. Yato avipākavacanassa adhikatabhāvo akusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na akusalānaṃ abyākatatāti ayaṃ akusalānaṃ anabyākatabhāve yojanā.

    તં પરિહરિતુન્તિ અબ્યાકતનિવત્તનમાહ. યદિ એવં ‘‘સુખવિપાકાનવજ્જા’’તિ વત્તબ્બં. અનવજ્જા હિ બ્યભિચારિતાય વિસેસિતબ્બાતિ? ન, સુખવિપાકવચનસ્સ વિસેસનભાવેન અગ્ગહિતત્તા. સુખવિપાકવચનેન હિ કુસલભાવે સમત્તો વિઞ્ઞાયતિ, અનવજ્જવચનં પનેત્થ કુસલાનં અગરહિતબ્બતાસઙ્ખાતં કઞ્ચિ વિસેસમાહ. તેનેવ ચ તસ્સ વિસેસનભાવેન વુત્તસ્સ પવત્તિસુખતાદિદસ્સનભાવં સયમેવ વક્ખતીતિ. મનોસમાચારવિસેસભૂતા ફલધમ્મા વિસેસેન પટિપ્પસ્સદ્ધાવજ્જા નામ હોન્તીતિ સમાચારત્તયવસેન તસ્મિં સુત્તે અનવજ્જધમ્માનં વુત્તત્તા ચ તે અનવસેસતો સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘વિરહિતાવજ્જમત્તા’’તિ વુત્તં. અવજ્જવિનાસનભાવો દસ્સિતો કણ્હસુક્કધમ્માનં વજ્ઝઘાતકભાવસ્સ નિયતત્તા. સવિપાકતા વિપાકધમ્મતા. સુખો વિપાકો એતેસન્તિ સુખવિપાકાતિ ઇમિના સમાસેન કુસલાનં સુખવિપાકવન્તતા વુત્તા. સા ચ નેસં ન તંસમઙ્ગિતાય અસહવત્તનતોતિ તદુપ્પાદનસમત્થતાતિ વિઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં ‘‘સુખવિપાકવિપચ્ચનસભાવં દસ્સેતી’’તિ. યુત્તમેતન્તિ પરમત્થતો ભેદાભાવેપિ યથાવુત્તવચનવચનીયભાવસઙ્ખાતો ભેદો તસ્મિં અભિધેય્યત્થભૂતે વત્થુસ્મિં ઉપચારેન હોતીતિ યુત્તમેત્થ લક્ખણલક્ખિતબ્બભાવેન ભેદવચનં. ભવતિ હિ સદ્દત્થવિસેસમત્તેનપિ અભિન્ને વત્થુસ્મિં ભેદવચનં યથા ‘‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’’ન્તિ.

    Taṃ pariharitunti abyākatanivattanamāha. Yadi evaṃ ‘‘sukhavipākānavajjā’’ti vattabbaṃ. Anavajjā hi byabhicāritāya visesitabbāti? Na, sukhavipākavacanassa visesanabhāvena aggahitattā. Sukhavipākavacanena hi kusalabhāve samatto viññāyati, anavajjavacanaṃ panettha kusalānaṃ agarahitabbatāsaṅkhātaṃ kañci visesamāha. Teneva ca tassa visesanabhāvena vuttassa pavattisukhatādidassanabhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Manosamācāravisesabhūtā phaladhammā visesena paṭippassaddhāvajjā nāma hontīti samācārattayavasena tasmiṃ sutte anavajjadhammānaṃ vuttattā ca te anavasesato saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘virahitāvajjamattā’’ti vuttaṃ. Avajjavināsanabhāvo dassito kaṇhasukkadhammānaṃ vajjhaghātakabhāvassa niyatattā. Savipākatā vipākadhammatā. Sukho vipāko etesanti sukhavipākāti iminā samāsena kusalānaṃ sukhavipākavantatā vuttā. Sā ca nesaṃ na taṃsamaṅgitāya asahavattanatoti taduppādanasamatthatāti viññāyatīti vuttaṃ ‘‘sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dassetī’’ti. Yuttametanti paramatthato bhedābhāvepi yathāvuttavacanavacanīyabhāvasaṅkhāto bhedo tasmiṃ abhidheyyatthabhūte vatthusmiṃ upacārena hotīti yuttamettha lakkhaṇalakkhitabbabhāvena bhedavacanaṃ. Bhavati hi saddatthavisesamattenapi abhinne vatthusmiṃ bhedavacanaṃ yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti.

    વિનાપિ ભાવાભિધાયિના સદ્દેન ભાવપ્પધાનો નિદ્દેસો હોતીતિ વુત્તં ‘‘અનવજ્જવચનેન અનવજ્જત્તં આહા’’તિ. એવઞ્ચેત્થ પદવિગ્ગહો ગહેતબ્બો – ન અવજ્જં અનવજ્જં, અવજ્જપટિપક્ખતાય અગરહિતબ્બસભાવો. સુખો વિપાકો અસ્સાતિ સુખવિપાકં, સુખવિપાકવિપચ્ચનસમત્થતા. અનવજ્જઞ્ચ તં સુખવિપાકઞ્ચાતિ અનવજ્જસુખવિપાકં, તં લક્ખણં એતેસન્તિ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા. અથ વા પુબ્બે વિય અનવજ્જં, વિપચ્ચનં વિપાકો, સુખસ્સ વિપાકો સુખવિપાકો, અનવજ્જઞ્ચ સુખવિપાકો ચ અનવજ્જસુખવિપાકં એકત્તવસેન. તં લક્ખણં એતેસન્તિ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા. કિં પનેત્થ કારણં પદદ્વયપરિગ્ગહે, નનુ એકેનેવ પદેન ઇટ્ઠપ્પસિદ્ધિ. યદિપિ ‘‘અવજ્જરહિતં અનવજ્જ’’ન્તિ ઇમસ્મિં પન પક્ખે અબ્યાકતનિવત્તનત્થં સુખવિપાકગ્ગહણં કત્તબ્બં સિયા, સુખવિપાકગ્ગહણે પન કતે અનવજ્જગ્ગહણં ન કત્તબ્બમેવ. ‘‘અવજ્જપટિપક્ખા અનવજ્જા’’તિ એતસ્મિં પન પક્ખે સુખવિપાકગ્ગહણઞ્ચાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘તત્થ અનવજ્જવચનેના’’તિઆદિ. તેન પવત્તિસુખસુખવિપાકતાઅત્તસુદ્ધિવિસુદ્ધવિપાકતાઅકુસલઅબ્યાકતસભાવનિવત્તિરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનવિસેસદીપનતો એવં વિપુલપ્પયોજનત્થો પદદ્વયપરિગ્ગહોતિ દસ્સેતિ. સુખ-સદ્દસ્સ ઇટ્ઠપરિયાયતા વિય ‘‘નિબ્બાનપરમં સુખં (ધ॰ પ॰ ૨૦૩-૨૦૪), સુખા વિરાગતા લોકે (ઉદા॰ ૧૧), તેસં વૂપસમો સુખો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૨૧, ૨૭૨) સઙ્ખારદુક્ખૂપસમપરિયાયતાપિ વિજ્જતિ, તંઅવિપાકતાય પન ઇધ સુખવિપાકભાવો ન સક્કા વત્તુન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સઙ્ખા…પે॰… નત્થી’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેભૂમકકુસલાનમ્પિ વિવટ્ટસન્નિસ્સયભાવેન પવત્તિસભાવત્તા કિઞ્ચાપિ સબ્બે કુસલા સઙ્ખારદુક્ખૂપસમસુખનિપ્ફાદકા સમ્ભવન્તિ, યથાવુત્તસુખસ્સ પન અવિપાકભાવતો ન એતેન પદેન કુસલાનં સુખવિપાકતા સમ્ભવતીતિ. વિપક્કભાવમાપન્નેસુ અરૂપધમ્મેસુ નિરુળ્હત્તા વિપાક-સદ્દસ્સ ‘‘યદિ પના’’તિ સાસઙ્કં વદતિ.

    Vināpi bhāvābhidhāyinā saddena bhāvappadhāno niddeso hotīti vuttaṃ ‘‘anavajjavacanena anavajjattaṃ āhā’’ti. Evañcettha padaviggaho gahetabbo – na avajjaṃ anavajjaṃ, avajjapaṭipakkhatāya agarahitabbasabhāvo. Sukho vipāko assāti sukhavipākaṃ, sukhavipākavipaccanasamatthatā. Anavajjañca taṃ sukhavipākañcāti anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Atha vā pubbe viya anavajjaṃ, vipaccanaṃ vipāko, sukhassa vipāko sukhavipāko, anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ ekattavasena. Taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Kiṃ panettha kāraṇaṃ padadvayapariggahe, nanu ekeneva padena iṭṭhappasiddhi. Yadipi ‘‘avajjarahitaṃ anavajja’’nti imasmiṃ pana pakkhe abyākatanivattanatthaṃ sukhavipākaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyā, sukhavipākaggahaṇe pana kate anavajjaggahaṇaṃ na kattabbameva. ‘‘Avajjapaṭipakkhā anavajjā’’ti etasmiṃ pana pakkhe sukhavipākaggahaṇañcāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tattha anavajjavacanenā’’tiādi. Tena pavattisukhasukhavipākatāattasuddhivisuddhavipākatāakusalaabyākatasabhāvanivattirasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavisesadīpanato evaṃ vipulappayojanattho padadvayapariggahoti dasseti. Sukha-saddassa iṭṭhapariyāyatā viya ‘‘nibbānaparamaṃ sukhaṃ (dha. pa. 203-204), sukhā virāgatā loke (udā. 11), tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272) saṅkhāradukkhūpasamapariyāyatāpi vijjati, taṃavipākatāya pana idha sukhavipākabhāvo na sakkā vattunti dassento āha ‘‘saṅkhā…pe… natthī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – tebhūmakakusalānampi vivaṭṭasannissayabhāvena pavattisabhāvattā kiñcāpi sabbe kusalā saṅkhāradukkhūpasamasukhanipphādakā sambhavanti, yathāvuttasukhassa pana avipākabhāvato na etena padena kusalānaṃ sukhavipākatā sambhavatīti. Vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu niruḷhattā vipāka-saddassa ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati.

    યથાસમ્ભવન્તિ સહ અવજ્જેનાતિ સાવજ્જા, ગરહિતબ્બભાવયુત્તા. તેન નેસં ગરહિતબ્બસભાવં દસ્સેતિ. અઞ્ઞેપિ અત્થિ દુક્ખભાવેન ગરહિતબ્બસભાવા અકુસલવિપાકાતિ સાવજ્જવચનમત્તેન તેસમ્પિ અકુસલતાપત્તિદોસં દિસ્વા તં પરિહરિતું દુક્ખવિપાકવચનમાહ. અવજ્જ-સદ્દો વા રાગાદીસુ એકન્તાકુસલેસુ નિરુળ્હોતિ તંસહવત્તિધમ્માનં એવ સાવજ્જભાવે કુસલાબ્યાકતેહિ અકુસલાનં વિસેસો સાવજ્જવચનેનેવ દસ્સિતો. અબ્યાકતેહિ પન વિસિટ્ઠં કુસલાકુસલાનં સાધારણં સવિપાકતાલક્ખણન્તિ તસ્મિં લક્ખણે વિસેસદસ્સનત્થં દુક્ખવિપાકલક્ખણં વુત્તં. ઇતો પરં ‘‘દુક્ખો વિપાકો એતેસન્તિ દુક્ખવિપાકા’’તિઆદિના સુખવિપાકઅનવજ્જકુસલપદાનં ઠાને દુક્ખવિપાકસાવજ્જઅકુસલપદાનિ ઠપેત્વા યથાવુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો . યોજના ચ સાવજ્જવચનેન અકુસલાનં પવત્તિદુક્ખતં દસ્સેતિ, દુક્ખવિપાકવચનેન વિપાકદુક્ખતં. પુરિમઞ્હિ અત્તનો પવત્તિસભાવવસેન લક્ખણવચનં, પચ્છિમં કાલન્તરે વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાયાતિ. તથા પુરિમેન અકુસલાનં અવિસુદ્ધસભાવતં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન અવિસુદ્ધવિપાકતં. પુરિમેન ચ અકુસલે કુસલસભાવતો નિવત્તેતિ, પચ્છિમેન અબ્યાકતસભાવતો સવિપાકત્તદીપકત્તા પચ્છિમસ્સ. પુરિમેન વા અવજ્જવન્તતાદસ્સનતો કિચ્ચટ્ઠેન રસેન અનત્થજનનરસતં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન સમ્પત્તિઅત્થેન અનિટ્ઠવિપાકરસતં. પુરિમેન ચ ઉપટ્ઠાનાકારટ્ઠેન પચ્ચુપટ્ઠાનેન સંકિલેસપચ્ચુપટ્ઠાનતં, પચ્છિમેન ફલટ્ઠેન દુક્ખવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનતં. પુરિમેન ચ અયોનિસોમનસિકારં અકુસલાનં પદટ્ઠાનં પકાસેતિ. તતો હિ તે સાવજ્જા જાતાતિ. પચ્છિમેન અકુસલાનં અઞ્ઞેસં પદટ્ઠાનભાવં વિભાવેતિ. તે હિ દુક્ખવિપાકસ્સ કારણં હોતીતિ. એત્થ ચ દુક્ખ-સદ્દો અનિટ્ઠપરિયાયવચનન્તિ વેદિતબ્બં. અનિટ્ઠચતુક્ખન્ધવિપાકા હિ અકુસલા, ન દુક્ખવેદનાવિપાકાવ. વિપાક-સદ્દસ્સ ફલપરિયાયભાવે પન નિસ્સન્દવિપાકેન અનિટ્ઠરૂપેનપિ દુક્ખવિપાકતા યોજેતબ્બા. વિપાકધમ્મતાપટિસેધવસેન અબ્યાકતાનં અવિપાકલક્ખણાતિ લક્ખણં વુત્તન્તિ તદત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અવિપાકારહસભાવા’’તિ આહ. એવંપકારાનન્તિ અભિઞ્ઞાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ.

    Yathāsambhavanti saha avajjenāti sāvajjā, garahitabbabhāvayuttā. Tena nesaṃ garahitabbasabhāvaṃ dasseti. Aññepi atthi dukkhabhāvena garahitabbasabhāvā akusalavipākāti sāvajjavacanamattena tesampi akusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ dukkhavipākavacanamāha. Avajja-saddo vā rāgādīsu ekantākusalesu niruḷhoti taṃsahavattidhammānaṃ eva sāvajjabhāve kusalābyākatehi akusalānaṃ viseso sāvajjavacaneneva dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanatthaṃ dukkhavipākalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Ito paraṃ ‘‘dukkho vipāko etesanti dukkhavipākā’’tiādinā sukhavipākaanavajjakusalapadānaṃ ṭhāne dukkhavipākasāvajjaakusalapadāni ṭhapetvā yathāvuttanayena attho veditabbo . Yojanā ca sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena akusalānaṃ avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena ca akusale kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalānaṃ padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi te sāvajjā jātāti. Pacchimena akusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Te hi dukkhavipākassa kāraṇaṃ hotīti. Ettha ca dukkha-saddo aniṭṭhapariyāyavacananti veditabbaṃ. Aniṭṭhacatukkhandhavipākā hi akusalā, na dukkhavedanāvipākāva. Vipāka-saddassa phalapariyāyabhāve pana nissandavipākena aniṭṭharūpenapi dukkhavipākatā yojetabbā. Vipākadhammatāpaṭisedhavasena abyākatānaṃ avipākalakkhaṇāti lakkhaṇaṃ vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘avipākārahasabhāvā’’ti āha. Evaṃpakārānanti abhiññādike saṅgaṇhāti.

    છહિ પદેહિ તિકેસુ, ચતૂહિ દુકેસુ યથાક્કમં છ ચત્તારો અત્થા વુત્તા. છક્કભાવો ન ભવિસ્સતીતિ એતેન ચતુક્કભાવાભાવો દસ્સિતનયત્તા ચોદિતોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. અત્થભેદો ઉપપજ્જતીતિ કસ્મા એવં વુત્તં, નનુ તીહિ ધમ્મસદ્દેહિ વુચ્ચમાનો સભાવધારણાદિઅત્થેન અભિન્નો એવ સો અત્થોતિ? ન, જાતિઆદિભેદેન ભેદસબ્ભાવતો. ભેદકા હિ જાતિઆદયો. માસપદત્થતાયાતિ માસ-સદ્દાભિધેય્યભાવેન. તબ્બચનીયભિન્નત્થાનન્તિ તેહિ કાલસદ્દાદીહિ વત્તબ્બાનં વિસિટ્ઠત્થાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યથા કાલસદ્દાદિઅભિધેય્યાનં કાલાદિઅત્થાનં ભિન્નસભાવાનમ્પિ માસ-સદ્દાભિધેય્યભાવેન અભેદો, એવં જાતિઆદિભેદેન ભિન્નાનમ્પિ તેસં તિણ્ણં દ્વિન્નઞ્ચ અત્થાનં ધમ્મ-સદ્દાભિધેય્યભાવેન નત્થિ ભેદો’’તિ. વિનિ…પે॰… માનાતિ ધમ્મ-સદ્દસ્સ રૂપાભેદેપિ ભેદકારણમાહ. ભિન્નજાતિયત્થવચનીયતાય હિ તસ્સેવત્થભેદોતિ.

    Chahi padehi tikesu, catūhi dukesu yathākkamaṃ cha cattāro atthā vuttā. Chakkabhāvo na bhavissatīti etena catukkabhāvābhāvo dassitanayattā coditoyevāti daṭṭhabbaṃ. Atthabhedo upapajjatīti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu tīhi dhammasaddehi vuccamāno sabhāvadhāraṇādiatthena abhinno eva so atthoti? Na, jātiādibhedena bhedasabbhāvato. Bhedakā hi jātiādayo. Māsapadatthatāyāti māsa-saddābhidheyyabhāvena. Tabbacanīyabhinnatthānanti tehi kālasaddādīhi vattabbānaṃ visiṭṭhatthānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yathā kālasaddādiabhidheyyānaṃ kālādiatthānaṃ bhinnasabhāvānampi māsa-saddābhidheyyabhāvena abhedo, evaṃ jātiādibhedena bhinnānampi tesaṃ tiṇṇaṃ dvinnañca atthānaṃ dhamma-saddābhidheyyabhāvena natthi bhedo’’ti. Vini…pe… mānāti dhamma-saddassa rūpābhedepi bhedakāraṇamāha. Bhinnajātiyatthavacanīyatāya hi tassevatthabhedoti.

    સાધેતુન્તિ બોધેતું. હોતુ અસમ્બન્ધો, કા નો હાનીતિ કદાચિ વદેય્યાતિ આસઙ્કાય આહ ‘‘પુબ્બા…પે॰… નામ હોન્તી’’તિ. સો ચાતિ સભાવધારણપચ્ચયધરિયમાનતાસઙ્ખાતો અત્થો ન સક્કા વત્તુન્તિ યથાવુત્તસ્સ અભાવસ્સ અપેક્ખાવુત્તિતાય વુત્તં. ન હિ અપેક્ખાવુત્તિનો અન્તરેન અપેક્ખિતબ્બં લભન્તિ. સતિપિ સભાવધારણાદિઅત્થસામઞ્ઞે કુસલજાતિઆદિવિસિટ્ઠસ્સેવ તસ્સ ઇધ અધિપ્પેતત્તા એકત્થતા ન અનુઞ્ઞાતાતિ વુત્તં, વચનસિલેસવસેન વા. અથ વાતિઆદિના તિણ્ણં ધમ્મસદ્દાનં અભાવત્તં અસમ્પટિચ્છન્તો નાનત્થતાભાવદોસં પરિહરતિ.

    Sādhetunti bodhetuṃ. Hotu asambandho, kā no hānīti kadāci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘pubbā…pe… nāma hontī’’ti. So cāti sabhāvadhāraṇapaccayadhariyamānatāsaṅkhāto attho na sakkā vattunti yathāvuttassa abhāvassa apekkhāvuttitāya vuttaṃ. Na hi apekkhāvuttino antarena apekkhitabbaṃ labhanti. Satipi sabhāvadhāraṇādiatthasāmaññe kusalajātiādivisiṭṭhasseva tassa idha adhippetattā ekatthatā na anuññātāti vuttaṃ, vacanasilesavasena vā. Atha vātiādinā tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ abhāvattaṃ asampaṭicchanto nānatthatābhāvadosaṃ pariharati.

    ઞાપકહેતુભાવતો ઉપપત્તિ ઇધ કારણન્તિ વુત્તાતિ આહ ‘‘કારણં નામ યુત્તી’’તિ. પુનરુત્તીતિઆદિના નનુ ‘‘કુસલાદીનમ્પિ એકત્તં આપજ્જતી’’તિ વુત્તત્તા એકત્તાપત્તિપિ વત્તબ્બાતિ ? સચ્ચં વત્તબ્બા, સા પન અભાવાપત્તિયં એવ અન્તોગધા નાનત્તાભાવચોદનાસામઞ્ઞેન. ભેદાભેદનિબન્ધનત્તા વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવસ્સ સો અચ્ચન્તમભિન્નેસુ નિયમેન નત્થીતિ વિસેસનવિસેસિતબ્બાભાવેન અચ્ચન્તાભેદં દસ્સેતિ, ન પન અચ્ચન્તં અભિન્નેસુયેવ વિસેસનવિસેસિતબ્બાભાવં. અથ વા અચ્ચન્તં અભિન્નેસુ અવિવટસદ્દત્થવિવરણત્થં પવત્તા. કસ્મા? વિસેસનવિસેસિતબ્બાભાવતોતિ એવં યોજના કાતબ્બા. અમિત્તં અભિભવિતું સક્કુણાતીતિ સક્કો, ઇન્દતીતિ ઇન્દો, પુરિમે દદાતીતિ પુરિન્દદોતિ એવં કિરિયાગુણાદિપરિગ્ગહવિસેસેન.

    Ñāpakahetubhāvato upapatti idha kāraṇanti vuttāti āha ‘‘kāraṇaṃ nāma yuttī’’ti. Punaruttītiādinā nanu ‘‘kusalādīnampi ekattaṃ āpajjatī’’ti vuttattā ekattāpattipi vattabbāti ? Saccaṃ vattabbā, sā pana abhāvāpattiyaṃ eva antogadhā nānattābhāvacodanāsāmaññena. Bhedābhedanibandhanattā visesanavisesitabbabhāvassa so accantamabhinnesu niyamena natthīti visesanavisesitabbābhāvena accantābhedaṃ dasseti, na pana accantaṃ abhinnesuyeva visesanavisesitabbābhāvaṃ. Atha vā accantaṃ abhinnesu avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā. Kasmā? Visesanavisesitabbābhāvatoti evaṃ yojanā kātabbā. Amittaṃ abhibhavituṃ sakkuṇātīti sakko, indatīti indo, purime dadātīti purindadoti evaṃ kiriyāguṇādipariggahavisesena.

    ભેદાભેદવન્તેસૂતિ વિસેસસામઞ્ઞવન્તેસુ. નીલ-સદ્દો હિ ઉપ્પલસદ્દસમાયોગો રત્તુપ્પલસેતુપ્પલાદિઉપ્પલજાતિસામઞ્ઞતો વિનિવત્તેત્વા નીલગુણયુત્તમેવ ઉપ્પલજાતિવિસેસં જોતેતિ. ઉપ્પલ-સદ્દોપિ નીલ-સદ્દસમાયુત્તો ભમરઙ્ગારકોકિલાદિગતનીલગુણસામઞ્ઞતો અવચ્છિન્દિત્વા ઉપ્પલવત્થુગતમેવ નીલગુણં પકાસેતીતિ વિસેસત્થસામઞ્ઞત્થયુત્તતા પદદ્વયસ્સ દટ્ઠબ્બા. ઇમિના નયેન ઇતરત્રાપિ ભેદાભેદવન્તતા યોજેતબ્બા. તાય તાય અનુમતિયાતિ તેન તેન સઙ્કેતેન. તે તે વોહારાતિ અચ્ચન્તં અભિન્ને અત્થે પરિયાયભાવેન અચ્ચન્તં ભિન્ને યથાસકં અત્થવિવરણભાવેન ભેદાભેદવન્તે વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન તા તા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિયો સિદ્ધાતિ અત્થો . સમાનેતિ એકસ્મિં. કુસલાદિભાવન્તિ કુચ્છિતસલનાદિભાવં. અભિધાનત્થોપિ હિ અનવજ્જસુખવિપાકાદિઅભિધેય્યત્થો વિય સભાવધારણાદિસામઞ્ઞત્થં વિસેસેતીતિ.

    Bhedābhedavantesūti visesasāmaññavantesu. Nīla-saddo hi uppalasaddasamāyogo rattuppalasetuppalādiuppalajātisāmaññato vinivattetvā nīlaguṇayuttameva uppalajātivisesaṃ joteti. Uppala-saddopi nīla-saddasamāyutto bhamaraṅgārakokilādigatanīlaguṇasāmaññato avacchinditvā uppalavatthugatameva nīlaguṇaṃ pakāsetīti visesatthasāmaññatthayuttatā padadvayassa daṭṭhabbā. Iminā nayena itaratrāpi bhedābhedavantatā yojetabbā. Tāya tāya anumatiyāti tena tena saṅketena. Te te vohārāti accantaṃ abhinne atthe pariyāyabhāvena accantaṃ bhinne yathāsakaṃ atthavivaraṇabhāvena bhedābhedavante visesanavisesitabbabhāvena tā tā samaññā paññattiyo siddhāti attho . Samāneti ekasmiṃ. Kusalādibhāvanti kucchitasalanādibhāvaṃ. Abhidhānatthopi hi anavajjasukhavipākādiabhidheyyattho viya sabhāvadhāraṇādisāmaññatthaṃ visesetīti.

    એત્થાહ ‘‘કિં પન કારણં તિકા એવ પઠમં વુત્તા, ન દુકા, તિકેસુપિ કુસલત્તિકોવ, ન અઞ્ઞો’’તિ? વુચ્ચતે – સુખગ્ગહણતો અપ્પભેદતો ચ તિકા એવ પઠમં વુત્તા. યસ્મા તિકેહિ બોધિતે કુસલાદિભેદે તબ્બિભાગભિન્ના હેતુઆદયો વુચ્ચમાના સુવિઞ્ઞેય્યા હોન્તિ. તથા હિ ‘‘તયો કુસલહેતૂ’’તિઆદિના કુસલાદિમુખેન હેતુઆદયો વિભત્તા, કતિપયભેદા ચ તિકા દ્વાવીસતિપરિમાણત્તા.

    Etthāha ‘‘kiṃ pana kāraṇaṃ tikā eva paṭhamaṃ vuttā, na dukā, tikesupi kusalattikova, na añño’’ti? Vuccate – sukhaggahaṇato appabhedato ca tikā eva paṭhamaṃ vuttā. Yasmā tikehi bodhite kusalādibhede tabbibhāgabhinnā hetuādayo vuccamānā suviññeyyā honti. Tathā hi ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā kusalādimukhena hetuādayo vibhattā, katipayabhedā ca tikā dvāvīsatiparimāṇattā.

    તેસુ પન સબ્બસઙ્ગહઅસઙ્કરઆદિકલ્યાણભાવેન પઠમં કુસલત્તિકં વુત્તં. નિરવસેસા હિ રૂપારૂપધમ્મા કુસલત્તિકેન સઙ્ગહિતા, ન તથા વેદનાત્તિકાદીહિ. નનુ વિપાકત્તિકાદીહિપિ નિરવસેસા ધમ્મા સઙ્ગહિતાતિ? સચ્ચમેતં, તેસુ પન અનવજ્જસાવજ્જધમ્મા ન અસઙ્કરતો વુત્તા યથા કુસલત્તિકે. નનુ ચ સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકત્તિકાદીસુપિ તે અસઙ્કરતો વુત્તાતિ? એવમેતં, તે પન અકલ્યાણભૂતે પાપધમ્મે આદિં કત્વા વુત્તા, ન એવમયં. અયં પન કલ્યાણભૂતે પુજ્જભવપરિનિબ્બુતિનિપ્ફાદકે પુઞ્ઞધમ્મે આદિં કત્વા વુત્તો. ઇતિ ભગવા સણ્હસુખુમં રૂપારૂપદેસનં આરભન્તો સબ્બસઙ્ગહઅસઙ્કરઆદિકલ્યાણગુણયોગતો પઠમં કુસલત્તિકં દેસેતિ, કિઞ્ચ તદઞ્ઞત્તિકાનં સુખગ્ગહણતો. તથા હિ કુસલત્તિકમુખેન ‘‘કામાવચરકુસલતો ચત્તારો સોમનસ્સસહગતચિત્તુપ્પાદા’’તિઆદિના વેદનાત્તિકાદયો વિભત્તાતિ.

    Tesu pana sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇabhāvena paṭhamaṃ kusalattikaṃ vuttaṃ. Niravasesā hi rūpārūpadhammā kusalattikena saṅgahitā, na tathā vedanāttikādīhi. Nanu vipākattikādīhipi niravasesā dhammā saṅgahitāti? Saccametaṃ, tesu pana anavajjasāvajjadhammā na asaṅkarato vuttā yathā kusalattike. Nanu ca saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattikādīsupi te asaṅkarato vuttāti? Evametaṃ, te pana akalyāṇabhūte pāpadhamme ādiṃ katvā vuttā, na evamayaṃ. Ayaṃ pana kalyāṇabhūte pujjabhavaparinibbutinipphādake puññadhamme ādiṃ katvā vutto. Iti bhagavā saṇhasukhumaṃ rūpārūpadesanaṃ ārabhanto sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇaguṇayogato paṭhamaṃ kusalattikaṃ deseti, kiñca tadaññattikānaṃ sukhaggahaṇato. Tathā hi kusalattikamukhena ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā vedanāttikādayo vibhattāti.

    કુસલત્તિકેપિ ચ પધાનપાસંસઉભયહિતભાવતો કુસલા ધમ્મા પઠમં વુત્તા. કુસલા હિ ધમ્મા સુખવિપાકત્તા સબ્બસઙ્ખતધમ્માનં ઉત્તમા અવજ્જવિધમનતો વિઞ્ઞુપ્પસત્થા ઇધલોકપરલોકેસુ અત્થાવહા નિસ્સરણાવહા ચ, તસ્મા પધાનાદિભાવેન પઠમં વુત્તા, તપ્પટિપક્ખત્તા તદનન્તરં અકુસલા, તદુભયવિપરીતસભાવા તદનન્તરં અબ્યાકતા વુત્તા. કુસલવસેન વા અસ્સાદો, અકુસલવસેન આદીનવો, અબ્યાકતધમ્મેસુ નિબ્બાનવસેન નિસ્સરણન્તિ ઇમિના અસ્સાદાદિક્કમેન, કુસલેસુ પતિટ્ઠાય પણ્ડિતા અકુસલે પજહન્તા અબ્યાકતધમ્મભૂતમગ્ગફલં નિબ્બાનઞ્ચ સચ્છિકરોન્તીતિ ઇમિના વા પટિપત્તિક્કમેન અયમનુપુબ્બી ઠપિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Kusalattikepi ca padhānapāsaṃsaubhayahitabhāvato kusalā dhammā paṭhamaṃ vuttā. Kusalā hi dhammā sukhavipākattā sabbasaṅkhatadhammānaṃ uttamā avajjavidhamanato viññuppasatthā idhalokaparalokesu atthāvahā nissaraṇāvahā ca, tasmā padhānādibhāvena paṭhamaṃ vuttā, tappaṭipakkhattā tadanantaraṃ akusalā, tadubhayaviparītasabhāvā tadanantaraṃ abyākatā vuttā. Kusalavasena vā assādo, akusalavasena ādīnavo, abyākatadhammesu nibbānavasena nissaraṇanti iminā assādādikkamena, kusalesu patiṭṭhāya paṇḍitā akusale pajahantā abyākatadhammabhūtamaggaphalaṃ nibbānañca sacchikarontīti iminā vā paṭipattikkamena ayamanupubbī ṭhapitāti veditabbā.

    કસ્મા પનેત્થ સેક્ખત્તિકાદીસુ વિય સરૂપતો પુરિમપદદ્વયપટિક્ખેપવસેન તતિયપદં ન વુત્તં ‘‘નેવકુસલા નાકુસલા’’તિ? વિસેસદીપનત્થં. યથા હિ સેક્ખાસેક્ખસભાવેસુ ધમ્મેસુ કોચિપિ ધમ્મો તદુભયસભાવેન કેનચિપિ પરિયાયેન કદાચિ અબ્યાકરણીયો નામ નત્થીતિ સેક્ખત્તિકે પદદ્વયપટિક્ખેપવસેન ‘‘નેવસેક્ખા નાસેક્ખા’’ત્વેવ વુત્તં, ન એવં ઇધ. ઇધ પન કુસલસભાવા એવ ધમ્મા અગ્ગફલુપ્પત્તિયા તથા ન બ્યાકરણીયા હોન્તીતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દીપનત્થં ‘‘અબ્યાકતા’’તિ વુત્તં. વચનમત્તે એવ વા ઇદં નાનાકરણં ‘‘અબ્યાકતા નેવકુસલા નાકુસલા’’તિ બ્યાકત-સદ્દેન કુસલાકુસલાનં બોધિતત્તાતિ.

    Kasmā panettha sekkhattikādīsu viya sarūpato purimapadadvayapaṭikkhepavasena tatiyapadaṃ na vuttaṃ ‘‘nevakusalā nākusalā’’ti? Visesadīpanatthaṃ. Yathā hi sekkhāsekkhasabhāvesu dhammesu kocipi dhammo tadubhayasabhāvena kenacipi pariyāyena kadāci abyākaraṇīyo nāma natthīti sekkhattike padadvayapaṭikkhepavasena ‘‘nevasekkhā nāsekkhā’’tveva vuttaṃ, na evaṃ idha. Idha pana kusalasabhāvā eva dhammā aggaphaluppattiyā tathā na byākaraṇīyā hontīti imassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ. Vacanamatte eva vā idaṃ nānākaraṇaṃ ‘‘abyākatā nevakusalā nākusalā’’ti byākata-saddena kusalākusalānaṃ bodhitattāti.

    એત્થ ચ અકુસલેસુ તણ્હાય સબ્બાકુસલેહિ, તેભૂમકકુસલાકુસલેહિ વા સમુદયસચ્ચં, તંતંઅવસિટ્ઠતેભૂમકધમ્મેહિ દુક્ખસચ્ચં, લોકુત્તરકુસલેન મગ્ગસચ્ચં, અવસિટ્ઠઅબ્યાકતવિસેસેન નિરોધસચ્ચં દસ્સિતં હોતિ. તત્થ સમુદયેન અસ્સાદો, દુક્ખેન આદીનવો, મગ્ગનિરોધેહિ નિસ્સરણં. કિઞ્ચાપિ નામરૂપપરિચ્છેદભાવતો સભાવધમ્મનિદ્ધારણપધાના અભિધમ્મકથા, તેસં પન કુસલાદિવિસેસે નિદ્ધારિતે તસ્સ ઉપસમ્પાદેતબ્બતાદિપિ અત્થતો વુત્તમેવ હોતિ. અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાય ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૮૩; દી॰ નિ॰ ૨.૯૦) એવમાદિવચનતો હિ કુસલાદીનં ઉપસમ્પાદનાદિદસ્સનપરં ભગવતો સાસનં, તસ્મા કુસલાનં ઉપસમ્પાદનં અકુસલાનં પહાનઞ્ચ ઉપાયો, અબ્યાકતવિસેસસ્સ સચ્છિકિરિયા ફલં, કુસલાદીનં ઉપસમ્પાદનાદિઅત્થા દેસના આણત્તીતિ અયં દેસનાહારો.

    Ettha ca akusalesu taṇhāya sabbākusalehi, tebhūmakakusalākusalehi vā samudayasaccaṃ, taṃtaṃavasiṭṭhatebhūmakadhammehi dukkhasaccaṃ, lokuttarakusalena maggasaccaṃ, avasiṭṭhaabyākatavisesena nirodhasaccaṃ dassitaṃ hoti. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Kiñcāpi nāmarūpaparicchedabhāvato sabhāvadhammaniddhāraṇapadhānā abhidhammakathā, tesaṃ pana kusalādivisese niddhārite tassa upasampādetabbatādipi atthato vuttameva hoti. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ‘‘sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā’’ti (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90) evamādivacanato hi kusalādīnaṃ upasampādanādidassanaparaṃ bhagavato sāsanaṃ, tasmā kusalānaṃ upasampādanaṃ akusalānaṃ pahānañca upāyo, abyākatavisesassa sacchikiriyā phalaṃ, kusalādīnaṃ upasampādanādiatthā desanā āṇattīti ayaṃ desanāhāro.

    આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્યસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ કુસલા, તપ્પટિપક્ખતો અકુસલા, તદુભયવિપરીતતો અબ્યાકતા, સભાવધારણાદિઅત્થેન ધમ્માતિ અનુપદવિચિનનં વિચયો હારો.

    Ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalā, tappaṭipakkhato akusalā, tadubhayaviparītato abyākatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammāti anupadavicinanaṃ vicayo hāro.

    પુજ્જભવફલપરિનિબ્બુતિનિપ્ફત્તિ કુસલેહીતિ યુજ્જતિ સુખવિપાકત્તા, અપાયદુક્ખસંસારદુક્ખુપ્પત્તિ અકુસલેહીતિ યુજ્જતિ અનિટ્ઠફલત્તા, તદુભયફલાનં અનુપ્પત્તિ અબ્યાકતેહીતિ યુજ્જતિ અવિપાકધમ્મત્તાતિ અયં યુત્તિ હારો.

    Pujjabhavaphalaparinibbutinipphatti kusalehīti yujjati sukhavipākattā, apāyadukkhasaṃsāradukkhuppatti akusalehīti yujjati aniṭṭhaphalattā, tadubhayaphalānaṃ anuppatti abyākatehīti yujjati avipākadhammattāti ayaṃ yutti hāro.

    કુસલા ધમ્મા સુખવિપાકસ્સ પદટ્ઠાનં, અકુસલા દુક્ખવિપાકસ્સ, અબ્યાકતા કુસલાકુસલાબ્યાકતધમ્માનન્તિ અયં પદટ્ઠાનો હારો.

    Kusalā dhammā sukhavipākassa padaṭṭhānaṃ, akusalā dukkhavipākassa, abyākatā kusalākusalābyākatadhammānanti ayaṃ padaṭṭhāno hāro.

    કુસલગ્ગહણેન યે અનવજ્જસુખવિપાકા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા વિપાકધમ્મધમ્મા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયા…પે॰… અરણા ધમ્મા, તે બોધિતા ભવન્તિ કુસલલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તથા અકુસલગ્ગહણેન યે સાવજ્જદુક્ખવિપાકા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા વિપાકધમ્મધમ્મા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા…પે॰… સરણા ધમ્મા, તે બોધિતા ભવન્તિ અકુસલલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તથા અબ્યાકતગ્ગહણેન યે અવિપાકારહા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા વિપાકા ધમ્મા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા ઉપાદિન્નુપાદાનિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયા…પે॰… અરણા ધમ્મા, તે બોધિતા ભવન્તિ અબ્યાકતલક્ખણેન એકલક્ખણત્તાતિ અયં લક્ખણો હારો.

    Kusalaggahaṇena ye anavajjasukhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti kusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā akusalaggahaṇena ye sāvajjadukkhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā…pe… saraṇā dhammā, te bodhitā bhavanti akusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā abyākataggahaṇena ye avipākārahā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākā dhammā nevavipākanavipākadhammadhammā upādinnupādāniyā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti abyākatalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo hāro.

    ‘‘કુચ્છિતે પાપધમ્મે સલયન્તી’’તિઆદિના નિરુત્તિ વેદિતબ્બા, કુસલાદિમુખેન રૂપારૂપધમ્મે પરિગ્ગહેત્વા વિસુદ્ધિપરમ્પરાય ‘‘કથં નુ ખો સત્તા અનુપાદિસેસનિબ્બાનભાગિનો ભવેય્યુ’’ન્તિ અયમેત્થ ભગવતો અધિપ્પાયો, નિદાનં અસાધારણતો કુસલાદિભેદેન બુજ્ઝનકસત્તા. સાધારણતો પન પાકટમેવ. પઠમં કુસલત્તિકસ્સ દેસના વિચારિતાયેવાતિ અયં ચતુબ્યૂહો હારો.

    ‘‘Kucchite pāpadhamme salayantī’’tiādinā nirutti veditabbā, kusalādimukhena rūpārūpadhamme pariggahetvā visuddhiparamparāya ‘‘kathaṃ nu kho sattā anupādisesanibbānabhāgino bhaveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo, nidānaṃ asādhāraṇato kusalādibhedena bujjhanakasattā. Sādhāraṇato pana pākaṭameva. Paṭhamaṃ kusalattikassa desanā vicāritāyevāti ayaṃ catubyūho hāro.

    કુસલગ્ગહણેન કલ્યાણમિત્તપરિગ્ગહો યોનિસોમનસિકારપરિગ્ગહો ચ. તત્થ પઠમેન સકલં બ્રહ્મચરિયમાવત્તતિ, દુતિયેન ચ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા. અકુસલગ્ગહણેન વુત્તવિપરિયાયેન યોજેતબ્બં. અબ્યાકતગ્ગહણેન પન સકલસંકિલેસવોદાનપક્ખો યથારહમાવત્તતીતિ અયં આવત્તો હારો.

    Kusalaggahaṇena kalyāṇamittapariggaho yonisomanasikārapariggaho ca. Tattha paṭhamena sakalaṃ brahmacariyamāvattati, dutiyena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā. Akusalaggahaṇena vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Abyākataggahaṇena pana sakalasaṃkilesavodānapakkho yathārahamāvattatīti ayaṃ āvatto hāro.

    તત્થ કુસલા ભૂમિતો ચતુધા વિભત્તા, સમ્પયુત્તપવત્તિઆકારાદિતો પન અનેકધા. અકુસલા ભૂમિતો એકધા વિભત્તા, સમ્પયુત્તાદિતો અનેકધા. અબ્યાકતા પન વિપાકકિરિયરૂપનિબ્બાનવસેન ચતુધા ભૂમિસમ્પયુત્તાદિતો અનેકધા ચ વિભત્તાતિ અયં વિભત્તિ હારો.

    Tattha kusalā bhūmito catudhā vibhattā, sampayuttapavattiākārādito pana anekadhā. Akusalā bhūmito ekadhā vibhattā, sampayuttādito anekadhā. Abyākatā pana vipākakiriyarūpanibbānavasena catudhā bhūmisampayuttādito anekadhā ca vibhattāti ayaṃ vibhatti hāro.

    કુસલા ધમ્મા અકુસલાનં તદઙ્ગાદિપ્પહાનાય વીતિક્કમાદિપ્પહાનાય ચ સંવત્તન્તિ, અકુસલા ધમ્મા કુસલાનં અનુપસમ્પજ્જનાય, અબ્યાકતેસુ અસઙ્ખતધાતુ સબ્બસઙ્ખતનિસ્સરણાયાતિ અયં પરિવત્તો હારો.

    Kusalā dhammā akusalānaṃ tadaṅgādippahānāya vītikkamādippahānāya ca saṃvattanti, akusalā dhammā kusalānaṃ anupasampajjanāya, abyākatesu asaṅkhatadhātu sabbasaṅkhatanissaraṇāyāti ayaṃ parivatto hāro.

    કુસલા અનવજ્જા પુઞ્ઞાનીતિ પરિયાયવચનં, અકુસલા સાવજ્જા અપુઞ્ઞાનીતિ પરિયાય વચનં, અબ્યાકતા અવિપાકારહા નેવઆચયગામી નઅપચયગામીનોતિ પરિયાયવચનન્તિ અયં વેવચનો હારો.

    Kusalā anavajjā puññānīti pariyāyavacanaṃ, akusalā sāvajjā apuññānīti pariyāya vacanaṃ, abyākatā avipākārahā nevaācayagāmī naapacayagāmīnoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro.

    કુસલાદયો ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિઆદિના પભવભૂમિવેવચનપઞ્ઞત્તિવસેન યથાસમ્ભવં પરિઞ્ઞાદિપઞ્ઞત્તિવસેન ચ પઞ્ઞત્તાતિ અયં પઞ્ઞત્તિ હારો.

    Kusalādayo ‘‘yasmiṃ samaye’’tiādinā pabhavabhūmivevacanapaññattivasena yathāsambhavaṃ pariññādipaññattivasena ca paññattāti ayaṃ paññatti hāro.

    અકુસલાનં કુચ્છિતાનં પાપધમ્માનં સલનં કુસાનં વિય કુસાનં વા રાગાદીનં લવનં એવંધમ્મતાતિ અયં પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન અવતરણં, તથા કુસેન લાતબ્બા કોસલ્લસમ્ભૂતા ચાતિ પચ્ચયપટિબદ્ધવુત્તિતાય પટિચ્ચસમુપ્પાદ…પે॰… અવતરણં, પચ્ચયપટિબદ્ધવુત્તિતાય વા આદિઅન્તવન્તા અનિચ્ચન્તિકા ચાતિ અનિચ્ચતામુખેન અવતરણં, અનિચ્ચતા એવ ઉદયબ્બયપટિપીળિતતાય દુક્ખાતિ દુક્ખતામુખેન અવતરણં, નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન ધમ્માતિ અબ્યાપારતો સુઞ્ઞતામુખેન અવતરણં, એવં કુસલાતિ ચત્તારો ખન્ધા દ્વાયતનાનિ દ્વે ધાતુયોતિઆદિના ખન્ધાયતનધાતાદિમુખેનપિ અવતરણં વેદિતબ્બં. ઇમિના નયેન અકુસલાબ્યાકતેસુપિ અવતરણં દસ્સેતબ્બન્તિ અયં અવતરણો હારો.

    Akusalānaṃ kucchitānaṃ pāpadhammānaṃ salanaṃ kusānaṃ viya kusānaṃ vā rāgādīnaṃ lavanaṃ evaṃdhammatāti ayaṃ paṭiccasamuppādamukhena avataraṇaṃ, tathā kusena lātabbā kosallasambhūtā cāti paccayapaṭibaddhavuttitāya paṭiccasamuppāda…pe… avataraṇaṃ, paccayapaṭibaddhavuttitāya vā ādiantavantā aniccantikā cāti aniccatāmukhena avataraṇaṃ, aniccatā eva udayabbayapaṭipīḷitatāya dukkhāti dukkhatāmukhena avataraṇaṃ, nissattanijjīvaṭṭhena dhammāti abyāpārato suññatāmukhena avataraṇaṃ, evaṃ kusalāti cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyotiādinā khandhāyatanadhātādimukhenapi avataraṇaṃ veditabbaṃ. Iminā nayena akusalābyākatesupi avataraṇaṃ dassetabbanti ayaṃ avataraṇo hāro.

    કુસલાતિ આરમ્ભો, ધમ્માતિ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ. તથા અકુસલા ધમ્મા અબ્યાકતાતિ, ધમ્માતિ પન પદસુદ્ધિ આરમ્ભસુદ્ધિ ચાતિ અયં સોધનો હારો.

    Kusalāti ārambho, dhammāti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā akusalā dhammā abyākatāti, dhammāti pana padasuddhi ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.

    ધમ્માતિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં કુસલાકુસલાબ્યાકતાતિ. તથા કુસલા ધમ્માતિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા કામાવચરં સોમનસ્સસહગતન્તિઆદિ વિસેસવચનં. અકુસલા ધમ્માતિઆદીસુપિ એસેવ નયોતિ અયં અધિટ્ઠાનો હારો.

    Dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ kusalākusalābyākatāti. Tathā kusalā dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā kāmāvacaraṃ somanassasahagatantiādi visesavacanaṃ. Akusalā dhammātiādīsupi eseva nayoti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    કુસલાનં ધમ્માનં નવમો ખણો ચત્તારિ ચ સમ્પત્તિચક્કાનિ યોનિસોમનસિકારો એવ વા હેતુ, વુત્તવિપરિયાયેન અકુસલાનં ધમ્માનં હેતુ, કુસલાકુસલા ધમ્મા યથાસમ્ભવં અબ્યાકતાનં ધમ્માનં હેતૂતિ અયં પરિક્ખારો હારો.

    Kusalānaṃ dhammānaṃ navamo khaṇo cattāri ca sampatticakkāni yonisomanasikāro eva vā hetu, vuttavipariyāyena akusalānaṃ dhammānaṃ hetu, kusalākusalā dhammā yathāsambhavaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    કુસલાતિ પરિઞ્ઞેય્યગ્ગહણઞ્ચેવ ભાવેતબ્બગ્ગહણઞ્ચ. અકુસલાતિ પરિઞ્ઞેય્યગ્ગહણઞ્ચેવ પહાતબ્બગ્ગહણઞ્ચ. અબ્યાકતાતિ પરિઞ્ઞેય્યગ્ગહણઞ્ચેવ સચ્છિકાતબ્બગ્ગહણઞ્ચ. ધમ્માતિ પરિઞ્ઞાદીનં પવત્તનાકારગ્ગહણં. તેન પરિઞ્ઞેય્યપ્પહાનભાવનાસચ્છિકરણાનિ દીપિતાનીતિ તદઙ્ગાદિવીતિક્કમાદિપ્પહાનાનિ લોકિયલોકુત્તરા ચ ભાવના દસ્સિતાતિ અયં સમારોપનો હારો.

    Kusalāti pariññeyyaggahaṇañceva bhāvetabbaggahaṇañca. Akusalāti pariññeyyaggahaṇañceva pahātabbaggahaṇañca. Abyākatāti pariññeyyaggahaṇañceva sacchikātabbaggahaṇañca. Dhammāti pariññādīnaṃ pavattanākāraggahaṇaṃ. Tena pariññeyyappahānabhāvanāsacchikaraṇāni dīpitānīti tadaṅgādivītikkamādippahānāni lokiyalokuttarā ca bhāvanā dassitāti ayaṃ samāropano hāro.

    કામઞ્ચેતં અવિસેસતો સભાવધમ્મકથનં, વિસેસવન્તો પન ધમ્મા વિસેસતો નિદ્ધારિતા. તથા હિ ચિત્તેનેવ સમયો નિયમિતો, તસ્મા કુસલગ્ગહણેન વિસેસતો સાધિટ્ઠાનો સમથો વિપસ્સના ચ દસ્સિતાતિ. તથા તપ્પટિપક્ખતો અકુસલગ્ગહણેન સાધિટ્ઠાના તણ્હા અવિજ્જા ચ , અબ્યાકતગ્ગહણેન સપરિવારા ચેતોવિમુત્તિ પઞ્ઞાવિમુત્તિ ચાતિ અયં નન્દિયાવત્તસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

    Kāmañcetaṃ avisesato sabhāvadhammakathanaṃ, visesavanto pana dhammā visesato niddhāritā. Tathā hi citteneva samayo niyamito, tasmā kusalaggahaṇena visesato sādhiṭṭhāno samatho vipassanā ca dassitāti. Tathā tappaṭipakkhato akusalaggahaṇena sādhiṭṭhānā taṇhā avijjā ca , abyākataggahaṇena saparivārā cetovimutti paññāvimutti cāti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.

    તથા કુસલગ્ગહણેન મૂલભાવવિસેસતો તીણિ કુસલમૂલાનિ, તેસુ ચ અદોસેન સીલક્ખન્ધો, અલોભેન સમાધિક્ખન્ધો, અમોહેન પઞ્ઞાક્ખન્ધો નીયતિ. તથા અકુસલગ્ગહણેન તીણિ અકુસલમૂલાનિ, તેસુ ચ લોભેન તદેકટ્ઠા અકુસલા ધમ્મા. તથા દોસમોહેહિ તંતદેકટ્ઠા. અબ્યાકતગ્ગહણેન અપ્પણિહિતાનિમિત્તસુઞ્ઞતા નીયન્તીતિ અયં તિપુક્ખલસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

    Tathā kusalaggahaṇena mūlabhāvavisesato tīṇi kusalamūlāni, tesu ca adosena sīlakkhandho, alobhena samādhikkhandho, amohena paññākkhandho nīyati. Tathā akusalaggahaṇena tīṇi akusalamūlāni, tesu ca lobhena tadekaṭṭhā akusalā dhammā. Tathā dosamohehi taṃtadekaṭṭhā. Abyākataggahaṇena appaṇihitānimittasuññatā nīyantīti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    તથા કુસલગ્ગહણેન યતો કોસલ્લતો સમ્ભૂતા કુસલા, તં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. તંસહજાતા તદુપનિસ્સયા ચ સદ્દહનુસ્સહનાપિલાપાવિક્ખેપા સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ. તેહિ ચ સબ્બે સદ્ધમ્મા બોધિતા ભવન્તિ. અકુસલગ્ગહણેન અકોસલ્લપટિચ્છાદિતાદીનવેસુ કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ સુભસુખનિચ્ચઅત્તાભિનિવેસભૂતા ચત્તારો વિપલ્લાસા. અબ્યાકતગ્ગહણેન યથાવુત્તઇન્દ્રિયપચ્ચયાનિ યથાવુત્તવિપલ્લાસપ્પહાનભૂતાનિ ચ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ બોધિતાનીતિ અયં સીહવિક્કીળિતસ્સ નયસ્સ ભૂમીતિ ઇમે તયો અત્થનયા.

    Tathā kusalaggahaṇena yato kosallato sambhūtā kusalā, taṃ paññindriyaṃ. Taṃsahajātā tadupanissayā ca saddahanussahanāpilāpāvikkhepā saddhindriyādīni. Tehi ca sabbe saddhammā bodhitā bhavanti. Akusalaggahaṇena akosallapaṭicchāditādīnavesu kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattābhinivesabhūtā cattāro vipallāsā. Abyākataggahaṇena yathāvuttaindriyapaccayāni yathāvuttavipallāsappahānabhūtāni ca cattāri sāmaññaphalāni bodhitānīti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmīti ime tayo atthanayā.

    તેહિ ચ સિદ્ધેહિ દ્વે કમ્મનયાપિ સિદ્ધા હોન્તીતિ. અયં તિકો સબ્બધમ્મસઙ્ગહિતસબ્બભાગિયો વેદિતબ્બોતિ ઇદં સાસનપટ્ઠાનં.

    Tehi ca siddhehi dve kammanayāpi siddhā hontīti. Ayaṃ tiko sabbadhammasaṅgahitasabbabhāgiyo veditabboti idaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ.

    અયં તાવ નેત્તિનયેન કુસલત્તિકવણ્ણના.

    Ayaṃ tāva nettinayena kusalattikavaṇṇanā.

    એવં વેદનાત્તિકાદીસુપિ યથાસમ્ભવં ચતુસચ્ચનિદ્ધારણાદિવિધિના સોળસ હારા પઞ્ચ નયા નિદ્દિસિતબ્બા, અતિવિત્થારભયેન પન ન વિત્થારયામ. સક્કા હિ ઇમિના નયેન તેસુ તેસુ તિકદુકેસુ તંતંહારનયયોજનાનુરૂપધમ્મનિદ્ધારણવસેન તે તે હારનયા વિઞ્ઞુના નિદ્દિસિતુન્તિ.

    Evaṃ vedanāttikādīsupi yathāsambhavaṃ catusaccaniddhāraṇādividhinā soḷasa hārā pañca nayā niddisitabbā, ativitthārabhayena pana na vitthārayāma. Sakkā hi iminā nayena tesu tesu tikadukesu taṃtaṃhāranayayojanānurūpadhammaniddhāraṇavasena te te hāranayā viññunā niddisitunti.

    ૨. તઞ્ચ સુખિન્દ્રિયં સુખવેદના એવ હોતિ સામઞ્ઞસ્સ ભેદપરિયાદાનતો, ભેદસ્સ ચ સામઞ્ઞપરિચ્ચાગતોતિ અધિપ્પાયો. યસ્મા પન વિસેસસામઞ્ઞાનિ અવયવસમુદાયા વિય અઞ્ઞમઞ્ઞતો ભિન્નાનિ, તસ્મા ‘‘ન પન…પે॰… સમાનત્થત્તા’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ તમેવ નેસં ભિન્નતત્વં ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિના વિવરતિ. તન્તિ સુખહેતૂનં કારણં. તેન સુખસ્સ કારણં સુખહેતુ, સુખસ્સ કારણકારણં સુખમૂલન્તિ દસ્સેતિ. સુખહેતૂનન્તિ એત્થ હેતુ-સદ્દેન કારણભાવસામઞ્ઞતો હેતુપચ્ચયા સઙ્ગહિતાતિ આહ ‘‘પુઞ્ઞપસ્સદ્ધિઆદીન’’ન્તિ. એત્થ ચ સુખમૂલસુખહેતૂસુ ફલૂપચારેન, સુખારમ્મણસુખપચ્ચયટ્ઠાનેસુ સુખસહચરિયાય, અબ્યાપજ્જનિબ્બાનેસુ દુક્ખાપગમભાવેન સુખપરિયાયો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. ઇટ્ઠાસૂતિ સુખુપેક્ખાનં વિપરિણામાઞ્ઞાણસઙ્ખારદુક્ખતાય અનિટ્ઠભાવોપિ અત્થીતિ વિસેસેતિ. ઉપેક્ખમેવ વા અપેક્ખિત્વા વિસેસનં કતં. સા હિ અકુસલવિપાકભૂતા અનિટ્ઠાપિ અત્થીતિ. એવમાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘સોવગ્ગિકં સુખવિપાક’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૬૩) એવમાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઇટ્ઠપરિયાયો હિ એત્થ સુખ-સદ્દોતિ.

    2. Tañca sukhindriyaṃ sukhavedanā eva hoti sāmaññassa bhedapariyādānato, bhedassa ca sāmaññapariccāgatoti adhippāyo. Yasmā pana visesasāmaññāni avayavasamudāyā viya aññamaññato bhinnāni, tasmā ‘‘na pana…pe… samānatthattā’’ti vuttaṃ. Idāni tameva nesaṃ bhinnatatvaṃ ‘‘ayañhī’’tiādinā vivarati. Tanti sukhahetūnaṃ kāraṇaṃ. Tena sukhassa kāraṇaṃ sukhahetu, sukhassa kāraṇakāraṇaṃ sukhamūlanti dasseti. Sukhahetūnanti ettha hetu-saddena kāraṇabhāvasāmaññato hetupaccayā saṅgahitāti āha ‘‘puññapassaddhiādīna’’nti. Ettha ca sukhamūlasukhahetūsu phalūpacārena, sukhārammaṇasukhapaccayaṭṭhānesu sukhasahacariyāya, abyāpajjanibbānesu dukkhāpagamabhāvena sukhapariyāyo vuttoti daṭṭhabbo. Iṭṭhāsūti sukhupekkhānaṃ vipariṇāmāññāṇasaṅkhāradukkhatāya aniṭṭhabhāvopi atthīti viseseti. Upekkhameva vā apekkhitvā visesanaṃ kataṃ. Sā hi akusalavipākabhūtā aniṭṭhāpi atthīti. Evamādīsūti ādi-saddena ‘‘sovaggikaṃ sukhavipāka’’nti (dī. ni. 1.163) evamādiṃ saṅgaṇhāti. Iṭṭhapariyāyo hi ettha sukha-saddoti.

    સઙ્ખારદુક્ખાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ‘‘ઠિતિસુખં વિપરિણામદુક્ખં, અકુસલં કાયકમ્મં દુક્ખુદ્રયં દુક્ખવિપાક’’ન્તિઆદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. યથાક્કમં સુખવેદના દુક્ખઅનિટ્ઠપરિયાયો હિ એત્થ દુક્ખ-સદ્દોતિ. દુક્ખવેદનાદુક્ખવત્થુઆદીસુ દુક્ખસદ્દપ્પવત્તિ વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બા. વિપાકાવિપાકભેદાય સબ્બાયપિ સુખવેદનાય વસેન લક્ખણસ્સ વુત્તત્તા તદુભયાનુકૂલમત્થં વિવરન્તો ‘‘સભાવતો’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિપાકા સભાવતો ઇટ્ઠસ્સ અનુભવનલક્ખણા. ઇતરા સભાવતો સઙ્કપ્પતો ચ ઇટ્ઠસ્સ ઇટ્ઠાકારસ્સ વા અનુભવનલક્ખણાતિ દટ્ઠબ્બં.

    Saṅkhāradukkhādīsūti ettha ādi-saddena ‘‘ṭhitisukhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ, akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipāka’’ntiādike saṅgaṇhāti. Yathākkamaṃ sukhavedanā dukkhaaniṭṭhapariyāyo hi ettha dukkha-saddoti. Dukkhavedanādukkhavatthuādīsu dukkhasaddappavatti vuttanayeneva yojetabbā. Vipākāvipākabhedāya sabbāyapi sukhavedanāya vasena lakkhaṇassa vuttattā tadubhayānukūlamatthaṃ vivaranto ‘‘sabhāvato’’tiādimāha. Tattha vipākā sabhāvato iṭṭhassa anubhavanalakkhaṇā. Itarā sabhāvato saṅkappato ca iṭṭhassa iṭṭhākārassa vā anubhavanalakkhaṇāti daṭṭhabbaṃ.

    અસમાનપચ્ચયેહિ એકજ્ઝં ઉપ્પત્તિતો સમાનપચ્ચયેહિ એકજ્ઝં ઉપ્પત્તિ સાતિસયાતિ ઉક્કંસગતિવિજાનનવસેન ‘‘સમાનપચ્ચયેહિ સહુપ્પત્તિકાતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. અથ વા ઉપ્પજ્જનં ઉપ્પાદો, ઉપ્પજ્જતિ એતસ્માતિ ઉપ્પાદોતિ દુવિધોપિ ઉપ્પાદો એકુપ્પાદાતિ એત્થ એકસેસનયેન સઙ્ગહિતોતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ‘‘સમા…પે॰… અત્થો’’તિ વુત્તં સિયા. તેન તાનિ એકવત્થુકાનીતિ એતસ્સ ચ ‘‘કપ્પેન્તસ્સા’’તિઆદિના સમ્બન્ધો. તત્થ પુરિમવિકપ્પે એકં વત્થુ નિસ્સયો એતેસન્તિ યોજના, ન એકંયેવ વત્થૂતિ. એકેકભૂતસ્સ ભૂતત્તયનિસ્સિતત્તા ચતુભૂતનિસ્સિતત્તા ચ ઉપાદારૂપાનં. દુતિયવિકપ્પે પન એકંયેવ વત્થુ એતેસુ નિસ્સિતન્તિ યોજના. નિસ્સયનિસ્સિતતાસઙ્ખાતઉપકારોપકત્તબ્બભાવદીપનં એકવત્થુકવચનન્તિ દુતિયવિકપ્પે મહાભૂતવસેન યોજના કતા. ઇતરથા એકં વત્થુ એતેસૂતિ સમાસત્થભાવેન ઉપાદારૂપાનમ્પિ પરિગ્ગહો વત્તબ્બો સિયા. પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાનન્તિ ઇદં નિદસ્સનન્તિ દટ્ઠબ્બં. કિરિયમનોધાતુચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયોપિ હિ એકારમ્મણાભિન્નવત્થુકા ચાતિ પાકટોયમત્થોતિ. સન્તીરણાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન વોટ્ઠબ્બનજવનતદારમ્મણાનિ સઙ્ગય્હન્તિ, એતાનિ ચ સમ્પટિચ્છનાદીનિ ચુતિઆસન્નાનિ ઇધાધિપ્પેતાનીતિ દટ્ઠબ્બં. તાનિ હિ તદુદ્ધં કમ્મજરૂપસ્સ અનુપ્પત્તિતો એકસ્મિંયેવ હદયવત્થુસ્મિં વત્તન્તિ, ઇતરાનિ પન પુરિમપુરિમચિત્તક્ખણુપ્પન્ને હદયવત્થુસ્મિં ઉત્તરુત્તરાનિ પવત્તન્તીતિ. છસુ વા વત્થૂસુ એકં હદયવત્થુયેવ વત્થુ એતેસન્તિ એવં પન અત્થે સતિ ચુતિઆસન્નતો ઇતરેસં સમ્પટિચ્છનાદીનં ગહણં સિયાતિ ઞાતબ્બં.

    Asamānapaccayehi ekajjhaṃ uppattito samānapaccayehi ekajjhaṃ uppatti sātisayāti ukkaṃsagativijānanavasena ‘‘samānapaccayehi sahuppattikāti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā uppajjanaṃ uppādo, uppajjati etasmāti uppādoti duvidhopi uppādo ekuppādāti ettha ekasesanayena saṅgahitoti iminā adhippāyena ‘‘samā…pe… attho’’ti vuttaṃ siyā. Tena tāni ekavatthukānīti etassa ca ‘‘kappentassā’’tiādinā sambandho. Tattha purimavikappe ekaṃ vatthu nissayo etesanti yojanā, na ekaṃyeva vatthūti. Ekekabhūtassa bhūtattayanissitattā catubhūtanissitattā ca upādārūpānaṃ. Dutiyavikappe pana ekaṃyeva vatthu etesu nissitanti yojanā. Nissayanissitatāsaṅkhātaupakāropakattabbabhāvadīpanaṃ ekavatthukavacananti dutiyavikappe mahābhūtavasena yojanā katā. Itarathā ekaṃ vatthu etesūti samāsatthabhāvena upādārūpānampi pariggaho vattabbo siyā. Pañcaviññāṇasampaṭicchanānanti idaṃ nidassananti daṭṭhabbaṃ. Kiriyamanodhātucakkhuviññāṇādayopi hi ekārammaṇābhinnavatthukā cāti pākaṭoyamatthoti. Santīraṇādīnanti ādi-saddena voṭṭhabbanajavanatadārammaṇāni saṅgayhanti, etāni ca sampaṭicchanādīni cutiāsannāni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni hi taduddhaṃ kammajarūpassa anuppattito ekasmiṃyeva hadayavatthusmiṃ vattanti, itarāni pana purimapurimacittakkhaṇuppanne hadayavatthusmiṃ uttaruttarāni pavattantīti. Chasu vā vatthūsu ekaṃ hadayavatthuyeva vatthu etesanti evaṃ pana atthe sati cutiāsannato itaresaṃ sampaṭicchanādīnaṃ gahaṇaṃ siyāti ñātabbaṃ.

    એત્થાહ – ‘‘કસ્મા પનેત્થ કુસલત્તિકાનન્તરં વેદનાત્તિકોવ વુત્તો’’તિ? કિસ્મિં પન વુચ્ચમાને અયમનુયોગો ન સિયા, અપિચ અવયવાનં અનેકભેદતાદસ્સનત્થા તિકન્તરદેસના. સમ્માસમ્બુદ્ધેન હિ કુસલત્તિકેન સબ્બધમ્માનં તિધા વિભાગં દસ્સેત્વા પુન તદવયવાનં કુસલાદીનમ્પિ અનેકભેદભિન્નતં દસ્સેન્તેન તેસં વેદનાસમ્પયોગવિભાગવિભાવનત્થં ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા’’તિ વુત્તં. કુસલા હિ ધમ્મા સિયા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, સિયા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા. અકુસલા ધમ્મા સિયા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, સિયા દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, સિયા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, તથા અબ્યાકતા સમ્પયોગારહાતિ. એવં કુસલાદિધમ્માનં પચ્ચેકં વેદનાભેદેન વિભાગદસ્સનત્થં કુસલત્તિકાનન્તરં વેદનાત્તિકં વત્વા ઇદાનિ સુખસમ્પયુત્તાદીનં પચ્ચેકં વિપાકાદિભેદભિન્નતં દસ્સેતું વેદનાત્તિકાનન્તરં વિપાકત્તિકો વુત્તો. સુખસમ્પયુત્તા હિ ધમ્મા સિયા વિપાકા, સિયા વિપાકધમ્મધમ્મા, સિયા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. તથા અદુક્ખમસુખસમ્પયુત્તા, દુક્ખસમ્પયુત્તા પન સિયા વિપાકા, સિયા વિપાકધમ્મધમ્માતિ ઇમિના નયેન અવસેસત્તિકાનં દુકાનઞ્ચ તસ્સ તસ્સ અનન્તરવચને પયોજનં વિભાવેતબ્બં.

    Etthāha – ‘‘kasmā panettha kusalattikānantaraṃ vedanāttikova vutto’’ti? Kismiṃ pana vuccamāne ayamanuyogo na siyā, apica avayavānaṃ anekabhedatādassanatthā tikantaradesanā. Sammāsambuddhena hi kusalattikena sabbadhammānaṃ tidhā vibhāgaṃ dassetvā puna tadavayavānaṃ kusalādīnampi anekabhedabhinnataṃ dassentena tesaṃ vedanāsampayogavibhāgavibhāvanatthaṃ ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti vuttaṃ. Kusalā hi dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Akusalā dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā dukkhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, tathā abyākatā sampayogārahāti. Evaṃ kusalādidhammānaṃ paccekaṃ vedanābhedena vibhāgadassanatthaṃ kusalattikānantaraṃ vedanāttikaṃ vatvā idāni sukhasampayuttādīnaṃ paccekaṃ vipākādibhedabhinnataṃ dassetuṃ vedanāttikānantaraṃ vipākattiko vutto. Sukhasampayuttā hi dhammā siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammā, siyā nevavipākanavipākadhammadhammā. Tathā adukkhamasukhasampayuttā, dukkhasampayuttā pana siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammāti iminā nayena avasesattikānaṃ dukānañca tassa tassa anantaravacane payojanaṃ vibhāvetabbaṃ.

    ૩. વિપાકનિરુત્તિઞ્ચ લભન્તીતિ તેસુ વિપાકસદ્દસ્સ નિરુળ્હતં દસ્સેતિ. સુક્કકણ્હાદીતિ આદિ-સદ્દેન અકણ્હઅસુક્કફસ્સાદિભાવો પરિગ્ગહિતો. સતિ પન પાક-સદ્દસ્સ ફલપરિયાયભાવે રૂપં વિય ન નિહીનો પક્કં વિય વિસિટ્ઠો પાકોતિ વિપાકોતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સબ્યાપારતાતિ સઉસ્સાહતા. સન્તાને સબ્યાપારતાતિ એતેન ચિત્તપ્પયોગસઙ્ખાતેન કિરિયાભાવેન વિપાકધમ્માનં સન્તાનવિસેસમાહ ‘‘યતો યસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે કુસલાકુસલા ચેતના, તંસન્તાને એવ તસ્સા વિપાકુપ્પત્તી’’તિ. એત્થ ચ ‘‘સબ્યાપારતા’’તિ એતેન આવજ્જનદ્વયં વિપાકઞ્ચ નિવત્તેતિ, ‘‘અનુપચ્છિન્નાવિજ્જાતણ્હામાને’’તિ ઇમિના અવસિટ્ઠં કિરિયં નિવત્તેતિ. ઉભયેનપિ અનુસયસહાયસઉસ્સાહતાલક્ખણા વિપાકધમ્મધમ્માતિ દસ્સેતિ. લોકુત્તરકુસલાનમ્પિ હિ અનુસયા ઉપનિસ્સયા હોન્તિ, યતો ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં…પે॰… તસ્મિં સમયે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના (વિભ॰ ૩૪૨) અરિયમગ્ગચેતનાય અવિજ્જાઉપનિસ્સયતા પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગે પકાસિતા. નિરુસ્સાહસન્તભાવલક્ખણા વિપાકા, ઉભયવિપરીતલક્ખણા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્માતિ.

    3. Vipākaniruttiñca labhantīti tesu vipākasaddassa niruḷhataṃ dasseti. Sukkakaṇhādīti ādi-saddena akaṇhaasukkaphassādibhāvo pariggahito. Sati pana pāka-saddassa phalapariyāyabhāve rūpaṃ viya na nihīno pakkaṃ viya visiṭṭho pākoti vipākoti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sabyāpāratāti saussāhatā. Santāne sabyāpāratāti etena cittappayogasaṅkhātena kiriyābhāvena vipākadhammānaṃ santānavisesamāha ‘‘yato yasmiṃ cittuppāde kusalākusalā cetanā, taṃsantāne eva tassā vipākuppattī’’ti. Ettha ca ‘‘sabyāpāratā’’ti etena āvajjanadvayaṃ vipākañca nivatteti, ‘‘anupacchinnāvijjātaṇhāmāne’’ti iminā avasiṭṭhaṃ kiriyaṃ nivatteti. Ubhayenapi anusayasahāyasaussāhatālakkhaṇā vipākadhammadhammāti dasseti. Lokuttarakusalānampi hi anusayā upanissayā honti, yato ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ…pe… tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (vibha. 342) ariyamaggacetanāya avijjāupanissayatā paṭiccasamuppādavibhaṅge pakāsitā. Nirussāhasantabhāvalakkhaṇā vipākā, ubhayaviparītalakkhaṇā nevavipākanavipākadhammadhammāti.

    અભિઞ્ઞાદિકુસલાનન્તિ આદિ-સદ્દેન ‘‘અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૩૪) ઇમિના તિકેન સઙ્ગહિતં ગતિઉપધિકાલપયોગાભાવેન અવિપાકં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. અપરાપરિયવેદનીયં પન સંસારપ્પવત્તિયં અહોસિકમ્માદિભાવં ન ભજતિ. ભાવનાય પહાતબ્બાદીતિ આદિ-સદ્દેન દસ્સનેન પહાતબ્બં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉભયમ્પિ ‘‘વિપાકાનુપ્પાદને’’તિ વચનતો ગતિઉપધિકાલપયોગાભાવેન અનુપ્પન્નવિપાકમેવ અધિપ્પેતં ભાવનાય પહાતબ્બસ્સપિ પવત્તિવિપાકસ્સ અનુજાનનતો. યેસં પન ભાવનાય પહાતબ્બા અવિપાકા, તેસં મતેન આદિ-સદ્દેન દસ્સનેન પહાતબ્બસ્સ અહોસિકમ્મન્તિ એવંપકારસ્સેવ પરિગ્ગહોતિ વેદિતબ્બં.

    Abhiññādikusalānanti ādi-saddena ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā tikena saṅgahitaṃ gatiupadhikālapayogābhāvena avipākaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Aparāpariyavedanīyaṃ pana saṃsārappavattiyaṃ ahosikammādibhāvaṃ na bhajati. Bhāvanāya pahātabbādīti ādi-saddena dassanena pahātabbaṃ saṅgaṇhāti. Ubhayampi ‘‘vipākānuppādane’’ti vacanato gatiupadhikālapayogābhāvena anuppannavipākameva adhippetaṃ bhāvanāya pahātabbassapi pavattivipākassa anujānanato. Yesaṃ pana bhāvanāya pahātabbā avipākā, tesaṃ matena ādi-saddena dassanena pahātabbassa ahosikammanti evaṃpakārasseva pariggahoti veditabbaṃ.

    ૪. ‘‘કથમાદિન્ના’’તિ અયમ્પિ પઞ્હો લબ્ભતિ. ‘‘ફલભાવેના’’તિ હિ આદાનપ્પકારવચનં. કેસઞ્ચિ ગોત્રભુપચ્ચવેક્ખણાદીનં ઉપેતકિરિયભૂતાનં તંકત્તુભૂતાનઞ્ચ અત્થાનં ઉપેતબ્બસમ્બન્ધભાવતો તદભિધાયિનોપિ સદ્દા સમ્બન્ધા એવાતિ ‘‘ઉપેતસદ્દસમ્બન્ધિના’’તિ વુત્તં. ઉપેતન્તિ હિ ઉપેતબ્બત્થે વુચ્ચમાને અવસ્સં ઉપેતકિરિયા ઉપેતા ચ ઞાયતીતિ. ‘‘રૂપધાતુયા ખો પન, ગહપતિ, યો છન્દો યો રાગો યા નન્દી યા તણ્હા યે ઉપયુપાદાના, ચેતસો અધિટ્ઠાના અભિનિવેસા અનુસયા’’તિઆદીસુ ‘‘ઉપયો’’તિ તણ્હાદિટ્ઠિયો અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘ઉપય…પે॰… દિટ્ઠીહી’’તિ. યથાસમ્ભવન્તિ ‘‘આરમ્મણકરણવસેના’’તિઆદિના અટ્ઠકથાયં વુત્તઅત્થેસુ યો યો સમ્ભવતિ યોજેતું, સો સોતિ અત્થો. ન વચનાનુપુબ્બેનાતિ ‘‘કિં પન તં ઉપેત’’ન્તિઆદિના વુત્તવચનાનુપુબ્બેન ન યોજેતબ્બો. સબ્બપચ્ચયુપ્પન્નાનન્તિ સબ્બતેભૂમકપચ્ચયુપ્પન્નાનં. નાપજ્જતિ સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસે અવટ્ઠાનતો વિસેસત્થિના ચ વિસેસો અનુપયુજ્જતીતિ તં પન વિસેસં વુત્તપ્પકારં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘બોધનેય્યા’’તિઆદિ વુત્તં.

    4. ‘‘Kathamādinnā’’ti ayampi pañho labbhati. ‘‘Phalabhāvenā’’ti hi ādānappakāravacanaṃ. Kesañci gotrabhupaccavekkhaṇādīnaṃ upetakiriyabhūtānaṃ taṃkattubhūtānañca atthānaṃ upetabbasambandhabhāvato tadabhidhāyinopi saddā sambandhā evāti ‘‘upetasaddasambandhinā’’ti vuttaṃ. Upetanti hi upetabbatthe vuccamāne avassaṃ upetakiriyā upetā ca ñāyatīti. ‘‘Rūpadhātuyā kho pana, gahapati, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā ye upayupādānā, cetaso adhiṭṭhānā abhinivesā anusayā’’tiādīsu ‘‘upayo’’ti taṇhādiṭṭhiyo adhippetāti āha ‘‘upaya…pe… diṭṭhīhī’’ti. Yathāsambhavanti ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaatthesu yo yo sambhavati yojetuṃ, so soti attho. Na vacanānupubbenāti ‘‘kiṃ pana taṃ upeta’’ntiādinā vuttavacanānupubbena na yojetabbo. Sabbapaccayuppannānanti sabbatebhūmakapaccayuppannānaṃ. Nāpajjati sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca viseso anupayujjatīti taṃ pana visesaṃ vuttappakāraṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘bodhaneyyā’’tiādi vuttaṃ.

    ઉપેતં દીપેતીતિ યથા ‘‘પાચરિયો’’તિ એત્થ પગતો આચરિયો પાચરિયોતિ પ-સદ્દો પગતં દીપેતિ, એવં ઉપ-સદ્દો ઉપેતં દીપેતિ એવ, ન ચેત્થ ગતાદિઅત્થાનં એકન્તેન પચ્ચત્તવચનયોગો ઇચ્છિતોતિ. અતિસદ્દો વિયાતિ ચ ઇદં સસાધનકિરિયાદીપનસામઞ્ઞેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પચ્ચયભાવેનાતિ એતેન પુરિમનિબ્બત્તિં વિસેસેતિ. તેન સહજાતસ્સપિ ઉપાદાનસ્સ સઙ્ગહો કતો હોતિ. સહજાતોપિ હિ ધમ્મો પચ્ચયભૂતો પુરિમનિપ્ફન્નો વિય વોહરીયતિ યથા ‘‘એકં મહાભૂતં પટિચ્ચ તયો મહાભૂતા’’તિ, ‘‘એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૫૩) ચ. ધાતુકથાયં પકાસિતન્તિ ‘‘ઉપપત્તિભવો પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ એકાદસહાયતનેહિ સત્તરસહિ ધાતૂહિ સઙ્ગહિતો. કતિહિ અસઙ્ગહિતો. ન કેહિચિ ખન્ધેહિ એકેનાયતનેન એકાય ધાતુયા અસઙ્ગહિતો’’તિ (ધાતુ॰ ૬૭) એવમાદિં સન્ધાયાહ. તસ્મા એવાતિ ઉપાદિન્નસદ્દાનપેક્ખત્તા એવ. અવિસેસેત્વાતિ ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નવિસેસં અકત્વા. ઉપાદાનાનં આરમ્મણભાવાનતિવત્તનતો ઉપાદાનેહિ ઉપાદાતબ્બાતિ વા ઉપાદાનિયા, ઉપાદાતું વા અરહન્તીતિ ઉપાદાનિયા, ઉપાદાને નિયુત્તાતિ વા ઉપાદાનિયા ક-કારસ્સ ય-કારં કત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ.

    Upetaṃ dīpetīti yathā ‘‘pācariyo’’ti ettha pagato ācariyo pācariyoti pa-saddo pagataṃ dīpeti, evaṃ upa-saddo upetaṃ dīpeti eva, na cettha gatādiatthānaṃ ekantena paccattavacanayogo icchitoti. Atisaddo viyāti ca idaṃ sasādhanakiriyādīpanasāmaññena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paccayabhāvenāti etena purimanibbattiṃ viseseti. Tena sahajātassapi upādānassa saṅgaho kato hoti. Sahajātopi hi dhammo paccayabhūto purimanipphanno viya voharīyati yathā ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti, ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti (paṭṭhā. 1.1.53) ca. Dhātukathāyaṃ pakāsitanti ‘‘upapattibhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Katihi asaṅgahito. Na kehici khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā asaṅgahito’’ti (dhātu. 67) evamādiṃ sandhāyāha. Tasmā evāti upādinnasaddānapekkhattā eva. Avisesetvāti upādinnānupādinnavisesaṃ akatvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhāvānativattanato upādānehi upādātabbāti vā upādāniyā, upādātuṃ vā arahantīti upādāniyā, upādāne niyuttāti vā upādāniyā ka-kārassa ya-kāraṃ katvāti evamettha attho daṭṭhabboti.

    ૫. વિબાધનં પીળનં કિલમનં ઉપતાપો પરિળાહો અપ્પસ્સદ્ધિભાવો. વિદૂસિતા મલીના ચ યતો કેચિ અકિલેસસભાવાપિ અનિટ્ઠફલા ગારય્હા ચ જાતા.

    5. Vibādhanaṃ pīḷanaṃ kilamanaṃ upatāpo pariḷāho appassaddhibhāvo. Vidūsitā malīnā ca yato keci akilesasabhāvāpi aniṭṭhaphalā gārayhā ca jātā.

    ૬. ‘‘સીલમત્તકં, પરં વિય મત્તાયા’’તિઆદીસુ મત્તા-સદ્દસ્સ પમાણવાચકતા દટ્ઠબ્બા. મરિયાદવાચકો વા મત્તા-સદ્દો. વિચારો હેત્થ ઝાનઙ્ગેસુ હેટ્ઠિમમરિયાદો, ન પઠમજ્ઝાનઉપચારજ્ઝાનેસુ વિય વિતક્કો. સા પન વિચારમરિયાદતા વિતક્કાભાવેન એતેસં જાતાતિ અવિતક્કગ્ગહણં કતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અવિતક્કા હુત્વા વિચારમરિયાદઝાનઙ્ગેસુ વિચારહેટ્ઠિમકોટિકાતિ. અથ વા ઈસદત્થો મત્તા-સદ્દો ‘‘મત્તાસુખપરિચ્ચાગા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૨૯૦) વિય. અયઞ્હેત્થ અત્થો – વિતક્કરહિતા ભાવનાય અતિસુખુમભૂતવિચારત્તા ઈસં વિચારા ચ અવિતક્કવિચારમત્તાતિ. ન હિ ઇતો પરં વિચારો અત્થીતિ. યદિ વિતક્કવિસેસરહિતા વિચારમત્તા, એવં સન્તે અવિતક્કવચનં કિમત્થિયન્તિ આહ ‘‘વિચારમત્તવચનેના’’તિઆદિ. યદિ વિચારમત્તતો અઞ્ઞેસમ્પિ અવિતક્કાનં અત્થિભાવજોતનત્થં અવિતક્કવચનં, અવિતક્કા ચ વિચારમત્તા અવિચારાતિ નિવત્તેતબ્બા ગહેતબ્બા ચ, એવં સતિ વિચારમત્તા વિસેસનં, અવિતક્કા વિસેસિતબ્બાતિ વિચારમત્તાવિતક્કાતિ વત્તબ્બન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવો’’તિઆદિ. યથાકામન્તિ વત્તુઇચ્છાનુરૂપં . યેન યેન હિ પકારેન ધમ્મેસુ નિવત્તેતબ્બગહેતબ્બભાવા લબ્ભન્તિ, તેન તેન પકારેન વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવો સમ્ભવતીતિ. પદાનં અનુક્કમો પદાનુક્કમો.

    6. ‘‘Sīlamattakaṃ, paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu mattā-saddassa pamāṇavācakatā daṭṭhabbā. Mariyādavācako vā mattā-saddo. Vicāro hettha jhānaṅgesu heṭṭhimamariyādo, na paṭhamajjhānaupacārajjhānesu viya vitakko. Sā pana vicāramariyādatā vitakkābhāvena etesaṃ jātāti avitakkaggahaṇaṃ kataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – avitakkā hutvā vicāramariyādajhānaṅgesu vicāraheṭṭhimakoṭikāti. Atha vā īsadattho mattā-saddo ‘‘mattāsukhapariccāgā’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Ayañhettha attho – vitakkarahitā bhāvanāya atisukhumabhūtavicārattā īsaṃ vicārā ca avitakkavicāramattāti. Na hi ito paraṃ vicāro atthīti. Yadi vitakkavisesarahitā vicāramattā, evaṃ sante avitakkavacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘vicāramattavacanenā’’tiādi. Yadi vicāramattato aññesampi avitakkānaṃ atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ, avitakkā ca vicāramattā avicārāti nivattetabbā gahetabbā ca, evaṃ sati vicāramattā visesanaṃ, avitakkā visesitabbāti vicāramattāvitakkāti vattabbanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘visesanavisesitabbabhāvo’’tiādi. Yathākāmanti vattuicchānurūpaṃ . Yena yena hi pakārena dhammesu nivattetabbagahetabbabhāvā labbhanti, tena tena pakārena visesanavisesitabbabhāvo sambhavatīti. Padānaṃ anukkamo padānukkamo.

    અવિતક્કા સવિતક્કા ચ સવિચારા અવિચારા ચાતિ અવિતક્કાસવિચારા સવિતક્કા અવિચારાતિ યોજેતબ્બં. ઉભયેકદેસદસ્સનમ્પિ ઉભયદસ્સનન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘યદિ સવિતક્કસવિચારા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇતરમ્પિ પકાસેતુન્તિ ઇદં યથા સવિતક્કસવિચારેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ વિતક્કો અવિતક્કસવિચારતાય ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તો’’તિ વુત્તો, એવં યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદેસુ વિચારો ‘‘સવિતક્કઅવિચારો’’તિ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. વિતક્કાભાવેન એતે વિચારમત્તાતિ અયમ્પિ અત્થો વિસેસનિવત્તિઅત્થંયેવ મત્તા-સદ્દં ગહેત્વા વુત્તો. વિચારમત્તાતિ હિ વિચારમત્તવન્તોતિ વિઞ્ઞાયમાનત્તા તદઞ્ઞવિસેસવિરહસામઞ્ઞતો નિવત્તેત્વા વિતક્કવિસેસવિરહસઙ્ખાતે અવિતક્ક-સદ્દો સન્નિધાપિતો વિસેસેતિ દુતિયજ્ઝાનધમ્મેતિ. યથાહ ‘‘ન વિચારતો’’તિઆદિ.

    Avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā cāti avitakkāsavicārā savitakkā avicārāti yojetabbaṃ. Ubhayekadesadassanampi ubhayadassananti adhippāyena ‘‘yadi savitakkasavicārā’’tiādi vuttaṃ. Itarampi pakāsetunti idaṃ yathā savitakkasavicāresu cittuppādesu vitakko avitakkasavicāratāya ‘‘avitakkavicāramatto’’ti vutto, evaṃ yathāvuttacittuppādesu vicāro ‘‘savitakkaavicāro’’ti sakkā viññātunti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Vitakkābhāvena ete vicāramattāti ayampi attho visesanivattiatthaṃyeva mattā-saddaṃ gahetvā vutto. Vicāramattāti hi vicāramattavantoti viññāyamānattā tadaññavisesavirahasāmaññato nivattetvā vitakkavisesavirahasaṅkhāte avitakka-saddo sannidhāpito viseseti dutiyajjhānadhammeti. Yathāha ‘‘na vicārato’’tiādi.

    ૭. વેદયમાનાતિ અનુભવમાના. સુખાકારેતિ ઇટ્ઠાકારે, ઇટ્ઠાનુભવનાકારે વા. ઉદાસિનાતિ નતિઅપનતિરહિતા. સુખદુક્ખાનં અવિરુદ્ધા તેસં બ્યવધાયિકાભાવતો. સુખદુક્ખાનિ વિય હિ સુખદુક્ખાનં અનન્તરં પવત્તનતો બ્યવધાયિકાભૂતા ન તેહિ વિરુજ્ઝતિ, ન પન સુખદુક્ખાનિ અનન્તરાપવત્તિતો. ‘‘ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા’’તિ અયં પનત્થો ઇધ ઉપેક્ખા-સદ્દસ્સ સબ્બુપેક્ખાપરિયાદાનતો ન વુત્તો. ન હિ લોભસમ્પયુત્તાદિઉપેક્ખા ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ. તસ્માતિ યસ્મા પીતિસહગતાયેવ ન સુખસહગતા, સુખસહગતાપિ ન પીતિસહગતા એવાતિ પીતિસહગતા સુખસહગતા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્ના, તસ્મા. સતિપિ સુખસહગતાનં યેભુય્યેન પીતિસહગતભાવે યેન સુખેન સમન્નાગતા સુખસહગતા એવ હોન્તિ, ન પીતિસહગતા, તં સુખં નિપ્પીતિકસુખન્તિ અયં વિસેસો ઇમિના તિકેન દસ્સિતોતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘પીતિસહગતાતિ વત્વા’’તિઆદિમાહ.

    7. Vedayamānāti anubhavamānā. Sukhākāreti iṭṭhākāre, iṭṭhānubhavanākāre vā. Udāsināti natiapanatirahitā. Sukhadukkhānaṃ aviruddhā tesaṃ byavadhāyikābhāvato. Sukhadukkhāni viya hi sukhadukkhānaṃ anantaraṃ pavattanato byavadhāyikābhūtā na tehi virujjhati, na pana sukhadukkhāni anantarāpavattito. ‘‘Upapattito ikkhatīti upekkhā’’ti ayaṃ panattho idha upekkhā-saddassa sabbupekkhāpariyādānato na vutto. Na hi lobhasampayuttādiupekkhā upapattito ikkhatīti. Tasmāti yasmā pītisahagatāyeva na sukhasahagatā, sukhasahagatāpi na pītisahagatā evāti pītisahagatā sukhasahagatā ca aññamaññaṃ bhinnā, tasmā. Satipi sukhasahagatānaṃ yebhuyyena pītisahagatabhāve yena sukhena samannāgatā sukhasahagatā eva honti, na pītisahagatā, taṃ sukhaṃ nippītikasukhanti ayaṃ viseso iminā tikena dassitoti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘pītisahagatāti vatvā’’tiādimāha.

    સિદ્ધોતિ સાવસેસં નિરવસેસઞ્ચ સુખપીતિયો સઙ્ગહેત્વા પવત્તેહિ પઠમદુતિયપદેહિ યો પીતિસહગતો ધમ્મવિસેસો, તં સુખં, યો ચ સુખસહગતો ધમ્મવિસેસો, સા પીતીતિ સતિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસટ્ઠભાવે પદન્તરસઙ્ગહિતભાવદીપનતોસિદ્ધો ઞાતો વિદિતોતિ અત્થો. ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનસુખં અતિપણીતસુખન્તિ ઓળારિકઙ્ગતો નીહરિત્વા તસ્સ પણીતભાવં દસ્સેતું અયં તિકો વુત્તો’’તિ કેચિ વદન્તિ, તદેતં સબ્બેસં સુખવેદનાસમ્પયુત્તધમ્માનં ઇધ ‘‘સુખસહગતા’’તિ વુત્તત્તા વિચારેતબ્બં. તથા હિ ‘‘સુખભૂમિયં કામાવચરે’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૮૩) ‘‘કામાવચરકુસલતો ચત્તારો સોમનસ્સસહગતચિત્તુપ્પાદા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૫૯૮) ચ નિદ્દેસો પવત્તોતિ.

    Siddhoti sāvasesaṃ niravasesañca sukhapītiyo saṅgahetvā pavattehi paṭhamadutiyapadehi yo pītisahagato dhammaviseso, taṃ sukhaṃ, yo ca sukhasahagato dhammaviseso, sā pītīti satipi aññamaññaṃ saṃsaṭṭhabhāve padantarasaṅgahitabhāvadīpanatosiddho ñāto viditoti attho. ‘‘Catutthajjhānasukhaṃ atipaṇītasukhanti oḷārikaṅgato nīharitvā tassa paṇītabhāvaṃ dassetuṃ ayaṃ tiko vutto’’ti keci vadanti, tadetaṃ sabbesaṃ sukhavedanāsampayuttadhammānaṃ idha ‘‘sukhasahagatā’’ti vuttattā vicāretabbaṃ. Tathā hi ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 1283) ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā (dha. sa. 1598) ca niddeso pavattoti.

    ૮. નિબ્બાનારમ્મણતં સન્ધાયાહ, ન નિબ્બાનપટિવિજ્ઝનં, ઇતરથા ગોત્રભુસ્સ દસ્સનભાવાપત્તિ અચોદનીયા સિયાતિ અધિપ્પાયો. નનુ ચ દિસ્વા કત્તબ્બકિચ્ચકરણેન સોતાપત્તિમગ્ગોવ દસ્સનન્તિ ઉક્કંસગતિવિજાનનેન નિબ્બાનસ્સ પટિવિજ્ઝનમેવ દસ્સનન્તિ ગોત્રભુસ્સ દસ્સનભાવાપત્તિ ન ચોદેતબ્બાવાતિ? ન, દસ્સનસામઞ્ઞસ્સેવ સુય્યમાનત્તા દસ્સનકત્તબ્બકિચ્ચકરણાનઞ્ચ ભેદેન વુત્તત્તા. તત્થ યદિપિ ‘‘પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૨) વિય અભિન્નકાલસ્સપિ ભિન્નકાલસ્સ વિય ભેદોપચારદસ્સનતો ભેદવચનં યુત્તં, દસ્સનવિસેસે પન અધિપ્પેતે દસ્સનસામઞ્ઞવચનં ન કત્તબ્બન્તિ દસ્સનસામઞ્ઞમત્તં ગહેત્વા ચોદના કતાતિ ‘‘નિબ્બાનારમ્મણતં સન્ધાયાહા’’તિ વુત્તં. દુતિયતતિયમગ્ગાનમ્પિ ધમ્મચક્ખુપરિયાયસબ્ભાવતો ‘‘ભાવનાભાવં અપ્પત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ ભાવના વડ્ઢના. સા ચ બહુલં ઉપ્પત્તિયા હોતીતિ આહ ‘‘પુનપ્પુનં નિબ્બત્તનેના’’તિ. તથા હિ સતીતિ ‘‘ઉભયપટિક્ખેપવસેના’’તિ પદસ્સ દસ્સનભાવનાપટિક્ખેપવસેનાતિ અત્થે સતિ. નનુ લોકિયસમથવિપસ્સનાપિ યથાબલં કામચ્છન્દાદીનં પહાયકા, તત્ર કથમિદં વુત્તં, ન ચ અઞ્ઞો પહાયકો અત્થીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘અઞ્ઞેહી’’તિઆદિ.

    8. Nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha, na nibbānapaṭivijjhanaṃ, itarathā gotrabhussa dassanabhāvāpatti acodanīyā siyāti adhippāyo. Nanu ca disvā kattabbakiccakaraṇena sotāpattimaggova dassananti ukkaṃsagativijānanena nibbānassa paṭivijjhanameva dassananti gotrabhussa dassanabhāvāpatti na codetabbāvāti? Na, dassanasāmaññasseva suyyamānattā dassanakattabbakiccakaraṇānañca bhedena vuttattā. Tattha yadipi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (ma. ni. 2.182) viya abhinnakālassapi bhinnakālassa viya bhedopacāradassanato bhedavacanaṃ yuttaṃ, dassanavisese pana adhippete dassanasāmaññavacanaṃ na kattabbanti dassanasāmaññamattaṃ gahetvā codanā katāti ‘‘nibbānārammaṇataṃ sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggānampi dhammacakkhupariyāyasabbhāvato ‘‘bhāvanābhāvaṃ appatta’’nti vuttaṃ. Tattha bhāvanā vaḍḍhanā. Sā ca bahulaṃ uppattiyā hotīti āha ‘‘punappunaṃ nibbattanenā’’ti. Tathā hi satīti ‘‘ubhayapaṭikkhepavasenā’’ti padassa dassanabhāvanāpaṭikkhepavasenāti atthe sati. Nanu lokiyasamathavipassanāpi yathābalaṃ kāmacchandādīnaṃ pahāyakā, tatra kathamidaṃ vuttaṃ, na ca añño pahāyako atthīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññehī’’tiādi.

    ૯. અપ્પહાતબ્બહેતુમત્તેસૂતિ અપ્પહાતબ્બહેતુકમત્તેસુ. સબ્બો કુસલાબ્યાકતધમ્મો યથાધિપ્પેતત્થો. સમાસો ન ઉપપજ્જતિ અસમત્થભાવતો. યેસન્તિ યે તતિયરાસિભાવેન વુત્તા ધમ્મા, અત્થો તેસં. ઉભિન્નન્તિ વિસું વિસું યોજેતબ્બતાય દ્વે પહાતબ્બહેતુસદ્દાતિ કત્વા વુત્તં. એતન્તિ ‘‘નેવદસ્સનેન નભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થી’’તિ એતં વચનં. તેહિ દસ્સનભાવનાપદેહિ યુત્તેન પહાતબ્બહેતુકપદેન. એવઞ્ચ કત્વાતિ એવં દસ્સનભાવનાપદેહિ પહાતબ્બહેતુકપદસ્સ વિસું વિસું યોજનતો. એવઞ્હિ પુરિમપદદ્વય…પે॰… દસ્સનમેતં હોતીતિ. એવન્તિ દસ્સનભાવનાહિ નપહાતબ્બો હેતુ એતેસન્તિ એવં અત્થે સતિ. ‘‘હેતુ…પે॰… સિયા’’તિ એતસ્સ ‘‘પુરિમસ્મિઞ્હિ અત્થે’’તિઆદિના અહેતુકાનં અગ્ગહિતભાવદસ્સનવસેન અત્થં વત્વા ઇદાનિ ‘‘અથ વા’’તિઆદિના દુતિયસ્સેવ અત્થસ્સ યુત્તભાવં વિભાવેન્તો ‘‘ગહેતબ્બત્થસ્સેવા’’તિઆદિમાહ. સો હિ ‘‘એવમત્થો ગહેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા ગહેતબ્બત્થો.

    9. Appahātabbahetumattesūti appahātabbahetukamattesu. Sabbo kusalābyākatadhammo yathādhippetattho. Samāso na upapajjati asamatthabhāvato. Yesanti ye tatiyarāsibhāvena vuttā dhammā, attho tesaṃ. Ubhinnanti visuṃ visuṃ yojetabbatāya dve pahātabbahetusaddāti katvā vuttaṃ. Etanti ‘‘nevadassanena nabhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tehi dassanabhāvanāpadehi yuttena pahātabbahetukapadena. Evañca katvāti evaṃ dassanabhāvanāpadehi pahātabbahetukapadassa visuṃ visuṃ yojanato. Evañhi purimapadadvaya…pe… dassanametaṃ hotīti. Evanti dassanabhāvanāhi napahātabbo hetu etesanti evaṃ atthe sati. ‘‘Hetu…pe… siyā’’ti etassa ‘‘purimasmiñhi atthe’’tiādinā ahetukānaṃ aggahitabhāvadassanavasena atthaṃ vatvā idāni ‘‘atha vā’’tiādinā dutiyasseva atthassa yuttabhāvaṃ vibhāvento ‘‘gahetabbatthassevā’’tiādimāha. So hi ‘‘evamattho gahetabbo’’ti vuttattā gahetabbattho.

    ૧૦. અઞ્ઞથાતિ આરમ્મણકરણમત્તે અધિપ્પેતે. કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘આરમ્મણં કત્વાતિ એતેન ચતુકિચ્ચસાધકં આરમ્મણકરણં વુચ્ચતી’’તિ? સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસે અવટ્ઠાનતો અરિયમગ્ગધમ્માનંયેવ ચ અપચયગામિભાવતો. ‘‘ચત્તારો મગ્ગા અપરિયાપન્ના અપચયગામિનો’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૨૧) હિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘અરિયમગ્ગાનં એતં અધિવચન’’ન્તિ. એતેનેવ વા વિસેસુપલક્ખણહેતુભૂતેન વચનેન યથાવુત્તો આરમ્મણકરણવિસેસો વિઞ્ઞાયતિ. ઉક્કંસગતિવિજાનનેન વા અયમત્થો વેદિતબ્બો. પચ્ચવેક્ખણાદીનન્તિ વોદાનાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. હેતુભાવેનાતિ સમ્પાપકહેતુભાવેન. ઞાપકો કારકો સમ્પાપકોતિ તિવિધો હિ હેતુ, તથા ઞાપેતબ્બાદિભાવેન ફલં. યથા નિરયાદિમનુસ્સભાવાદિગામિપટિપદાભાવતો અકુસલલોકિયકુસલચિત્તુપ્પાદા ‘‘આચયગામિનો ધમ્મા’’તિ વુત્તા, ન મિચ્છાદિટ્ઠિઆદિલોકિયસમ્માદિટ્ઠિઆદિધમ્મા એવ, એવં નિબ્બાનગામિપટિપદાભાવતો લોકુત્તરકુસલચિત્તુપ્પાદા ‘‘અપચયગામિનો’’તિ દટ્ઠબ્બા, ન અરિયમગ્ગધમ્મા એવાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરિમપચ્છિમાન’’ન્તિઆદિ. તત્થ અરિયમગ્ગસ્સેવ નિબ્બાનગામિપટિપદાભાવો પરિબ્યત્તોતિ તસ્સેવ અપચયગામિભાવો યુત્તો, તદનુવત્તકત્તા પન સેસધમ્મે સઙ્ગહેત્વા વુત્તં. અપચયે દુક્ખપરિજાનનાદિના સાતિસયં ગમનં યેસન્તે અપચયગામિનોતિ ‘‘મગ્ગા એવ અપચયગામિનો’’તિ વુત્તં. પુરિમપચ્છિમાનન્તિ ચ ઇમસ્મિં તિકે પઠમપદદુતિયપદસઙ્ગહિતાનં અત્થાનન્તિ અત્થો. ‘‘જયં વેરં પસવતિ (ધ॰ પ॰ ૨૦૧), ચરં વા યદિ વા તિટ્ઠ’’ન્તિઆદીસુ (ઇતિવુ॰ ૮૬, ૧૧૦; સુ॰ નિ॰ ૧૯૫) વિય સાનુનાસિકો આચય-સદ્દોતિ ‘‘અનુનાસિકલોપો કતો’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘આચિન’’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘આચય’’ન્તિ બ્યત્તયવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આચયા હુત્વા ગચ્છન્તીતિ એતેન અપચિનન્તીતિ અપચયા, અપચયા હુત્વા ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ અયમત્થો નયતો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

    10. Aññathāti ārammaṇakaraṇamatte adhippete. Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ārammaṇaṃ katvāti etena catukiccasādhakaṃ ārammaṇakaraṇaṃ vuccatī’’ti? Sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato ariyamaggadhammānaṃyeva ca apacayagāmibhāvato. ‘‘Cattāro maggā apariyāpannā apacayagāmino’’ti (dha. sa. 1021) hi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ariyamaggānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Eteneva vā visesupalakkhaṇahetubhūtena vacanena yathāvutto ārammaṇakaraṇaviseso viññāyati. Ukkaṃsagativijānanena vā ayamattho veditabbo. Paccavekkhaṇādīnanti vodānādayo saṅgaṇhāti. Hetubhāvenāti sampāpakahetubhāvena. Ñāpako kārako sampāpakoti tividho hi hetu, tathā ñāpetabbādibhāvena phalaṃ. Yathā nirayādimanussabhāvādigāmipaṭipadābhāvato akusalalokiyakusalacittuppādā ‘‘ācayagāmino dhammā’’ti vuttā, na micchādiṭṭhiādilokiyasammādiṭṭhiādidhammā eva, evaṃ nibbānagāmipaṭipadābhāvato lokuttarakusalacittuppādā ‘‘apacayagāmino’’ti daṭṭhabbā, na ariyamaggadhammā evāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘purimapacchimāna’’ntiādi. Tattha ariyamaggasseva nibbānagāmipaṭipadābhāvo paribyattoti tasseva apacayagāmibhāvo yutto, tadanuvattakattā pana sesadhamme saṅgahetvā vuttaṃ. Apacaye dukkhaparijānanādinā sātisayaṃ gamanaṃ yesante apacayagāminoti ‘‘maggā eva apacayagāmino’’ti vuttaṃ. Purimapacchimānanti ca imasmiṃ tike paṭhamapadadutiyapadasaṅgahitānaṃ atthānanti attho. ‘‘Jayaṃ veraṃ pasavati (dha. pa. 201), caraṃ vā yadi vā tiṭṭha’’ntiādīsu (itivu. 86, 110; su. ni. 195) viya sānunāsiko ācaya-saddoti ‘‘anunāsikalopo kato’’ti vuttaṃ. Ettha ca ‘‘ācina’’nti vattabbe ‘‘ācaya’’nti byattayavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ācayā hutvā gacchantīti etena apacinantīti apacayā, apacayā hutvā gacchanti pavattantīti ayamattho nayato dassitoti daṭṭhabbaṃ.

    ૧૧. લોકિયેસુ અસેક્ખભાવાનાપત્તિ દટ્ઠબ્બાતિ કસ્મા એવં વુત્તં, નનુ –

    11. Lokiyesuasekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbāti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu –

    ‘‘સિક્ખતીતિ ખો ભિક્ખુ તસ્મા સેક્ખોતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ સિક્ખતિ, અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ. સિક્ખતીતિ ખો ભિક્ખુ તસ્મા સેક્ખોતિ વુચ્ચતિ (અ॰ નિ॰ ૩.૮૬). યોપિ કલ્યાણપુથુજ્જનો અનુલોમપટિપદાય પરિપૂરકારી સીલસમ્પન્નો ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ભોજને મત્તઞ્ઞૂ જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો પુબ્બરત્તાપરરત્તં બોધિપક્ખિયાનં ધમ્માનં ભાવનાનુયોગમનુયુત્તો વિહરતિ ‘અજ્જ વા સ્વે વા અઞ્ઞતરં સામઞ્ઞફલં અધિગમિસ્સામી’તિ, સોપિ સિક્ખતીતિ સેક્ખો’’તિ –

    ‘‘Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati. Kiñca sikkhati, adhisīlampi sikkhati adhicittampi sikkhati adhipaññampi sikkhati. Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati (a. ni. 3.86). Yopi kalyāṇaputhujjano anulomapaṭipadāya paripūrakārī sīlasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyānuyogamanuyutto pubbarattāpararattaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanānuyogamanuyutto viharati ‘ajja vā sve vā aññataraṃ sāmaññaphalaṃ adhigamissāmī’ti, sopi sikkhatīti sekkho’’ti –

    વચનતો યથાવુત્તકલ્યાણપુથુજ્જનસ્સપિ સીલાદિધમ્મા સેક્ખાતિ વુચ્ચન્તીતિ? ન, પરિયાયભાવતો. નિપ્પરિયાયેન હિ સેક્ખાસેક્ખભાવો યથાસમ્ભવં મગ્ગફલધમ્મેસુ એવાતિ લોકિયેસુ સેક્ખભાવાસઙ્કાભાવતો અસેક્ખભાવાનાપત્તિ વુત્તા. તેનેવાહ ‘‘સીલસમાધી’’તિઆદિ. અરહત્તફલધમ્માપિ સિક્ખાફલભાવેન પવત્તનતો હેટ્ઠિમફલધમ્મા વિય સિક્ખાસુ જાતાતિઆદિઅત્થેહિ સેક્ખા સિયું, હેટ્ઠિમફલધમ્માપિ વા સિક્ખાફલભાવેન પવત્તનતો અરહત્તફલધમ્મા વિય અસેક્ખાતિ ચોદનં મનસિકત્વા ‘‘પરિનિટ્ઠિતસિક્ખાકિચ્ચત્તા’’તિ વુત્તં, તથા ‘‘હેટ્ઠિમફલેસુ પના’’તિઆદિ. ‘‘તં એવ સાલિં ભુઞ્જામિ, સા એવ તિત્તિરી, તાનિ એવ ઓસધાની’’તિઆદીસુ તંસદિસેસુ તબ્બોહારો દટ્ઠબ્બો. એતેન ચ સેક્ખસદિસા અસેક્ખા યથા ‘‘અમનુસ્સો’’તિ વુત્તં હોતીતિ અઞ્ઞે. અઞ્ઞત્થ ‘‘અરિટ્ઠ’’ન્તિઆદીસુ વુદ્ધિઅત્થેપિ અ-કારો દિસ્સતીતિ વુદ્ધિપ્પત્તા સેક્ખા અસેક્ખાતિ અયમ્પિ અત્થો વુત્તો.

    Vacanato yathāvuttakalyāṇaputhujjanassapi sīlādidhammā sekkhāti vuccantīti? Na, pariyāyabhāvato. Nippariyāyena hi sekkhāsekkhabhāvo yathāsambhavaṃ maggaphaladhammesu evāti lokiyesu sekkhabhāvāsaṅkābhāvato asekkhabhāvānāpatti vuttā. Tenevāha ‘‘sīlasamādhī’’tiādi. Arahattaphaladhammāpi sikkhāphalabhāvena pavattanato heṭṭhimaphaladhammā viya sikkhāsu jātātiādiatthehi sekkhā siyuṃ, heṭṭhimaphaladhammāpi vā sikkhāphalabhāvena pavattanato arahattaphaladhammā viya asekkhāti codanaṃ manasikatvā ‘‘pariniṭṭhitasikkhākiccattā’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘heṭṭhimaphalesu panā’’tiādi. ‘‘Taṃ eva sāliṃ bhuñjāmi, sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’tiādīsu taṃsadisesu tabbohāro daṭṭhabbo. Etena ca sekkhasadisā asekkhā yathā ‘‘amanusso’’ti vuttaṃ hotīti aññe. Aññattha ‘‘ariṭṭha’’ntiādīsu vuddhiatthepi a-kāro dissatīti vuddhippattā sekkhā asekkhāti ayampi attho vutto.

    ૧૨. કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાયાતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. વિતક્કાદિવિક્ખમ્ભનસમત્થતાપિ હેત્થ લબ્ભતીતિ. અકુસલવિદ્ધંસનરસત્તા વા કુસલાનં તત્થ સાતિસયકિચ્ચયુત્તતં પરિત્તધમ્મેહિ મહગ્ગતાનં પકાસેતું ‘‘કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાયા’’તિ વુત્તં. વિપાકકિરિયેસુ દીઘસન્તાનતાવ, ન કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતા વિપુલફલતા ચાતિ અત્થો. ‘‘વિપુલં ફલં વિપુલફલ’’ન્તિ એવં પન અત્થે ગય્હમાને વિપાકેસુપિ વિપુલફલતા લબ્ભતેવ. સોપિ એકસેસનયેન અટ્ઠકથાયં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. મહન્તેહિ ગતા પટિપન્નાતિ અયં પનત્થો તિણ્ણમ્પિ સાધારણોતિ. ગુણતો અયં એત્તકોતિ સત્તાનં પમાણં કરોન્તા વિય પવત્તન્તીતિ ઓળારિકા કિલેસા ‘‘પમાણકરા’’તિ વુત્તા. તેહિ પરિતો ખણ્ડિતા પરિચ્છિન્નાતિ પરિત્તા. સતિપિ કેહિચિ પરિચ્છિન્નત્તે મહાપમાણભાવેન ગતા પવત્તાતિ મહગ્ગતા . પરિચ્છેદકરાનં કિલેસાનં સુખુમાનમ્પિ અગોચરભાવતો તેહિ ન કથઞ્ચિપિ પરિચ્છિન્ના વીતિક્કન્તાતિ અપરિચ્છિન્ના અપ્પમાણા, યતો તે ‘‘અપરિયાપન્ના’’તિપિ વુચ્ચન્તિ.

    12. Kilesavikkhambhanasamatthatāyāti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Vitakkādivikkhambhanasamatthatāpi hettha labbhatīti. Akusalaviddhaṃsanarasattā vā kusalānaṃ tattha sātisayakiccayuttataṃ parittadhammehi mahaggatānaṃ pakāsetuṃ ‘‘kilesavikkhambhanasamatthatāyā’’ti vuttaṃ. Vipākakiriyesu dīghasantānatāva, na kilesavikkhambhanasamatthatā vipulaphalatā cāti attho. ‘‘Vipulaṃ phalaṃ vipulaphala’’nti evaṃ pana atthe gayhamāne vipākesupi vipulaphalatā labbhateva. Sopi ekasesanayena aṭṭhakathāyaṃ vuttoti veditabbo. Mahantehi gatā paṭipannāti ayaṃ panattho tiṇṇampi sādhāraṇoti. Guṇato ayaṃ ettakoti sattānaṃ pamāṇaṃ karontā viya pavattantīti oḷārikā kilesā ‘‘pamāṇakarā’’ti vuttā. Tehi parito khaṇḍitā paricchinnāti parittā. Satipi kehici paricchinnatte mahāpamāṇabhāvena gatā pavattāti mahaggatā. Paricchedakarānaṃ kilesānaṃ sukhumānampi agocarabhāvato tehi na kathañcipi paricchinnā vītikkantāti aparicchinnā appamāṇā, yato te ‘‘apariyāpannā’’tipi vuccanti.

    ૧૪. તિત્તિં ન જનેન્તિ સન્તતરતાય અસેચનકભાવતો. એત્થ ચ ‘‘પમાણકરેહી’’તિઆદિકો અત્થવિકપ્પો ‘‘અતપ્પકત્થેના’’તિઆદિકાય હીનત્તિકપદવણ્ણનાય પરતો બહૂસુ પોત્થકેસુ લિખીયતિ, યથાઠાને એવ પન આનેત્વા વત્તબ્બો.

    14. Tittiṃ na janenti santataratāya asecanakabhāvato. Ettha ca ‘‘pamāṇakarehī’’tiādiko atthavikappo ‘‘atappakatthenā’’tiādikāya hīnattikapadavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāne eva pana ānetvā vattabbo.

    ૧૫. લોકિયસાધુજનેહિપિ અતિજિગુચ્છનીયેસુ આનન્તરિયકમ્મનત્થિકવાદાદીસુ પવત્તિ વિના વિપલ્લાસબલવભાવેન ન હોતીતિ ‘‘વિપરિયાસદળ્હતાયા’’તિ વુત્તં. એતેનાતિ ‘‘વિપાકદાને સતી’’તિઆદિના સતિપિ કાલનિયમે વિપાકુપ્પાદને સાસઙ્કવચનેન. તસ્માતિ યસ્મા યથાવુત્તનયેન નિયતતાય અતિપ્પસઙ્ગો દુન્નિવારો, તસ્મા. બલવતા…પે॰… પવત્તીતિ એતેન અસમાનજાતિકેન અનિવત્તનીયવિપાકતં, સમાનજાતિકેન ચ વિપાકાનુપ્પાદનેપિ અનન્તરં વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાય અવિહન્તબ્બતં અનન્તરિકાનં દસ્સેતિ. યતો તેસં વિપાકધમ્મતા વિય સભાવસિદ્ધા નિયતાનન્તરિયતા. અઞ્ઞસ્સ…પે॰… દાનતોતિ ઇમિનાપિ અસમાનજાતિકાદીહિ અનિવત્તનીયફલતં એવ વિભાવેતિ.

    15. Lokiyasādhujanehipi atijigucchanīyesu ānantariyakammanatthikavādādīsu pavatti vinā vipallāsabalavabhāvena na hotīti ‘‘vipariyāsadaḷhatāyā’’ti vuttaṃ. Etenāti ‘‘vipākadāne satī’’tiādinā satipi kālaniyame vipākuppādane sāsaṅkavacanena. Tasmāti yasmā yathāvuttanayena niyatatāya atippasaṅgo dunnivāro, tasmā. Balavatā…pe… pavattīti etena asamānajātikena anivattanīyavipākataṃ, samānajātikena ca vipākānuppādanepi anantaraṃ vipākuppādanasamatthatāya avihantabbataṃ anantarikānaṃ dasseti. Yato tesaṃ vipākadhammatā viya sabhāvasiddhā niyatānantariyatā. Aññassa…pe… dānatoti imināpi asamānajātikādīhi anivattanīyaphalataṃ eva vibhāveti.

    ચોદકો અધિપ્પાયં અજાનન્તો ‘‘નનૂ’’તિઆદિના અતિપ્પસઙ્ગમેવ ચોદેતિ. ઇતરો ‘‘નાપજ્જતી’’તિઆદિના અત્તનો અધિપ્પાયં વિવરતિ. એકન્તેતિ અવસ્સમ્ભાવિનિ. સન્નિયતત્તાતિ સમ્પાદને જનને નિયતભાવતો. ઉપરતા અવિપચ્ચનસભાવાસઙ્કા યેસુ તાનિ ઉપરતાવિપચ્ચ…પે॰… સઙ્કાનિ, તબ્ભાવો ઉપ…પે॰… સઙ્કત્તં, તસ્મા. ‘‘ન સમત્થતાવિઘાતત્તાતિ બલવતાપિ આનન્તરિયેન અનુપહન્તબ્બતં આહ. ઉપત્થમ્ભકાનિ અનુબલપ્પદાયકાનિ હોન્તિ ઉપ્પત્તિયા સન્તાનસ્સ વિસેસિતત્તા. તેન નેસં વિપાકાનુપ્પાદનેપિ અમોઘવુત્તિતં આહ.

    Codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanū’’tiādinā atippasaṅgameva codeti. Itaro ‘‘nāpajjatī’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Ekanteti avassambhāvini. Sanniyatattāti sampādane janane niyatabhāvato. Uparatā avipaccanasabhāvāsaṅkā yesu tāni uparatāvipacca…pe… saṅkāni, tabbhāvo upa…pe… saṅkattaṃ, tasmā. ‘‘Na samatthatāvighātattāti balavatāpi ānantariyena anupahantabbataṃ āha. Upatthambhakāni anubalappadāyakāni honti uppattiyā santānassa visesitattā. Tena nesaṃ vipākānuppādanepi amoghavuttitaṃ āha.

    ૧૬. મગ્ગકિચ્ચં પરિઞ્ઞાદિ. અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિમગ્ગસમ્પયુત્તાલોભાદોસસઙ્ખાતેહિ મગ્ગહેતૂહિ મગ્ગસમ્પયુત્તખન્ધસેસમગ્ગઙ્ગસમ્માદિટ્ઠીનં સહેતુકભાવદસ્સનતો તિણ્ણં નયાનં અસઙ્ગહિતસઙ્ગણ્હનવસેનાતિ વુત્તં. હેતુબહુતાવસેનાતિ બહુહેતુકસ્સ પઠમનયસ્સ અનન્તરં બહુહેતુકતાસામઞ્ઞેન નિક્ખેપકણ્ડપાળિયં તતિયં વુત્તનયો ઇધ અટ્ઠકથાયં દુતિયં વુત્તો. યથાસકં પચ્ચયેહિ પવત્તમાનેસુ નિરીહકેસુ ધમ્મેસુ કેસઞ્ચિ અનુવત્તનીયભાવો ન કેવલં ધમ્મસભાવતોયેવ, અથ ખો પુરિમધમ્માનં પવત્તિવિસેસેનપિ હોતીતિ આહ ‘‘પુબ્બાભિસઙ્ખારવસેના’’તિ. પવત્તિવિસેસો હિ પુરિમપુરિમાનં ચિત્તચેતસિકાનં ઉત્તરુત્તરેસુ વિસેસાધાનં ભાવનાપુબ્બાભિસઙ્ખારોતિ. અનુવત્તયમાનોતિ ગરુકારયમાનો. ઉદાહરણવસેનાતિ નિદસ્સનવસેન, ન નિરવસેસદસ્સનવસેન. યસ્મા પનાતિઆદિના યથાવુત્તં અત્થં પાઠન્તરેન સાધેતિ. તત્થ હિ અધિપતિપચ્ચયસ્સ પચ્ચનીયે ઠિતત્તા મગ્ગો અધિપતિ મગ્ગાધિપતીતિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ. સમાનસદ્દત્થવસેનાતિ સતિપિ અઞ્ઞપદત્થસમાનાધિકરણસમાસત્થભેદે મગ્ગાધિપતિસદ્દત્થભેદાભાવં સન્ધાય વુત્તં.

    16. Maggakiccaṃ pariññādi. Aṭṭhaṅgikamaggasammādiṭṭhimaggasampayuttālobhādosasaṅkhātehi maggahetūhi maggasampayuttakhandhasesamaggaṅgasammādiṭṭhīnaṃ sahetukabhāvadassanato tiṇṇaṃ nayānaṃ asaṅgahitasaṅgaṇhanavasenāti vuttaṃ. Hetubahutāvasenāti bahuhetukassa paṭhamanayassa anantaraṃ bahuhetukatāsāmaññena nikkhepakaṇḍapāḷiyaṃ tatiyaṃ vuttanayo idha aṭṭhakathāyaṃ dutiyaṃ vutto. Yathāsakaṃ paccayehi pavattamānesu nirīhakesu dhammesu kesañci anuvattanīyabhāvo na kevalaṃ dhammasabhāvatoyeva, atha kho purimadhammānaṃ pavattivisesenapi hotīti āha ‘‘pubbābhisaṅkhāravasenā’’ti. Pavattiviseso hi purimapurimānaṃ cittacetasikānaṃ uttaruttaresu visesādhānaṃ bhāvanāpubbābhisaṅkhāroti. Anuvattayamānoti garukārayamāno. Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, na niravasesadassanavasena. Yasmā panātiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pāṭhantarena sādheti. Tattha hi adhipatipaccayassa paccanīye ṭhitattā maggo adhipati maggādhipatīti ayamattho labbhatīti. Samānasaddatthavasenāti satipi aññapadatthasamānādhikaraṇasamāsatthabhede maggādhipatisaddatthabhedābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.

    ૧૭. ઉપ્પન્ન-સદ્દો ઉપ્પાદાદિં પટિપજ્જમાનો, પત્વા વિગતો ચાતિ દુવિધેસુ અત્થેસુ ઉભયેસમ્પિ વાચકો, ન પુરિમાનંયેવાતિ તમત્થં દસ્સેતું ‘‘અનુપ્પન્ના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પન્નભાવો ઉપ્પાદાદિપ્પત્તતા. તેન અતીતાપિ સઙ્ગહિતા હોન્તિ. તેનેવાહ ‘‘સબ્બો ઉપ્પન્નભાવો’’તિ. ઉપ્પન્નધમ્મભાવો ‘‘ઉપ્પન્ના ધમ્મા’’તિ પદેન ગહિતધમ્મભાવો, વત્તમાનધમ્મભાવોતિ અત્થો. યો વા ઉપ્પાદાદિપ્પત્તો અત્તનો ચ સભાવં ધારેતિ પચ્ચયેહિ ચ ધારીયતિ, સો ઉપ્પન્નધમ્મોતિ પચ્ચુપ્પન્નભાવો ઉપ્પન્નધમ્મભાવોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉપ્પન્નધમ્મે વત્વા ‘‘અનુપ્પન્ના’’તિ વચનં ન યથાધિગતપટિસેધનન્તિ કથમિદં પચ્ચેતબ્બન્તિ આહ ‘‘યદિ હી’’તિઆદિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘ઉપ્પન્નાતિ પદેન અતીતાપિ સઙ્ગહિતા. યદિ ન સઙ્ગહિતા, નિબ્બાનં વિય તેપિ નવત્તબ્બાતિ વત્તબ્બં સિયા , ન ચ તથા વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં પન તેસં મતિમત્તમેવ. અયં પન તિકો દ્વિન્નં અદ્ધાનં વસેન પૂરેત્વા દસ્સિતોતિ અટ્ઠકથાયં વક્ખતીતિ. એવં સન્તે કસ્મા અતીતા નવત્તબ્બાતિ ન વુત્તાતિ? ધમ્મવસેન અસઙ્ગહિતત્તાભાવતો. ધમ્મવસેન હિ અસઙ્ગહિતં નિબ્બાનં તત્થ નવત્તબ્બં જાતં, ન ચ નિયોગતો અતીતા નામ ધમ્મા કેચિ અત્થિ, યે ઇધ અસઙ્ગહિતત્તા નવત્તબ્બા સિયુન્તિ. ફલનિબ્બત્તિતો કારણસ્સ પુરેતરં નિબ્બત્તિ ઇધ પરિનિટ્ઠિતસદ્દેન વુચ્ચતિ, ન તસ્સ હુત્વા વિગતભાવોતિ આહ ‘‘અનાગતે વા’’તિ. યતો મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો ઉપ્પજ્જનકફલમ્પિ ‘‘ઉપ્પાદી’’તિ વુચ્ચતિ.

    17. Uppanna-saddo uppādādiṃ paṭipajjamāno, patvā vigato cāti duvidhesu atthesu ubhayesampi vācako, na purimānaṃyevāti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘anuppannā’’tiādimāha. Tattha uppannabhāvo uppādādippattatā. Tena atītāpi saṅgahitā honti. Tenevāha ‘‘sabbo uppannabhāvo’’ti. Uppannadhammabhāvo ‘‘uppannā dhammā’’ti padena gahitadhammabhāvo, vattamānadhammabhāvoti attho. Yo vā uppādādippatto attano ca sabhāvaṃ dhāreti paccayehi ca dhārīyati, so uppannadhammoti paccuppannabhāvo uppannadhammabhāvoti evamettha attho daṭṭhabbo. Uppannadhamme vatvā ‘‘anuppannā’’ti vacanaṃ na yathādhigatapaṭisedhananti kathamidaṃ paccetabbanti āha ‘‘yadi hī’’tiādi. Keci panettha ‘‘uppannāti padena atītāpi saṅgahitā. Yadi na saṅgahitā, nibbānaṃ viya tepi navattabbāti vattabbaṃ siyā , na ca tathā vutta’’nti vadanti, taṃ pana tesaṃ matimattameva. Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassitoti aṭṭhakathāyaṃ vakkhatīti. Evaṃ sante kasmā atītā navattabbāti na vuttāti? Dhammavasena asaṅgahitattābhāvato. Dhammavasena hi asaṅgahitaṃ nibbānaṃ tattha navattabbaṃ jātaṃ, na ca niyogato atītā nāma dhammā keci atthi, ye idha asaṅgahitattā navattabbā siyunti. Phalanibbattito kāraṇassa puretaraṃ nibbatti idha pariniṭṭhitasaddena vuccati, na tassa hutvā vigatabhāvoti āha ‘‘anāgate vā’’ti. Yato metteyyassa bhagavato uppajjanakaphalampi ‘‘uppādī’’ti vuccati.

    ૨૦. યસ્સ ઝાના વુટ્ઠહિત્વાતિઆદિના ‘‘તેનાનન્દા’’તિઆદિપાળિયા હેટ્ઠાપાળિં અત્થવસેન દસ્સેતિ. અયઞ્હિ તત્થ પાળિ –

    20. Yassa jhānā vuṭṭhahitvātiādinā ‘‘tenānandā’’tiādipāḷiyā heṭṭhāpāḷiṃ atthavasena dasseti. Ayañhi tattha pāḷi –

    ‘‘કથઞ્ચાનન્દ , ભિક્ખુ અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતિ સન્નિસાદેતિ એકોદિં કરોતિ સમાદહતિ. ઇધાનન્દ, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવં ખો…પે॰… સમાદહતિ. સો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ, તસ્સ અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિકરોતો સુઞ્ઞતાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ…પે॰… મુચ્ચતિ. એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં સમ્પજાનાતિ અજ્ઝત્તં ખો મે સુઞ્ઞતં મનસિકરોતો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ…પે॰… મુચ્ચતીતિ, ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. સો બહિદ્ધા સુઞ્ઞતં…પે॰… અજ્ઝત્તબહિદ્ધા સુઞ્ઞતં…પે॰… સો આનેઞ્જં મનસિ કરોતિ, તસ્સ આનેઞ્જં મનસિકરોતો આનેઞ્જાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ…પે॰… મુચ્ચતીતિ, ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. તેનાનન્દ, ભિક્ખુના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૮૮).

    ‘‘Kathañcānanda , bhikkhu ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati. Idhānanda, bhikkhu vivicceva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho…pe… samādahati. So ajjhattaṃ suññataṃ manasi karoti, tassa ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccati. Evaṃ santametaṃ, ānanda, bhikkhu evaṃ sampajānāti ajjhattaṃ kho me suññataṃ manasikaroto ajjhattaṃ suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. So bahiddhā suññataṃ…pe… ajjhattabahiddhā suññataṃ…pe… so āneñjaṃ manasi karoti, tassa āneñjaṃ manasikaroto āneñjāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. Tenānanda, bhikkhunā’’ti (ma. ni. 3.188).

    તત્થ અજ્ઝત્તસુઞ્ઞતાદીસૂતિ અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ચ સુઞ્ઞતાય આનેઞ્જે ચ. પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિનિમિત્તેતિ પાદકભૂતપઠમજ્ઝાનાદિસમાધિનિમિત્તે. અપગુણપાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠિતસ્સ હિ અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિકરોતો તત્થ ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ. તતો ‘‘પરસ્સ સન્તાને નુ ખો કથ’’ન્તિ બહિદ્ધા મનસિ કરોતિ, તત્થપિ ન પક્ખન્દતિ. તતો ‘‘કાલેન અત્તનો સન્તાને, કાલેન પરસ્સ સન્તાને નુ ખો કથ’’ન્તિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા મનસિ કરોતિ, તત્થપિ ન પક્ખન્દતિ. તતો ઉભતોભાગવિમુત્તો હોતુકામો ‘‘અરૂપસમાપત્તિયં નુ ખો કથ’’ન્તિ આનેઞ્જં મનસિ કરોતિ, તત્થપિ ન પક્ખન્દતિ. ‘‘ઇદાનિ મે ચિત્તં ન પક્ખન્દતી’’તિ વિસ્સટ્ઠવીરિયેન ન ભવિતબ્બં, પાદકજ્ઝાનમેવ પન સાધુકં પુનપ્પુનં મનસિ કાતબ્બં, એવમસ્સ રુક્ખં છિન્દતો ફરસુમ્હિ અવહન્તે પુનપ્પુનં નિસિતનિસિતં કારેત્વા છિન્દન્તસ્સ છિજ્જે ફરસુ વિય કમ્મટ્ઠાને મનસિકારો વહતીતિ દસ્સેતું ‘‘તસ્મિંયેવા’’તિઆદિ વુત્તન્તિ.

    Tattha ajjhattasuññatādīsūti ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññatāya āneñje ca. Paṭhamajjhānādisamādhinimitteti pādakabhūtapaṭhamajjhānādisamādhinimitte. Apaguṇapādakajjhānato vuṭṭhitassa hi ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto tattha cittaṃ na pakkhandati. Tato ‘‘parassa santāne nu kho katha’’nti bahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ‘‘kālena attano santāne, kālena parassa santāne nu kho katha’’nti ajjhattabahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ubhatobhāgavimutto hotukāmo ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho katha’’nti āneñjaṃ manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. ‘‘Idāni me cittaṃ na pakkhandatī’’ti vissaṭṭhavīriyena na bhavitabbaṃ, pādakajjhānameva pana sādhukaṃ punappunaṃ manasi kātabbaṃ, evamassa rukkhaṃ chindato pharasumhi avahante punappunaṃ nisitanisitaṃ kāretvā chindantassa chijje pharasu viya kammaṭṭhāne manasikāro vahatīti dassetuṃ ‘‘tasmiṃyevā’’tiādi vuttanti.

    અત્થતો ચ અસમાનત્તાતિ ઇદં કસ્મા વુત્તં. નનુ યેસુ અત્થેસુ અજ્ઝત્ત-સદ્દો વત્તતિ, તે સબ્બે દસ્સેત્વા ઇધાધિપ્પેતત્થનિદ્ધારણત્થં અત્થુદ્ધારવસેનેતં વુત્તં. ચક્ખાદીસુ ચ અજ્ઝત્તિક-સદ્દો અજ્ઝત્તાનં અબ્ભન્તરતાવિસેસમુપાદાય પવત્તતિ, યતો તે અજ્ઝત્તઅજ્ઝત્તાતિ વુચ્ચન્તિ. અપિચ ‘‘છ અજ્ઝત્તિકાની’’તિ ઇદં અજ્ઝત્તિક-સદ્દસ્સ ચક્ખાદીનં અજ્ઝત્તભાવવિભાવનસબ્ભાવતો ઇધ ઉદાહરણવસેન વુત્તં. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં અજ્ઝત્તિકદુકે ‘‘અજ્ઝત્તાવ અજ્ઝત્તિકા’’તિ વુત્તં. એવઞ્ચ સતિ ન એત્થ સદ્દતો અસમાનતાપિ સિયા, તસ્માયેવ યથાવુત્તચોદનં વિસોધેન્તો ‘‘અયં પનેત્થા’’તિઆદિમાહ. તેનાતિ તસ્મા. તંવાચકસ્સાતિ અજ્ઝત્તજ્ઝત્તવાચકસ્સ સક્કા વત્તું તદત્થસ્સ અજ્ઝત્તભાવસબ્ભાવતો.

    Atthato ca asamānattāti idaṃ kasmā vuttaṃ. Nanu yesu atthesu ajjhatta-saddo vattati, te sabbe dassetvā idhādhippetatthaniddhāraṇatthaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttaṃ. Cakkhādīsu ca ajjhattika-saddo ajjhattānaṃ abbhantaratāvisesamupādāya pavattati, yato te ajjhattaajjhattāti vuccanti. Apica ‘‘cha ajjhattikānī’’ti idaṃ ajjhattika-saddassa cakkhādīnaṃ ajjhattabhāvavibhāvanasabbhāvato idha udāharaṇavasena vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ajjhattikaduke ‘‘ajjhattāva ajjhattikā’’ti vuttaṃ. Evañca sati na ettha saddato asamānatāpi siyā, tasmāyeva yathāvuttacodanaṃ visodhento ‘‘ayaṃ panetthā’’tiādimāha. Tenāti tasmā. Taṃvācakassāti ajjhattajjhattavācakassa sakkā vattuṃ tadatthassa ajjhattabhāvasabbhāvato.

    ‘‘ન ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ સોભતિ સઙ્ગણિકારામો સઙ્ગણિકારતો સઙ્ગણિકારામતં અનુયુત્તો’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૩.૧૮૬) પબ્બજિતાસારુપ્પસ્સ નેક્ખમ્મસુખાદિનિકામલાભિતાય અભાવસ્સ ચ દસ્સનેન સઙ્ગણિકારામતાય, ‘‘નાહં, આનન્દ, એકં રૂપમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યત્થ રત્તસ્સ યથાભિરતસ્સ રૂપસ્સ વિપરિણામઞ્ઞથાભાવા ન ઉપ્પજ્જેય્યું સોકપરિ…પે॰… ઉપાયાસા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૮૬) એવં રૂપાદિરતિયા ચ આદીનવં વત્વા સચે કોચિ દુપ્પઞ્ઞજાતિકો પબ્બજિતો વદેય્ય ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ખેત્તે પવિટ્ઠા ગાવિયો વિય અમ્હેયેવ ગણતો નીહરતિ, એકીભાવે નિયોજેતિ, સયં પન રાજરાજમહામત્તાદીહિ પરિવુતો વિહરતી’’તિ, તસ્સ વચનોકાસુપચ્છેદનત્થં ચક્કવાળપરિયન્તાય પરિસાય મજ્ઝે નિસિન્નોપિ તથાગતો એકકોવાતિ દસ્સનત્થં ‘‘અયં ખો પના’’તિ દેસના આરદ્ધાતિ આહ ‘‘તપ્પટિપક્ખવિહારદસ્સનત્થ’’ન્તિ. તત્થ સબ્બનિમિત્તાનન્તિ રૂપાદીનં સઙ્ખતનિમિત્તાનં . અજ્ઝત્તન્તિ વિસયજ્ઝત્તં. સુઞ્ઞતન્તિ અનત્તાનુપસ્સનાનુભાવનિબ્બત્તફલસમાપત્તિં. તેનેવાહ ‘‘અજ્ઝત્ત’’ન્તિઆદિ. તત્થ દુતિયે વિકપ્પે ઠાન-સદ્દો કારણપરિયાયો દટ્ઠબ્બો. સચ્ચકસુત્તેનાતિ મહાસચ્ચકસુત્તેન. તત્થ હિ –

    ‘‘Na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo saṅgaṇikārato saṅgaṇikārāmataṃ anuyutto’’tiādinā (ma. ni. 3.186) pabbajitāsāruppassa nekkhammasukhādinikāmalābhitāya abhāvassa ca dassanena saṅgaṇikārāmatāya, ‘‘nāhaṃ, ānanda, ekaṃ rūpampi samanupassāmi, yattha rattassa yathābhiratassa rūpassa vipariṇāmaññathābhāvā na uppajjeyyuṃ sokapari…pe… upāyāsā’’ti (ma. ni. 3.186) evaṃ rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā sace koci duppaññajātiko pabbajito vadeyya ‘‘sammāsambuddho khette paviṭṭhā gāviyo viya amheyeva gaṇato nīharati, ekībhāve niyojeti, sayaṃ pana rājarājamahāmattādīhi parivuto viharatī’’ti, tassa vacanokāsupacchedanatthaṃ cakkavāḷapariyantāya parisāya majjhe nisinnopi tathāgato ekakovāti dassanatthaṃ ‘‘ayaṃ kho panā’’ti desanā āraddhāti āha ‘‘tappaṭipakkhavihāradassanattha’’nti. Tattha sabbanimittānanti rūpādīnaṃ saṅkhatanimittānaṃ . Ajjhattanti visayajjhattaṃ. Suññatanti anattānupassanānubhāvanibbattaphalasamāpattiṃ. Tenevāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Tattha dutiye vikappe ṭhāna-saddo kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Saccakasuttenāti mahāsaccakasuttena. Tattha hi –

    ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં, અગ્ગિવેસ્સન, અનેકસતાય પરિસાય ધમ્મં દેસેતા, અપિસ્સુ મં એકમેકો એવં મઞ્ઞતિ ‘મમેવારબ્ભ સમણો ગોતમો ધમ્મં દેસેતી’તિ. ન ખો પનેતં, અગ્ગિવેસ્સન, એવં દટ્ઠબ્બં. યાવદેવ વિઞ્ઞાપનત્થાય તથાગતો પરેસં ધમ્મં દેસેતીતિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તસ્સાયેવ કથાય પરિયોસાને તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ સન્નિસાદેમિ, એકોદિં કરોમિ, સમાદહામિ ‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭) –

    ‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, anekasatāya parisāya dhammaṃ desetā, apissu maṃ ekameko evaṃ maññati ‘mamevārabbha samaṇo gotamo dhammaṃ desetī’ti. Na kho panetaṃ, aggivessana, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Yāvadeva viññāpanatthāya tathāgato paresaṃ dhammaṃ desetīti. So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi, ekodiṃ karomi, samādahāmi ‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) –

    આગતન્તિ.

    Āgatanti.

    ૨૨. અઞ્ઞેહિ અનિદસ્સનેહિ અઞ્ઞં વિય કત્વા યથા ‘‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’’ન્તિ. ધમ્મસભાવસામઞ્ઞેનાતિઆદિના કિઞ્ચાપિ રૂપાયતનતો અઞ્ઞો નિદસ્સનભાવો નામ નત્થિ, ધમ્મસભાવો પન અત્થિ. તતો ચ રૂપાયતનસ્સ વિસેસો નિદસ્સનભાવેન કતોતિ તદઞ્ઞધમ્મવિસેસકરો નિદસ્સનભાવો રૂપાયતનતો અનઞ્ઞોપિ અઞ્ઞો વિય કત્વા ઉપચરિતોતિ દસ્સેતિ. અત્થવિસેસો સામઞ્ઞવિસેસત્થભેદો. સયં સમ્પત્તાનં ફોટ્ઠબ્બધમ્માનં, નિસ્સયવસેન સમ્પત્તાનં ઘાનજિવ્હાકાયાનં ગન્ધરસાનઞ્ચ, ઇતરેસં અસમ્પત્તાનં. અઞ્ઞમઞ્ઞપતનં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ યોગ્યદેસે અવટ્ઠાનં, યેન પટિહનનભાવેન. બ્યાપારાદીતિ ચિત્તકિરિયાવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન અક્ખિપટલાદીનં હેટ્ઠા ઉપરિ ચ સંસીદનલઙ્ઘનાદિપ્પવત્તિમાહ. વિકારુપ્પત્તિ વિસદિસુપ્પત્તિ, વિસયસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠભાવેન અનુગ્ગહો ઉપઘાતો ચાતિ અત્થો.

    22. Aññehi anidassanehi aññaṃ viya katvā yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhammasabhāvasāmaññenātiādinā kiñcāpi rūpāyatanato añño nidassanabhāvo nāma natthi, dhammasabhāvo pana atthi. Tato ca rūpāyatanassa viseso nidassanabhāvena katoti tadaññadhammavisesakaro nidassanabhāvo rūpāyatanato anaññopi añño viya katvā upacaritoti dasseti. Atthaviseso sāmaññavisesatthabhedo. Sayaṃ sampattānaṃ phoṭṭhabbadhammānaṃ, nissayavasena sampattānaṃ ghānajivhākāyānaṃ gandharasānañca, itaresaṃ asampattānaṃ. Aññamaññapatanaṃ aññamaññassa yogyadese avaṭṭhānaṃ, yena paṭihananabhāvena. Byāpārādīti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena akkhipaṭalādīnaṃ heṭṭhā upari ca saṃsīdanalaṅghanādippavattimāha. Vikāruppatti visadisuppatti, visayassa iṭṭhāniṭṭhabhāvena anuggaho upaghāto cāti attho.

    તિકમાતિકાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: દુકમાતિકાપદવણ્ણના • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ૧. તિકમાતિકા • 1. Tikamātikā

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / તિકમાતિકાપદવણ્ણના • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / તિકમાતિકાપદવણ્ણના • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact