Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണി-അട്ഠകഥാ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
൧. ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡോ
1. Cittuppādakaṇḍo
തികമാതികാപദവണ്ണനാ
Tikamātikāpadavaṇṇanā
ഇദാനി
Idāni
ഇതി മേ ഭാസമാനസ്സ, അഭിധമ്മകഥം ഇമം;
Iti me bhāsamānassa, abhidhammakathaṃ imaṃ;
അവിക്ഖിത്താ നിസാമേഥ, ദുല്ലഭാ ഹി അയം കഥാതി.
Avikkhittā nisāmetha, dullabhā hi ayaṃ kathāti.
ഏവം പടിഞ്ഞാതായ അഭിധമ്മകഥായ കഥനോകാസോ സമ്പത്തോ. തത്ഥ യസ്മാ അഭിധമ്മോ നാമ ധമ്മസങ്ഗണീആദീനി സത്തപ്പകരണാനി; ധമ്മസങ്ഗണീപി ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡാദീനം വസേന ചത്താരി കണ്ഡാനി; ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡമ്പി മാതികാപദഭാജനീയവസേന ദുവിധം; തത്ഥ മാതികാ ആദി; സാപി തികമാതികാ ദുകമാതികാതി ദുവിധാ; തത്ഥ തികമാതികാ ആദി; തികമാതികായപി കുസലത്തികം കുസലത്തികേപി കുസലാ ധമ്മാതി ഇദം പദം; തസ്മാ –
Evaṃ paṭiññātāya abhidhammakathāya kathanokāso sampatto. Tattha yasmā abhidhammo nāma dhammasaṅgaṇīādīni sattappakaraṇāni; dhammasaṅgaṇīpi cittuppādakaṇḍādīnaṃ vasena cattāri kaṇḍāni; cittuppādakaṇḍampi mātikāpadabhājanīyavasena duvidhaṃ; tattha mātikā ādi; sāpi tikamātikā dukamātikāti duvidhā; tattha tikamātikā ādi; tikamātikāyapi kusalattikaṃ kusalattikepi kusalā dhammāti idaṃ padaṃ; tasmā –
ഇതോ പട്ഠായ ഗമ്ഭീരം, അഭിധമ്മകഥം ഇമം;
Ito paṭṭhāya gambhīraṃ, abhidhammakathaṃ imaṃ;
വുച്ചമാനം നിസാമേഥ, ഏകഗ്ഗാ സാധു സാധവോതി.
Vuccamānaṃ nisāmetha, ekaggā sādhu sādhavoti.
൧. ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അയം താവ ആദിപദേന ലദ്ധനാമോ കുസലത്തികോ നാമ. ‘‘സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ’’തി അയം സബ്ബപദേഹി ലദ്ധനാമോ വേദനാത്തികോ നാമ. ഏവം ആദിപദവസേന വാ സബ്ബപദവസേന വാ സബ്ബേസമ്പി തികദുകാനം നാമം വേദിതബ്ബം . സബ്ബേവ ചേതേ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതാ. തികാനഞ്ഹി ഏകോ പരിച്ഛേദോ, ദുകാനം ചതുദ്ദസ. ‘‘ഹേതൂ ധമ്മാ, നഹേതൂ ധമ്മാ’’തിആദയോ ഹി ഛ ദുകാ ഗന്ഥതോ ച അത്ഥതോ ച അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധേന കണ്ണികാ വിയ ഘടാ വിയ ഹുത്വാ ഠിതത്താ ‘ഹേതുഗോച്ഛകോ’തി വുച്ചതി. തതോ അപരേ ‘‘സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തിആദയോ സത്ത ദുകാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്ബന്ധാ, കേവലം ദുകസാമഞ്ഞതോ ഉച്ചിനിത്വാ ഉച്ചിനിത്വാ വിസും വിസും ഗോച്ഛകന്തരേ ഠപിതത്താ അഞ്ഞേഹി ച മഹന്തരദുകേഹി ചൂളകത്താ ‘ചൂളന്തരദുകാ’തി വേദിതബ്ബാ. തതോ പരം ആസവദുകാദീനം ഛന്നം വസേന ‘ആസവഗോച്ഛകോ’ ; തഥാ സംയോജനദുകാദീനം വസേന ‘സംയോജനഗോച്ഛകോ’; തഥാ ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണദുകാദീനം വസേന ‘ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണഗോച്ഛകാ’; പരാമാസദുകാദീനം പഞ്ചന്നം വസേന ‘പരാമാസഗോച്ഛകോ’തി. സബ്ബേപി സത്ത ഗോച്ഛകാ വേദിതബ്ബാ. തതോ പരം ‘‘സാരമ്മണാ ധമ്മാ’’തിആദയോ ചതുദ്ദസ ദുകാ ‘മഹന്തരദുകാ’ നാമ. തതോ ഉപാദാനദുകാദയോ ഛ ദുകാ ‘ഉപാദാനഗോച്ഛകോ’ നാമ. തതോ കിലേസദുകാദയോ അട്ഠ ദുകാ ‘കിലേസഗോച്ഛകോ’ നാമ. തതോ പരം ദസ്സനേനപഹാതബ്ബദുകാദയോ അട്ഠാരസ ദുകാ അഭിധമ്മമാതികായ പരിയോസാനേ ഠപിതത്താ ‘പിട്ഠിദുകാ’ നാമ. ‘‘വിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ അവിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ’’തിആദയോ പന ദ്വാചത്താലീസ ദുകാ ‘സുത്തന്തികദുകാ’ നാമ. ഏവം സബ്ബേപേതേ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതാതി വേദിതബ്ബാ.
1. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’ti ayaṃ tāva ādipadena laddhanāmo kusalattiko nāma. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā, dukkhāya vedanāya sampayuttā dhammā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti ayaṃ sabbapadehi laddhanāmo vedanāttiko nāma. Evaṃ ādipadavasena vā sabbapadavasena vā sabbesampi tikadukānaṃ nāmaṃ veditabbaṃ . Sabbeva cete pañcadasahi paricchedehi vavatthitā. Tikānañhi eko paricchedo, dukānaṃ catuddasa. ‘‘Hetū dhammā, nahetū dhammā’’tiādayo hi cha dukā ganthato ca atthato ca aññamaññasambandhena kaṇṇikā viya ghaṭā viya hutvā ṭhitattā ‘hetugocchako’ti vuccati. Tato apare ‘‘sappaccayā dhammā appaccayā dhammā’’tiādayo satta dukā, aññamaññaṃ asambandhā, kevalaṃ dukasāmaññato uccinitvā uccinitvā visuṃ visuṃ gocchakantare ṭhapitattā aññehi ca mahantaradukehi cūḷakattā ‘cūḷantaradukā’ti veditabbā. Tato paraṃ āsavadukādīnaṃ channaṃ vasena ‘āsavagocchako’ ; tathā saṃyojanadukādīnaṃ vasena ‘saṃyojanagocchako’; tathā ganthaoghayoganīvaraṇadukādīnaṃ vasena ‘ganthaoghayoganīvaraṇagocchakā’; parāmāsadukādīnaṃ pañcannaṃ vasena ‘parāmāsagocchako’ti. Sabbepi satta gocchakā veditabbā. Tato paraṃ ‘‘sārammaṇā dhammā’’tiādayo catuddasa dukā ‘mahantaradukā’ nāma. Tato upādānadukādayo cha dukā ‘upādānagocchako’ nāma. Tato kilesadukādayo aṭṭha dukā ‘kilesagocchako’ nāma. Tato paraṃ dassanenapahātabbadukādayo aṭṭhārasa dukā abhidhammamātikāya pariyosāne ṭhapitattā ‘piṭṭhidukā’ nāma. ‘‘Vijjābhāgino dhammā avijjābhāgino dhammā’’tiādayo pana dvācattālīsa dukā ‘suttantikadukā’ nāma. Evaṃ sabbepete pañcadasahi paricchedehi vavatthitāti veditabbā.
ഏവം വവത്ഥിതാ പനേതേ സപ്പദേസനിപ്പദേസവസേന ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. തേസു ഹി നവ തികാ ഏകസത്തതി ച ദുകാ സപ്പദേസാനം രൂപാരൂപധമ്മാനം പരിഗ്ഗഹിതത്താ സപ്പദേസാ നാമ. അവസേസാ തേരസ തികാ ഏകസത്തതി ച ദുകാ നിപ്പദേസാ നാമ. തത്ഥ തികേസു താവ വേദനാത്തികോ വിതക്കത്തികോ പീതിത്തികോ ഉപ്പന്നത്തികോ അതീതത്തികോ ചത്താരോ ആരമ്മണത്തികാതി ഇമേ നവ തികാ സപ്പദേസാ നാമ. ദുകേസു ഹേതുഗോച്ഛകാദീനം ഉപാദാനഗോച്ഛകപരിയോസാനാനം നവന്നം ഗോച്ഛകാനം പരിയോസാനേ തയോ തയോ ദുകാ, കിലേസഗോച്ഛകപരിയോസാനേ ചത്താരോ ദുകാ, ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ചിത്തവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ’’‘‘ചിത്തസംസട്ഠാ ധമ്മാ, ചിത്തവിസംസട്ഠാ ധമ്മാ’’തി ദ്വേ മഹന്തരദുകാ, സുത്തന്തികദുകേസു അധിവചനദുകം നിരുത്തിദുകം പഞ്ഞത്തിദുകം നാമരൂപദുകന്തി ഇമേ ചത്താരോ ദുകേ ഠപേത്വാ അവസേസാ അട്ഠതിംസ ദുകാ ചാതി ഏതേ സപ്പദേസാ നാമ. വുത്താവസേസാ തികദുകാ സബ്ബേപി നിപ്പദേസാതി വേദിതബ്ബാ.
Evaṃ vavatthitā panete sappadesanippadesavasena dve koṭṭhāsā honti. Tesu hi nava tikā ekasattati ca dukā sappadesānaṃ rūpārūpadhammānaṃ pariggahitattā sappadesā nāma. Avasesā terasa tikā ekasattati ca dukā nippadesā nāma. Tattha tikesu tāva vedanāttiko vitakkattiko pītittiko uppannattiko atītattiko cattāro ārammaṇattikāti ime nava tikā sappadesā nāma. Dukesu hetugocchakādīnaṃ upādānagocchakapariyosānānaṃ navannaṃ gocchakānaṃ pariyosāne tayo tayo dukā, kilesagocchakapariyosāne cattāro dukā, ‘‘cittasampayuttā dhammā, cittavippayuttā dhammā’’‘‘cittasaṃsaṭṭhā dhammā, cittavisaṃsaṭṭhā dhammā’’ti dve mahantaradukā, suttantikadukesu adhivacanadukaṃ niruttidukaṃ paññattidukaṃ nāmarūpadukanti ime cattāro duke ṭhapetvā avasesā aṭṭhatiṃsa dukā cāti ete sappadesā nāma. Vuttāvasesā tikadukā sabbepi nippadesāti veditabbā.
ഇദാനി കുസലാ ധമ്മാതിആദീനം മാതികാപദാനം അയമനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ‘കുസല’-സദ്ദോ താവ ആരോഗ്യഅനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ॰ ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ ദിസ്സതി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൩൬൧) ച, ‘‘അപരം പന, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൪൫) ച ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം’’ (മ॰ നി॰ ൨.൮൭), ‘‘കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ’’തിആദീസു (ജാ॰ ൨.൨൨.൯൪) ഛേകേ. ‘‘കുസലാനം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം സമാദാനഹേതു’’ (ദീ॰ നി॰ ൩.൮൦), ‘‘കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ൪൩൧) സുഖവിപാകേ. സ്വായമിധ ആരോഗ്യേപി അനവജ്ജേപി സുഖവിപാകേപി വത്തതി.
Idāni kusalā dhammātiādīnaṃ mātikāpadānaṃ ayamanupubbapadavaṇṇanā – ‘kusala’-saddo tāva ārogyaanavajjachekasukhavipākesu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) ca, ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariyaṃ yathā bhagavā dhammaṃ deseti kusalesu dhammesū’’ti (dī. ni. 3.145) ca evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgānaṃ’’ (ma. ni. 2.87), ‘‘kusalā naccagītassa sikkhitā cāturitthiyo’’tiādīsu (jā. 2.22.94) cheke. ‘‘Kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu’’ (dī. ni. 3.80), ‘‘kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431) sukhavipāke. Svāyamidha ārogyepi anavajjepi sukhavipākepi vattati.
ധമ്മസദ്ദോ പനായം പരിയത്തിഹേതുഗുണനിസ്സത്തനിജ്ജീവതാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘ധമ്മം പരിയാപുണാതി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൪.൧൦൨) പരിയത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദീസു (വിഭ॰ ൭൨൦) ഹേതുമ്ഹി.
Dhammasaddo panāyaṃ pariyattihetuguṇanissattanijjīvatādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyya’’ntiādīsu (a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) hetumhi.
‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;
‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;
അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഥേരഗാ॰ ൩൦൪; ജാ॰ ൧.൧൫.൩൮൬) –
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304; jā. 1.15.386) –
ആദീസു ഗുണേ. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി’’ (ധ॰ സ॰ ൧൨൧), ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൩) നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായം. സ്വായമിധാപി നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായമേവ വട്ടതി.
Ādīsu guṇe. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti’’ (dha. sa. 121), ‘‘dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) nissattanijjīvatāyaṃ. Svāyamidhāpi nissattanijjīvatāyameva vaṭṭati.
വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – കുച്ഛിതേ പാപകേ ധമ്മേ സലയന്തി ചലയന്തി കമ്പേന്തി വിദ്ധംസേന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതേന വാ ആകാരേന സയന്തീതി കുസാ. തേ അകുസലസങ്ഖാതേ കുസേ ലുനന്തി ഛിന്ദന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതാനം വാ സാനതോ തനുകരണതോ ഓസാനകരണതോ ഞാണം കുസം നാമ. തേന കുസേന ലാതബ്ബാതി കുസലാ; ഗഹേതബ്ബാ പവത്തേതബ്ബാതി അത്ഥോ. യഥാ വാ കുസാ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപ്പദേസം ലുനന്തി, ഏവമിമേപി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവേന ഉഭയഭാഗഗതം കിലേസപക്ഖം ലുനന്തി. തസ്മാ കുസാ വിയ ലുനന്തീതിപി കുസലാ. അത്തനോ പന സഭാവം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ. ധാരിയന്തി വാ പച്ചയേഹി, ധാരീയന്തി വാ യഥാസഭാവതോതി ധമ്മാ. ന കുസലാ അകുസലാ. മിത്തപടിപക്ഖാ അമിത്താ വിയ, ലോഭാദിപടിപക്ഖാ അലോഭാദയോ വിയ ച, കുസലപടിപക്ഖാതി അത്ഥോ. ന ബ്യാകതാതി അബ്യാകതാ, കുസലാകുസലഭാവേന അകഥിതാതി അത്ഥോ. തേസു പന അനവജ്ജസുഖവിപാകലക്ഖണാ കുസലാ, സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകലക്ഖണാ അകുസലാ, അവിപാകലക്ഖണാ അബ്യാകതാ.
Vacanattho panettha – kucchite pāpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaṃsentīti kusalā. Kucchitena vā ākārena sayantīti kusā. Te akusalasaṅkhāte kuse lunanti chindantīti kusalā. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato osānakaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma. Tena kusena lātabbāti kusalā; gahetabbā pavattetabbāti attho. Yathā vā kusā ubhayabhāgagataṃ hatthappadesaṃ lunanti, evamimepi uppannānuppannabhāvena ubhayabhāgagataṃ kilesapakkhaṃ lunanti. Tasmā kusā viya lunantītipi kusalā. Attano pana sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Dhāriyanti vā paccayehi, dhārīyanti vā yathāsabhāvatoti dhammā. Na kusalā akusalā. Mittapaṭipakkhā amittā viya, lobhādipaṭipakkhā alobhādayo viya ca, kusalapaṭipakkhāti attho. Na byākatāti abyākatā, kusalākusalabhāvena akathitāti attho. Tesu pana anavajjasukhavipākalakkhaṇā kusalā, sāvajjadukkhavipākalakkhaṇā akusalā, avipākalakkhaṇā abyākatā.
കിം പനേതാനി ‘കുസലാ’തി വാ ‘ധമ്മാ’തി വാതിആദീനി ഏകത്ഥാനി ഉദാഹു നാനത്ഥാനീതി? കിഞ്ചേത്ഥ? യദി താവ ഏകത്ഥാനി ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി ഇദം ‘കുസലാകുസലാ’തിവുത്തസദിസം ഹോതി. അഥ നാനത്ഥാനി തികദുകാനം ഛക്കചതുക്കഭാവോ ആപജ്ജതി പദാനഞ്ച അസമ്ബന്ധോ.
Kiṃ panetāni ‘kusalā’ti vā ‘dhammā’ti vātiādīni ekatthāni udāhu nānatthānīti? Kiñcettha? Yadi tāva ekatthāni ‘kusalā dhammā’ti idaṃ ‘kusalākusalā’tivuttasadisaṃ hoti. Atha nānatthāni tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjati padānañca asambandho.
യഥാ ഹി ‘കുസലാ’ ‘രൂപം’‘ചക്ഖുമാ’തി വുത്തേ അത്ഥവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോലോകേന്താനം പദാനം ന കോചി സമ്ബന്ധോ, ഏവമിധാപി പദാനം അസമ്ബന്ധോ ആപജ്ജതി. പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധരഹിതാനി ച പദാനി നിപ്പയോജനാനി നാമ ഹോന്തി. യാപി ചേസാ പരതോ ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി പുച്ഛാ, തായപി സദ്ധിം വിരോധോ ആപജ്ജതി. നേവ ഹി ധമ്മാ കുസലാ; അഥ ച പനിദം വുച്ചതി – കതമേ ധമ്മാ ‘കുസലാ’തി. അപരോ നയോ – യദി ഏതാനി ഏകത്ഥാനി, തിണ്ണം ‘ധമ്മാനം’ ഏകത്താ കുസലാദീനമ്പി ഏകത്തം ആപജ്ജതി. കുസലാദിപരാനഞ്ഹി തിണ്ണമ്പി ‘ധമ്മാനം’ ധമ്മഭാവേന ഏകത്തം. തസ്മാ ധമ്മത്തയേന സദ്ധിം അത്ഥതോ നിന്നാനത്ഥാനം കുസലാദീനമ്പി ഏകത്തം ആപജ്ജതി. ‘യദേവ കുസലം, തം അകുസലം, തം അബ്യാകത’ന്തി. ‘അഥാപി തിണ്ണം ധമ്മാനം ഏകത്തം ന സമ്പടിച്ഛഥ, അഞ്ഞോവ കുസലപരോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ അകുസലപരോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ അബ്യാകതപരോ ധമ്മോതി വദഥ, ഏവം സന്തേ ധമ്മോ നാമ ഭാവോ, ഭാവതോ ച അഞ്ഞോ അഭാവോതി കുസലപരാ ഭാവസങ്ഖാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞോ അകുസലപരോ ധമ്മോ അഭാവോ സിയാ, തഥാ അബ്യാകതപരോ. തേഹി ച അഞ്ഞോ കുസലപരോപി. ഏവം അഭാവത്തം ആപന്നേഹി ധമ്മേഹി അനഞ്ഞേ കുസലാദയോപി അഭാവായേവ സിയു’ന്തി.
Yathā hi ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’‘cakkhumā’ti vutte atthavasena aññamaññaṃ anolokentānaṃ padānaṃ na koci sambandho, evamidhāpi padānaṃ asambandho āpajjati. Pubbāparasambandharahitāni ca padāni nippayojanāni nāma honti. Yāpi cesā parato ‘katame dhammā kusalā’ti pucchā, tāyapi saddhiṃ virodho āpajjati. Neva hi dhammā kusalā; atha ca panidaṃ vuccati – katame dhammā ‘kusalā’ti. Aparo nayo – yadi etāni ekatthāni, tiṇṇaṃ ‘dhammānaṃ’ ekattā kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. Kusalādiparānañhi tiṇṇampi ‘dhammānaṃ’ dhammabhāvena ekattaṃ. Tasmā dhammattayena saddhiṃ atthato ninnānatthānaṃ kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. ‘Yadeva kusalaṃ, taṃ akusalaṃ, taṃ abyākata’nti. ‘Athāpi tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattaṃ na sampaṭicchatha, aññova kusalaparo dhammo, añño akusalaparo dhammo, añño abyākataparo dhammoti vadatha, evaṃ sante dhammo nāma bhāvo, bhāvato ca añño abhāvoti kusalaparā bhāvasaṅkhātā dhammā añño akusalaparo dhammo abhāvo siyā, tathā abyākataparo. Tehi ca añño kusalaparopi. Evaṃ abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvāyeva siyu’nti.
സബ്ബമേതം അകാരണം. കസ്മാ? യഥാനുമതിവോഹാരസിദ്ധിതോതി. വോഹാരോ ഹി യഥാ യഥാ അത്ഥേസു അനുമതോ സമ്പടിച്ഛിതോ തഥാ തഥേവ സിദ്ധോ. ന ചായം ‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തിആദീസു കുസലപുബ്ബോ ധമ്മാഭിലാപോ ധമ്മപരോ ച കുസലാഭിലാപോ, യഥാ ‘കുസലാ കുസലാ’തി ഏവം, അത്തനോ അത്ഥവിസേസാഭാവേന പണ്ഡിതേഹി സമ്പടിച്ഛിതോ; ന ച ‘കുസലാ’ ‘രൂപം’ചക്ഖുമാസദ്ദാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോലോകിതത്ഥഭാവേന. ‘കുസല’-സദ്ദോ പനേത്ഥ അനവജ്ജസുഖവിപാകസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ ജോതകഭാവേന സമ്പടിച്ഛിതോ, ‘അകുസല’-സദ്ദോ സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകത്ഥജോതകത്തേന, ‘അബ്യാകത’-സദ്ദോ അവിപാകത്ഥജോതകത്തേന, ‘ധമ്മ’-സദ്ദോ സഭാവധാരണാദിഅത്ഥജോതകത്തേന. സോ ഏതേസം അഞ്ഞതരാനന്തരേ വുച്ചമാനോ അത്തനോ അത്ഥസാമഞ്ഞം ദീപേതി. സബ്ബേവ ഹി ഏതേ സഭാവധാരണാദിനാ ലക്ഖണേന ധമ്മാ. കുസലാദിസദ്ദാ ചാപി ധമ്മസദ്ദസ്സ പുരതോ വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥവിസേസം തസ്സ ദീപേന്തി. ധമ്മോ ഹി കുസലോ വാ ഹോതി അകുസലോ വാ അബ്യാകതോ വാ. ഏവമേതേ വിസും വിസും വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥമത്തദീപകത്തേന സമ്പടിച്ഛിതാ. ധമ്മസദ്ദേന സഹ വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥസാമഞ്ഞം അത്ഥവിസേസം വാ ദീപകത്തേന ലോകേ പണ്ഡിതേഹി സമ്പടിച്ഛിതാ. തസ്മാ യദേതമേത്ഥ ഏകത്ഥനാനാത്ഥതം വികപ്പേത്വാ ദോസാരോപനകാരണം വുത്തം സബ്ബമേതം അകാരണം. അയം താവ കുസലത്തികസ്സ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ. ഇമിനാവ നയേന സേസതികദുകാനമ്പി നയോ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരം പന വിസേസമത്തമേവ വക്ഖാമ.
Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Yathānumativohārasiddhitoti. Vohāro hi yathā yathā atthesu anumato sampaṭicchito tathā tatheva siddho. Na cāyaṃ ‘‘kusalā dhammā’’tiādīsu kusalapubbo dhammābhilāpo dhammaparo ca kusalābhilāpo, yathā ‘kusalā kusalā’ti evaṃ, attano atthavisesābhāvena paṇḍitehi sampaṭicchito; na ca ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’cakkhumāsaddā viya aññamaññaṃ anolokitatthabhāvena. ‘Kusala’-saddo panettha anavajjasukhavipākasaṅkhātassa atthassa jotakabhāvena sampaṭicchito, ‘akusala’-saddo sāvajjadukkhavipākatthajotakattena, ‘abyākata’-saddo avipākatthajotakattena, ‘dhamma’-saddo sabhāvadhāraṇādiatthajotakattena. So etesaṃ aññatarānantare vuccamāno attano atthasāmaññaṃ dīpeti. Sabbeva hi ete sabhāvadhāraṇādinā lakkhaṇena dhammā. Kusalādisaddā cāpi dhammasaddassa purato vuccamānā attano attano atthavisesaṃ tassa dīpenti. Dhammo hi kusalo vā hoti akusalo vā abyākato vā. Evamete visuṃ visuṃ vuccamānā attano attano atthamattadīpakattena sampaṭicchitā. Dhammasaddena saha vuccamānā attano attano atthasāmaññaṃ atthavisesaṃ vā dīpakattena loke paṇḍitehi sampaṭicchitā. Tasmā yadetamettha ekatthanānātthataṃ vikappetvā dosāropanakāraṇaṃ vuttaṃ sabbametaṃ akāraṇaṃ. Ayaṃ tāva kusalattikassa anupubbapadavaṇṇanā. Imināva nayena sesatikadukānampi nayo veditabbo. Ito paraṃ pana visesamattameva vakkhāma.
൨. സുഖായ വേദനായാതിആദീസു ‘സുഖ’-സദ്ദോ താവ സുഖവേദനാസുഖമൂലസുഖാരമ്മണസുഖഹേതുസുഖപച്ചയട്ഠാനഅബ്യാബജ്ഝനിബ്ബാനാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘സുഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൩൨) സുഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ’’ (ധ॰ പ॰ ൧൯൪), ‘‘സുഖാ വിരാഗതാ ലോകേ’’തിആദീസു (ഉദാ॰ ൧൧; മഹാവ॰ ൫) സുഖമൂലേ ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിതം സുഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൩.൬൦) സുഖാരമ്മണേ. ‘‘സുഖസ്സേതം, ഭിക്ഖവേ, അധിവചനം യദിദം പുഞ്ഞാനീ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൭.൬൨) സുഖഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ സുഖാ സഗ്ഗാ’’ (മ॰ നി॰ ൩.൨൫൫), ‘‘ന തേ സുഖം പജാനന്തി യേ ന പസ്സന്തി നന്ദന’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൧൧) സുഖപച്ചയട്ഠാനേ. ‘‘ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ ധമ്മാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൮൨) അബ്യാബജ്ഝേ. ‘‘നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തിആദിസു (ധ॰ പ॰ ൨൦൩-൨൦൪) നിബ്ബാനേ. ഇധ പനായം സുഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ. ‘വേദനാ’-സദ്ദോ ‘‘വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൦൮) വേദയിതസ്മിംയേവ വത്തതി.
2. Sukhāya vedanāyātiādīsu ‘sukha’-saddo tāva sukhavedanāsukhamūlasukhārammaṇasukhahetusukhapaccayaṭṭhānaabyābajjhanibbānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232) sukhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Sukho buddhānaṃ uppādo’’ (dha. pa. 194), ‘‘sukhā virāgatā loke’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) sukhamūle ‘‘yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) sukhārammaṇe. ‘‘Sukhassetaṃ, bhikkhave, adhivacanaṃ yadidaṃ puññānī’’tiādīsu (a. ni. 7.62) sukhahetumhi. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ (ma. ni. 3.255), ‘‘na te sukhaṃ pajānanti ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11) sukhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Diṭṭhadhammasukhavihārā ete dhammā’’tiādīsu (ma. ni. 1.82) abyābajjhe. ‘‘Nibbānaṃ paramaṃ sukha’’ntiādisu (dha. pa. 203-204) nibbāne. Idha panāyaṃ sukhavedanāyameva daṭṭhabbo. ‘Vedanā’-saddo ‘‘viditā vedanā uppajjantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.208) vedayitasmiṃyeva vattati.
‘ദുക്ഖ’-സദ്ദോ ദുക്ഖവേദനാദുക്ഖവത്ഥുദുക്ഖാരമ്മണദുക്ഖപച്ചയദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു ദുക്ഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൮൭; വിഭ॰ ൧൯൦) ദുക്ഖവത്ഥുസ്മിം. ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം ദുക്ഖം ദുക്ഖാനുപതിതം ദുക്ഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു ദുക്ഖാരമ്മണേ. ‘‘ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ’’തിആദീസു (ധ॰ പ॰ ൧൧൭) ദുക്ഖപച്ചയേ. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൫൦) ദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനേ. ഇധ പനായം ദുക്ഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ.
‘Dukkha’-saddo dukkhavedanādukkhavatthudukkhārammaṇadukkhapaccayadukkhapaccayaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavedanāyameva daṭṭhabbo.
വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – സുഖയതീതി സുഖാ. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ. ന ദുക്ഖാ ന സുഖാതി അദുക്ഖമസുഖാ. ‘മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. സബ്ബാപി ആരമ്മണരസം വേദയന്തി അനുഭവന്തീതി വേദനാ. താസു ഇട്ഠാനുഭവനലക്ഖണാ സുഖാ, അനിട്ഠാനുഭവനലക്ഖണാ ദുക്ഖാ, ഉഭയവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ അദുക്ഖമസുഖാ. യോപനായം തീസുപി പദേസു ‘സമ്പയുത്ത’-സദ്ദോ, തസ്സത്ഥോ – സമം പകാരേഹി യുത്താതി സമ്പയുത്താ. കതരേഹി പകാരേഹീതി? ഏകുപ്പാദതാദീഹി. ‘‘നത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സമ്പയുത്താതി? ആമന്താ’’തി ഹി ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ പടിക്ഖേപേ ‘‘നനു അത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സഹഗതാ സഹജാതാ സംസട്ഠാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാ’’തി (കഥാ॰ ൪൭൩) ഏവം ഏകുപ്പാദതാദീനം വസേന സമ്പയോഗത്ഥോ വുത്തോ. ഇതി ഇമേഹി ഏകുപ്പാദതാദീഹി സമം പകാരേഹി യുത്താതി സമ്പയുത്താ.
Vacanattho panettha – sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā. ‘Ma-kāro padasandhivasena vutto. Sabbāpi ārammaṇarasaṃ vedayanti anubhavantīti vedanā. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Yopanāyaṃ tīsupi padesu ‘sampayutta’-saddo, tassattho – samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā. Katarehi pakārehīti? Ekuppādatādīhi. ‘‘Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā’’ti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā.
൩. വിപാകത്തികേ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസിട്ഠാനം കുസലാകുസലാനം പാകാതി വിപാകാ. വിപക്കഭാവമാപന്നാനം അരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. വിപാകധമ്മധമ്മാതി വിപാകസഭാവധമ്മാ. യഥാ ജാതിജരാസഭാവാ ജാതിജരാപകതികാ സത്താ ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാതി വുച്ചന്തി ഏവം വിപാകജനകട്ഠേന വിപാകസഭാവാ വിപാകപകതികാ ധമ്മാതി അത്ഥോ. തതിയപദം ഉഭയസഭാവപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം.
3. Vipākattike aññamaññavisiṭṭhānaṃ kusalākusalānaṃ pākāti vipākā. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vipākadhammadhammāti vipākasabhāvadhammā. Yathā jātijarāsabhāvā jātijarāpakatikā sattā jātidhammā jarādhammāti vuccanti evaṃ vipākajanakaṭṭhena vipākasabhāvā vipākapakatikā dhammāti attho. Tatiyapadaṃ ubhayasabhāvapaṭikkhepavasena vuttaṃ.
൪. ഉപാദിന്നുപാദാനിയത്തികേ ആരമ്മണകരണവസേന തണ്ഹാദിട്ഠീഹി ഉപേതേന കമ്മുനാ ആദിന്നാ, ഫലഭാവേന ഗഹിതാതി ഉപാദിന്നാ. ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ ഉപാദാനസമ്ബന്ധേന ഉപാദാനാനം ഹിതാതി ഉപാദാനിയാ. ഉപാദാനസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. ഉപാദിണ്ണാ ച തേ ഉപാദാനിയാ ചാതി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ; സാസവകമ്മനിബ്ബത്താനം രൂപാരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമിനാ നയേന സേസപദദ്വയേപി പടിസേധസഹിതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
4. Upādinnupādāniyattike ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena kammunā ādinnā, phalabhāvena gahitāti upādinnā. Ārammaṇabhāvaṃ upagantvā upādānasambandhena upādānānaṃ hitāti upādāniyā. Upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Upādiṇṇā ca te upādāniyā cāti upādiṇṇupādāniyā; sāsavakammanibbattānaṃ rūpārūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Iti iminā nayena sesapadadvayepi paṭisedhasahito attho veditabbo.
൫. സംകിലിട്ഠസംകിലേസികത്തികേ സംകിലേസേതീതി സംകിലേസോ, വിബാധതി, ഉപതാപേതി ചാതി അത്ഥോ. സംകിലേസേന സമന്നാഗതാതി സംകിലിട്ഠാ. അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനേന സംകിലേസം അരഹന്തി , സംകിലേസേ വാ നിയുത്താ, തസ്സ ആരമ്മണഭാവാനതിക്കമനതോതി സംകിലേസികാ. സംകിലേസസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. സംകിലിട്ഠാ ച തേ സംകിലേസികാ ചാതി സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ. സേസപദദ്വയമ്പി പുരിമത്തികേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.
5. Saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattike saṃkilesetīti saṃkileso, vibādhati, upatāpeti cāti attho. Saṃkilesena samannāgatāti saṃkiliṭṭhā. Attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanena saṃkilesaṃ arahanti , saṃkilese vā niyuttā, tassa ārammaṇabhāvānatikkamanatoti saṃkilesikā. Saṃkilesassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Saṃkiliṭṭhā ca te saṃkilesikā cāti saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā. Sesapadadvayampi purimattike vuttanayeneva veditabbaṃ.
൬. വിതക്കത്തികേ സമ്പയോഗവസേന വത്തമാനേന സഹ വിതക്കേന സവിതക്കാ. സഹ വിചാരേന സവിചാരാ. സവിതക്കാ ച തേ സവിചാരാ ചാതി സവിതക്കസവിചാരാ. ഉഭയരഹിതാ അവിതക്കഅവിചാരാ. വിതക്കവിചാരേസു വിചാരോവ മത്താ, പമാണം, ഏതേസന്തി വിചാരമത്താ. വിചാരതോ ഉത്തരി വിതക്കേന സദ്ധിം സമ്പയോഗം ന ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അവിതക്കാ ച തേ വിചാരമത്താ ചാതി അവിതക്കവിചാരമത്താ.
6. Vitakkattike sampayogavasena vattamānena saha vitakkena savitakkā. Saha vicārena savicārā. Savitakkā ca te savicārā cāti savitakkasavicārā. Ubhayarahitā avitakkaavicārā. Vitakkavicāresu vicārova mattā, pamāṇaṃ, etesanti vicāramattā. Vicārato uttari vitakkena saddhiṃ sampayogaṃ na gacchantīti attho. Avitakkā ca te vicāramattā cāti avitakkavicāramattā.
൭. പീതിത്തികേ പീതിയാ സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതാതി പീതിസഹഗതാ, പീതിസമ്പയുത്താതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഉപേക്ഖാതി ചേത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ. സാ ഹി സുഖദുക്ഖാകാരപ്പവത്തിം ഉപേക്ഖതി, മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതത്താ തേനാകാരേന പവത്തതീതി ഉപേക്ഖാ. ഇതി വേദനാത്തികതോ പദദ്വയമേവ ഗഹേത്വാ നിപ്പീതികസ്സ സുഖസ്സ സപ്പീതികസുഖതോ വിസേസദസ്സനവസേന അയം തികോ വുത്തോ.
7. Pītittike pītiyā saha ekuppādādibhāvaṃ gatāti pītisahagatā, pītisampayuttāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Upekkhāti cettha adukkhamasukhā vedanā vuttā. Sā hi sukhadukkhākārappavattiṃ upekkhati, majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā. Iti vedanāttikato padadvayameva gahetvā nippītikassa sukhassa sappītikasukhato visesadassanavasena ayaṃ tiko vutto.
൮. ദസ്സനത്തികേ ദസ്സനേനാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന. സോ ഹി പഠമം നിബ്ബാനം ദസ്സനതോ ദസ്സനന്തി വുത്തോ. ഗോത്രഭു പന കിഞ്ചാപി പഠമതരം പസ്സതി, യഥാ പന രഞ്ഞോ സന്തികം കേനചിദേവ കരണീയേന ആഗതോ പുരിസോ ദൂരതോവ രഥികായ ചരന്തം ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതം രാജാനം ദിസ്വാപി ‘ദിട്ഠോ തേ രാജാ’തി പുട്ഠോ ദിസ്വാപി കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അകതത്താ ‘ന പസ്സാമീ’തി ആഹ. ഏവമേവ നിബ്ബാനം ദിസ്വാപി കത്തബ്ബസ്സ കിലേസപ്പഹാനസ്സാഭാവാ ന ദസ്സനന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി ഞാണം മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനേ തിട്ഠതി. ഭാവനായാതി സേസമഗ്ഗത്തയേന. സേസമഗ്ഗത്തയഞ്ഹി പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠസ്മിംയേവ ധമ്മേ ഭാവനാവസേന ഉപ്പജ്ജതി, അദിട്ഠപുബ്ബം കിഞ്ചി ന പസ്സതി, തസ്മാ ഭാവനാതി വുച്ചതി. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം.
8. Dassanattike dassanenāti sotāpattimaggena. So hi paṭhamaṃ nibbānaṃ dassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘diṭṭho te rājā’ti puṭṭho disvāpi kattabbakiccassa akatattā ‘na passāmī’ti āha. Evameva nibbānaṃ disvāpi kattabbassa kilesappahānassābhāvā na dassananti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāyāti sesamaggattayena. Sesamaggattayañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, adiṭṭhapubbaṃ kiñci na passati, tasmā bhāvanāti vuccati. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepavasena vuttaṃ.
൯. തദനന്തരത്തികേ ദസ്സനേന പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ദസ്സനേന പഹാതബ്ബഹേതുകാ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. തതിയപദേ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ഏവമത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ . ഇതരഥാ ഹി അഹേതുകാനം അഗ്ഗഹണം ഭവേയ്യ; ഹേതുയേവ ഹി തേസം നത്ഥി യോ ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബോ സിയാ. സഹേതുകേസുപി ഹേതുവജ്ജാനം പഹാനം ആപജ്ജതി, ന ഹേതൂനം; ഹേതുയേവ ഹി ഏതേസം ‘നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ’തി വുത്തോ, ന തേ ധമ്മാ. ഉഭയമ്പി ചേതം അനധിപ്പേതം. തസ്മാ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി നേവദസ്സനേന നഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാതി അയമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.
9. Tadanantarattike dassanena pahātabbo hetu etesanti dassanena pahātabbahetukā. Dutiyapadepi eseva nayo. Tatiyapade neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesanti evamatthaṃ aggahetvā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti evamattho gahetabbo . Itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyya; hetuyeva hi tesaṃ natthi yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā. Sahetukesupi hetuvajjānaṃ pahānaṃ āpajjati, na hetūnaṃ; hetuyeva hi etesaṃ ‘neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo’ti vutto, na te dhammā. Ubhayampi cetaṃ anadhippetaṃ. Tasmā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti nevadassanena nabhāvanāya pahātabbahetukāti ayamattho gahetabbo.
൧൦. ആചയഗാമിത്തികേ കമ്മകിലേസേഹി ആചിയതീതി ആചയോ. പടിസന്ധിചുതിഗതിപ്പവത്താനം ഏതം നാമം. തസ്സ കാരണം ഹുത്വാ നിപ്ഫാദനകഭാവേന തം ആചയം ഗച്ഛന്തി, യസ്സ വാ പവത്തന്തി തം പുഗ്ഗലം യഥാവുത്തമേവ ആചയം ഗമേന്തീതിപി ആചയഗാമിനോ; സാസവകുസലാകുസലാനം ഏതം അധിവചനം. തതോ ഏവ ആചയസങ്ഖാതാ ചയാ അപേതത്താ, നിബ്ബാനം അപേതം ചയാതി അപചയോ. തം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനതോ അപചയം ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ; അരിയമഗ്ഗാനമേതം അധിവചനം. അപിച പാകാരം ഇട്ഠകവഡ്ഢകീ വിയ പവത്തം ആചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി ആചയഗാമിനോ. തേന ചിതം ചിതം ഇട്ഠകം വിദ്ധംസയമാനോ പുരിസോ വിയ തദേവ പവത്തം അപചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.
10. Ācayagāmittike kammakilesehi āciyatīti ācayo. Paṭisandhicutigatippavattānaṃ etaṃ nāmaṃ. Tassa kāraṇaṃ hutvā nipphādanakabhāvena taṃ ācayaṃ gacchanti, yassa vā pavattanti taṃ puggalaṃ yathāvuttameva ācayaṃ gamentītipi ācayagāmino; sāsavakusalākusalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tato eva ācayasaṅkhātā cayā apetattā, nibbānaṃ apetaṃ cayāti apacayo. Taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino; ariyamaggānametaṃ adhivacanaṃ. Apica pākāraṃ iṭṭhakavaḍḍhakī viya pavattaṃ ācinantā gacchantīti ācayagāmino. Tena citaṃ citaṃ iṭṭhakaṃ viddhaṃsayamāno puriso viya tadeva pavattaṃ apacinantā gacchantīti apacayagāmino. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.
൧൧. സേക്ഖത്തികേ തീസു സിക്ഖാസു ജാതാതി സേക്ഖാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനം ഏതേതിപി സേക്ഖാ. അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ സയമേവ സിക്ഖന്തീതിപി സേക്ഖാ . ഉപരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ന സേക്ഖാതി അസേക്ഖാ. വുഡ്ഢിപ്പത്താ വാ സേക്ഖാതിപി അസേക്ഖാ. അരഹത്തഫലധമ്മാനം ഏതം അധിവചനം. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.
11. Sekkhattike tīsu sikkhāsu jātāti sekkhā. Sattannaṃ sekkhānaṃ etetipi sekkhā. Apariyositasikkhattā sayameva sikkhantītipi sekkhā. Upari sikkhitabbābhāvato na sekkhāti asekkhā. Vuḍḍhippattā vā sekkhātipi asekkhā. Arahattaphaladhammānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.
൧൨. പരിത്തത്തികേ സമന്തതോ ഖണ്ഡിതത്താ അപ്പമത്തകം പരിത്തന്തി വുച്ചതി; ‘പരിത്തം ഗോമയപിണ്ഡ’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൩.൯൬) വിയ. ഇമേപി അപ്പാനുഭാവതായ പരിത്താ വിയാതി പരിത്താ; കാമാവചരധമ്മാനമേതം അധിവചനം. കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ വിപുലഫലതായ ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതാ, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദവീരിയചിത്തപഞ്ഞേഹി ഗതാ പടിപന്നാതിപി മഹഗ്ഗതാ. പമാണകരാ ധമ്മാ രാഗാദയോ പമാണം നാമ. ആരമ്മണതോ വാ സമ്പയോഗതോ വാ നത്ഥി ഏതേസം പമാണം, പമാണസ്സ ച പടിപക്ഖാതി അപ്പമാണാ.
12. Parittattike samantato khaṇḍitattā appamattakaṃ parittanti vuccati; ‘parittaṃ gomayapiṇḍa’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.96) viya. Imepi appānubhāvatāya parittā viyāti parittā; kāmāvacaradhammānametaṃ adhivacanaṃ. Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gatā, mahantehi vā uḷāracchandavīriyacittapaññehi gatā paṭipannātipi mahaggatā. Pamāṇakarā dhammā rāgādayo pamāṇaṃ nāma. Ārammaṇato vā sampayogato vā natthi etesaṃ pamāṇaṃ, pamāṇassa ca paṭipakkhāti appamāṇā.
൧൩. പരിത്താരമ്മണത്തികേ പരിത്തം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി പരിത്താരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ.
13. Parittārammaṇattike parittaṃ ārammaṇaṃ etesanti parittārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.
൧൪. ഹീനത്തികേ ഹീനാതി ലാമകാ അകുസലാ ധമ്മാ. ഹീനപ്പണീതാനം മജ്ഝേ ഭവാതി മജ്ഝിമാ. അവസേസാ തേഭൂമകാ ധമ്മാ ഉത്തമട്ഠേന അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതാ; ലോകുത്തരാ ധമ്മാ.
14. Hīnattike hīnāti lāmakā akusalā dhammā. Hīnappaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā tebhūmakā dhammā uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītā; lokuttarā dhammā.
൧൫. മിച്ഛത്തത്തികേ ‘ഹിതസുഖാവഹാ മേ ഭവിസ്സന്തീ’തി ഏവം ആസീസിതാപി തഥാ അഭാവതോ, ‘അസുഭാദീസുയേവ സുഭ’ന്തിആദി വിപരീതപ്പവത്തിതോ ച മിച്ഛാസഭാവാതി മിച്ഛത്താ; വിപാകദാനേ സതി ഖന്ധഭേദാനന്തരമേവ വിപാകദാനതോ നിയതാ; മിച്ഛത്താ ച തേ നിയതാ ചാതി മിച്ഛത്തനിയതാ. വുത്തവിപരീതേന അത്ഥേന സമ്മാസഭാവാതി സമ്മത്താ; സമ്മത്താ ച തേ നിയതാ ച അനന്തരമേവ ഫലദാനേനാതി സമ്മത്തനിയതാ. ഉഭയഥാപി ന നിയതാതി അനിയതാ.
15. Micchattattike ‘hitasukhāvahā me bhavissantī’ti evaṃ āsīsitāpi tathā abhāvato, ‘asubhādīsuyeva subha’ntiādi viparītappavattito ca micchāsabhāvāti micchattā; vipākadāne sati khandhabhedānantarameva vipākadānato niyatā; micchattā ca te niyatā cāti micchattaniyatā. Vuttaviparītena atthena sammāsabhāvāti sammattā; sammattā ca te niyatā ca anantarameva phaladānenāti sammattaniyatā. Ubhayathāpi na niyatāti aniyatā.
൧൬. മഗ്ഗാരമ്മണത്തികേ നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി, ഗവേസതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോ. മഗ്ഗോ ആരമ്മണം ഏതേസന്തി മഗ്ഗാരമ്മണാ. അട്ഠങ്ഗികോപി മഗ്ഗോ പച്ചയട്ഠേന ഏതേസം ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതുകാ. മഗ്ഗസമ്പയുത്താ വാ ഹേതൂ മഗ്ഗേ വാ ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതൂ. തേ ഏതേസം ഹേതൂതിപി മഗ്ഗഹേതുകാ. സമ്മാദിട്ഠി സയം മഗ്ഗോ ചേവ ഹേതു ച. ഇതി മഗ്ഗോ ഹേതു ഏതേസന്തിപി മഗ്ഗഹേതുകാ. അഭിഭവിത്വാ പവത്തനട്ഠേന മഗ്ഗോ അധിപതി ഏതേസന്തി മഗ്ഗാധിപതിനോ.
16. Maggārammaṇattike nibbānaṃ maggati, gavesati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Maggo ārammaṇaṃ etesanti maggārammaṇā. Aṭṭhaṅgikopi maggo paccayaṭṭhena etesaṃ hetūti maggahetukā. Maggasampayuttā vā hetū magge vā hetūti maggahetū. Te etesaṃ hetūtipi maggahetukā. Sammādiṭṭhi sayaṃ maggo ceva hetu ca. Iti maggo hetu etesantipi maggahetukā. Abhibhavitvā pavattanaṭṭhena maggo adhipati etesanti maggādhipatino.
൧൭. ഉപ്പന്നത്തികേ ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ യാവ ഭങ്ഗാ ഉദ്ധം പന്നാ ഗതാ പവത്താതി ഉപ്പന്നാ. ന ഉപ്പന്നാതി അനുപ്പന്നാ. പരിനിട്ഠിതകാരണേകദേസത്താ അവസ്സം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി ഉപ്പാദിനോ.
17. Uppannattike uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannā gatā pavattāti uppannā. Na uppannāti anuppannā. Pariniṭṭhitakāraṇekadesattā avassaṃ uppajjissantīti uppādino.
൧൮. അതീതത്തികേ അത്തനോ സഭാവം ഉപ്പാദാദിക്ഖണം വാ പത്വാ അതിക്കന്താതി അതീതാ. തദുഭയമ്പി ന ആഗതാതി അനാഗതാ. തം തം കാരണം പടിച്ച ഉപ്പന്നാതി പച്ചുപ്പന്നാ.
18. Atītattike attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā.
൧൯. അനന്തരത്തികേ അതീതം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി അതീതാരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ.
19. Anantarattike atītaṃ ārammaṇaṃ etesanti atītārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.
൨൦. അജ്ഝത്തത്തികേ ‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം അത്താ’തി ഗഹണം, ‘ഗമിസ്സാമാ’തി ഇമിനാ വിയ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികാരം കത്വാ പവത്താതി അജ്ഝത്താ. ‘അജ്ഝത്ത’-സദ്ദോ പനായം ഗോചരജ്ഝത്തേ നിയകജ്ഝത്തേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ വിസയജ്ഝത്തേതി ചതൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. ‘‘തേനാനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബം’’ (മ॰ നി॰ ൩.൧൮൮), ‘‘അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ’’തിആദീസു (ധ॰ പ॰ ൩൬൨) ഹി അയം ഗോചരജ്ഝത്തേ ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം’’ (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൨൮; ധ॰ സ॰ ൧൬൧), ‘‘അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൩) നിയകജ്ഝത്തേ. ‘‘ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൪) അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ. ‘‘അയം ഖോ പനാനന്ദ, വിഹാരോ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ യദിദം സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൧൮൭) വിസയജ്ഝത്തേ; ഇസ്സരിയട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ഫലസമാപത്തി ഹി ബുദ്ധാനം ഇസ്സരിയട്ഠാനം നാമ. ഇധ പന നിയകജ്ഝത്തേ അധിപ്പേതോ. തസ്മാ അത്തനോ സന്താനേ പവത്താ പാടിപുഗ്ഗലികാ ധമ്മാ അജ്ഝത്താതി വേദിതബ്ബാ. തതോ ബാഹിരഭൂതാ പന ഇന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ ബഹിദ്ധാ നാമ. തതിയപദം തദുഭയവസേന വുത്തം.
20. Ajjhattattike ‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attā’ti gahaṇaṃ, ‘gamissāmā’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. ‘Ajjhatta’-saddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati. ‘‘Tenānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ’’ (ma. ni. 3.188), ‘‘ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ’’ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ‘‘ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanānī’’tiādīsu (ma. ni. 3.304) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte; issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana niyakajjhatte adhippeto. Tasmā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā dhammā ajjhattāti veditabbā. Tato bāhirabhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.
൨൧. അനന്തരത്തികോ തേയേവ തിപ്പകാരേപി ധമ്മേ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനവസേന വുത്തോ.
21. Anantarattiko teyeva tippakārepi dhamme ārammaṇaṃ katvā pavattanavasena vutto.
൨൨. സനിദസ്സനത്തികേ ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതേന സഹ നിദസ്സനേനാതി സനിദസ്സനാ. പടിഹനനഭാവസങ്ഖാതേന സഹ പടിഘേനാതി സപ്പടിഘാ. സനിദസ്സനാ ച തേ സപ്പടിഘാ ചാതി സനിദസ്സനസപ്പടിഘാ. നത്ഥി ഏതേസം ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതം നിദസ്സനന്തി അനിദസ്സനാ. അനിദസ്സനാ ച തേ വുത്തനയേനേവ സപ്പടിഘാ ചാതി അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം. അയം താവ തികമാതികായ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ.
22. Sanidassanattike daṭṭhabbabhāvasaṅkhātena saha nidassanenāti sanidassanā. Paṭihananabhāvasaṅkhātena saha paṭighenāti sappaṭighā. Sanidassanā ca te sappaṭighā cāti sanidassanasappaṭighā. Natthi etesaṃ daṭṭhabbabhāvasaṅkhātaṃ nidassananti anidassanā. Anidassanā ca te vuttanayeneva sappaṭighā cāti anidassanasappaṭighā. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ. Ayaṃ tāva tikamātikāya anupubbapadavaṇṇanā.
തികമാതികാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണീപാളി • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ൧. തികമാതികാ • 1. Tikamātikā
ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-മൂലടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / തികമാതികാപദവണ്ണനാ • Tikamātikāpadavaṇṇanā
ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-അനുടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / തികമാതികാപദവണ്ണനാ • Tikamātikāpadavaṇṇanā