Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi

१४. तुवट्टकसुत्तनिद्देसो

14. Tuvaṭṭakasuttaniddeso

अथ तुवट्टकसुत्तनिद्देसं वक्खति –

Atha tuvaṭṭakasuttaniddesaṃ vakkhati –

१५०.

150.

पुच्छामि तं आदिच्‍चबन्धु, ¹ विवेकं सन्तिपदञ्‍च महेसि ² ।

Pucchāmitaṃ ādiccabandhu,³vivekaṃ santipadañca mahesi⁴;

कथं दिस्वा निब्बाति भिक्खु, अनुपादियानो लोकस्मिं किञ्‍चि॥

Kathaṃ disvā nibbāti bhikkhu, anupādiyāno lokasmiṃ kiñci.

पुच्छामि तं आदिच्‍चबन्धूति। पुच्छाति तिस्सो पुच्छा – अदिट्ठजोतना पुच्छा, दिट्ठसंसन्दना पुच्छा, विमतिच्छेदना पुच्छा। कतमा अदिट्ठजोतना पुच्छा? पकतिया लक्खणं अञ्‍ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं, तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय तीरणाय विभावनाय पञ्हं पुच्छति – अयं अदिट्ठजोतना पुच्छा। कतमा दिट्ठसंसन्दना पुच्छा? पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं, अञ्‍ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति – अयं दिट्ठसंसन्दना पुच्छा। कतमा विमतिच्छेदना पुच्छा? पकतिया संसयपक्खन्दो ⁵ होति विमतिपक्खन्दो द्वेळ्हकजातो, ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति – अयं विमतिच्छेदना पुच्छा। इमा तिस्सो पुच्छा।

Pucchāmi taṃ ādiccabandhūti. Pucchāti tisso pucchā – adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā. Katamā adiṭṭhajotanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhāvanāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ adiṭṭhajotanā pucchā. Katamā diṭṭhasaṃsandanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ diṭṭhasaṃsandanā pucchā. Katamā vimaticchedanā pucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando ⁶ hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto, ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti so vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ vimaticchedanā pucchā. Imā tisso pucchā.

अपरापि तिस्सो पुच्छा – मनुस्सपुच्छा, अमनुस्सपुच्छा, निम्मितपुच्छा। कतमा मनुस्सपुच्छा? मनुस्सा बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति, भिक्खू पुच्छन्ति, भिक्खुनियो पुच्छन्ति, उपासका पुच्छन्ति, उपासिकायो पुच्छन्ति, राजानो पुच्छन्ति, खत्तिया पुच्छन्ति, ब्राह्मणा पुच्छन्ति, वेस्सा पुच्छन्ति, सुद्दा पुच्छन्ति, गहट्ठा पुच्छन्ति, पब्बजिता पुच्छन्ति – अयं मनुस्सपुच्छा। कतमा अमनुस्सपुच्छा? अमनुस्सा बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति, नागा पुच्छन्ति, सुपण्णा पुच्छन्ति, यक्खा पुच्छन्ति, असुरा पुच्छन्ति, गन्धब्बा पुच्छन्ति, महाराजानो पुच्छन्ति, इन्दा पुच्छन्ति, ब्रह्मानो पुच्छन्ति, देवतायो पुच्छन्ति – अयं अमनुस्सपुच्छा। कतमा निम्मितपुच्छा? यं भगवा रूपं अभिनिम्मिनाति मनोमयं सब्बङ्गपच्‍चङ्गं अहीनिन्द्रियं तं सो निम्मितो बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छति, भगवा तस्स ⁷ विसज्‍जेति – अयं निम्मितपुच्छा। इमा तिस्सो पुच्छा।

Aparāpi tisso pucchā – manussapucchā, amanussapucchā, nimmitapucchā. Katamā manussapucchā? Manussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, bhikkhū pucchanti, bhikkhuniyo pucchanti, upāsakā pucchanti, upāsikāyo pucchanti, rājāno pucchanti, khattiyā pucchanti, brāhmaṇā pucchanti, vessā pucchanti, suddā pucchanti, gahaṭṭhā pucchanti, pabbajitā pucchanti – ayaṃ manussapucchā. Katamā amanussapucchā? Amanussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, nāgā pucchanti, supaṇṇā pucchanti, yakkhā pucchanti, asurā pucchanti, gandhabbā pucchanti, mahārājāno pucchanti, indā pucchanti, brahmāno pucchanti, devatāyo pucchanti – ayaṃ amanussapucchā. Katamā nimmitapucchā? Yaṃ bhagavā rūpaṃ abhinimmināti manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgaṃ ahīnindriyaṃ taṃ so nimmito buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchati, bhagavā tassa ⁸ visajjeti – ayaṃ nimmitapucchā. Imā tisso pucchā.

अपरापि तिस्सो पुच्छा – अत्तत्थपुच्छा, परत्थपुच्छा, उभयत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – दिट्ठधम्मिकत्थपुच्छा, सम्परायिकत्थपुच्छा, परमत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अनवज्‍जत्थपुच्छा, निक्‍किलेसत्थपुच्छा ⁹, वोदानत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अतीतपुच्छा, अनागतपुच्छा, पच्‍चुप्पन्‍नपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अज्झत्तपुच्छा, बहिद्धापुच्छा, अज्झत्तबहिद्धापुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – कुसलपुच्छा, अकुसलपुच्छा, अब्याकतपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – खन्धपुच्छा, धातुपुच्छा, आयतनपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – सतिपट्ठानपुच्छा, सम्मप्पधानपुच्छा, इद्धिपादपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – इन्द्रियपुच्छा, बलपुच्छा, बोज्झङ्गपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – मग्गपुच्छा, फलपुच्छा, निब्बानपुच्छा।

Aparāpi tisso pucchā – attatthapucchā, paratthapucchā, ubhayatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – diṭṭhadhammikatthapucchā, samparāyikatthapucchā, paramatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – anavajjatthapucchā, nikkilesatthapucchā ¹⁰, vodānatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – atītapucchā, anāgatapucchā, paccuppannapucchā. Aparāpi tisso pucchā – ajjhattapucchā, bahiddhāpucchā, ajjhattabahiddhāpucchā. Aparāpi tisso pucchā – kusalapucchā, akusalapucchā, abyākatapucchā. Aparāpi tisso pucchā – khandhapucchā, dhātupucchā, āyatanapucchā. Aparāpi tisso pucchā – satipaṭṭhānapucchā, sammappadhānapucchā, iddhipādapucchā. Aparāpi tisso pucchā – indriyapucchā, balapucchā, bojjhaṅgapucchā. Aparāpi tisso pucchā – maggapucchā, phalapucchā, nibbānapucchā.

पुच्छामि तन्ति पुच्छामि तं याचामि तं अज्झेसामि तं पसादेमि तं, ‘‘कथयस्सु मे’’ति – पुच्छामि तं। आदिच्‍चबन्धूति। आदिच्‍चो वुच्‍चति सूरियो ¹¹। सूरियो गोतमो गोत्तेन, भगवापि गोतमो गोत्तेन, भगवा सूरियस्स गोत्तञातको गोत्तबन्धु; तस्मा बुद्धो आदिच्‍चबन्धूति – पुच्छामि तं आदिच्‍चबन्धु।

Pucchāmi tanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ, ‘‘kathayassu me’’ti – pucchāmi taṃ. Ādiccabandhūti. Ādicco vuccati sūriyo ¹². Sūriyo gotamo gottena, bhagavāpi gotamo gottena, bhagavā sūriyassa gottañātako gottabandhu; tasmā buddho ādiccabandhūti – pucchāmi taṃ ādiccabandhu.

विवेकं सन्तिपदञ्‍च महेसीति। विवेकाति तयो विवेका – कायविवेको , चित्तविवेको, उपधिविवेको। कतमो कायविवेको? इध भिक्खु विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्‍ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्‍जं कायेन विवित्तेन विहरति। सो एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको पटिक्‍कमति, एको रहो निसीदति, एको चङ्कमं अधिट्ठाति, एको चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेति – अयं कायविवेको।

Vivekaṃ santipadañca mahesīti. Vivekāti tayo vivekā – kāyaviveko , cittaviveko, upadhiviveko. Katamo kāyaviveko? Idha bhikkhu vivittaṃ senāsanaṃ bhajati araññaṃ rukkhamūlaṃ pabbataṃ kandaraṃ giriguhaṃ susānaṃ vanapatthaṃ abbhokāsaṃ palālapuñjaṃ kāyena vivittena viharati. So eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko paṭikkamati, eko raho nisīdati, eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti – ayaṃ kāyaviveko.

कतमो चित्तविवेको? पठमं झानं समापन्‍नस्स नीवरणेहि चित्तं विवित्तं होति, दुतियं झानं समापन्‍नस्स वितक्‍कविचारेहि चित्तं विवित्तं होति, ततियं झानं समापन्‍नस्स पीतिया चित्तं विवित्तं होति, चतुत्थं झानं समापन्‍नस्स सुखदुक्खेहि चित्तं विवित्तं होति, आकासानञ्‍चायतनं समापन्‍नस्स रूपसञ्‍ञाय पटिघसञ्‍ञाय नानत्तसञ्‍ञाय चित्तं विवित्तं होति, विञ्‍ञाणञ्‍चायतनं समापन्‍नस्स आकासानञ्‍चायतनसञ्‍ञाय चित्तं विवित्तं होति, आकिञ्‍चञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसञ्‍ञाय चित्तं विवित्तं होति , नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसञ्‍ञाय चित्तं विवित्तं होति। सोतापन्‍नस्स सक्‍कायदिट्ठिया विचिकिच्छाय सीलब्बतपरामासा दिट्ठानुसया विचिकिच्छानुसया, तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं विवित्तं होति। सकदागामिस्स ओळारिका कामरागसञ्‍ञोजना पटिघसञ्‍ञोजना ओळारिका कामरागानुसया पटिघानुसया, तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं विवित्तं होति। अनागामिस्स अनुसहगता कामरागसञ्‍ञोजना पटिघसञ्‍ञोजना अनुसहगता कामरागानुसया पटिघानुसया, तदेकट्ठेहि च किलेसेहि चित्तं विवित्तं होति। अरहतो रूपरागा अरूपरागा माना उद्धच्‍चा अविज्‍जाय मानानुसया भवरागानुसया अविज्‍जानुसया, तदेकट्ठेहि च किलेसेहि बहिद्धा च सब्बनिमित्तेहि चित्तं विवित्तं होति – अयं चित्तविवेको।

Katamo cittaviveko? Paṭhamaṃ jhānaṃ samāpannassa nīvaraṇehi cittaṃ vivittaṃ hoti, dutiyaṃ jhānaṃ samāpannassa vitakkavicārehi cittaṃ vivittaṃ hoti, tatiyaṃ jhānaṃ samāpannassa pītiyā cittaṃ vivittaṃ hoti, catutthaṃ jhānaṃ samāpannassa sukhadukkhehi cittaṃ vivittaṃ hoti, ākāsānañcāyatanaṃ samāpannassa rūpasaññāya paṭighasaññāya nānattasaññāya cittaṃ vivittaṃ hoti, viññāṇañcāyatanaṃ samāpannassa ākāsānañcāyatanasaññāya cittaṃ vivittaṃ hoti, ākiñcaññāyatanaṃ samāpannassa viññāṇañcāyatanasaññāya cittaṃ vivittaṃ hoti , nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpannassa ākiñcaññāyatanasaññāya cittaṃ vivittaṃ hoti. Sotāpannassa sakkāyadiṭṭhiyā vicikicchāya sīlabbataparāmāsā diṭṭhānusayā vicikicchānusayā, tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ vivittaṃ hoti. Sakadāgāmissa oḷārikā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā oḷārikā kāmarāgānusayā paṭighānusayā, tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ vivittaṃ hoti. Anāgāmissa anusahagatā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā anusahagatā kāmarāgānusayā paṭighānusayā, tadekaṭṭhehi ca kilesehi cittaṃ vivittaṃ hoti. Arahato rūparāgā arūparāgā mānā uddhaccā avijjāya mānānusayā bhavarāgānusayā avijjānusayā, tadekaṭṭhehi ca kilesehi bahiddhā ca sabbanimittehi cittaṃ vivittaṃ hoti – ayaṃ cittaviveko.

कतमो उपधिविवेको? उपधि वुच्‍चति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। उपधिविवेको वुच्‍चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं – अयं उपधिविवेको। कायविवेको च विवेकट्ठकायानं ¹³ नेक्खम्माभिरतानं, चित्तविवेको च परिसुद्धचित्तानं परमवोदानपत्तानं, उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतानं। सन्तीति एकेन आकारेन सन्तिपि सन्तिपदम्पि तंयेव अमतं निब्बानं, यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सन्तमेतं पदं, पणीतमेतं पदं, यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’’न्ति। अथ अपरेन आकारेन ये धम्मा सन्ताधिगमाय सन्तिफुसनाय सन्तिसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति, सेय्यथिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्‍चिन्द्रियानि, पञ्‍च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो – इमे वुच्‍चन्ति सन्तिपदं ताणपदं लेणपदं सरणपदं अभयपदं अच्‍चुतपदं अमतपदं निब्बानपदं।

Katamo upadhiviveko? Upadhi vuccati kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Upadhiviveko vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ – ayaṃ upadhiviveko. Kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ ¹⁴ nekkhammābhiratānaṃ, cittaviveko ca parisuddhacittānaṃ paramavodānapattānaṃ, upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatānaṃ. Santīti ekena ākārena santipi santipadampi taṃyeva amataṃ nibbānaṃ, yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘santametaṃ padaṃ, paṇītametaṃ padaṃ, yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbāna’’nti. Atha aparena ākārena ye dhammā santādhigamāya santiphusanāya santisacchikiriyāya saṃvattanti, seyyathidaṃ – cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo – ime vuccanti santipadaṃ tāṇapadaṃ leṇapadaṃ saraṇapadaṃ abhayapadaṃ accutapadaṃ amatapadaṃ nibbānapadaṃ.

महेसीति महेसि भगवा। महन्तं सीलक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीति महेसि, महन्तं समाधिक्खन्धं…पे॰… महन्तं पञ्‍ञाक्खन्धं… महन्तं विमुत्तिक्खन्धं… महन्तं विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीति महेसि; महतो तमोकायस्स पदालनं, महतो विपल्‍लासस्स भेदनं, महतो तण्हासल्‍लस्स अब्बहनं ¹⁵, महतो दिट्ठिसङ्घातस्स विनिवेठनं, महतो मानधजस्स पपातनं ¹⁶, महतो अभिसङ्खारस्स वूपसमं, महतो ओघस्स नित्थरणं, महतो भारस्स निक्खेपनं, महतो संसारवट्टस्स उपच्छेदं, महतो सन्तापस्स निब्बापनं , महतो परिळाहस्स पटिपस्सद्धिं, महतो धम्मधजस्स उस्सापनं एसी गवेसी परियेसीति महेसि, महन्ते सतिपट्ठाने महन्ते सम्मप्पधाने महन्ते इद्धिपादे महन्तानि इन्द्रियानि महन्तानि बलानि महन्ते बोज्झङ्गे महन्तं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं महन्तं परमत्थं अमतं निब्बानं एसी गवेसी परियेसीति महेसि; महेसक्खेहि वा सत्तेहि एसितो गवेसितो परियेसितो कहं बुद्धो कहं भगवा कहं देवदेवो कहं नरासभोति महेसीति – विवेकं सन्तिपदञ्‍च महेसि।

Mahesīti mahesi bhagavā. Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahantaṃ samādhikkhandhaṃ…pe… mahantaṃ paññākkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttikkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi; mahato tamokāyassa padālanaṃ, mahato vipallāsassa bhedanaṃ, mahato taṇhāsallassa abbahanaṃ ¹⁷, mahato diṭṭhisaṅghātassa viniveṭhanaṃ, mahato mānadhajassa papātanaṃ ¹⁸, mahato abhisaṅkhārassa vūpasamaṃ, mahato oghassa nittharaṇaṃ, mahato bhārassa nikkhepanaṃ, mahato saṃsāravaṭṭassa upacchedaṃ, mahato santāpassa nibbāpanaṃ , mahato pariḷāhassa paṭipassaddhiṃ, mahato dhammadhajassa ussāpanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahante satipaṭṭhāne mahante sammappadhāne mahante iddhipāde mahantāni indriyāni mahantāni balāni mahante bojjhaṅge mahantaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ mahantaṃ paramatthaṃ amataṃ nibbānaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi; mahesakkhehi vā sattehi esito gavesito pariyesito kahaṃ buddho kahaṃ bhagavā kahaṃ devadevo kahaṃ narāsabhoti mahesīti – vivekaṃ santipadañca mahesi.

कथं दिस्वा निब्बाति भिक्खूति। कथं दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा अत्तनो रागं निब्बापेति, दोसं निब्बापेति, मोहं निब्बापेति, कोधं…पे॰… उपनाहं… मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं… मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्‍चरिते… सब्बे दरथे… सब्बे परिळाहे… सब्बे सन्तापे … सब्बाकुसलाभिसङ्खारे निब्बापेति समेति उपसमेति वूपसमेति पटिपस्सम्भेति। भिक्खूति पुथुज्‍जनकल्याणको वा भिक्खु सेखो वा भिक्खूति – कथं दिस्वा निब्बाति भिक्खु।

Kathaṃ disvā nibbāti bhikkhūti. Kathaṃ disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā attano rāgaṃ nibbāpeti, dosaṃ nibbāpeti, mohaṃ nibbāpeti, kodhaṃ…pe… upanāhaṃ… makkhaṃ… paḷāsaṃ… issaṃ… macchariyaṃ… māyaṃ… sāṭheyyaṃ… thambhaṃ… sārambhaṃ… mānaṃ… atimānaṃ… madaṃ… pamādaṃ… sabbe kilese… sabbe duccarite… sabbe darathe… sabbe pariḷāhe… sabbe santāpe … sabbākusalābhisaṅkhāre nibbāpeti sameti upasameti vūpasameti paṭipassambheti. Bhikkhūti puthujjanakalyāṇako vā bhikkhu sekho vā bhikkhūti – kathaṃ disvā nibbāti bhikkhu.

अनुपादियानो लोकस्मिं किञ्‍चीति। चतूहि उपादानेहि अनुपादियमानो अगण्हयमानो अपरामसमानो अनभिनिविसमानो। लोकस्मिन्ति अपायलोके मनुस्सलोके देवलोके, खन्धलोके धातुलोके आयतनलोके। किञ्‍चीति किञ्‍चि रूपगतं वेदनागतं सञ्‍ञागतं सङ्खारगतं विञ्‍ञाणगतन्ति – अनुपादियानो लोकस्मिं किञ्‍चि।

Anupādiyāno lokasmiṃ kiñcīti. Catūhi upādānehi anupādiyamāno agaṇhayamāno aparāmasamāno anabhinivisamāno. Lokasminti apāyaloke manussaloke devaloke, khandhaloke dhātuloke āyatanaloke. Kiñcīti kiñci rūpagataṃ vedanāgataṃ saññāgataṃ saṅkhāragataṃ viññāṇagatanti – anupādiyāno lokasmiṃ kiñci.

तेनाह सो निम्मितो –

Tenāha so nimmito –

‘‘पुच्छामि तं आदिच्‍चबन्धु, विवेकं सन्तिपदञ्‍च महेसि।

‘‘Pucchāmi taṃ ādiccabandhu, vivekaṃ santipadañca mahesi;

कथं दिस्वा निब्बाति भिक्खु, अनुपादियानो लोकस्मिं किञ्‍ची’’ति॥

Kathaṃ disvā nibbāti bhikkhu, anupādiyāno lokasmiṃ kiñcī’’ti.

१५१.

151.

मूलं पपञ्‍चसङ्खाय, [इति भगवा]

Mūlaṃpapañcasaṅkhāya, [iti bhagavā]

मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धे ¹⁹ ।

Mantā asmīti sabbamuparundhe²⁰;

या काचि तण्हा अज्झत्तं, तासं विनया सदा सतो सिक्खे॥

Yā kāci taṇhā ajjhattaṃ, tāsaṃ vinayā sadā sato sikkhe.

मूलं पपञ्‍चसङ्खाय, [इति भगवा] मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धेति। पपञ्‍चायेव पपञ्‍चसङ्खा। तण्हापपञ्‍चसङ्खा दिट्ठिपपञ्‍चसङ्खा। कतमं तण्हापपञ्‍चस्स मूलं? अविज्‍जामूलं, अयोनिसोमनसिकारो मूलं, अस्मिमानो मूलं, अहिरिकं मूलं , अनोत्तप्पं मूलं, उद्धच्‍चं मूलं – इदं तण्हापपञ्‍चस्स मूलं। कतमं दिट्ठिपपञ्‍चस्स मूलं? अविज्‍जामूलं, अयोनिसोमनसिकारो मूलं, अस्मिमानो मूलं, अहिरिकं मूलं, अनोत्तप्पं मूलं, उद्धच्‍चं मूलं – इदं दिट्ठिपपञ्‍चस्स मूलं।

Mūlaṃ papañcasaṅkhāya, [iti bhagavā] mantā asmīti sabbamuparundheti. Papañcāyeva papañcasaṅkhā. Taṇhāpapañcasaṅkhā diṭṭhipapañcasaṅkhā. Katamaṃ taṇhāpapañcassa mūlaṃ? Avijjāmūlaṃ, ayonisomanasikāro mūlaṃ, asmimāno mūlaṃ, ahirikaṃ mūlaṃ , anottappaṃ mūlaṃ, uddhaccaṃ mūlaṃ – idaṃ taṇhāpapañcassa mūlaṃ. Katamaṃ diṭṭhipapañcassa mūlaṃ? Avijjāmūlaṃ, ayonisomanasikāro mūlaṃ, asmimāno mūlaṃ, ahirikaṃ mūlaṃ, anottappaṃ mūlaṃ, uddhaccaṃ mūlaṃ – idaṃ diṭṭhipapañcassa mūlaṃ.

भगवाति गारवाधिवचनं। अपि च भग्गरागोति भगवा, भग्गदोसोति भगवा, भग्गमोहोति भगवा, भग्गमानोति भगवा, भग्गदिट्ठीति भगवा, भग्गकण्डकोति भगवा, भग्गकिलेसोति भगवा, भजि विभजि पविभजि धम्मरतनन्ति भगवा, भवानं अन्तकरोति भगवा, भावितकायो भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्‍ञोति भगवा; भागी वा भगवा अरञ्‍ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्‍लानसारुप्पानीति भगवा, भागी वा भगवा चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारानन्ति भगवा, भागी वा भगवा अत्थरसस्स धम्मरसस्स विमुत्तिरसस्स अधिसीलस्स अधिचित्तस्स अधिपञ्‍ञायाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं झानानं चतुन्‍नं अप्पमञ्‍ञानं चतुन्‍नं अरूपसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा अट्ठन्‍नं विमोक्खानं अट्ठन्‍नं अभिभायतनानं नवन्‍नं अनुपुब्बविहारसमापत्तीनन्ति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं सञ्‍ञाभावनानं दसन्‍नं कसिणसमापत्तीनं आनापानस्सतिसमाधिस्स असुभसमापत्तियाति भगवा, भागी वा भगवा चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं चतुन्‍नं इद्धिपादानं पञ्‍चन्‍नं इन्द्रियानं पञ्‍चन्‍नं बलानं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्साति भगवा, भागी वा भगवा दसन्‍नं तथागतबलानं चतुन्‍नं वेसारज्‍जानं चतुन्‍नं पटिसम्भिदानं छन्‍नं अभिञ्‍ञानं छन्‍नं बुद्धधम्मानन्ति भगवा, भगवाति नेतं नामं मातरा कतं न पितरा कतं न भातरा कतं न भगिनिया कतं न मित्तामच्‍चेहि कतं न ञातिसालोहितेहि कतं न समणब्राह्मणेहि कतं न देवताहि कतं; विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्‍ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्‍ञत्ति यदिदं भगवाति – मूलं पपञ्‍चसङ्खाय इति भगवा।

Bhagavāti gāravādhivacanaṃ. Api ca bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā, bhaggamohoti bhagavā, bhaggamānoti bhagavā, bhaggadiṭṭhīti bhagavā, bhaggakaṇḍakoti bhagavā, bhaggakilesoti bhagavā, bhaji vibhaji pavibhaji dhammaratananti bhagavā, bhavānaṃ antakaroti bhagavā, bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapaññoti bhagavā; bhāgī vā bhagavā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppānīti bhagavā, bhāgī vā bhagavā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassa vimuttirasassa adhisīlassa adhicittassa adhipaññāyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ jhānānaṃ catunnaṃ appamaññānaṃ catunnaṃ arūpasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ aṭṭhannaṃ abhibhāyatanānaṃ navannaṃ anupubbavihārasamāpattīnanti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ saññābhāvanānaṃ dasannaṃ kasiṇasamāpattīnaṃ ānāpānassatisamādhissa asubhasamāpattiyāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti bhagavā, bhāgī vā bhagavā dasannaṃ tathāgatabalānaṃ catunnaṃ vesārajjānaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ channaṃ abhiññānaṃ channaṃ buddhadhammānanti bhagavā, bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ na pitarā kataṃ na bhātarā kataṃ na bhaginiyā kataṃ na mittāmaccehi kataṃ na ñātisālohitehi kataṃ na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ na devatāhi kataṃ; vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavāti – mūlaṃ papañcasaṅkhāya iti bhagavā.

मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धेति। मन्ता वुच्‍चति पञ्‍ञा। या पञ्‍ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। अस्मीति रूपे अस्मीति मानो अस्मीति छन्दो अस्मीति अनुसयो; वेदनाय… सञ्‍ञाय… सङ्खारेसु… विञ्‍ञाणे अस्मीति मानो अस्मीति छन्दो अस्मीति अनुसयोति। मूलं पपञ्‍चसङ्खाय इति भगवा। मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धेति। पपञ्‍चसङ्खाय मूलञ्‍च अस्मिमानञ्‍च मन्ताय सब्बं रुन्धेय्य उपरुन्धेय्य निरोधेय्य वूपसमेय्य अत्थङ्गमेय्य पटिपस्सम्भेय्याति – मूलं पपञ्‍चसङ्खाय इति भगवा, मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धे।

Mantā asmīti sabbamuparundheti. Mantā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Asmīti rūpe asmīti māno asmīti chando asmīti anusayo; vedanāya… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe asmīti māno asmīti chando asmīti anusayoti. Mūlaṃ papañcasaṅkhāya iti bhagavā. Mantā asmīti sabbamuparundheti. Papañcasaṅkhāya mūlañca asmimānañca mantāya sabbaṃ rundheyya uparundheyya nirodheyya vūpasameyya atthaṅgameyya paṭipassambheyyāti – mūlaṃ papañcasaṅkhāya iti bhagavā, mantā asmīti sabbamuparundhe.

या काचि तण्हा अज्झत्तन्ति। या काचीति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं – या काचीति। तण्हाति रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। अज्झत्तन्ति अज्झत्तसमुट्ठाना वा ²¹ सा तण्हाति – अज्झत्तं । अथ वा अज्झत्तिकं वुच्‍चति चित्तं। यं चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विञ्‍ञाणं विञ्‍ञाणक्खन्धो तज्‍जा मनोविञ्‍ञाणधातु। चित्तेन सा तण्हा सहगता सहजाता संसट्ठा सम्पयुत्ता एकुप्पादा एकनिरोधा एकवत्थुका एकारम्मणातिपि अज्झत्तन्ति – या काचि तण्हा अज्झत्तं।

Yā kāci taṇhā ajjhattanti. Yā kācīti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – yā kācīti. Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā. Ajjhattanti ajjhattasamuṭṭhānā vā ²² sā taṇhāti – ajjhattaṃ . Atha vā ajjhattikaṃ vuccati cittaṃ. Yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Cittena sā taṇhā sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā sampayuttā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇātipi ajjhattanti – yā kāci taṇhā ajjhattaṃ.

तासं विनया सदा सतो सिक्खेति। सदाति सदा सब्बदा सब्बकालं निच्‍चकालं धुवकालं, सततं समितं अब्बोकिण्णं पोङ्खानुपोङ्खं उदकूमिगजातं अवीचिसन्ततिसहितं फुसितं, पुरेभत्तं पच्छाभत्तं , पुरिमं यामं मज्झिमं यामं पच्छिमं यामं, काळे जुण्हे, वस्से हेमन्ते गिम्हे, पुरिमे वयोखन्धे मज्झिमे वयोखन्धे पच्छिमे वयोखन्धे। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो, वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो। अपरेहिपि चतूहि कारणेहि सतो – असति परिवज्‍जनाय सतो, सतिकरणीयानं धम्मानं कतत्ता सतो, सतिपटिपक्खानं धम्मानं हतत्ता सतो, सतिनिमित्तानं असम्मुट्ठत्ता सतो। अपरेहिपि चतूहि कारणेहि सतो – सतिया समन्‍नागतत्ता सतो, सतिया वसितत्ता सतो, सतिया पागुञ्‍ञताय सतो, सतिया अपच्‍चोरोहनताय सतो। अपरेहिपि चतूहि कारणेहि सतो – सत्तत्ता सतो, सन्तत्ता सतो, समितत्ता सतो, सन्तधम्मसमन्‍नागतत्ता सतो। बुद्धानुस्सतिया सतो, धम्मानुस्सतिया सतो, सङ्घानुस्सतिया सतो, सीलानुस्सतिया सतो, चागानुस्सतिया सतो, देवतानुस्सतिया सतो, आनापानस्सतिया सतो, मरणस्सतिया सतो, कायगतासतिया सतो, उपसमानुस्सतिया सतो। या सति अनुस्सति पटिस्सति, सति सरणता धारणता अपिलापनता असम्मुस्सनता, सति सतिन्द्रियं सतिबलं सम्मासति सतिसम्बोज्झङ्गो एकायनमग्गो – अयं वुच्‍चति सति। इमाय सतिया उपेतो समुपेतो, उपगतो समुपगतो, उपपन्‍नो समुपपन्‍नो, समन्‍नागतो सो वुच्‍चति सतो।

Tāsaṃ vinayā sadā sato sikkheti. Sadāti sadā sabbadā sabbakālaṃ niccakālaṃ dhuvakālaṃ, satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ poṅkhānupoṅkhaṃ udakūmigajātaṃ avīcisantatisahitaṃ phusitaṃ, purebhattaṃ pacchābhattaṃ , purimaṃ yāmaṃ majjhimaṃ yāmaṃ pacchimaṃ yāmaṃ, kāḷe juṇhe, vasse hemante gimhe, purime vayokhandhe majjhime vayokhandhe pacchime vayokhandhe. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato, vedanāsu…pe… citte…pe… dhammesu dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato. Aparehipi catūhi kāraṇehi sato – asati parivajjanāya sato, satikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ katattā sato, satipaṭipakkhānaṃ dhammānaṃ hatattā sato, satinimittānaṃ asammuṭṭhattā sato. Aparehipi catūhi kāraṇehi sato – satiyā samannāgatattā sato, satiyā vasitattā sato, satiyā pāguññatāya sato, satiyā apaccorohanatāya sato. Aparehipi catūhi kāraṇehi sato – sattattā sato, santattā sato, samitattā sato, santadhammasamannāgatattā sato. Buddhānussatiyā sato, dhammānussatiyā sato, saṅghānussatiyā sato, sīlānussatiyā sato, cāgānussatiyā sato, devatānussatiyā sato, ānāpānassatiyā sato, maraṇassatiyā sato, kāyagatāsatiyā sato, upasamānussatiyā sato. Yā sati anussati paṭissati, sati saraṇatā dhāraṇatā apilāpanatā asammussanatā, sati satindriyaṃ satibalaṃ sammāsati satisambojjhaṅgo ekāyanamaggo – ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto samupeto, upagato samupagato, upapanno samupapanno, samannāgato so vuccati sato.

सिक्खेति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्‍ञासिक्खा। कतमा अधिसीलसिक्खा? इध भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्‍नो, अणुमत्तेसु वज्‍जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु, खुद्दको सीलक्खन्धो… महन्तो सीलक्खन्धो, सीलं पतिट्ठा आदि चरणं संयमो संवरो मुखं पमुखं कुसलानं धम्मानं समापत्तिया – अयं अधिसीलसिक्खा।

Sikkheti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā. Katamā adhisīlasikkhā? Idha bhikkhu sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno, aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu, khuddako sīlakkhandho… mahanto sīlakkhandho, sīlaṃ patiṭṭhā ādi caraṇaṃ saṃyamo saṃvaro mukhaṃ pamukhaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā – ayaṃ adhisīlasikkhā.

कतमा अधिचित्तसिक्खा? इध भिक्खु विविच्‍चेव कामेहि विविच्‍च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्‍कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति। वितक्‍कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्‍कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति। पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्‍च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’’ति ततियं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति। सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति – अयं अधिचित्तसिक्खा।

Katamā adhicittasikkhā? Idha bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato ca sampajāno sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘‘upekkhako satimā sukhavihārī’’ti tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati – ayaṃ adhicittasikkhā.

कतमा अधिपञ्‍ञासिक्खा? इध भिक्खु पञ्‍ञवा होति, उदयत्थगामिनिया पञ्‍ञाय समन्‍नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मादुक्खक्खयगामिनिया। सो इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पजानाति, अयं दुक्खसमुदयोति यथाभूतं पजानाति, अयं दुक्खनिरोधोति यथाभूतं पजानाति , अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पजानाति, इमे आसवाति यथाभूतं पजानाति, अयं आसवसमुदयोति यथाभूतं पजानाति, अयं आसवनिरोधोति यथाभूतं पजानाति, अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पजानाति – अयं अधिपञ्‍ञासिक्खा।

Katamā adhipaññāsikkhā? Idha bhikkhu paññavā hoti, udayatthagāminiyā paññāya samannāgato ariyāya nibbedhikāya sammādukkhakkhayagāminiyā. So idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhasamudayoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhanirodhoti yathābhūtaṃ pajānāti , ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti, ime āsavāti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ āsavasamudayoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ āsavanirodhoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti – ayaṃ adhipaññāsikkhā.

तासं विनया सदा सतो सिक्खेति। तासं तण्हानं विनयाय पटिविनयाय पहानाय वूपसमाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य, अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य, अधिपञ्‍ञम्पि सिक्खेय्य; इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खेय्य, पजानन्तो सिक्खेय्य, पस्सन्तो सिक्खेय्य, पच्‍चवेक्खन्तो सिक्खेय्य, चित्तं अधिट्ठहन्तो सिक्खेय्य, सद्धाय अधिमुच्‍चन्तो सिक्खेय्य, वीरियं पग्गण्हन्तो सिक्खेय्य, सतिं उपट्ठपेन्तो सिक्खेय्य, चित्तं समादहन्तो सिक्खेय्य, पञ्‍ञाय पजानन्तो सिक्खेय्य, अभिञ्‍ञेय्यं अभिजानन्तो सिक्खेय्य, परिञ्‍ञेय्यं परिजानन्तो सिक्खेय्य, पहातब्बं पजहन्तो सिक्खेय्य, भावेतब्बं भावेन्तो सिक्खेय्य, सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – तासं विनया सदा सतो सिक्खे।

Tāsaṃ vinayā sadā sato sikkheti. Tāsaṃ taṇhānaṃ vinayāya paṭivinayāya pahānāya vūpasamāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya, adhicittampi sikkheyya, adhipaññampi sikkheyya; imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya, pajānanto sikkheyya, passanto sikkheyya, paccavekkhanto sikkheyya, cittaṃ adhiṭṭhahanto sikkheyya, saddhāya adhimuccanto sikkheyya, vīriyaṃ paggaṇhanto sikkheyya, satiṃ upaṭṭhapento sikkheyya, cittaṃ samādahanto sikkheyya, paññāya pajānanto sikkheyya, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkheyya, pariññeyyaṃ parijānanto sikkheyya, pahātabbaṃ pajahanto sikkheyya, bhāvetabbaṃ bhāvento sikkheyya, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – tāsaṃ vinayā sadā sato sikkhe.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘मूलं पपञ्‍चसङ्खाय, [इति भगवा]

‘‘Mūlaṃ papañcasaṅkhāya, [iti bhagavā]

मन्ता अस्मीति सब्बमुपरुन्धे।

Mantā asmīti sabbamuparundhe;

या काचि तण्हा अज्झत्तं, तासं विनया सदा सतो सिक्खे’’ति॥

Yā kāci taṇhā ajjhattaṃ, tāsaṃ vinayā sadā sato sikkhe’’ti.

१५२.

152.

यं किञ्‍चि धम्ममभिजञ्‍ञा, अज्झत्तं अथ वापि बहिद्धा।

Yaṃkiñci dhammamabhijaññā, ajjhattaṃ atha vāpi bahiddhā;

न तेन थामं कुब्बेथ, न हि सा निब्बुति सतं वुत्ता॥

Na tena thāmaṃ kubbetha, na hi sā nibbuti sataṃ vuttā.

यं किञ्‍चि धम्ममभिजञ्‍ञा अज्झत्तन्ति। यं किञ्‍चि अत्तनो गुणं जानेय्य कुसले वा धम्मे अब्याकते वा धम्मे। कतमे अत्तनो गुणा? उच्‍चा कुला पब्बजितो वा अस्सं ²³, महाभोगकुला पब्बजितो वा अस्सं, उळारभोगकुला पब्बजितो वा अस्सं, ञातो यसस्सी सगहट्ठपब्बजितानन्ति वा अस्सं, लाभिम्हि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारानन्ति वा अस्सं, सुत्तन्तिको वा अस्सं, विनयधरो वा अस्सं, धम्मकथिको वा अस्सं, आरञ्‍ञिको वा अस्सं, पिण्डपातिको वा अस्सं, पंसुकूलिको वा अस्सं, तेचीवरिको वा अस्सं, सपदानचारिको वा अस्सं, खलुपच्छाभत्तिको वा अस्सं, नेसज्‍जिको वा अस्सं, यथासन्थतिको वा अस्सं, पठमस्स झानस्स लाभीति वा अस्सं, दुतियस्स झानस्स लाभीति वा अस्सं, ततियस्स झानस्स लाभीति वा अस्सं, चतुत्थस्स झानस्स लाभीति वा अस्सं, आकासानञ्‍चायतनसमापत्तिया लाभीति वा अस्सं, विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसमापत्तिया… आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसमापत्तिया… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया लाभीति वा अस्सं – इमे वुच्‍चन्ति अत्तनो गुणा । यं किञ्‍चि अत्तनो गुणं जानेय्य आजानेय्य विजानेय्य पटिविजानेय्य पटिविज्झेय्याति – यं किञ्‍चि धम्ममभिजञ्‍ञा अज्झत्तं। अथ वापि बहिद्धाति। उपज्झायस्स वा आचरियस्स वा ते गुणा अस्सूति ²⁴ – अथ वापि बहिद्धा।

Yaṃ kiñci dhammamabhijaññā ajjhattanti. Yaṃ kiñci attano guṇaṃ jāneyya kusale vā dhamme abyākate vā dhamme. Katame attano guṇā? Uccā kulā pabbajito vā assaṃ ²⁵, mahābhogakulā pabbajito vā assaṃ, uḷārabhogakulā pabbajito vā assaṃ, ñāto yasassī sagahaṭṭhapabbajitānanti vā assaṃ, lābhimhi cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti vā assaṃ, suttantiko vā assaṃ, vinayadharo vā assaṃ, dhammakathiko vā assaṃ, āraññiko vā assaṃ, piṇḍapātiko vā assaṃ, paṃsukūliko vā assaṃ, tecīvariko vā assaṃ, sapadānacāriko vā assaṃ, khalupacchābhattiko vā assaṃ, nesajjiko vā assaṃ, yathāsanthatiko vā assaṃ, paṭhamassa jhānassa lābhīti vā assaṃ, dutiyassa jhānassa lābhīti vā assaṃ, tatiyassa jhānassa lābhīti vā assaṃ, catutthassa jhānassa lābhīti vā assaṃ, ākāsānañcāyatanasamāpattiyā lābhīti vā assaṃ, viññāṇañcāyatanasamāpattiyā… ākiñcaññāyatanasamāpattiyā… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā lābhīti vā assaṃ – ime vuccanti attano guṇā . Yaṃ kiñci attano guṇaṃ jāneyya ājāneyya vijāneyya paṭivijāneyya paṭivijjheyyāti – yaṃ kiñci dhammamabhijaññā ajjhattaṃ. Atha vāpi bahiddhāti. Upajjhāyassa vā ācariyassa vā te guṇā assūti ²⁶ – atha vāpi bahiddhā.

न तेन थामं कुब्बेथाति। अत्तनो वा गुणेन परेसं वा गुणेन थामं न करेय्य, थम्भं न करेय्य, मानं न करेय्य, उन्‍नतिं न करेय्य, उन्‍नमं न करेय्य, न तेन मानं जनेय्य, न तेन थद्धो अस्स पत्थद्धो पग्गहितसिरोति – न तेन थामं कुब्बेथ।

Natena thāmaṃ kubbethāti. Attano vā guṇena paresaṃ vā guṇena thāmaṃ na kareyya, thambhaṃ na kareyya, mānaṃ na kareyya, unnatiṃ na kareyya, unnamaṃ na kareyya, na tena mānaṃ janeyya, na tena thaddho assa patthaddho paggahitasiroti – na tena thāmaṃ kubbetha.

न हि सा निब्बुति सतं वुत्ताति। सतानं सन्तानं सप्पुरिसानं बुद्धानं बुद्धसावकानं पच्‍चेकबुद्धानं सा निब्बुतीति न वुत्ता न पवुत्ता न आचिक्खिता न देसिता न पञ्‍ञपिता न पट्ठपिता न विवटा न विभत्ता न उत्तानीकता नप्पकासिताति – न हि सा निब्बुति सतं वुत्ता।

Na hi sā nibbuti sataṃ vuttāti. Satānaṃ santānaṃ sappurisānaṃ buddhānaṃ buddhasāvakānaṃ paccekabuddhānaṃ sā nibbutīti na vuttā na pavuttā na ācikkhitā na desitā na paññapitā na paṭṭhapitā na vivaṭā na vibhattā na uttānīkatā nappakāsitāti – na hi sā nibbuti sataṃ vuttā.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘यं किञ्‍चि धम्ममभिजञ्‍ञा, अज्झत्तं अथ वापि बहिद्धा।

‘‘Yaṃ kiñci dhammamabhijaññā, ajjhattaṃ atha vāpi bahiddhā;

न तेन थामं कुब्बेथ, न हि सा निब्बुति सतं वुत्ता’’ति॥

Na tena thāmaṃ kubbetha, na hi sā nibbuti sataṃ vuttā’’ti.

१५३.

153.

सेय्यो न तेन मञ्‍ञेय्य, नीचेय्यो अथ वापि सरिक्खो।

Seyyo na tena maññeyya, nīceyyo atha vāpi sarikkho;

फुट्ठो अनेकरूपेहि, नातुमानं विकप्पयं तिट्ठे॥

Phuṭṭhoanekarūpehi, nātumānaṃ vikappayaṃ tiṭṭhe.

सेय्यो न तेन मञ्‍ञेय्याति। ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति अतिमानं न जनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्‍जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुनाति – सेय्यो न तेन मञ्‍ञेय्य।

Seyyo na tena maññeyyāti. ‘‘Seyyohamasmī’’ti atimānaṃ na janeyya jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunāti – seyyo na tena maññeyya.

नीचेय्यो अथ वापि सरिक्खोति। ‘‘हीनोहमस्मी’’ति ओमानं न जनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुना। ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानं न जनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्‍जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुनाति – नीचेय्यो अथ वापि सरिक्खो।

Nīceyyo atha vāpi sarikkhoti. ‘‘Hīnohamasmī’’ti omānaṃ na janeyya jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunā. ‘‘Sadisohamasmī’’ti mānaṃ na janeyya jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunāti – nīceyyo atha vāpi sarikkho.

फुट्ठो अनेकरूपेहीति। अनेकविधेहि आकारेहि फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतोति – फुट्ठो अनेकरूपेहि।

Phuṭṭho anekarūpehīti. Anekavidhehi ākārehi phuṭṭho pareto samohito samannāgatoti – phuṭṭho anekarūpehi.

नातुमानं विकप्पयं तिट्ठेति। आतुमा वुच्‍चति अत्ता। अत्तानं कप्पेन्तो विकप्पेन्तो विकप्पं आपज्‍जन्तो न तिट्ठेय्याति – नातुमानं विकप्पयं तिट्ठे।

Nātumānaṃvikappayaṃ tiṭṭheti. Ātumā vuccati attā. Attānaṃ kappento vikappento vikappaṃ āpajjanto na tiṭṭheyyāti – nātumānaṃ vikappayaṃ tiṭṭhe.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘सेय्यो न तेन मञ्‍ञेय्य, नीचेय्यो अथ वापि सरिक्खो।

‘‘Seyyo na tena maññeyya, nīceyyo atha vāpi sarikkho;

फुट्ठो अनेकरूपेहि, नातुमानं विकप्पयं तिट्ठे’’ति॥

Phuṭṭho anekarūpehi, nātumānaṃ vikappayaṃ tiṭṭhe’’ti.

१५४.

154.

अज्झत्तमेवुपसमे , न अञ्‍ञतो भिक्खु सन्तिमेसेय्य।

Ajjhattamevupasame , na aññato bhikkhu santimeseyya;

अज्झत्तं उपसन्तस्स, नत्थि अत्ता ²⁷ कुतो निरत्ता ²⁸ वा॥

Ajjhattaṃ upasantassa, natthi attā²⁹kuto nirattā³⁰vā.

अज्झत्तमेवुपसमेति। अज्झत्तं रागं समेय्य, दोसं समेय्य, मोहं समेय्य, कोधं…पे॰… उपनाहं… मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं … मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्‍चरिते… सब्बे दरथे… सब्बे परिळाहे… सब्बे सन्तापे… सब्बाकुसलाभिसङ्खारे समेय्य उपसमेय्य वूपसमेय्य निब्बापेय्य पटिपस्सम्भेय्याति – अज्झत्तमेवुपसमे।

Ajjhattamevupasameti. Ajjhattaṃ rāgaṃ sameyya, dosaṃ sameyya, mohaṃ sameyya, kodhaṃ…pe… upanāhaṃ… makkhaṃ… paḷāsaṃ… issaṃ… macchariyaṃ… māyaṃ… sāṭheyyaṃ… thambhaṃ… sārambhaṃ … mānaṃ… atimānaṃ… madaṃ… pamādaṃ… sabbe kilese… sabbe duccarite… sabbe darathe… sabbe pariḷāhe… sabbe santāpe… sabbākusalābhisaṅkhāre sameyya upasameyya vūpasameyya nibbāpeyya paṭipassambheyyāti – ajjhattamevupasame.

न अञ्‍ञतो भिक्खु सन्तिमेसेय्याति। अञ्‍ञतो असुद्धिमग्गेन, मिच्छापटिपदाय, अनिय्यानपतेन, अञ्‍ञत्र सतिपट्ठानेहि, अञ्‍ञत्र सम्मप्पधानेहि, अञ्‍ञत्र इद्धिपादेहि, अञ्‍ञत्र इन्द्रियेहि, अञ्‍ञत्र बलेहि, अञ्‍ञत्र बोज्झङ्गेहि, अञ्‍ञत्र अरिया अट्ठङ्गिका मग्गा सन्तिं उपसन्तिं वूपसन्तिं निब्बुतिं पटिपस्सद्धिं न एसेय्य न गवेसेय्य न परियेसेय्याति – न अञ्‍ञतो भिक्खु सन्तिमेसेय्य।

Na aññato bhikkhu santimeseyyāti. Aññato asuddhimaggena, micchāpaṭipadāya, aniyyānapatena, aññatra satipaṭṭhānehi, aññatra sammappadhānehi, aññatra iddhipādehi, aññatra indriyehi, aññatra balehi, aññatra bojjhaṅgehi, aññatra ariyā aṭṭhaṅgikā maggā santiṃ upasantiṃ vūpasantiṃ nibbutiṃ paṭipassaddhiṃ na eseyya na gaveseyya na pariyeseyyāti – na aññato bhikkhu santimeseyya.

अज्झत्तं उपसन्तस्साति। अज्झत्तं रागं सन्तस्स, दोसं सन्तस्स, मोहं सन्तस्स…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारे सन्तस्स उपसन्तस्स वूपसन्तस्स निब्बुतस्स पटिपस्सद्धियाति – अज्झत्तं उपसन्तस्स।

Ajjhattaṃupasantassāti. Ajjhattaṃ rāgaṃ santassa, dosaṃ santassa, mohaṃ santassa…pe… sabbākusalābhisaṅkhāre santassa upasantassa vūpasantassa nibbutassa paṭipassaddhiyāti – ajjhattaṃ upasantassa.

नत्थि अत्ता कुतो निरत्ता वाति। नत्थीति पटिक्खेपो। अत्ताति अत्तदिट्ठि नत्थि; निरत्ताति उच्छेददिट्ठि नत्थि। अत्ताति गहितं नत्थि; निरत्ताति मुञ्‍चितब्बं नत्थि। यस्सत्थि गहितं, तस्सत्थि मुञ्‍चितब्बं। तस्स गहितं गाहं मुञ्‍चनं समतिक्‍कन्तो अरहा वुद्धिपारिहानिवीतिवत्तो। सो वुट्ठवासो चिण्णचरणो…पे॰… जातिमरणसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवोति – नत्थि अत्ता कुतो निरत्ता वा।

Natthi attā kuto nirattā vāti. Natthīti paṭikkhepo. Attāti attadiṭṭhi natthi; nirattāti ucchedadiṭṭhi natthi. Attāti gahitaṃ natthi; nirattāti muñcitabbaṃ natthi. Yassatthi gahitaṃ, tassatthi muñcitabbaṃ. Tassa gahitaṃ gāhaṃ muñcanaṃ samatikkanto arahā vuddhipārihānivītivatto. So vuṭṭhavāso ciṇṇacaraṇo…pe… jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavoti – natthi attā kuto nirattā vā.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘अज्झत्तमेवुपसमे, न अञ्‍ञतो भिक्खु सन्तिमेसेय्य।

‘‘Ajjhattamevupasame, na aññato bhikkhu santimeseyya;

अज्झत्तं उपसन्तस्स, नत्थि अत्ता कुतो निरत्ता वा’’ति॥

Ajjhattaṃ upasantassa, natthi attā kuto nirattā vā’’ti.

१५५.

155.

मज्झे यथा समुद्दस्स, ऊमि नो जायती ठितो होति।

Majjheyathā samuddassa, ūmi no jāyatī ṭhito hoti;

एवं ठितो अनेजस्स, उस्सदं भिक्खु न करेय्य ³¹ कुहिञ्‍चि॥

Evaṃ ṭhito anejassa, ussadaṃ bhikkhu na kareyya³²kuhiñci.

मज्झे यथा समुद्दस्स, ऊमि नो जायती ठितो होतीति। समुद्दो चतुरासीतियोजनसहस्सानि उब्बेधेन गम्भीरो। हेट्ठा चत्तारीसयोजनसहस्सानि उदकं मच्छकच्छपेहि कम्पति। उपरि चत्तारीसयोजनसहस्सानि उदकं वातेहि कम्पति। मज्झे चत्तारीसयोजनसहस्सानि उदकं न कम्पति न विकम्पति न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधति। अनेरितो अघट्टितो अचलितो अलुळितो अभन्तो वूपसन्तो तत्र ऊमि नो जायति, ठितो होति समुद्दोति। एवम्पि मज्झे यथा समुद्दस्स ऊमि नो जायती ठितो होति।

Majjhe yathā samuddassa, ūmi no jāyatī ṭhito hotīti. Samuddo caturāsītiyojanasahassāni ubbedhena gambhīro. Heṭṭhā cattārīsayojanasahassāni udakaṃ macchakacchapehi kampati. Upari cattārīsayojanasahassāni udakaṃ vātehi kampati. Majjhe cattārīsayojanasahassāni udakaṃ na kampati na vikampati na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhati. Anerito aghaṭṭito acalito aluḷito abhanto vūpasanto tatra ūmi no jāyati, ṭhito hoti samuddoti. Evampi majjhe yathā samuddassa ūmi no jāyatī ṭhito hoti.

अथ वा सत्तन्‍नं पब्बतानं अन्तरिकासु सत्तसीदन्तरा महासमुद्दा। ³³ तत्र उदकं न कम्पति न विकम्पति न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधति। अनेरितो अघट्टितो अचलितो अलुळितो अभन्तो वूपसन्तो तत्र ऊमि नो जायति, ठितो होति समुद्दोति। एवम्पि मज्झे यथा समुद्दस्स ऊमि नो जायती ठितो होति।

Atha vā sattannaṃ pabbatānaṃ antarikāsu sattasīdantarā mahāsamuddā. ³⁴ Tatra udakaṃ na kampati na vikampati na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhati. Anerito aghaṭṭito acalito aluḷito abhanto vūpasanto tatra ūmi no jāyati, ṭhito hoti samuddoti. Evampi majjhe yathā samuddassa ūmi no jāyatī ṭhito hoti.

एवं ठितो अनेजस्साति। एवन्ति ओपम्मसम्पटिपादनं। ठितोति लाभेपि न कम्पति, अलाभेपि न कम्पति, यसेपि न कम्पति, अयसेपि न कम्पति, पसंसायपि न कम्पति, निन्दायपि न कम्पति, सुखेपि न कम्पति, दुक्खेपि न कम्पति न विकम्पति न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधतीति – एवं ठितो। अनेजस्साति एजा वुच्‍चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा एजा तण्हा पहीना उच्छिन्‍ना समुच्छिन्‍ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्‍चति अनेजो। एजाय पहीनत्ता अनेजो ; सो लाभेपि न इञ्‍जति, अलाभेपि न इञ्‍जति, यसेपि न इञ्‍जति, अयसेपि न इञ्‍जति, पसंसायपि न इञ्‍जति, निन्दायपि न इञ्‍जति, सुखेपि न इञ्‍जति, दुक्खेपि न इञ्‍जति, न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधतीति – एवं ठितो अनेजस्स।

Evaṃ ṭhito anejassāti. Evanti opammasampaṭipādanaṃ. Ṭhitoti lābhepi na kampati, alābhepi na kampati, yasepi na kampati, ayasepi na kampati, pasaṃsāyapi na kampati, nindāyapi na kampati, sukhepi na kampati, dukkhepi na kampati na vikampati na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhatīti – evaṃ ṭhito. Anejassāti ejā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā ejā taṇhā pahīnā ucchinnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati anejo. Ejāya pahīnattā anejo ; so lābhepi na iñjati, alābhepi na iñjati, yasepi na iñjati, ayasepi na iñjati, pasaṃsāyapi na iñjati, nindāyapi na iñjati, sukhepi na iñjati, dukkhepi na iñjati, na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhatīti – evaṃ ṭhito anejassa.

उस्सदं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चीति। उस्सदाति सत्तुस्सदा – रागुस्सदं ³⁵, दोसुस्सदं, मोहुस्सदं, मानुस्सदं, दिट्ठुस्सदं, किलेसुस्सदं, कम्मुस्सदं न करेय्य न जनेय्य न सञ्‍जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्य। कुहिञ्‍चीति कुहिञ्‍चि किस्मिञ्‍चि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – उस्सदं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

Ussadaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñcīti. Ussadāti sattussadā – rāgussadaṃ ³⁶, dosussadaṃ, mohussadaṃ, mānussadaṃ, diṭṭhussadaṃ, kilesussadaṃ, kammussadaṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyya. Kuhiñcīti kuhiñci kismiñci katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – ussadaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘मज्झे यथा समुद्दस्स, ऊमि नो जायती ठितो होति।

‘‘Majjhe yathā samuddassa, ūmi no jāyatī ṭhito hoti;

एवं ठितो अनेजस्स, उस्सदं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍ची’’ति॥

Evaṃ ṭhito anejassa, ussadaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñcī’’ti.

१५६.

156.

अकित्तयी विवटचक्खु, सक्खिधम्मं परिस्सयविनयं।

Akittayī vivaṭacakkhu, sakkhidhammaṃ parissayavinayaṃ;

पटिपदं वदेहि भद्दन्ते, पातिमोक्खं अथ वापि समाधिं॥

Paṭipadaṃ vadehi bhaddante, pātimokkhaṃ atha vāpi samādhiṃ.

अकित्तयी विवटचक्खूति। अकित्तयीति कित्तितं आचिक्खितं देसितं पञ्‍ञपितं पट्ठपितं विवटं विभत्तं उत्तानीकतं पकासितन्ति – अकित्तयि ³⁷। विवटचक्खूति भगवा पञ्‍चहि चक्खूहि विवटचक्खु – मंसचक्खुनापि विवटचक्खु, दिब्बेन चक्खुनापि विवटचक्खु, पञ्‍ञाचक्खुनापि विवटचक्खु, बुद्धचक्खुनापि विवटचक्खु, समन्तचक्खुनापि विवटचक्खु।

Akittayī vivaṭacakkhūti. Akittayīti kittitaṃ ācikkhitaṃ desitaṃ paññapitaṃ paṭṭhapitaṃ vivaṭaṃ vibhattaṃ uttānīkataṃ pakāsitanti – akittayi ³⁸. Vivaṭacakkhūti bhagavā pañcahi cakkhūhi vivaṭacakkhu – maṃsacakkhunāpi vivaṭacakkhu, dibbena cakkhunāpi vivaṭacakkhu, paññācakkhunāpi vivaṭacakkhu, buddhacakkhunāpi vivaṭacakkhu, samantacakkhunāpi vivaṭacakkhu.

कथं भगवा मंसचक्खुनापि विवटचक्खु? मंसचक्खुम्हिपि भगवतो पञ्‍च वण्णा संविज्‍जन्ति – नीलो च वण्णो, पीतको च वण्णो, लोहितको च वण्णो, कण्हो च वण्णो, ओदातो च वण्णो। अक्खिलोमानि च भगवतो यत्थ च अक्खिलोमानि पतिट्ठितानि तं नीलं होति सुनीलं पासादिकं दस्सनेय्यं उमापुप्फसमानं ³⁹। तस्स परतो पीतकं होति सुपीतकं सुवण्णवण्णं पासादिकं दस्सनेय्यं कणिकारपुप्फसमानं। उभयतो च अक्खिकूटानि भगवतो लोहितकानि होन्ति सुलोहितकानि पासादिकानि दस्सनेय्यानि इन्दगोपकसमानानि। मज्झे कण्हं होति सुकण्हं अलूखं सिनिद्धं पासादिकं दस्सनेय्यं अद्दारिट्ठकसमानं ⁴⁰। तस्स परतो ओदातं होति सुओदातं सेतं पण्डरं पासादिकं दस्सनेय्यं ओसधितारकसमानं। तेन भगवा पाकतिकेन मंसचक्खुना अत्तभावपरियापन्‍नेन पुरिमसुचरितकम्माभिनिब्बत्तेन समन्ता योजनं पस्सति दिवा चेव रत्तिञ्‍च। यदा हिपि चतुरङ्गसमन्‍नागतो अन्धकारो होति। सूरियो वा अत्थङ्गतो होति। काळपक्खो च उपोसथो होति। तिब्बो च वनसण्डो होति। महा च काळमेघो ⁴¹ अब्भुट्ठितो होति। एवरूपेपि चतुरङ्गसमन्‍नागते अन्धकारे समन्ता योजनं पस्सति। नत्थि सो कुट्टो ⁴² वा कवाटं वा पाकारो वा पब्बतो वा गच्छो वा लता वा आवरणं रूपानं दस्सनाय। एकञ्‍चे तिलफलं निमित्तं कत्वा तिलवाहे पक्खिपेय्य। तञ्‍ञेव तिलफलं उद्धरेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो पाकतिकं मंसचक्खु। एवं भगवा मंसचक्खुनापि विवटचक्खु।

Kathaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi vivaṭacakkhu? Maṃsacakkhumhipi bhagavato pañca vaṇṇā saṃvijjanti – nīlo ca vaṇṇo, pītako ca vaṇṇo, lohitako ca vaṇṇo, kaṇho ca vaṇṇo, odāto ca vaṇṇo. Akkhilomāni ca bhagavato yattha ca akkhilomāni patiṭṭhitāni taṃ nīlaṃ hoti sunīlaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ umāpupphasamānaṃ ⁴³. Tassa parato pītakaṃ hoti supītakaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ kaṇikārapupphasamānaṃ. Ubhayato ca akkhikūṭāni bhagavato lohitakāni honti sulohitakāni pāsādikāni dassaneyyāni indagopakasamānāni. Majjhe kaṇhaṃ hoti sukaṇhaṃ alūkhaṃ siniddhaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ addāriṭṭhakasamānaṃ ⁴⁴. Tassa parato odātaṃ hoti suodātaṃ setaṃ paṇḍaraṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ osadhitārakasamānaṃ. Tena bhagavā pākatikena maṃsacakkhunā attabhāvapariyāpannena purimasucaritakammābhinibbattena samantā yojanaṃ passati divā ceva rattiñca. Yadā hipi caturaṅgasamannāgato andhakāro hoti. Sūriyo vā atthaṅgato hoti. Kāḷapakkho ca uposatho hoti. Tibbo ca vanasaṇḍo hoti. Mahā ca kāḷamegho ⁴⁵ abbhuṭṭhito hoti. Evarūpepi caturaṅgasamannāgate andhakāre samantā yojanaṃ passati. Natthi so kuṭṭo ⁴⁶ vā kavāṭaṃ vā pākāro vā pabbato vā gaccho vā latā vā āvaraṇaṃ rūpānaṃ dassanāya. Ekañce tilaphalaṃ nimittaṃ katvā tilavāhe pakkhipeyya. Taññeva tilaphalaṃ uddhareyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato pākatikaṃ maṃsacakkhu. Evaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi vivaṭacakkhu.

कथं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि विवटचक्खु? भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्‍कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्‍जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते। यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्‍चरितेन समन्‍नागता वचीदुच्‍चरितेन समन्‍नागता मनोदुच्‍चरितेन समन्‍नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना , ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्‍ना। इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्‍नागता वचीसुचरितेन समन्‍नागता मनोसुचरितेन समन्‍नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्‍ना’’ति । इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्‍कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्‍जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते; यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति। आकङ्खमानो च भगवा एकम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, द्वेपि लोकधातुयो पस्सेय्य, तिस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, चतस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्‍चपि लोकधातुयो पस्सेय्य, दसपि लोकधातुयो पस्सेय्य, वीसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, तिंसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, चत्तालीसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्‍ञासम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, सतम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, सहस्सिम्पि चूळनिकं लोकधातुं पस्सेय्य, द्विसहस्सिम्पि मज्झिमिकं लोकधातुं पस्सेय्य, तिसहस्सिम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, महासहस्सिम्पि ⁴⁷ लोकधातुं पस्सेय्य। यावतकं वा पन आकङ्खेय्य तावतकं पस्सेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो दिब्बचक्खु। एवं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि विवटचक्खु।

Kathaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi vivaṭacakkhu? Bhagavā dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate. Yathākammūpage satte pajānāti – ‘‘ime vata bhonto sattā kāyaduccaritena samannāgatā vacīduccaritena samannāgatā manoduccaritena samannāgatā ariyānaṃ upavādakā micchādiṭṭhikā micchādiṭṭhikammasamādānā , te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapannā. Ime vā pana bhonto sattā kāyasucaritena samannāgatā vacīsucaritena samannāgatā manosucaritena samannāgatā ariyānaṃ anupavādakā sammādiṭṭhikā sammādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapannā’’ti . Iti dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate; yathākammūpage satte pajānāti. Ākaṅkhamāno ca bhagavā ekampi lokadhātuṃ passeyya, dvepi lokadhātuyo passeyya, tissopi lokadhātuyo passeyya, catassopi lokadhātuyo passeyya, pañcapi lokadhātuyo passeyya, dasapi lokadhātuyo passeyya, vīsampi lokadhātuyo passeyya, tiṃsampi lokadhātuyo passeyya, cattālīsampi lokadhātuyo passeyya, paññāsampi lokadhātuyo passeyya, satampi lokadhātuyo passeyya, sahassimpi cūḷanikaṃ lokadhātuṃ passeyya, dvisahassimpi majjhimikaṃ lokadhātuṃ passeyya, tisahassimpi lokadhātuṃ passeyya, mahāsahassimpi ⁴⁸ lokadhātuṃ passeyya. Yāvatakaṃ vā pana ākaṅkheyya tāvatakaṃ passeyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato dibbacakkhu. Evaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi vivaṭacakkhu.

कथं भगवा पञ्‍ञाचक्खुनापि विवटचक्खु? भगवा महापञ्‍ञो पुथुपञ्‍ञो हासपञ्‍ञो जवनपञ्‍ञो तिक्खपञ्‍ञो निब्बेधिकपञ्‍ञो पञ्‍ञापभेदकुसलो पभिन्‍नञाणो अधिगतपटिसम्भिदो चतुवेसारज्‍जप्पत्तो दसबलधारी पुरिसासभो पुरिससीहो पुरिसनागो पुरिसाजञ्‍ञो पुरिसधोरय्हो अनन्तञाणो अनन्ततेजो अनन्तयसो अड्ढो महद्धनो धनवा नेता विनेता अनुनेता पञ्‍ञापेता अनिज्झापेता पेक्खेता पसादेता। सो हि भगवा अनुप्पन्‍नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्‍जातस्स मग्गस्स सञ्‍जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्‍ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्‍नागता।

Kathaṃ bhagavā paññācakkhunāpi vivaṭacakkhu? Bhagavā mahāpañño puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo adhigatapaṭisambhido catuvesārajjappatto dasabaladhārī purisāsabho purisasīho purisanāgo purisājañño purisadhorayho anantañāṇo anantatejo anantayaso aḍḍho mahaddhano dhanavā netā vinetā anunetā paññāpetā anijjhāpetā pekkhetā pasādetā. So hi bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatā.

सो हि भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्‍नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो। नत्थि तस्स भगवतो अञ्‍ञातं अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्‍ञाय। अतीतं अनागतं पच्‍चुप्पन्‍नं ⁴⁹ उपादाय सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ति। यं किञ्‍चि नेय्यं नाम अत्थि जानितब्बं ⁵⁰ अत्तत्थो वा परत्थो वा उभयत्थो वा दिट्ठधम्मिको वा अत्थो सम्परायिको वा अत्थो उत्तानो वा अत्थो गम्भीरो वा अत्थो गूळ्हो वा अत्थो पटिच्छन्‍नो वा अत्थो नेय्यो वा अत्थो नीतो वा अत्थो अनवज्‍जो वा अत्थो निक्‍किलेसो वा अत्थो वोदानो वा अत्थो परमत्थो वा अत्थो, सब्बं तं ⁵¹ अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।

So hi bhagavā jānaṃ jānāti passaṃ passati, cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato. Natthi tassa bhagavato aññātaṃ adiṭṭhaṃ aviditaṃ asacchikataṃ aphassitaṃ paññāya. Atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ⁵² upādāya sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchanti. Yaṃ kiñci neyyaṃ nāma atthi jānitabbaṃ ⁵³ attattho vā parattho vā ubhayattho vā diṭṭhadhammiko vā attho samparāyiko vā attho uttāno vā attho gambhīro vā attho gūḷho vā attho paṭicchanno vā attho neyyo vā attho nīto vā attho anavajjo vā attho nikkileso vā attho vodāno vā attho paramattho vā attho, sabbaṃ taṃ ⁵⁴ antobuddhañāṇe parivattati.

सब्बं कायकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति सब्बं वचीकम्मं… सब्बं मनोकम्मं… अतीते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागते पच्‍चुप्पन्‍ने अप्पटिहतं ञाणं। यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं; नेय्यपरियन्तिकं ञाणं ञाणपरियन्तिकं नेय्यं, नेय्यं अतिक्‍कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्‍कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा। यथा द्विन्‍नं समुग्गपटलानं सम्माफुसितानं हेट्ठिमं समुग्गपटलं उपरिमं नातिवत्तति, उपरिमं समुग्गपटलं हेट्ठिमं नातिवत्तति, अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो; एवमेव बुद्धस्स भगवतो नेय्यञ्‍च ञाणञ्‍च अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो। यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं; नेय्यपरियन्तिकं ञाणं ञाणपरियन्तिकं नेय्यं। नेय्यं अतिक्‍कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्‍कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्‍ञमञ्‍ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा।

Sabbaṃ kāyakammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti sabbaṃ vacīkammaṃ… sabbaṃ manokammaṃ… atīte buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgate paccuppanne appaṭihataṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ; neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā. Yathā dvinnaṃ samuggapaṭalānaṃ sammāphusitānaṃ heṭṭhimaṃ samuggapaṭalaṃ uparimaṃ nātivattati, uparimaṃ samuggapaṭalaṃ heṭṭhimaṃ nātivattati, aññamaññapariyantaṭṭhāyino; evameva buddhassa bhagavato neyyañca ñāṇañca aññamaññapariyantaṭṭhāyino. Yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ; neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ. Neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā.

सब्बधम्मेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बे धम्मा बुद्धस्स भगवतो आवज्‍जनपटिबद्धा आकङ्खपटिबद्धा मनसिकारपटिबद्धा चित्तुप्पादपटिबद्धा। सब्बसत्तेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बेसं सत्तानं भगवा आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये भब्बाभब्बे सत्ते पजानाति। सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति ⁵⁵।

Sabbadhammesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā. Sabbasattesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbesaṃ sattānaṃ bhagavā āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbābhabbe satte pajānāti. Sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati ⁵⁶.

यथा ये केचि मच्छकच्छपा अन्तमसो तिमितिमिङ्गलं उपादाय अन्तोमहासमुद्दे परिवत्तन्ति; एवमेव सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति ⁵⁷। यथा ये केचि पक्खी अन्तमसो गरुळं वेनतेय्यं उपादाय आकासस्स पदेसे परिवत्तन्ति; एवमेव येपि ते सारिपुत्तसमा पञ्‍ञाय तेपि बुद्धञाणस्स पदेसे परिवत्तन्ति; बुद्धञाणं देवमनुस्सानं पञ्‍ञं फरित्वा अभिभवित्वा तिट्ठति। येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा वोभिन्दन्ता मञ्‍ञे चरन्ति पञ्‍ञागतेन दिट्ठिगतानि, ते पञ्हं अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्‍नानि च। कथिता विसज्‍जिता च ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा। उपक्खित्तका च ते भगवतो सम्पज्‍जन्ति। अथ खो भगवा तत्थ अतिरोचति यदिदं पञ्‍ञायाति। एवं भगवा पञ्‍ञाचक्खुनापि विवटचक्खु।

Yathā ye keci macchakacchapā antamaso timitimiṅgalaṃ upādāya antomahāsamudde parivattanti; evameva sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati ⁵⁸. Yathā ye keci pakkhī antamaso garuḷaṃ venateyyaṃ upādāya ākāsassa padese parivattanti; evameva yepi te sāriputtasamā paññāya tepi buddhañāṇassa padese parivattanti; buddhañāṇaṃ devamanussānaṃ paññaṃ pharitvā abhibhavitvā tiṭṭhati. Yepi te khattiyapaṇḍitā brāhmaṇapaṇḍitā gahapatipaṇḍitā samaṇapaṇḍitā nipuṇā kataparappavādā vālavedhirūpā vobhindantā maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatāni, te pañhaṃ abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā tathāgataṃ upasaṅkamitvā pucchanti gūḷhāni ca paṭicchannāni ca. Kathitā visajjitā ca te pañhā bhagavatā honti niddiṭṭhakāraṇā. Upakkhittakā ca te bhagavato sampajjanti. Atha kho bhagavā tattha atirocati yadidaṃ paññāyāti. Evaṃ bhagavā paññācakkhunāpi vivaṭacakkhu.

कथं भगवा बुद्धचक्खुनापि विवटचक्खु? भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये अप्पेकच्‍चे परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते, अप्पेकच्‍चे न परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते। सेय्यथापि नाम उप्पलिनियं वा पदुमिनियं वा पुण्डरीकिनियं वा अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदका अनुग्गतानि अन्तोनिमुग्गपोसीनि, अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि समोदकं ठितानि, अप्पेकच्‍चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदका अच्‍चुग्गम्म तिट्ठन्ति अनुपलित्तानि उदकेन; एवमेव भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्‍ञापये दुविञ्‍ञापये अप्पेकच्‍चे परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते, अप्पेकच्‍चे न परलोकवज्‍जभयदस्साविनो विहरन्ते। जानाति भगवा – ‘‘अयं पुग्गलो रागचरितो, अयं दोसचरितो, अयं मोहचरितो, अयं वितक्‍कचरितो, अयं सद्धाचरितो, अयं ञाणचरितो’’ति। रागचरितस्स भगवा पुग्गलस्स असुभकथं कथेति; दोसचरितस्स भगवा पुग्गलस्स मेत्ताभावनं आचिक्खति; मोहचरितस्स भगवा पुग्गलस्स उद्देसे परिपुच्छाय कालेन धम्मस्सवने कालेन धम्मसाकच्छाय गरुसंवासे निवेसेति; वितक्‍कचरितस्स भगवा पुग्गलस्स आनापानस्सतिं आचिक्खति; सद्धाचरितस्स भगवा पुग्गलस्स पसादनीयं निमित्तं आचिक्खति बुद्धसुबोधिं ⁵⁹ धम्मसुधम्मतं सङ्घसुप्पटिपत्तिं सीलानि च; अत्तनो ञाणचरितस्स भगवा पुग्गलस्स आचिक्खति विपस्सनानिमित्तं अनिच्‍चाकारं दुक्खाकारं अनत्ताकारं।

Kathaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi vivaṭacakkhu? Bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino viharante, appekacce na paralokavajjabhayadassāvino viharante. Seyyathāpi nāma uppaliniyaṃ vā paduminiyaṃ vā puṇḍarīkiniyaṃ vā appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakā anuggatāni antonimuggaposīni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni samodakaṃ ṭhitāni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakā accuggamma tiṭṭhanti anupalittāni udakena; evameva bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino viharante, appekacce na paralokavajjabhayadassāvino viharante. Jānāti bhagavā – ‘‘ayaṃ puggalo rāgacarito, ayaṃ dosacarito, ayaṃ mohacarito, ayaṃ vitakkacarito, ayaṃ saddhācarito, ayaṃ ñāṇacarito’’ti. Rāgacaritassa bhagavā puggalassa asubhakathaṃ katheti; dosacaritassa bhagavā puggalassa mettābhāvanaṃ ācikkhati; mohacaritassa bhagavā puggalassa uddese paripucchāya kālena dhammassavane kālena dhammasākacchāya garusaṃvāse niveseti; vitakkacaritassa bhagavā puggalassa ānāpānassatiṃ ācikkhati; saddhācaritassa bhagavā puggalassa pasādanīyaṃ nimittaṃ ācikkhati buddhasubodhiṃ ⁶⁰ dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattiṃ sīlāni ca; attano ñāṇacaritassa bhagavā puggalassa ācikkhati vipassanānimittaṃ aniccākāraṃ dukkhākāraṃ anattākāraṃ.

‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो, यथापि पस्से जनतं समन्ततो।

‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;

तथूपमं धम्ममयं सुमेध, पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।

Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;

सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको, अवेक्खस्सु जातिजराभिभूत’’न्ति॥

Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūta’’nti.

एवं भगवा बुद्धचक्खुनापि विवटचक्खु।

Evaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi vivaṭacakkhu.

कथं भगवा समन्तचक्खुनापि विवटचक्खु? समन्तचक्खु वुच्‍चति सब्बञ्‍ञुतञाणं। भगवा सब्बञ्‍ञुतञाणेन उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो उपपन्‍नो समुपपन्‍नो समन्‍नागतो।

Kathaṃ bhagavā samantacakkhunāpi vivaṭacakkhu? Samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇaṃ. Bhagavā sabbaññutañāṇena upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato.

‘‘न तस्स अदिट्ठमिधत्थि किञ्‍चि, अथो अविञ्‍ञातमजानितब्बं।

‘‘Na tassa adiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;

सब्बं अभिञ्‍ञासि यदत्थि नेय्यं, तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥

Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti.

एवं भगवा समन्तचक्खुनापि विवटचक्खूति – अकित्तयि विवटचक्खु।

Evaṃ bhagavā samantacakkhunāpi vivaṭacakkhūti – akittayi vivaṭacakkhu.

सक्खिधम्मं परिस्सयविनयन्ति। सक्खिधम्मन्ति न इतिहितिहं, न इतिकिराय, न परम्पराय, न पिटकसम्पदाय, न तक्‍कहेतु, न नयहेतु, न आकारपरिवितक्‍केन, न दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया सामं सयमभिञ्‍ञातं अत्तपच्‍चक्खं धम्मन्ति – सक्खिधम्मं। परिस्सयविनयन्ति। परिस्सयाति द्वे परिस्सया – पाकटपरिस्सया च पटिच्छन्‍नपरिस्सया च। कतमे पाकटपरिस्सया? सीहा ब्यग्घा दीपी अच्छा तरच्छा कोका महिंसा ⁶¹ हत्थी अहि विच्छिका सतपदी, चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वा, चक्खुरोगो सोतरोगो घानरोगो जिव्हारोगो कायरोगो सीसरोगो कण्णरोगो मुखरोगो दन्तरोगो कासो सासो पिनासो डाहो ⁶² जरो कुच्छिरोगो मुच्छा पक्खन्दिका सूला विसूचिका कुट्ठं गण्डो किलासो सोसो अपमारो दद्दु कण्डु कच्छु रखसा वितच्छिका लोहितपित्तं ⁶³ मधुमेहो अंसा पिळका भगन्दला, पित्तसमुट्ठाना आबाधा सेम्हसमुट्ठाना आबाधा वातसमुट्ठाना आबाधा सन्‍निपातिका आबाधा उतुपरिणामजा आबाधा विसमपरिहारजा आबाधा ओपक्‍कमिका आबाधा कम्मविपाकजा आबाधा, सीतं उण्हं जिघच्छा पिपासा उच्‍चारो पस्सावो डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सा इति वा – इमे वुच्‍चन्ति पाकटपरिस्सया।

Sakkhidhammaṃ parissayavinayanti. Sakkhidhammanti na itihitihaṃ, na itikirāya, na paramparāya, na piṭakasampadāya, na takkahetu, na nayahetu, na ākāraparivitakkena, na diṭṭhinijjhānakkhantiyā sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhaṃ dhammanti – sakkhidhammaṃ. Parissayavinayanti. Parissayāti dve parissayā – pākaṭaparissayā ca paṭicchannaparissayā ca. Katame pākaṭaparissayā? Sīhā byagghā dīpī acchā taracchā kokā mahiṃsā ⁶⁴ hatthī ahi vicchikā satapadī, corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vā, cakkhurogo sotarogo ghānarogo jivhārogo kāyarogo sīsarogo kaṇṇarogo mukharogo dantarogo kāso sāso pināso ḍāho ⁶⁵ jaro kucchirogo mucchā pakkhandikā sūlā visūcikā kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso apamāro daddu kaṇḍu kacchu rakhasā vitacchikā lohitapittaṃ ⁶⁶ madhumeho aṃsā piḷakā bhagandalā, pittasamuṭṭhānā ābādhā semhasamuṭṭhānā ābādhā vātasamuṭṭhānā ābādhā sannipātikā ābādhā utupariṇāmajā ābādhā visamaparihārajā ābādhā opakkamikā ābādhā kammavipākajā ābādhā, sītaṃ uṇhaṃ jighacchā pipāsā uccāro passāvo ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassā iti vā – ime vuccanti pākaṭaparissayā.

कतमे पटिच्छन्‍नपरिस्सया? कायदुच्‍चरितं वचीदुच्‍चरितं मनोदुच्‍चरितं कामच्छन्दनीवरणं ब्यापादनीवरणं थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चनीवरणं विचिकिच्छानीवरणं रागो दोसो मोहो कोधो उपनाहो मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यं थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदो पमादो, सब्बे किलेसा सब्बे दुच्‍चरिता सब्बे दरथा सब्बे परिळाहा सब्बे सन्तापा सब्बाकुसलाभिसङ्खारा – इमे वुच्‍चन्ति पटिच्छन्‍नपरिस्सया।

Katame paṭicchannaparissayā? Kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ byāpādanīvaraṇaṃ thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ vicikicchānīvaraṇaṃ rāgo doso moho kodho upanāho makkho paḷāso issā macchariyaṃ māyā sāṭheyyaṃ thambho sārambho māno atimāno mado pamādo, sabbe kilesā sabbe duccaritā sabbe darathā sabbe pariḷāhā sabbe santāpā sabbākusalābhisaṅkhārā – ime vuccanti paṭicchannaparissayā.

परिस्सयाति केनट्ठेन परिस्सया? परिसहन्तीति परिस्सया, परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया, तत्रासयाति परिस्सया। कथं परिसहन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया तं पुग्गलं सहन्ति परिसहन्ति अभिभवन्ति अज्झोत्थरन्ति परियादियन्ति मद्दन्ति। एवं परिसहन्तीति – परिस्सया।

Parissayāti kenaṭṭhena parissayā? Parisahantīti parissayā, parihānāya saṃvattantīti parissayā, tatrāsayāti parissayā. Kathaṃ parisahantīti parissayā? Te parissayā taṃ puggalaṃ sahanti parisahanti abhibhavanti ajjhottharanti pariyādiyanti maddanti. Evaṃ parisahantīti – parissayā.

कथं परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। कतमेसं कुसलानं धम्मानं? सम्मापटिपदाय अनुलोमपटिपदाय अपच्‍चनीकपटिपदाय अविरुद्धपटिपदाय अन्वत्थपटिपदाय धम्मानुधम्मपटिपदाय सीलेसु परिपूरकारिताय इन्द्रियेसु गुत्तद्वारताय भोजने मत्तञ्‍ञुताय जागरियानुयोगस्स सतिसम्पजञ्‍ञस्स चतुन्‍नं सतिपट्ठानानं भावनानुयोगस्स चतुन्‍नं सम्मप्पधानानं चतुन्‍नं इद्धिपादानं पञ्‍चन्‍नं इन्द्रियानं पञ्‍चन्‍नं बलानं सत्तन्‍नं बोज्झङ्गानं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनानुयोगस्स – इमेसं कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। एवम्पि परिहानाय संवत्तन्तीति – परिस्सया।

Kathaṃ parihānāya saṃvattantīti parissayā? Te parissayā kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Katamesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ? Sammāpaṭipadāya anulomapaṭipadāya apaccanīkapaṭipadāya aviruddhapaṭipadāya anvatthapaṭipadāya dhammānudhammapaṭipadāya sīlesu paripūrakāritāya indriyesu guttadvāratāya bhojane mattaññutāya jāgariyānuyogassa satisampajaññassa catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ bhāvanānuyogassa catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa – imesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Evampi parihānāya saṃvattantīti – parissayā.

कथं तत्रासयाति परिस्सया? तत्थेते पापका अकुसला धम्मा उप्पज्‍जन्ति अत्तभावसन्‍निस्सया। यथा बिले बिलासया पाणा सयन्ति, दके दकासया पाणा सयन्ति, वने वनासया पाणा सयन्ति, रुक्खे रुक्खासया पाणा सयन्ति; एवमेव तत्थेते पापका अकुसला धम्मा उप्पज्‍जन्ति अत्तभावसन्‍निस्सयाति। एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Kathaṃ tatrāsayāti parissayā? Tatthete pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayā. Yathā bile bilāsayā pāṇā sayanti, dake dakāsayā pāṇā sayanti, vane vanāsayā pāṇā sayanti, rukkhe rukkhāsayā pāṇā sayanti; evameva tatthete pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayāti. Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सान्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं न फासु विहरति। कथञ्‍च, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्‍जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा सञ्‍ञोजनिया, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिकोति वुच्‍चति। ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति ⁶⁷ नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्‍चति।

Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘sāntevāsiko, bhikkhave, bhikkhu sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati. Kathañca, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati? Idha, bhikkhave, bhikkhuno cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjanti pāpakā akusalā dhammā sarasaṅkappā saññojaniyā, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsikoti vuccati. Te naṃ samudācaranti, samudācaranti ⁶⁸ naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा … मनसा धम्मं विञ्‍ञाय उप्पज्‍जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा सञ्‍ञोजनिया, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिकोति वुच्‍चति। ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्‍चति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरती’’ति। एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā … manasā dhammaṃ viññāya uppajjanti pāpakā akusalā dhammā sarasaṅkappā saññojaniyā, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsikoti vuccati. Te naṃ samudācaranti, samudācaranti naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharatī’’ti. Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्‍चत्थिका। कतमे तयो? लोभो, भिक्खवे, अन्तरामलो ⁶⁹ अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्‍चत्थिको; दोसो, भिक्खवे…पे॰… मोहो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्‍चत्थिको। इमे खो, भिक्खवे, तयो अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्‍चत्थिका’’ति।

Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘tayome, bhikkhave, antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā. Katame tayo? Lobho, bhikkhave, antarāmalo ⁷⁰ antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko; doso, bhikkhave…pe… moho, bhikkhave, antarāmalo antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko. Ime kho, bhikkhave, tayo antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā’’ti.

‘‘अनत्थजननो लोभो, लोभो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘लुद्धो अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सति।

‘‘Luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं ⁷¹ तदा होति, यं लोभो सहते नरं॥

Andhantamaṃ ⁷² tadā hoti, yaṃ lobho sahate naraṃ.

‘‘अनत्थजननो दोसो, दोसो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano doso, doso cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘कुद्धो अत्थं न जानाति, कुद्धो धम्मं न पस्सति।

‘‘Kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं तदा होति, यं दोसो सहते नरं॥

Andhantamaṃ tadā hoti, yaṃ doso sahate naraṃ.

‘‘अनत्थजननो मोहो, मोहो चित्तप्पकोपनो।

‘‘Anatthajanano moho, moho cittappakopano;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥

Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.

‘‘मूळ्हो अत्थं न जानाति, मूळ्हो धम्मं न पस्सति।

‘‘Mūḷho atthaṃ na jānāti, mūḷho dhammaṃ na passati;

अन्धन्तमं तदा होति, यं मोहो सहते नर’’न्ति॥

Andhantamaṃ tadā hoti, yaṃ moho sahate nara’’nti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘तयो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। कतमे तयो? लोभो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्‍जमानो उप्पज्‍जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय; दोसो खो, महाराज…पे॰… मोहो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्‍जमानो उप्पज्‍जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। इमे खो, महाराज, तयो पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय।

Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya. Katame tayo? Lobho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya; doso kho, mahārāja…pe… moho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya. Ime kho, mahārāja, tayo purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya.

‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं।

‘‘Lobho doso ca moho ca, purisaṃ pāpacetasaṃ;

हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति॥

Hiṃsanti attasambhūtā, tacasāraṃva samphala’’nti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Evampi tatrāsayāti – parissayā.

वुत्तञ्हेतं भगवता –

Vuttañhetaṃ bhagavatā –

‘‘रागो च दोसो च इतो निदाना, अरती रती लोमहंसो इतोजा।

‘‘Rāgo ca doso ca ito nidānā, aratī ratī lomahaṃso itojā;

इतो समुट्ठाय मनोवितक्‍का, कुमारका धङ्कमिवोस्सजन्ती’’ति॥

Ito samuṭṭhāya manovitakkā, kumārakā dhaṅkamivossajantī’’ti.

एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।

Evampi tatrāsayāti – parissayā.

परिस्सयविनयन्ति परिस्सयविनयं परिस्सयप्पहानं परिस्सयवूपसमं परिस्सयपटिनिस्सग्गं परिस्सयपटिपस्सद्धिं अमतं निब्बानन्ति – सक्खिधम्मं परिस्सयविनयं।

Parissayavinayanti parissayavinayaṃ parissayappahānaṃ parissayavūpasamaṃ parissayapaṭinissaggaṃ parissayapaṭipassaddhiṃ amataṃ nibbānanti – sakkhidhammaṃ parissayavinayaṃ.

पटिपदं वदेहि भद्दन्तेति। पटिपदं वदेहि – सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्‍चनीकपटिपदं अविरुद्धपटिपदं अन्वत्थपटिपदं धम्मानुधम्मपटिपदं सीलेसु परिपूरकारितं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारतं भोजने मत्तञ्‍ञुतं जागरियानुयोगं सतिसम्पजञ्‍ञं चत्तारो सतिपट्ठाने चत्तारो सम्मप्पधाने चत्तारो इद्धिपादे पञ्‍चिन्द्रियानि पञ्‍च बलानि सत्त बोज्झङ्गे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं निब्बानञ्‍च निब्बानगामिनिञ्‍च पटिपदं वदेहि आचिक्ख देसेहि पञ्‍ञपेहि पट्ठपेहि विवर विभज उत्तानीकरोहि पकासेहीति – पटिपदं वदेहि। भद्दन्तेति सो निम्मितो बुद्धं भगवन्तं आलपति। अथ वा यं त्वं धम्मं आचिक्खसि देसेसि पञ्‍ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसि सब्बं तं सुन्दरं भद्दकं कल्याणं अनवज्‍जं सेवितब्बन्ति – पटिपदं वदेहि भद्दन्ते।

Paṭipadaṃ vadehi bhaddanteti. Paṭipadaṃ vadehi – sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ aviruddhapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ dhammānudhammapaṭipadaṃ sīlesu paripūrakāritaṃ indriyesu guttadvārataṃ bhojane mattaññutaṃ jāgariyānuyogaṃ satisampajaññaṃ cattāro satipaṭṭhāne cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅge ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ vadehi ācikkha desehi paññapehi paṭṭhapehi vivara vibhaja uttānīkarohi pakāsehīti – paṭipadaṃ vadehi. Bhaddanteti so nimmito buddhaṃ bhagavantaṃ ālapati. Atha vā yaṃ tvaṃ dhammaṃ ācikkhasi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesi sabbaṃ taṃ sundaraṃ bhaddakaṃ kalyāṇaṃ anavajjaṃ sevitabbanti – paṭipadaṃ vadehi bhaddante.

पातिमोक्खं अथ वापि समाधिन्ति। पातिमोक्खन्ति सीलं पतिट्ठा आदि चरणं संयमो संवरो मुखं पमुखं कुसलानं धम्मानं समापत्तिया। अथ वापि समाधिन्ति या चित्तस्स ठिति सण्ठिति अवट्ठिति अविसाहारो अविक्खेपो अविसाहतमानसता समथो समाधिन्द्रियं समाधिबलं सम्मासमाधीति – पातिमोक्खं अथ वापि समाधिं।

Pātimokkhaṃ atha vāpi samādhinti. Pātimokkhanti sīlaṃ patiṭṭhā ādi caraṇaṃ saṃyamo saṃvaro mukhaṃ pamukhaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā. Atha vāpi samādhinti yā cittassa ṭhiti saṇṭhiti avaṭṭhiti avisāhāro avikkhepo avisāhatamānasatā samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ sammāsamādhīti – pātimokkhaṃ atha vāpi samādhiṃ.

तेनाह सो निम्मितो –

Tenāha so nimmito –

‘‘अकित्तयी विवटचक्खु, सक्खिधम्मं परिस्सयविनयं।

‘‘Akittayī vivaṭacakkhu, sakkhidhammaṃ parissayavinayaṃ;

पटिपदं वदेहि भद्दन्ते, पातिमोक्खं अथ वापि समाधि’’न्ति॥

Paṭipadaṃ vadehi bhaddante, pātimokkhaṃ atha vāpi samādhi’’nti.

१५७.

157.

चक्खूहि नेव लोलस्स, गामकथाय आवरये सोतं।

Cakkhūhineva lolassa, gāmakathāya āvaraye sotaṃ;

रसे च नानुगिज्झेय्य, न च ममायेथ किञ्‍चि लोकस्मिं॥

Rase ca nānugijjheyya, na ca mamāyetha kiñci lokasmiṃ.

चक्खूहि नेव लोलस्साति। कथं चक्खुलोलोति? इधेकच्‍चो चक्खुलोलियेन समन्‍नागतो होति – ‘‘अदिट्ठं दक्खितब्बं , दिट्ठं समतिक्‍कमितब्ब’’न्ति आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं गामेन गामं निगमेन निगमं नगरेन नगरं रट्ठेन रट्ठं जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं ⁷³ अनुयुत्तो च होति रूपस्स दस्सनाय। एवम्पि चक्खुलोलो होति।

Cakkhūhineva lolassāti. Kathaṃ cakkhuloloti? Idhekacco cakkhuloliyena samannāgato hoti – ‘‘adiṭṭhaṃ dakkhitabbaṃ , diṭṭhaṃ samatikkamitabba’’nti ārāmena ārāmaṃ uyyānena uyyānaṃ gāmena gāmaṃ nigamena nigamaṃ nagarena nagaraṃ raṭṭhena raṭṭhaṃ janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ ⁷⁴ anuyutto ca hoti rūpassa dassanāya. Evampi cakkhulolo hoti.

अथ वा भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो असंवुतो गच्छति हत्थिं ओलोकेन्तो, अस्सं ओलोकेन्तो, रथं ओलोकेन्तो, पत्तिं ओलोकेन्तो, इत्थियो ओलोकेन्तो, पुरिसे ओलोकेन्तो, कुमारके ओलोकेन्तो, कुमारिकायो ओलोकेन्तो, अन्तरापणं ओलोकेन्तो , घरमुखानि ओलोकेन्तो, उद्धं ओलोकेन्तो, अधो ओलोकेन्तो, दिसाविदिसं विपेक्खमानो गच्छति। एवम्पि चक्खुलोलो होति।

Atha vā bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno asaṃvuto gacchati hatthiṃ olokento, assaṃ olokento, rathaṃ olokento, pattiṃ olokento, itthiyo olokento, purise olokento, kumārake olokento, kumārikāyo olokento, antarāpaṇaṃ olokento , gharamukhāni olokento, uddhaṃ olokento, adho olokento, disāvidisaṃ vipekkhamāno gacchati. Evampi cakkhulolo hoti.

अथ वा भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्‍जति, न रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये न संवरं आपज्‍जति। एवम्पि चक्खुलोलो होति।

Atha vā bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhī hoti anubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya na paṭipajjati, na rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye na saṃvaraṃ āpajjati. Evampi cakkhulolo hoti.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्‍चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं पाणिस्सरं वेताळं कुम्भथूणं ⁷⁵ सोभनकं ⁷⁶ चण्डालं वंसं धोवनं हत्थियुद्धं अस्सयुद्धं महिंसयुद्धं ⁷⁷ उसभयुद्धं अजयुद्धं मेण्डयुद्धं कुक्‍कुटयुद्धं वट्टकयुद्धं दण्डयुद्धं मुट्ठियुद्धं निब्बुद्धं उय्योधिकं बलग्गं सेनाब्यूहं अनीकदस्सनं इति वा । एवम्पि चक्खुलोलो होति।

Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ anuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ pekkhaṃ akkhānaṃ pāṇissaraṃ vetāḷaṃ kumbhathūṇaṃ ⁷⁸ sobhanakaṃ ⁷⁹ caṇḍālaṃ vaṃsaṃ dhovanaṃ hatthiyuddhaṃ assayuddhaṃ mahiṃsayuddhaṃ ⁸⁰ usabhayuddhaṃ ajayuddhaṃ meṇḍayuddhaṃ kukkuṭayuddhaṃ vaṭṭakayuddhaṃ daṇḍayuddhaṃ muṭṭhiyuddhaṃ nibbuddhaṃ uyyodhikaṃ balaggaṃ senābyūhaṃ anīkadassanaṃ iti vā . Evampi cakkhulolo hoti.

कथं न चक्खुलोलो होति? इध भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्‍नो संवुतो गच्छति न हत्थिं ओलोकेन्तो, न अस्सं ओलोकेन्तो, न रथं ओलोकेन्तो, न पत्तिं ओलोकेन्तो, न इत्थियो ओलोकेन्तो, न पुरिसे ओलोकेन्तो, न कुमारके ओलोकेन्तो, न कुमारिकायो ओलोकेन्तो, न अन्तरापणं ओलोकेन्तो, न घरमुखानि ओलोकेन्तो, न उद्धं ओलोकेन्तो, न अधो ओलोकेन्तो, न दिसाविदिसाविपेक्खमानो गच्छति। एवम्पि न चक्खुलोलो होति।

Kathaṃ na cakkhulolo hoti? Idha bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno saṃvuto gacchati na hatthiṃ olokento, na assaṃ olokento, na rathaṃ olokento, na pattiṃ olokento, na itthiyo olokento, na purise olokento, na kumārake olokento, na kumārikāyo olokento, na antarāpaṇaṃ olokento, na gharamukhāni olokento, na uddhaṃ olokento, na adho olokento, na disāvidisāvipekkhamāno gacchati. Evampi na cakkhulolo hoti.

अथ वा भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्‍जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्‍जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्‍जति। एवम्पि न चक्खुलोलो होति।

Atha vā bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjati. Evampi na cakkhulolo hoti.

यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्‍जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनं अननुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – नच्‍चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं…पे॰… अनीकदस्सनं इति वा। एवरूपा विसूकदस्सना पटिविरतो होति। एवम्पि न चक्खुलोलो होति।

Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanaṃ ananuyuttā viharanti, seyyathidaṃ – naccaṃ gītaṃ vāditaṃ pekkhaṃ akkhānaṃ…pe… anīkadassanaṃ iti vā. Evarūpā visūkadassanā paṭivirato hoti. Evampi na cakkhulolo hoti.

चक्खूहि नेव लोलस्साति। चक्खुलोलियं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, चक्खुलोलिया आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – चक्खूहि नेव लोलस्स।

Cakkhūhineva lolassāti. Cakkhuloliyaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, cakkhuloliyā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – cakkhūhi neva lolassa.

गामकथाय आवरये सोतन्ति। गामकथा वुच्‍चति बात्तिंस तिरच्छानकथा, सेय्यथिदं – राजकथा चोरकथा महामत्तकथा सेनाकथा भयकथा युद्धकथा अन्‍नकथा पानकथा वत्थकथा यानकथा सयनकथा मालाकथा गन्धकथा ञातिकथा गामकथा निगमकथा नगरकथा जनपदकथा इत्थिकथा ⁸¹ सूरकथा विसिखाकथा कुम्भट्ठानकथा पुब्बपेतकथा नानत्तकथा लोकक्खायिका समुद्दक्खायिका इतिभवाभवकथा इति वा। गामकथाय आवरये सोतन्ति । गामकथाय सोतं आवरेय्य निवारेय्य संवरेय्य रक्खेय्य गोपेय्य पिदहेय्य पच्छिन्देय्याति – गामकथाय आवरये सोतं।

Gāmakathāya āvaraye sotanti. Gāmakathā vuccati bāttiṃsa tiracchānakathā, seyyathidaṃ – rājakathā corakathā mahāmattakathā senākathā bhayakathā yuddhakathā annakathā pānakathā vatthakathā yānakathā sayanakathā mālākathā gandhakathā ñātikathā gāmakathā nigamakathā nagarakathā janapadakathā itthikathā ⁸² sūrakathā visikhākathā kumbhaṭṭhānakathā pubbapetakathā nānattakathā lokakkhāyikā samuddakkhāyikā itibhavābhavakathā iti vā. Gāmakathāya āvaraye sotanti . Gāmakathāya sotaṃ āvareyya nivāreyya saṃvareyya rakkheyya gopeyya pidaheyya pacchindeyyāti – gāmakathāya āvaraye sotaṃ.

रसे च नानुगिज्झेय्याति। रसे चाति मूलरसो खन्धरसो तचरसो पत्तरसो पुप्फरसो फलरसो अम्बिलं मधुरं तित्तकं कटुकं लोणिकं खारिकं लम्बिकं कसावो सादु असादु सीतं उण्हं। सन्तेके समणब्राह्मणा रसगिद्धा; ते जिव्हग्गेन रसग्गानि परियेसन्ता आहिण्डन्ति, ते अम्बिलं लभित्वा अनम्बिलं परियेसन्ति, अनम्बिलं लभित्वा अम्बिलं परियेसन्ति…पे॰… सीतं लभित्वा उण्हं परियेसन्ति, उण्हं लभित्वा सीतं परियेसन्ति। ते यं यं लभित्वा तेन तेन न तुस्सन्ति, अपरापरं परियेसन्ति, मनापिकेसु रसेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्‍ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धा। यस्सेसा रसतण्हा पहीना समुच्छिन्‍ना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढा, सो पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति नेव दवाय…पे॰… अनवज्‍जता च फासुविहारो चाति।

Rase ca nānugijjheyyāti. Rase cāti mūlaraso khandharaso tacaraso pattaraso puppharaso phalaraso ambilaṃ madhuraṃ tittakaṃ kaṭukaṃ loṇikaṃ khārikaṃ lambikaṃ kasāvo sādu asādu sītaṃ uṇhaṃ. Santeke samaṇabrāhmaṇā rasagiddhā; te jivhaggena rasaggāni pariyesantā āhiṇḍanti, te ambilaṃ labhitvā anambilaṃ pariyesanti, anambilaṃ labhitvā ambilaṃ pariyesanti…pe… sītaṃ labhitvā uṇhaṃ pariyesanti, uṇhaṃ labhitvā sītaṃ pariyesanti. Te yaṃ yaṃ labhitvā tena tena na tussanti, aparāparaṃ pariyesanti, manāpikesu rasesu rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhā. Yassesā rasataṇhā pahīnā samucchinnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhā, so paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti neva davāya…pe… anavajjatā ca phāsuvihāro cāti.

यथा वणं आलिम्पेय्य यावदेव आरुहणत्थाय ⁸³, यथा वा पन अक्खं अब्भञ्‍जेय्य यावदेव भारस्स नित्थरणत्थाय, यथा वा पुत्तमंसं आहारं आहारेय्य यावदेव कन्तारस्स नित्थरणत्थाय; एवमेवं भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति नेव दवाय…पे॰… अनवज्‍जता च फासुविहारो चाति रसतण्हं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, रसतण्हाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – रसे च नानुगिज्झेय्य।

Yathā vaṇaṃ ālimpeyya yāvadeva āruhaṇatthāya ⁸⁴, yathā vā pana akkhaṃ abbhañjeyya yāvadeva bhārassa nittharaṇatthāya, yathā vā puttamaṃsaṃ āhāraṃ āhāreyya yāvadeva kantārassa nittharaṇatthāya; evamevaṃ bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti neva davāya…pe… anavajjatā ca phāsuvihāro cāti rasataṇhaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, rasataṇhāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – rase ca nānugijjheyya.

न च ममायेथ किञ्‍चि लोकस्मिन्ति। ममत्ताति द्वे ममत्ता – तण्हाममत्तञ्‍च दिट्ठिममत्तञ्‍च …पे॰… इदं तण्हाममत्तं…पे॰… इदं दिट्ठिममत्तं। तण्हाममत्तं पहाय दिट्ठिममत्तं पटिनिस्सज्‍जित्वा चक्खुं न ममायेय्य न गण्हेय्य न परामसेय्य नाभिनिविसेय्य; सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… रूपे… सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… कुलं… गणं… आवासं… लाभं… यसं… पसंसं… सुखं… चीवरं… पिण्डपातं… सेनासनं… गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं… कामधातुं… रूपधातुं… अरूपधातुं… कामभवं… रूपभवं… अरूपभवं… सञ्‍ञाभवं… असञ्‍ञाभवं… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवं … एकवोकारभवं… चतुवोकारभवं… पञ्‍चवोकारभवं … अतीतं… अनागतं… पच्‍चुप्पन्‍नं… दिट्ठसुतमुतविञ्‍ञातब्बे धम्मे न ममायेय्य न गण्हेय्य न परामसेय्य नाभिनिविसेय्य। किञ्‍चीति किञ्‍चि रूपगतं वेदनागतं सञ्‍ञागतं सङ्खारगतं विञ्‍ञाणगतं। लोकस्मिन्ति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – न च ममायेथ किञ्‍चि लोकस्मिं।

Na ca mamāyetha kiñci lokasminti. Mamattāti dve mamattā – taṇhāmamattañca diṭṭhimamattañca …pe… idaṃ taṇhāmamattaṃ…pe… idaṃ diṭṭhimamattaṃ. Taṇhāmamattaṃ pahāya diṭṭhimamattaṃ paṭinissajjitvā cakkhuṃ na mamāyeyya na gaṇheyya na parāmaseyya nābhiniviseyya; sotaṃ… ghānaṃ… jivhaṃ… kāyaṃ… rūpe… sadde… gandhe… rase… phoṭṭhabbe… kulaṃ… gaṇaṃ… āvāsaṃ… lābhaṃ… yasaṃ… pasaṃsaṃ… sukhaṃ… cīvaraṃ… piṇḍapātaṃ… senāsanaṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ… kāmadhātuṃ… rūpadhātuṃ… arūpadhātuṃ… kāmabhavaṃ… rūpabhavaṃ… arūpabhavaṃ… saññābhavaṃ… asaññābhavaṃ… nevasaññānāsaññābhavaṃ … ekavokārabhavaṃ… catuvokārabhavaṃ… pañcavokārabhavaṃ … atītaṃ… anāgataṃ… paccuppannaṃ… diṭṭhasutamutaviññātabbe dhamme na mamāyeyya na gaṇheyya na parāmaseyya nābhiniviseyya. Kiñcīti kiñci rūpagataṃ vedanāgataṃ saññāgataṃ saṅkhāragataṃ viññāṇagataṃ. Lokasminti apāyaloke…pe… āyatanaloketi – na ca mamāyetha kiñci lokasmiṃ.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘चक्खूहि नेव लोलस्स, गामकथाय आवरये सोतं।

‘‘Cakkhūhi neva lolassa, gāmakathāya āvaraye sotaṃ;

रसे च नानुगिज्झेय्य, न च ममायेथ किञ्‍चि लोकस्मि’’न्ति॥

Rase ca nānugijjheyya, na ca mamāyetha kiñci lokasmi’’nti.

१५८.

158.

फस्सेन यदा फुट्ठस्स, परिदेवं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

Phassena yadā phuṭṭhassa, paridevaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci;

भवञ्‍च नाभिजप्पेय्य, भेरवेसु च न सम्पवेधेय्य॥

Bhavañca nābhijappeyya, bheravesu ca na sampavedheyya.

फस्सेन यदा फुट्ठस्साति। फस्सोति रोगफस्सो। रोगफस्सेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्स; चक्खुरोगेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्स, सोतरोगेन…पे॰… घानरोगेन… जिव्हारोगेन… कायरोगेन… सीसरोगेन… कण्णरोगेन… मुखरोगेन… दन्तरोगेन… कासेन… सासेन… पिनासेन… डाहेन… जरेन… कुच्छिरोगेन… मुच्छाय… पक्खन्दिकाय… सूलाय… विसूचिकाय… कुट्ठेन… गण्डेन… किलासेन… सोसेन… अपमारेन… दद्दुया… कण्डुया … कच्छुया… रखसाय… वितच्छिकाय… लोहितेन… पित्तेन… मधुमेहेन… अंसाय… पिळकाय… भगन्दलेन… पित्तसमुट्ठानेन आबाधेन… सेम्हसमुट्ठानेन आबाधेन… वातसमुट्ठानेन आबाधेन… सन्‍निपातिकेन आबाधेन… उतुपरिणामजेन आबाधेन… विसमपरिहारजेन आबाधेन… ओपक्‍कमिकेन आबाधेन… कम्मविपाकजेन आबाधेन… सीतेन… उण्हेन… जिघच्छाय… पिपासाय… उच्‍चारेन… पस्सावेन… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेहि फुट्ठो परेतो समोहितो समन्‍नागतो अस्साति – फस्सेन यदा फुट्ठस्स।

Phassenayadā phuṭṭhassāti. Phassoti rogaphasso. Rogaphassena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assa; cakkhurogena phuṭṭho pareto samohito samannāgato assa, sotarogena…pe… ghānarogena… jivhārogena… kāyarogena… sīsarogena… kaṇṇarogena… mukharogena… dantarogena… kāsena… sāsena… pināsena… ḍāhena… jarena… kucchirogena… mucchāya… pakkhandikāya… sūlāya… visūcikāya… kuṭṭhena… gaṇḍena… kilāsena… sosena… apamārena… dadduyā… kaṇḍuyā … kacchuyā… rakhasāya… vitacchikāya… lohitena… pittena… madhumehena… aṃsāya… piḷakāya… bhagandalena… pittasamuṭṭhānena ābādhena… semhasamuṭṭhānena ābādhena… vātasamuṭṭhānena ābādhena… sannipātikena ābādhena… utupariṇāmajena ābādhena… visamaparihārajena ābādhena… opakkamikena ābādhena… kammavipākajena ābādhena… sītena… uṇhena… jighacchāya… pipāsāya… uccārena… passāvena… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassehi phuṭṭho pareto samohito samannāgato assāti – phassena yadā phuṭṭhassa.

परिदेवं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चीति। आदेवं परिदेवं आदेवनं परिदेवनं आदेवितत्तं परिदेवितत्तं वाचा पलापं विप्पलापं लालप्पं लालप्पायनं लालप्पायितत्तं न करेय्य न जनेय्य न सञ्‍जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्य। कुहिञ्‍चीति कुहिञ्‍चि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – परिदेवं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

Paridevaṃbhikkhu na kareyya kuhiñcīti. Ādevaṃ paridevaṃ ādevanaṃ paridevanaṃ ādevitattaṃ paridevitattaṃ vācā palāpaṃ vippalāpaṃ lālappaṃ lālappāyanaṃ lālappāyitattaṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyya. Kuhiñcīti kuhiñci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – paridevaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci.

भवञ्‍च नाभिजप्पेय्याति। कामभवं न जप्पेय्य, रूपभवं न जप्पेय्य, अरूपभवं न जप्पेय्य न पजप्पेय्य नाभिजप्पेय्याति – भवञ्‍च नाभिजप्पेय्य।

Bhavañca nābhijappeyyāti. Kāmabhavaṃ na jappeyya, rūpabhavaṃ na jappeyya, arūpabhavaṃ na jappeyya na pajappeyya nābhijappeyyāti – bhavañca nābhijappeyya.

भेरवेसु च न सम्पवेधेय्याति। भेरवाति एकेनाकारेन भयम्पि भेरवम्पि तञ्‍ञेव। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘एतं नून तं भयं भेरवं न जहे आगच्छती’’ति। बहिद्धारम्मणं वुत्तं सीहा ब्यग्घा दीपी अच्छा तरच्छा कोका महिंसा अस्सा हत्थी अहि विच्छिका सतपदी, चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वा। अथापरेन आकारेन भयं वुच्‍चति अज्झत्तिकं चित्तसमुट्ठानं भयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उब्बेगो उत्रासो, जातिभयं जराभयं ब्याधिभयं मरणभयं राजभयं चोरभयं अग्गिभयं उदकभयं अत्तानुवादभयं परानुवादभयं दण्डभयं दुग्गतिभयं ऊमिभयं कुम्भीलभयं आवट्टभयं सुसुकाभयं ⁸⁵ आजीविकभयं असिलोकभयं परिसाय सारज्‍जभयं मदनभयं दुग्गतिभयं भयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उब्बेगो उत्रासो। भेरवेसु च न सम्पवेधेय्याति भेरवे पस्सित्वा वा सुणित्वा वा न वेधेय्य न पवेधेय्य न सम्पवेधेय्य न तसेय्य न उत्तसेय्य न परितसेय्य न भायेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य, अभीरू अस्स अछम्भी अनुत्रासी अपलायी, पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – भेरवेसु च न सम्पवेधेय्य।

Bheravesu ca na sampavedheyyāti. Bheravāti ekenākārena bhayampi bheravampi taññeva. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘etaṃ nūna taṃ bhayaṃ bheravaṃ na jahe āgacchatī’’ti. Bahiddhārammaṇaṃ vuttaṃ sīhā byagghā dīpī acchā taracchā kokā mahiṃsā assā hatthī ahi vicchikā satapadī, corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vā. Athāparena ākārena bhayaṃ vuccati ajjhattikaṃ cittasamuṭṭhānaṃ bhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso ubbego utrāso, jātibhayaṃ jarābhayaṃ byādhibhayaṃ maraṇabhayaṃ rājabhayaṃ corabhayaṃ aggibhayaṃ udakabhayaṃ attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayaṃ ūmibhayaṃ kumbhīlabhayaṃ āvaṭṭabhayaṃ susukābhayaṃ ⁸⁶ ājīvikabhayaṃ asilokabhayaṃ parisāya sārajjabhayaṃ madanabhayaṃ duggatibhayaṃ bhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso ubbego utrāso. Bheravesu ca na sampavedheyyāti bherave passitvā vā suṇitvā vā na vedheyya na pavedheyya na sampavedheyya na taseyya na uttaseyya na paritaseyya na bhāyeyya na santāsaṃ āpajjeyya, abhīrū assa achambhī anutrāsī apalāyī, pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – bheravesu ca na sampavedheyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘फस्सेन यदा फुट्ठस्स, परिदेवं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

‘‘Phassena yadā phuṭṭhassa, paridevaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci;

भवञ्‍च नाभिजप्पेय्य, भेरवेसु च न सम्पवेधेय्या’’ति॥

Bhavañca nābhijappeyya, bheravesu ca na sampavedheyyā’’ti.

१५९.

159.

अन्‍नानमथो पानानं, खादनीयानमथोपि वत्थानं।

Annānamatho pānānaṃ, khādanīyānamathopi vatthānaṃ;

लद्धा न सन्‍निधिं कयिरा, न च परित्तसे तानि अलभमानो॥

Laddhāna sannidhiṃ kayirā, na ca parittase tāni alabhamāno.

अन्‍नानमथो पानानं, खादनीयानमथोपि वत्थानन्ति। अन्‍नानन्ति ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसं। पानानन्ति अट्ठ पानानि – अम्बपानं, जम्बुपानं, चोचपानं, मोचपानं, मधुपानं , मुद्दिकपानं, सालुकपानं, फारुसकपानं। अपरानिपि अट्ठ पानानि – कोसम्बपानं, कोलपानं, बदरपानं, घतपानं, तेलपानं, पयोपानं, यागुपानं, रसपानं। खादनीयानन्ति पिट्ठखज्‍जकं, पूवखज्‍जकं, मूलखज्‍जकं, तचखज्‍जकं, पत्तखज्‍जकं, पुप्फखज्‍जकं, फलखज्‍जकं। वत्थानन्ति छ चीवरानि – खोमं, कप्पासिकं, कोसेय्यं, कम्बलं, साणं, भङ्गन्ति – अन्‍नानमथो पानानं खादनीयानमथोपि वत्थानं।

Annānamathopānānaṃ, khādanīyānamathopi vatthānanti. Annānanti odano kummāso sattu maccho maṃsaṃ. Pānānanti aṭṭha pānāni – ambapānaṃ, jambupānaṃ, cocapānaṃ, mocapānaṃ, madhupānaṃ , muddikapānaṃ, sālukapānaṃ, phārusakapānaṃ. Aparānipi aṭṭha pānāni – kosambapānaṃ, kolapānaṃ, badarapānaṃ, ghatapānaṃ, telapānaṃ, payopānaṃ, yāgupānaṃ, rasapānaṃ. Khādanīyānanti piṭṭhakhajjakaṃ, pūvakhajjakaṃ, mūlakhajjakaṃ, tacakhajjakaṃ, pattakhajjakaṃ, pupphakhajjakaṃ, phalakhajjakaṃ. Vatthānanti cha cīvarāni – khomaṃ, kappāsikaṃ, koseyyaṃ, kambalaṃ, sāṇaṃ, bhaṅganti – annānamatho pānānaṃ khādanīyānamathopi vatthānaṃ.

लद्धा न सन्‍निधिं कयिराति। लद्धाति लद्धा लभित्वा अधिगन्त्वा विन्दित्वा पटिलभित्वा न कुहनाय, न लपनाय, न नेमित्तिकताय, न निप्पेसिकताय, न लाभेन लाभं निजिगीसनताय ⁸⁷, न कट्ठदानेन, न वेळुदानेन, न पत्तदानेन, न पुप्फदानेन, न फलदानेन, न सिनानदानेन, न चुण्णदानेन, न मत्तिकादानेन, न दन्तकट्ठदानेन, न मुखोदकदानेन, न चाटुकम्यताय, न मुग्गसूप्यताय ⁸⁸, न पारिभटययताय, न पीठमद्दिकताय ⁸⁹, न वत्थुविज्‍जाय, न तिरच्छानविज्‍जाय, न अङ्गविज्‍जाय, न नक्खत्तविज्‍जाय, न दूतगमनेन, न पहिणगमनेन, न जङ्घपेसनियेन, न वेज्‍जकम्मेन, न नवकम्मेन, न पिण्डपटिपिण्डकेन, न दानानुप्पदानेन धम्मेन समेन लद्धा लभित्वा अधिगन्त्वा विन्दित्वा पटिलभित्वाति – लद्धा। न सन्‍निधिं कयिराति अन्‍नसन्‍निधिं पानसन्‍निधिं वत्थसन्‍निधिं यानसन्‍निधिं सयनसन्‍निधिं गन्धसन्‍निधिं आमिससन्‍निधिं न करेय्य न जनेय्य न सञ्‍जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्याति – लद्धा न सन्‍निधिं कयिरा।

Laddhā na sannidhiṃ kayirāti. Laddhāti laddhā labhitvā adhigantvā vinditvā paṭilabhitvā na kuhanāya, na lapanāya, na nemittikatāya, na nippesikatāya, na lābhena lābhaṃ nijigīsanatāya ⁹⁰, na kaṭṭhadānena, na veḷudānena, na pattadānena, na pupphadānena, na phaladānena, na sinānadānena, na cuṇṇadānena, na mattikādānena, na dantakaṭṭhadānena, na mukhodakadānena, na cāṭukamyatāya, na muggasūpyatāya ⁹¹, na pāribhaṭayayatāya, na pīṭhamaddikatāya ⁹², na vatthuvijjāya, na tiracchānavijjāya, na aṅgavijjāya, na nakkhattavijjāya, na dūtagamanena, na pahiṇagamanena, na jaṅghapesaniyena, na vejjakammena, na navakammena, na piṇḍapaṭipiṇḍakena, na dānānuppadānena dhammena samena laddhā labhitvā adhigantvā vinditvā paṭilabhitvāti – laddhā. Na sannidhiṃ kayirāti annasannidhiṃ pānasannidhiṃ vatthasannidhiṃ yānasannidhiṃ sayanasannidhiṃ gandhasannidhiṃ āmisasannidhiṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyyāti – laddhā na sannidhiṃ kayirā.

न च परित्तसे तानि अलभमानोति। अन्‍नं वा न लभामि , पानं वा न लभामि, वत्थं वा न लभामि, कुलं वा न लभामि, गणं वा न लभामि, आवासं वा न लभामि, लाभं वा न लभामि, यसं वा न लभामि, पसंसं वा न लभामि, सुखं वा न लभामि, चीवरं वा न लभामि, पिण्डपातं वा न लभामि, सेनासनं वा न लभामि, गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं वा न लभामि, गिलानुपट्ठाकं वा न लभामि, ‘‘अप्पञ्‍ञातोम्ही’’ति न तसेय्य न उत्तसेय्य न परित्तसेय्य न भायेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य , अभीरू अस्स अछम्भी अनुत्रासी अपलायी, पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – न च परित्तसे तानि अलभमानो।

Na ca parittase tāni alabhamānoti. Annaṃ vā na labhāmi , pānaṃ vā na labhāmi, vatthaṃ vā na labhāmi, kulaṃ vā na labhāmi, gaṇaṃ vā na labhāmi, āvāsaṃ vā na labhāmi, lābhaṃ vā na labhāmi, yasaṃ vā na labhāmi, pasaṃsaṃ vā na labhāmi, sukhaṃ vā na labhāmi, cīvaraṃ vā na labhāmi, piṇḍapātaṃ vā na labhāmi, senāsanaṃ vā na labhāmi, gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ vā na labhāmi, gilānupaṭṭhākaṃ vā na labhāmi, ‘‘appaññātomhī’’ti na taseyya na uttaseyya na parittaseyya na bhāyeyya na santāsaṃ āpajjeyya , abhīrū assa achambhī anutrāsī apalāyī, pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – na ca parittase tāni alabhamāno.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘अन्‍नानमथो पानानं, खादनीयानमथोपि वत्थानं।

‘‘Annānamatho pānānaṃ, khādanīyānamathopi vatthānaṃ;

लद्धा न सन्‍निधिं कयिरा, न च परित्तसे तानि अलभमानो’’ति॥

Laddhā na sannidhiṃ kayirā, na ca parittase tāni alabhamāno’’ti.

१६०.

160.

झायी न पादलोलस्स, विरमे कुक्‍कुच्‍चा नप्पमज्‍जेय्य।

Jhāyīna pādalolassa, virame kukkuccā nappamajjeyya;

अथासनेसु सयनेसु, अप्पसद्देसु भिक्खु विहरेय्य॥

Athāsanesu sayanesu, appasaddesu bhikkhu vihareyya.

झायी न पादलोलस्साति। झायीति पठमेनपि झानेन झायी, दुतियेनपि झानेन झायी, ततियेनपि झानेन झायी, चतुत्थेनपि झानेन झायी, सवितक्‍कसविचारेनपि झानेन झायी, अवितक्‍कविचारमत्तेनपि झानेन झायी, अवितक्‍कअविचारेनपि झानेन झायी, सप्पीतिकेनपि झानेन झायी, निप्पीतिकेनपि झानेन झायी, पीतिसहगतेनपि झानेन झायी, सातसहगतेनपि झानेन झायी, सुखसहगतेनपि झानेन झायी, उपेक्खासहगतेनपि झानेन झायी, सुञ्‍ञतेनपि झानेन झायी, अनिमित्तेनपि झानेन झायी, अप्पणिहितेनपि झानेन झायी, लोकियेनपि झानेन झायी, लोकुत्तरेनपि झानेन झायी, झानरतो एकत्तमनुयुत्तो परमत्थगरुकोति ⁹³ – झायी।

Jhāyī na pādalolassāti. Jhāyīti paṭhamenapi jhānena jhāyī, dutiyenapi jhānena jhāyī, tatiyenapi jhānena jhāyī, catutthenapi jhānena jhāyī, savitakkasavicārenapi jhānena jhāyī, avitakkavicāramattenapi jhānena jhāyī, avitakkaavicārenapi jhānena jhāyī, sappītikenapi jhānena jhāyī, nippītikenapi jhānena jhāyī, pītisahagatenapi jhānena jhāyī, sātasahagatenapi jhānena jhāyī, sukhasahagatenapi jhānena jhāyī, upekkhāsahagatenapi jhānena jhāyī, suññatenapi jhānena jhāyī, animittenapi jhānena jhāyī, appaṇihitenapi jhānena jhāyī, lokiyenapi jhānena jhāyī, lokuttarenapi jhānena jhāyī, jhānarato ekattamanuyutto paramatthagarukoti ⁹⁴ – jhāyī.

न पादलोलस्साति। कथं पादलोलो होति? इधेकच्‍चो पादलोलियेन समन्‍नागतो होति आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं गामेन गामं निगमेन निगमं नगरेन नगरं रट्ठेन रट्ठं जनपदेन जनपदं दीघचारिकं अनवट्ठितचारिकं अनुयुत्तो विहरति। एवम्पि पादलोलो होति।

Napādalolassāti. Kathaṃ pādalolo hoti? Idhekacco pādaloliyena samannāgato hoti ārāmena ārāmaṃ uyyānena uyyānaṃ gāmena gāmaṃ nigamena nigamaṃ nagarena nagaraṃ raṭṭhena raṭṭhaṃ janapadena janapadaṃ dīghacārikaṃ anavaṭṭhitacārikaṃ anuyutto viharati. Evampi pādalolo hoti.

अथ वा भिक्खु अन्तोपिसङ्घारामे पादलोलियेन समन्‍नागतो होति। न अत्थहेतु न कारणहेतु उद्धतो अवूपसन्तचित्तो परिवेणतो परिवेणं गच्छति विहारतो विहारं गच्छति अड्ढयोगतो अड्ढयोगं गच्छति पासादतो पासादं गच्छति हम्मियतो हम्मियं गच्छति गुहाय गुहं गच्छति लेणतो लेणं गच्छति कुटितो कुटिं गच्छति कूटागारतो कूटागारं गच्छति अट्टतो अट्टं गच्छति माळतो माळं गच्छति उद्दण्डतो उद्दण्डं गच्छति उपट्ठानसालतो उपट्ठानसालं गच्छति मण्डलमाळतो मण्डलमाळं गच्छति रुक्खमूलतो रुक्खमूलं गच्छति। यत्थ वा पन भिक्खू निसीदन्ति तहिं गच्छति, तत्थ एकस्स वा दुतियो होति, द्विन्‍नं वा ततियो होति, तिण्णं वा चतुत्थो होति। तत्थ बहुं सम्फप्पलापं पलपति, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं भयकथं युद्धकथं अन्‍नकथं पानकथं वत्थकथं यानकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं ञातिकथं गामकथं निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं सूरकथं विसिखाकथं कुम्भट्ठानकथं पुब्बपेतकथं नानत्तकथं लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं इति भवाभवकथं इति वा। एवम्पि पादलोलो होति।

Atha vā bhikkhu antopisaṅghārāme pādaloliyena samannāgato hoti. Na atthahetu na kāraṇahetu uddhato avūpasantacitto pariveṇato pariveṇaṃ gacchati vihārato vihāraṃ gacchati aḍḍhayogato aḍḍhayogaṃ gacchati pāsādato pāsādaṃ gacchati hammiyato hammiyaṃ gacchati guhāya guhaṃ gacchati leṇato leṇaṃ gacchati kuṭito kuṭiṃ gacchati kūṭāgārato kūṭāgāraṃ gacchati aṭṭato aṭṭaṃ gacchati māḷato māḷaṃ gacchati uddaṇḍato uddaṇḍaṃ gacchati upaṭṭhānasālato upaṭṭhānasālaṃ gacchati maṇḍalamāḷato maṇḍalamāḷaṃ gacchati rukkhamūlato rukkhamūlaṃ gacchati. Yattha vā pana bhikkhū nisīdanti tahiṃ gacchati, tattha ekassa vā dutiyo hoti, dvinnaṃ vā tatiyo hoti, tiṇṇaṃ vā catuttho hoti. Tattha bahuṃ samphappalāpaṃ palapati, seyyathidaṃ – rājakathaṃ corakathaṃ mahāmattakathaṃ senākathaṃ bhayakathaṃ yuddhakathaṃ annakathaṃ pānakathaṃ vatthakathaṃ yānakathaṃ sayanakathaṃ mālākathaṃ gandhakathaṃ ñātikathaṃ gāmakathaṃ nigamakathaṃ nagarakathaṃ janapadakathaṃ itthikathaṃ sūrakathaṃ visikhākathaṃ kumbhaṭṭhānakathaṃ pubbapetakathaṃ nānattakathaṃ lokakkhāyikaṃ samuddakkhāyikaṃ iti bhavābhavakathaṃ iti vā. Evampi pādalolo hoti.

न पादलोलस्साति। पादलोलियं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, पादलोलिया आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्य चरेय्य विचरेय्य इरियेय्य वत्तेय्य पालेय्य यपेय्य यापेय्य, पटिसल्‍लानारामो अस्स पटिसल्‍लानरतो अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सना समन्‍नागतो ब्रूहेता सुञ्‍ञागारानं झायी झानरतो एकत्तमनुयुत्तो परमत्थगरुकोति – झायी न पादलोलस्स।

Napādalolassāti. Pādaloliyaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, pādaloliyā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyya careyya vicareyya iriyeyya vatteyya pāleyya yapeyya yāpeyya, paṭisallānārāmo assa paṭisallānarato ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno vipassanā samannāgato brūhetā suññāgārānaṃ jhāyī jhānarato ekattamanuyutto paramatthagarukoti – jhāyī na pādalolassa.

विरमे कुक्‍कुच्‍चा नप्पमज्‍जेय्याति। कुक्‍कुच्‍चन्ति हत्थकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं, पादकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं, हत्थपादकुक्‍कुच्‍चम्पि कुक्‍कुच्‍चं, अकप्पिये कप्पियसञ्‍ञिता, कप्पिये अकप्पियसञ्‍ञिता, अवज्‍जे वज्‍जसञ्‍ञिता, वज्‍जे अवज्‍जसञ्‍ञिता, यं एवरूपं कुक्‍कुच्‍चं कुक्‍कुच्‍चायना कुक्‍कुच्‍चायितत्तं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो – इदं वुच्‍चति कुक्‍कुच्‍चं।

Virame kukkuccā nappamajjeyyāti. Kukkuccanti hatthakukkuccampi kukkuccaṃ, pādakukkuccampi kukkuccaṃ, hatthapādakukkuccampi kukkuccaṃ, akappiye kappiyasaññitā, kappiye akappiyasaññitā, avajje vajjasaññitā, vajje avajjasaññitā, yaṃ evarūpaṃ kukkuccaṃ kukkuccāyanā kukkuccāyitattaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho – idaṃ vuccati kukkuccaṃ.

अपि च द्वीहि कारणेहि उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो – कतत्ता च अकतत्ता च। कथं कतत्ता च अकतत्ता च उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो? ‘‘कतं मे कायदुच्‍चरितं, अकतं मे कायसुचरित’’न्ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो, ‘‘कतं मे वचीदुच्‍चरितं, अकतं मे वचीसुचरित’’न्ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो, ‘‘कतं मे मनोदुच्‍चरितं, अकतं मे मनोसुचरितन्ति…पे॰… ‘‘कतो मे पाणातिपातो, अकता मे पाणातिपाता वेरमणी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं…पे॰… मनोविलेखो, ‘‘कतं मे अदिन्‍नादानं… कतो मे कामेसुमिच्छाचारो… कतो मे मुसावादो… कता मे पिसुणवाचा… कता मे फरुसवाचा… कतो मे सम्फप्पलापो… कता मे अभिज्झा… कतो मे ब्यापादो… कता मे मिच्छादिट्ठि, अकता मे सम्मादिट्ठी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो । एवं कतत्ता च अकतत्ता च उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो।

Api ca dvīhi kāraṇehi uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho – katattā ca akatattā ca. Kathaṃ katattā ca akatattā ca uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho? ‘‘Kataṃ me kāyaduccaritaṃ, akataṃ me kāyasucarita’’nti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho, ‘‘kataṃ me vacīduccaritaṃ, akataṃ me vacīsucarita’’nti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho, ‘‘kataṃ me manoduccaritaṃ, akataṃ me manosucaritanti…pe… ‘‘kato me pāṇātipāto, akatā me pāṇātipātā veramaṇī’’ti uppajjati kukkuccaṃ…pe… manovilekho, ‘‘kataṃ me adinnādānaṃ… kato me kāmesumicchācāro… kato me musāvādo… katā me pisuṇavācā… katā me pharusavācā… kato me samphappalāpo… katā me abhijjhā… kato me byāpādo… katā me micchādiṭṭhi, akatā me sammādiṭṭhī’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho . Evaṃ katattā ca akatattā ca uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho.

अथ वा ‘‘सीलेसुम्हि न परिपूरकारी’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो, ‘‘इन्द्रियेसुम्हि अगुत्तद्वारो’’ति…पे॰… ‘‘भोजने अमत्तञ्‍ञुम्ही’’ति… ‘‘जागरियं अननुयुत्तोम्ही’’ति… ‘‘न सतिसम्पजञ्‍ञेन समन्‍नागतोम्ही’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो सम्मप्पधाना’’ति… ‘‘अभाविता मे चत्तारो इद्धिपादा’’ति… ‘‘अभावितानि मे पञ्‍चिन्द्रियानी’’ति… ‘‘अभावितानि मे पञ्‍च बलानी’’ति… ‘‘अभाविता मे सत्त बोज्झङ्गा’’ति… ‘‘अभावितो मे अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति… ‘‘दुक्खं मे अपरिञ्‍ञात’’न्ति… ‘‘समुदयो मे अप्पहीनो’’ति… ‘‘मग्गो मे अभावितो’’ति… ‘‘निरोधो मे असच्छिकतो’’ति उप्पज्‍जति कुक्‍कुच्‍चं चेतसो विप्पटिसारो मनोविलेखो। विरमे कुक्‍कुच्‍चाति कुक्‍कुच्‍चा आरमेय्य विरमेय्य पटिविरमेय्य कुक्‍कुच्‍चं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य। कुक्‍कुच्‍चा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – विरमे कुक्‍कुच्‍चा।

Atha vā ‘‘sīlesumhi na paripūrakārī’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho, ‘‘indriyesumhi aguttadvāro’’ti…pe… ‘‘bhojane amattaññumhī’’ti… ‘‘jāgariyaṃ ananuyuttomhī’’ti… ‘‘na satisampajaññena samannāgatomhī’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro satipaṭṭhānā’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro sammappadhānā’’ti… ‘‘abhāvitā me cattāro iddhipādā’’ti… ‘‘abhāvitāni me pañcindriyānī’’ti… ‘‘abhāvitāni me pañca balānī’’ti… ‘‘abhāvitā me satta bojjhaṅgā’’ti… ‘‘abhāvito me ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti… ‘‘dukkhaṃ me apariññāta’’nti… ‘‘samudayo me appahīno’’ti… ‘‘maggo me abhāvito’’ti… ‘‘nirodho me asacchikato’’ti uppajjati kukkuccaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho. Virame kukkuccāti kukkuccā ārameyya virameyya paṭivirameyya kukkuccaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya. Kukkuccā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – virame kukkuccā.

नप्पमज्‍जेय्याति सक्‍कच्‍चकारी अस्स सातच्‍चकारी अट्ठितकारी अनोलीनवुत्तिको अनिक्खित्तच्छन्दो अनिक्खित्तधुरो अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसु। ‘‘कदाहं अपरिपूरं वा सीलक्खन्धं परिपूरेय्यं, परिपूरं वा सीलक्खन्धं तत्थ तत्थ पञ्‍ञाय अनुग्गण्हेय्य’’न्ति? यो तत्थ छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च थामो च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्‍ञञ्‍च आतप्पं पधानं अधिट्ठानं अनुयोगो अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसु । ‘‘कदाहं अपरिपूरं वा समाधिक्खन्धं…पे॰… पञ्‍ञाक्खन्धं… विमुत्तिक्खन्धं… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं… कदाहं अपरिञ्‍ञातं वा दुक्खं परिजानेय्यं, अप्पहीने वा किलेसे पजहेय्यं, अभावितं वा मग्गं भावेय्यं, असच्छिकतं वा निरोधं सच्छिकरेय्य’’न्ति? यो तत्थ छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च थामो च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्‍ञञ्‍च आतप्पं पधानं अधिट्ठानं अनुयोगो अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसूति – विरमे कुक्‍कुच्‍चा नप्पमज्‍जेय्य।

Nappamajjeyyāti sakkaccakārī assa sātaccakārī aṭṭhitakārī anolīnavuttiko anikkhittacchando anikkhittadhuro appamādo kusalesu dhammesu. ‘‘Kadāhaṃ aparipūraṃ vā sīlakkhandhaṃ paripūreyyaṃ, paripūraṃ vā sīlakkhandhaṃ tattha tattha paññāya anuggaṇheyya’’nti? Yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca thāmo ca appaṭivānī ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesu . ‘‘Kadāhaṃ aparipūraṃ vā samādhikkhandhaṃ…pe… paññākkhandhaṃ… vimuttikkhandhaṃ… vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ… kadāhaṃ apariññātaṃ vā dukkhaṃ parijāneyyaṃ, appahīne vā kilese pajaheyyaṃ, abhāvitaṃ vā maggaṃ bhāveyyaṃ, asacchikataṃ vā nirodhaṃ sacchikareyya’’nti? Yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca thāmo ca appaṭivānī ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesūti – virame kukkuccā nappamajjeyya.

अथासनेसु सयनेसु, अप्पसद्देसु भिक्खु विहरेय्याति। अथाति पदसन्धि…पे॰… आसनं वुच्‍चति यत्थ निसीदति – मञ्‍चो पीठं भिसि तट्टिका चम्मखण्डो तिणसन्थारो पण्णसन्थारो पलालसन्थारो। सयनं वुच्‍चति सेनासनं विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहाति – अथासनेसु सयनेसु।

Athāsanesu sayanesu, appasaddesu bhikkhu vihareyyāti. Athāti padasandhi…pe… āsanaṃ vuccati yattha nisīdati – mañco pīṭhaṃ bhisi taṭṭikā cammakhaṇḍo tiṇasanthāro paṇṇasanthāro palālasanthāro. Sayanaṃ vuccati senāsanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhāti – athāsanesu sayanesu.

अप्पसद्देसु भिक्खु विहरेय्याति। अप्पसद्देसु अप्पनिग्घोसेसु विजनवातेसु मनुस्सराहस्सेय्यकेसु पटिसल्‍लानसारुप्पेसु सेनासनेसु चरेय्य विचरेय्य विहरेय्य इरियेय्य वत्तेय्य पालेय्य यपेय्य यापेय्याति – अथासनेसु सयनेसु अप्पसद्देसु भिक्खु विहरेय्य।

Appasaddesu bhikkhu vihareyyāti. Appasaddesu appanigghosesu vijanavātesu manussarāhasseyyakesu paṭisallānasāruppesu senāsanesu careyya vicareyya vihareyya iriyeyya vatteyya pāleyya yapeyya yāpeyyāti – athāsanesu sayanesu appasaddesu bhikkhu vihareyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘झायी न पादलोलस्स, विरमे कुक्‍कुच्‍चा नप्पमज्‍जेय्य।

‘‘Jhāyī na pādalolassa, virame kukkuccā nappamajjeyya;

अथासनेसु सयनेसु, अप्पसद्देसु भिक्खु विहरेय्या’’ति॥

Athāsanesu sayanesu, appasaddesu bhikkhu vihareyyā’’ti.

१६१.

161.

निद्दं न बहुलीकरेय्य, जागरियं भजेय्य आतापी।

Niddaṃ na bahulīkareyya, jāgariyaṃ bhajeyya ātāpī;

तन्दिं मायं हस्सं खिड्डं, मेथुनं विप्पजहे सविभूसं॥

Tandiṃ māyaṃ hassaṃ khiḍḍaṃ, methunaṃ vippajahe savibhūsaṃ.

निद्दं न बहुलीकरेय्याति। रत्तिन्दिवं छकोट्ठासं कारेत्वा पञ्‍चकोट्ठासं पटिपज्‍जेय्य एककोट्ठासं निप्पज्‍जेय्याति – निद्दं न बहुलीकरेय्य।

Niddaṃ na bahulīkareyyāti. Rattindivaṃ chakoṭṭhāsaṃ kāretvā pañcakoṭṭhāsaṃ paṭipajjeyya ekakoṭṭhāsaṃ nippajjeyyāti – niddaṃ na bahulīkareyya.

जागरियं भजेय्य आतापीति। इध भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेय्य, रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेय्य, रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेय्य पादेपादं अच्‍चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्‍ञं मनसिकरित्वा, रत्तिया पच्छिमं यामं पच्‍चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्‍जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेय्य।

Jāgariyaṃ bhajeyya ātāpīti. Idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheyya, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheyya, rattiyā majjhimaṃ yāmaṃ dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ kappeyya pādepādaṃ accādhāya sato sampajāno uṭṭhānasaññaṃ manasikaritvā, rattiyā pacchimaṃ yāmaṃ paccuṭṭhāya caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheyya.

जागरियं भजेय्याति जागरियं भजेय्य सम्भजेय्य सेवेय्य निसेवेय्य संसेवेय्य पटिसेवेय्याति – जागरियं भजेय्य।

Jāgariyaṃ bhajeyyāti jāgariyaṃ bhajeyya sambhajeyya seveyya niseveyya saṃseveyya paṭiseveyyāti – jāgariyaṃ bhajeyya.

आतापीति। आतप्पं वुच्‍चति वीरियं ⁹⁵। यो चेतसिको वीरियारम्भो निक्‍कमो परक्‍कमो उय्यामो वायामो उस्साहो उस्सोळ्ही थामो ठिति असिथिलपरक्‍कमता अनिक्खित्तच्छन्दता अनिक्खित्तधुरता धुरसम्पग्गहो वीरियं वीरियिन्द्रियं वीरियबलं सम्मावायामो। इमिना आतापेन उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो उपपन्‍नो समुपपन्‍नो समन्‍नागतो सो वुच्‍चति आतापीति – जागरियं भजेय्य आतापी।

Ātāpīti. Ātappaṃ vuccati vīriyaṃ ⁹⁶. Yo cetasiko vīriyārambho nikkamo parakkamo uyyāmo vāyāmo ussāho ussoḷhī thāmo ṭhiti asithilaparakkamatā anikkhittacchandatā anikkhittadhuratā dhurasampaggaho vīriyaṃ vīriyindriyaṃ vīriyabalaṃ sammāvāyāmo. Iminā ātāpena upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato so vuccati ātāpīti – jāgariyaṃ bhajeyya ātāpī.

तन्दिं मायं हस्सं खिड्डं, मेथुनं विप्पजहे सविभूसन्ति। तन्दीति ⁹⁷ तन्दी तन्दियना तन्दियितत्तं ⁹⁸ तन्दिमनकता आलस्यं आलस्यायना आलस्यायितत्तं। माया वुच्‍चति वञ्‍चनिका चरिया। इधेकच्‍चो कायेन दुच्‍चरितं चरित्वा…पे॰… वाचाय मनसा दुच्‍चरितं चरित्वा तस्स पटिच्छादनहेतु पापिकं इच्छं पणिदहति। मा मं जञ्‍ञाति ⁹⁹ इच्छति, मा मं जञ्‍ञाति सङ्कप्पेति, मा मं जञ्‍ञाति वाचं भासति, मा मं जञ्‍ञाति कायेन परक्‍कमति। या एवरूपा मायाविता अच्‍चसरा वञ्‍चना निकति निकिरणा परिहरणा गूहना परिगूहना छादना परिच्छादना ¹⁰⁰ अनुत्तानीकम्मं अनाविकम्मं वोच्छादना पापकिरिया – अयं वुच्‍चति माया। हस्सन्ति इधेकच्‍चो अतिवेलं दन्तविदंसकं हसति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘कुमारकमिदं, भिक्खवे , अरियस्स विनये यदिदं अतिवेलं दन्तविदंसकं हसित’’न्ति।

Tandiṃ māyaṃ hassaṃ khiḍḍaṃ, methunaṃ vippajahe savibhūsanti. Tandīti ¹⁰¹ tandī tandiyanā tandiyitattaṃ ¹⁰² tandimanakatā ālasyaṃ ālasyāyanā ālasyāyitattaṃ. Māyā vuccati vañcanikā cariyā. Idhekacco kāyena duccaritaṃ caritvā…pe… vācāya manasā duccaritaṃ caritvā tassa paṭicchādanahetu pāpikaṃ icchaṃ paṇidahati. Mā maṃ jaññāti ¹⁰³ icchati, mā maṃ jaññāti saṅkappeti, mā maṃ jaññāti vācaṃ bhāsati, mā maṃ jaññāti kāyena parakkamati. Yā evarūpā māyāvitā accasarā vañcanā nikati nikiraṇā pariharaṇā gūhanā parigūhanā chādanā paricchādanā ¹⁰⁴ anuttānīkammaṃ anāvikammaṃ vocchādanā pāpakiriyā – ayaṃ vuccati māyā. Hassanti idhekacco ativelaṃ dantavidaṃsakaṃ hasati. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘kumārakamidaṃ, bhikkhave , ariyassa vinaye yadidaṃ ativelaṃ dantavidaṃsakaṃ hasita’’nti.

खिड्डाति द्वे खिड्डा – कायिका च खिड्डा वाचसिका च खिड्डा। कतमा कायिका खिड्डा? हत्थीहिपि कीळन्ति, अस्सेहिपि कीळन्ति, रथेहिपि कीळन्ति, धनूहिपि कीळन्ति, अट्ठपदेहिपि कीळन्ति, दसपदेहिपि कीळन्ति, आकासेपि कीळन्ति, परिहारपथेपि कीळन्ति, सन्तिकायपि कीळन्ति , खलिकायपि कीळन्ति, घटिकायपि कीळन्ति, सलाकहत्थेनपि कीळन्ति, अक्खेनपि कीळन्ति, पङ्कचीरेनपि कीळन्ति , वङ्ककेनपि कीळन्ति, मोक्खचिकायपि कीळन्ति, चिङ्गुलकेनपि कीळन्ति, पत्ताळ्हकेनपि कीळन्ति, रथकेनपि कीळन्ति, धनुकेनपि कीळन्ति, अक्खरिकायपि कीळन्ति, मनेसिकायपि कीळन्ति, यथावज्‍जेनपि कीळन्ति – अयं कायिका खिड्डा। कतमा वाचसिका खिड्डा? मुखभेरिकं ¹⁰⁵ मुखालम्बरं मुखडिण्डिमकं ¹⁰⁶ मुखवलिमकं मुखभेरुळकं ¹⁰⁷ मुखदद्दरिकं नाटकं लापं गीतं दवकम्मं – अयं वाचसिका खिड्डा।

Khiḍḍāti dve khiḍḍā – kāyikā ca khiḍḍā vācasikā ca khiḍḍā. Katamā kāyikā khiḍḍā? Hatthīhipi kīḷanti, assehipi kīḷanti, rathehipi kīḷanti, dhanūhipi kīḷanti, aṭṭhapadehipi kīḷanti, dasapadehipi kīḷanti, ākāsepi kīḷanti, parihārapathepi kīḷanti, santikāyapi kīḷanti , khalikāyapi kīḷanti, ghaṭikāyapi kīḷanti, salākahatthenapi kīḷanti, akkhenapi kīḷanti, paṅkacīrenapi kīḷanti , vaṅkakenapi kīḷanti, mokkhacikāyapi kīḷanti, ciṅgulakenapi kīḷanti, pattāḷhakenapi kīḷanti, rathakenapi kīḷanti, dhanukenapi kīḷanti, akkharikāyapi kīḷanti, manesikāyapi kīḷanti, yathāvajjenapi kīḷanti – ayaṃ kāyikā khiḍḍā. Katamā vācasikā khiḍḍā? Mukhabherikaṃ ¹⁰⁸ mukhālambaraṃ mukhaḍiṇḍimakaṃ ¹⁰⁹ mukhavalimakaṃ mukhabheruḷakaṃ ¹¹⁰ mukhadaddarikaṃ nāṭakaṃ lāpaṃ gītaṃ davakammaṃ – ayaṃ vācasikā khiḍḍā.

मेथुनधम्मो नाम यो सो असद्धम्मो गामधम्मो वसलधम्मो दुट्ठुल्‍लो ओदकन्तिको रहस्सो द्वयंद्वयसमापत्ति। किंकारणा वुच्‍चति मेथुनधम्मो? उभिन्‍नं रत्तानं सारत्तानं अवस्सुतानं परियुट्ठितानं परियादिन्‍नचित्तानं उभिन्‍नं सदिसानं धम्मोति, तंकारणा वुच्‍चति मेथुनधम्मो। यथा उभो कलहकारका मेथुनकाति वुच्‍चन्ति, उभो भण्डनकारका…पे॰… उभो भस्सकारका… उभो अधिकरणकारका… उभो विवादकारका… उभो वादिनो… उभो सल्‍लापका मेथुनकाति वुच्‍चन्ति ; एवमेव उभिन्‍नं रत्तानं सारत्तानं अवस्सुतानं परियुट्ठितानं परियादिन्‍नचित्तानं उभिन्‍नं सदिसानं धम्मोति, तंकारणा वुच्‍चति मेथुनधम्मो।

Methunadhammo nāma yo so asaddhammo gāmadhammo vasaladhammo duṭṭhullo odakantiko rahasso dvayaṃdvayasamāpatti. Kiṃkāraṇā vuccati methunadhammo? Ubhinnaṃ rattānaṃ sārattānaṃ avassutānaṃ pariyuṭṭhitānaṃ pariyādinnacittānaṃ ubhinnaṃ sadisānaṃ dhammoti, taṃkāraṇā vuccati methunadhammo. Yathā ubho kalahakārakā methunakāti vuccanti, ubho bhaṇḍanakārakā…pe… ubho bhassakārakā… ubho adhikaraṇakārakā… ubho vivādakārakā… ubho vādino… ubho sallāpakā methunakāti vuccanti ; evameva ubhinnaṃ rattānaṃ sārattānaṃ avassutānaṃ pariyuṭṭhitānaṃ pariyādinnacittānaṃ ubhinnaṃ sadisānaṃ dhammoti, taṃkāraṇā vuccati methunadhammo.

विभूसाति द्वे विभूसा – अत्थि अगारियस्स विभूसा, अत्थि पब्बजितस्स विभूसा। कतमा अगारियस्स विभूसा? केसा च मस्सु च माला च गन्धा च विलेपना च आभरणा च पिलन्धना च वत्थञ्‍च सयनासनञ्‍च वेठनञ्‍च उच्छादनं परिमद्दनं न्हापनं सम्बाहनं आदासं अञ्‍जनं मालाविलेपनं मुखचुण्णकं मुखलेपं हत्थबन्धं सिखाबन्धं ¹¹¹ दण्डनाळियं खग्गं छत्तं चित्रा उपाहना उण्हीसं मणिं वाळबीजनिं ओदातानि वत्थानि दीघदसानि इति वा – अयं अगारियस्स विभूसा। कतमा पब्बजितस्स विभूसा? चीवरमण्डना पत्तमण्डना सेनासनमण्डना इमस्स वा पूतिकायस्स बाहिरानं वा परिक्खारानं मण्डना विभूसना केळना परिकेळना गेधितता गेधितत्तं चपलता चापल्यं – अयं पब्बजितस्स विभूसा।

Vibhūsāti dve vibhūsā – atthi agāriyassa vibhūsā, atthi pabbajitassa vibhūsā. Katamā agāriyassa vibhūsā? Kesā ca massu ca mālā ca gandhā ca vilepanā ca ābharaṇā ca pilandhanā ca vatthañca sayanāsanañca veṭhanañca ucchādanaṃ parimaddanaṃ nhāpanaṃ sambāhanaṃ ādāsaṃ añjanaṃ mālāvilepanaṃ mukhacuṇṇakaṃ mukhalepaṃ hatthabandhaṃ sikhābandhaṃ ¹¹² daṇḍanāḷiyaṃ khaggaṃ chattaṃ citrā upāhanā uṇhīsaṃ maṇiṃ vāḷabījaniṃ odātāni vatthāni dīghadasāni iti vā – ayaṃ agāriyassa vibhūsā. Katamā pabbajitassa vibhūsā? Cīvaramaṇḍanā pattamaṇḍanā senāsanamaṇḍanā imassa vā pūtikāyassa bāhirānaṃ vā parikkhārānaṃ maṇḍanā vibhūsanā keḷanā parikeḷanā gedhitatā gedhitattaṃ capalatā cāpalyaṃ – ayaṃ pabbajitassa vibhūsā.

तन्दिं मायं हस्सं खिड्डं, मेथुनं विप्पजहे सविभूसन्ति। तन्दिञ्‍च मायञ्‍च हस्सञ्‍च खिड्डञ्‍च मेथुनधम्मञ्‍च सविभूसं सपरिवारं सपरिभण्डं सपरिक्खारं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – तन्दिं मायं हस्सं खिड्डं, मेथुनं विप्पजहे सविभूसं।

Tandiṃ māyaṃ hassaṃ khiḍḍaṃ, methunaṃ vippajahe savibhūsanti. Tandiñca māyañca hassañca khiḍḍañca methunadhammañca savibhūsaṃ saparivāraṃ saparibhaṇḍaṃ saparikkhāraṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – tandiṃ māyaṃ hassaṃ khiḍḍaṃ, methunaṃ vippajahe savibhūsaṃ.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘निद्दं न बहुलीकरेय्य, जागरियं भजेय्य आतापी।

‘‘Niddaṃ na bahulīkareyya, jāgariyaṃ bhajeyya ātāpī;

तन्दिं मायं हस्सं खिड्डं, मेथुनं विप्पजहे सविभूस’’न्ति॥

Tandiṃ māyaṃ hassaṃ khiḍḍaṃ, methunaṃ vippajahe savibhūsa’’nti.

१६२.

162.

आथब्बणं सुपिनं लक्खणं, नो विदहे अथोपि नक्खत्तं।

Āthabbaṇaṃsupinaṃ lakkhaṇaṃ, no vidahe athopi nakkhattaṃ;

विरुतञ्‍च गब्भकरणं, तिकिच्छं मामको न सेवेय्य॥

Virutañcagabbhakaraṇaṃ, tikicchaṃ māmako na seveyya.

आथब्बणं सुपिनं लक्खणं, नो विदहे अथोपि नक्खत्तन्ति। आथब्बणिका आथब्बणं पयोजेन्ति, नगरे वा रुद्धे ¹¹³ सङ्गामे वा पच्‍चुपट्ठिते परसेनपच्‍चत्थिकेसु पच्‍चामित्तेसु ईतिं उप्पादेन्ति, उपद्दवं उप्पादेन्ति, रोगं उप्पादेन्ति, पज्‍जरकं करोन्ति, सूलं करोन्ति, विसूचिकं करोन्ति, पक्खन्दिकं करोन्ति। एवं आथब्बणिका आथब्बणं पयोजेन्ति।

Āthabbaṇaṃ supinaṃ lakkhaṇaṃ, no vidahe athopi nakkhattanti. Āthabbaṇikā āthabbaṇaṃ payojenti, nagare vā ruddhe ¹¹⁴ saṅgāme vā paccupaṭṭhite parasenapaccatthikesu paccāmittesu ītiṃ uppādenti, upaddavaṃ uppādenti, rogaṃ uppādenti, pajjarakaṃ karonti, sūlaṃ karonti, visūcikaṃ karonti, pakkhandikaṃ karonti. Evaṃ āthabbaṇikā āthabbaṇaṃ payojenti.

सुपिनपाठका सुपिनं आदिसन्ति, यो पुब्बण्हसमयं सुपिनं पस्सति, एवं विपाको होति। यो मज्झन्हिकसमयं ¹¹⁵ सुपिनं पस्सति, एवं विपाको होति। यो सायन्हसमयं सुपिनं पस्सति, एवं विपाको होति। यो पुरिमे यामे…पे॰… यो मज्झिमे यामे… यो पच्छिमे यामे… यो दक्खिणेन पस्सेन निपन्‍नो… यो वामेन पस्सेन निपन्‍नो… यो उत्तानं निपन्‍नो… यो अवकुज्‍ज निपन्‍नो… यो चन्दं पस्सति… यो सूरियं पस्सति… यो महासमुद्दं पस्सति… यो सिनेरुं पब्बतराजानं पस्सति… यो हत्थिं पस्सति… यो अस्सं पस्सति… यो रथं पस्सति… यो पत्तिं पस्सति… यो सेनाब्यूहं पस्सति… यो आरामरामणेय्यकं पस्सति… यो वनरामणेय्यकं पस्सति… यो भूमिरामणेय्यकं पस्सति… यो पोक्खरणीरामणेय्यकं ¹¹⁶ पस्सति, एवं विपाको होतीति। एवं सुपिनपाठका सुपिनं आदिसन्ति।

Supinapāṭhakā supinaṃ ādisanti, yo pubbaṇhasamayaṃ supinaṃ passati, evaṃ vipāko hoti. Yo majjhanhikasamayaṃ ¹¹⁷ supinaṃ passati, evaṃ vipāko hoti. Yo sāyanhasamayaṃ supinaṃ passati, evaṃ vipāko hoti. Yo purime yāme…pe… yo majjhime yāme… yo pacchime yāme… yo dakkhiṇena passena nipanno… yo vāmena passena nipanno… yo uttānaṃ nipanno… yo avakujja nipanno… yo candaṃ passati… yo sūriyaṃ passati… yo mahāsamuddaṃ passati… yo sineruṃ pabbatarājānaṃ passati… yo hatthiṃ passati… yo assaṃ passati… yo rathaṃ passati… yo pattiṃ passati… yo senābyūhaṃ passati… yo ārāmarāmaṇeyyakaṃ passati… yo vanarāmaṇeyyakaṃ passati… yo bhūmirāmaṇeyyakaṃ passati… yo pokkharaṇīrāmaṇeyyakaṃ ¹¹⁸ passati, evaṃ vipāko hotīti. Evaṃ supinapāṭhakā supinaṃ ādisanti.

लक्खणपाठका लक्खणं आदिसन्ति – मणिलक्खणं दण्डलक्खणं वत्थलक्खणं असिलक्खणं उसुलक्खणं धनुलक्खणं आवुधलक्खणं इत्थिलक्खणं पुरिसलक्खणं कुमारिकालक्खणं कुमारलक्खणं दासिलक्खणं दासलक्खणं हत्थिलक्खणं अस्सलक्खणं महिंसलक्खणं उसभलक्खणं गोणलक्खणं अजलक्खणं मेण्डलक्खणं कुक्‍कुटलक्खणं वट्टलक्खणं गोधालक्खणं कण्णिकालक्खणं कच्छपलक्खणं मिगलक्खणं इति वाति। एवं लक्खणपाठका लक्खणं आदिसन्ति।

Lakkhaṇapāṭhakā lakkhaṇaṃ ādisanti – maṇilakkhaṇaṃ daṇḍalakkhaṇaṃ vatthalakkhaṇaṃ asilakkhaṇaṃ usulakkhaṇaṃ dhanulakkhaṇaṃ āvudhalakkhaṇaṃ itthilakkhaṇaṃ purisalakkhaṇaṃ kumārikālakkhaṇaṃ kumāralakkhaṇaṃ dāsilakkhaṇaṃ dāsalakkhaṇaṃ hatthilakkhaṇaṃ assalakkhaṇaṃ mahiṃsalakkhaṇaṃ usabhalakkhaṇaṃ goṇalakkhaṇaṃ ajalakkhaṇaṃ meṇḍalakkhaṇaṃ kukkuṭalakkhaṇaṃ vaṭṭalakkhaṇaṃ godhālakkhaṇaṃ kaṇṇikālakkhaṇaṃ kacchapalakkhaṇaṃ migalakkhaṇaṃ iti vāti. Evaṃ lakkhaṇapāṭhakā lakkhaṇaṃ ādisanti.

नक्खत्तपाठका नक्खत्तं आदिसन्ति। अट्ठवीसति नक्खत्तानि। इमिना नक्खत्तेन घरप्पवेसो कत्तब्बो, इमिना नक्खत्तेन मकुटं बन्धितब्बं, इमिना नक्खत्तेन वारेय्यं कारेतब्बं, इमिना नक्खत्तेन बीजनीहारो ¹¹⁹ कत्तब्बो, इमिना नक्खत्तेन संवासो ¹²⁰ गन्तब्बोति। एवं नक्खत्तपाठका नक्खत्तं आदिसन्ति।

Nakkhattapāṭhakā nakkhattaṃ ādisanti. Aṭṭhavīsati nakkhattāni. Iminā nakkhattena gharappaveso kattabbo, iminā nakkhattena makuṭaṃ bandhitabbaṃ, iminā nakkhattena vāreyyaṃ kāretabbaṃ, iminā nakkhattena bījanīhāro ¹²¹ kattabbo, iminā nakkhattena saṃvāso ¹²² gantabboti. Evaṃ nakkhattapāṭhakā nakkhattaṃ ādisanti.

आथब्बणं सुपिनं लक्खणं, नो विदहे अथोपि नक्खत्तन्ति। आथब्बणञ्‍च सुपिनञ्‍च लक्खणञ्‍च नक्खत्तञ्‍च नो विदहेय्य न चरेय्य न समाचरेय्य न समादाय वत्तेय्य। अथ वा न गण्हेय्य न उग्गण्हेय्य न धारेय्य न उपधारेय्य न उपलक्खेय्य नप्पयोजेय्याति – आथब्बणं सुपिनं लक्खणं, नो विदहे अथोपि नक्खत्तं।

Āthabbaṇaṃ supinaṃ lakkhaṇaṃ, no vidahe athopi nakkhattanti. Āthabbaṇañca supinañca lakkhaṇañca nakkhattañca no vidaheyya na careyya na samācareyya na samādāya vatteyya. Atha vā na gaṇheyya na uggaṇheyya na dhāreyya na upadhāreyya na upalakkheyya nappayojeyyāti – āthabbaṇaṃ supinaṃ lakkhaṇaṃ, no vidahe athopi nakkhattaṃ.

विरुतञ्‍च गब्भकरणं, तिकिच्छं मामको न सेवेय्याति। विरुतं वुच्‍चति मिगवाक्‍कं। मिगवाक्‍कपाठका ¹²³ मिगवाक्‍कं आदिसन्ति – सकुन्तानं वा चतुप्पदानं वा रुतं ¹²⁴ वस्सितं जानन्तीति। एवं मिगवाक्‍कपाठका मिगवाक्‍कं आदिसन्ति। गब्भकरणीया गब्भं सण्ठापेन्ति। द्वीहि कारणेहि गब्भो न सण्ठाति – पाणकेहि वा वातकुप्पेहि वा। पाणकानं वा वातकुप्पानं वा पटिघाताय ओसधं देन्तीति। एवं गब्भकरणीया गब्भं सण्ठापेन्ति। तिकिच्छाति पञ्‍च तिकिच्छा – सालाकियं, सल्‍लकत्तियं, कायतिकिच्छं, भूतियं, कोमारभच्‍चं। मामकोति बुद्धमामको धम्ममामको सङ्घमामको, सो वा भगवन्तं ममायति भगवा वा तं पुग्गलं परिग्गण्हाति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू कुहा थद्धा लपा सिङ्गी उन्‍नळा असमाहिता न मे ते, भिक्खवे, भिक्खू मामका, अपगता च ते, भिक्खवे, भिक्खू इमस्मा धम्मविनया, न च ते भिक्खू इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लं आपज्‍जन्ति। ये च खो, भिक्खवे, भिक्खू निक्‍कुहा निल्‍लपा धीरा अत्थद्धा सुसमाहिता ते खो मे, भिक्खवे, भिक्खू मामका न च अपगता ते , भिक्खवे, भिक्खू इमस्मा धम्मविनया, ते च भिक्खू इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लं आपज्‍जन्ति’’।

Virutañca gabbhakaraṇaṃ, tikicchaṃ māmako na seveyyāti. Virutaṃ vuccati migavākkaṃ. Migavākkapāṭhakā ¹²⁵ migavākkaṃ ādisanti – sakuntānaṃ vā catuppadānaṃ vā rutaṃ ¹²⁶ vassitaṃ jānantīti. Evaṃ migavākkapāṭhakā migavākkaṃ ādisanti. Gabbhakaraṇīyā gabbhaṃ saṇṭhāpenti. Dvīhi kāraṇehi gabbho na saṇṭhāti – pāṇakehi vā vātakuppehi vā. Pāṇakānaṃ vā vātakuppānaṃ vā paṭighātāya osadhaṃ dentīti. Evaṃ gabbhakaraṇīyā gabbhaṃ saṇṭhāpenti. Tikicchāti pañca tikicchā – sālākiyaṃ, sallakattiyaṃ, kāyatikicchaṃ, bhūtiyaṃ, komārabhaccaṃ. Māmakoti buddhamāmako dhammamāmako saṅghamāmako, so vā bhagavantaṃ mamāyati bhagavā vā taṃ puggalaṃ pariggaṇhāti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘ye te, bhikkhave, bhikkhū kuhā thaddhā lapā siṅgī unnaḷā asamāhitā na me te, bhikkhave, bhikkhū māmakā, apagatā ca te, bhikkhave, bhikkhū imasmā dhammavinayā, na ca te bhikkhū imasmiṃ dhammavinaye vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ āpajjanti. Ye ca kho, bhikkhave, bhikkhū nikkuhā nillapā dhīrā atthaddhā susamāhitā te kho me, bhikkhave, bhikkhū māmakā na ca apagatā te , bhikkhave, bhikkhū imasmā dhammavinayā, te ca bhikkhū imasmiṃ dhammavinaye vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ āpajjanti’’.

‘‘कुहा थद्धा लपा सिङ्गी, उन्‍नळा असमाहिता।

‘‘Kuhā thaddhā lapā siṅgī, unnaḷā asamāhitā;

न ते धम्मे विरूहन्ति, सम्मासम्बुद्धदेसिते॥

Na te dhamme virūhanti, sammāsambuddhadesite.

‘‘निक्‍कुहा निल्‍लपा धीरा, अत्थद्धा सुसमाहिता।

‘‘Nikkuhā nillapā dhīrā, atthaddhā susamāhitā;

ते वे धम्मे विरूहन्ति, सम्मासम्बुद्धदेसिते’’॥

Te ve dhamme virūhanti, sammāsambuddhadesite’’.

विरुतञ्‍च गब्भकरणं, तिकिच्छं मामको न सेवेय्याति। विरुतञ्‍च गब्भकरणञ्‍च तिकिच्छञ्‍च मामको न सेवेय्य न निसेवेय्य न संसेवेय्य नप्पटिसेवेय्य न चरेय्य न समाचरेय्य न समादाय वत्तेय्य। अथ वा न गण्हेय्य न उग्गण्हेय्य न धारेय्य न उपधारेय्य न उपलक्खेय्य नप्पयोजेय्याति – विरुतञ्‍च गब्भकरणं तिकिच्छं मामको न सेवेय्य।

Virutañca gabbhakaraṇaṃ, tikicchaṃ māmako na seveyyāti. Virutañca gabbhakaraṇañca tikicchañca māmako na seveyya na niseveyya na saṃseveyya nappaṭiseveyya na careyya na samācareyya na samādāya vatteyya. Atha vā na gaṇheyya na uggaṇheyya na dhāreyya na upadhāreyya na upalakkheyya nappayojeyyāti – virutañca gabbhakaraṇaṃ tikicchaṃ māmako na seveyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘आथब्बणं सुपिनं लक्खणं, नो विदहे अथोपि नक्खत्तं।

‘‘Āthabbaṇaṃ supinaṃ lakkhaṇaṃ, no vidahe athopi nakkhattaṃ;

विरुतञ्‍च गब्भकरणं, तिकिच्छं मामको न सेवेय्या’’ति॥

Virutañca gabbhakaraṇaṃ, tikicchaṃ māmako na seveyyā’’ti.

१६३.

163.

निन्दाय नप्पवेधेय्य, न उन्‍नमेय्य पसंसितो भिक्खु।

Nindāyanappavedheyya, na unnameyya pasaṃsito bhikkhu;

लोभं सह मच्छरियेन, कोधं पेसुणियञ्‍च पनुदेय्य॥

Lobhaṃ saha macchariyena, kodhaṃ pesuṇiyañca panudeyya.

निन्दाय नप्पवेधेय्याति। इधेकच्‍चे भिक्खू निन्दन्ति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्‍जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुना निन्दन्ति गरहन्ति उपवदन्ति, निन्दितो गरहितो उपवदितो निन्दाय गरहाय उपवादेन अकित्तिया अवण्णहारिकाय न वेधेय्य नप्पवेधेय्य न सम्पवेधेय्य न तसेय्य न उत्तसेय्य न परितसेय्य न भायेय्य न सन्तासं आपज्‍जेय्य, अभीरू अस्स अछम्भी अनुत्रासी अपलायी, पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरेय्याति – निन्दाय नप्पवेधेय्य।

Nindāya nappavedheyyāti. Idhekacce bhikkhū nindanti jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā nindanti garahanti upavadanti, nindito garahito upavadito nindāya garahāya upavādena akittiyā avaṇṇahārikāya na vedheyya nappavedheyya na sampavedheyya na taseyya na uttaseyya na paritaseyya na bhāyeyya na santāsaṃ āpajjeyya, abhīrū assa achambhī anutrāsī apalāyī, pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso vihareyyāti – nindāya nappavedheyya.

न उन्‍नमेय्य पसंसितो भिक्खूति। इधेकच्‍चे भिक्खू पसंसन्ति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्‍जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुना पसंसन्ति थोमेन्ति कित्तेन्ति वण्णेन्ति, पसंसितो थोमितो कित्तितो वण्णितो पसंसाय थोमनेन कित्तिया वण्णहारिकाय उन्‍नतिं न करेय्य उन्‍नमं न करेय्य मानं न करेय्य थम्भं न करेय्य, न तेन मानं जनेय्य न तेन थद्धो अस्स पत्थद्धो पग्गहितसिरोति – न उन्‍नमेय्य पसंसितो भिक्खु।

Naunnameyya pasaṃsito bhikkhūti. Idhekacce bhikkhū pasaṃsanti jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā pasaṃsanti thomenti kittenti vaṇṇenti, pasaṃsito thomito kittito vaṇṇito pasaṃsāya thomanena kittiyā vaṇṇahārikāya unnatiṃ na kareyya unnamaṃ na kareyya mānaṃ na kareyya thambhaṃ na kareyya, na tena mānaṃ janeyya na tena thaddho assa patthaddho paggahitasiroti – na unnameyya pasaṃsito bhikkhu.

लोभं सह मच्छरियेन, कोधं पेसुणियञ्‍च पनुदेय्याति। लोभोति यो लोभो लुब्भना लुब्भितत्तं सारागो सारज्‍जना सारज्‍जितत्तं अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। मच्छरियन्ति पञ्‍च मच्छरियानि – आवासमच्छरियं…पे॰… गाहो वुच्‍चति मच्छरियं। कोधोति यो चित्तस्स आघातो पटिघातो पटिघं पटिविरोधो, कोपो पकोपो सम्पकोपो, दोसो पदोसो सम्पदोसो, चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो, कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं, दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं, ब्यापत्तिं ब्यापज्‍जना ब्यापज्‍जितत्तं, विरोधो पटिविरोधो चण्डिक्‍कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स। पेसुञ्‍ञन्ति इधेकच्‍चो पिसुणवाचो होति इतो सुत्वा अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय। इति समग्गानं वा भेत्ता भिन्‍नानं वा अनुप्पदाता, वग्गारामो वग्गरतो वग्गनन्दी वग्गकरणिं वाचं भासिता होति – इदं वुच्‍चति पेसुञ्‍ञं।

Lobhaṃ saha macchariyena, kodhaṃ pesuṇiyañca panudeyyāti. Lobhoti yo lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārāgo sārajjanā sārajjitattaṃ abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Macchariyanti pañca macchariyāni – āvāsamacchariyaṃ…pe… gāho vuccati macchariyaṃ. Kodhoti yo cittassa āghāto paṭighāto paṭighaṃ paṭivirodho, kopo pakopo sampakopo, doso padoso sampadoso, cittassa byāpatti manopadoso, kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattaṃ, byāpattiṃ byāpajjanā byāpajjitattaṃ, virodho paṭivirodho caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa. Pesuññanti idhekacco pisuṇavāco hoti ito sutvā amutra akkhātā imesaṃ bhedāya, amutra vā sutvā imesaṃ akkhātā amūsaṃ bhedāya. Iti samaggānaṃ vā bhettā bhinnānaṃ vā anuppadātā, vaggārāmo vaggarato vagganandī vaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitā hoti – idaṃ vuccati pesuññaṃ.

अपि च द्वीहि कारणेहि पेसुञ्‍ञं उपसंहरति – पियकम्यताय वा भेदाधिप्पायेन वा। कथं पियकम्यताय पेसुञ्‍ञं उपसंहरति? इमस्स पियो भविस्सामि मनापो भविस्सामि विस्सासिको भविस्सामि अब्भन्तरिको भविस्सामि सुहदयो भविस्सामीति। एवं पियकम्यताय पेसुञ्‍ञं उपसंहरति। कथं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्‍ञं उपसंहरति? कथं इमे नाना अस्सु विना अस्सु वग्गा अस्सु द्वेधा अस्सु द्वेज्झा अस्सु द्वे पक्खा अस्सु भिज्झेय्युं न समागच्छेय्युं दुक्खं न फासु विहरेय्युन्ति। एवं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्‍ञं उपसंहरति। लोभं सह मच्छरियेन, कोधं पेसुणियञ्‍च पनुदेय्याति। लोभञ्‍च मच्छरियञ्‍च कोधञ्‍च पेसुञ्‍ञञ्‍च नुदेय्य पनुदेय्य पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – लोभं सह मच्छरियेन, कोधं पेसुणियञ्‍च पनुदेय्य।

Api ca dvīhi kāraṇehi pesuññaṃ upasaṃharati – piyakamyatāya vā bhedādhippāyena vā. Kathaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharati? Imassa piyo bhavissāmi manāpo bhavissāmi vissāsiko bhavissāmi abbhantariko bhavissāmi suhadayo bhavissāmīti. Evaṃ piyakamyatāya pesuññaṃ upasaṃharati. Kathaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharati? Kathaṃ ime nānā assu vinā assu vaggā assu dvedhā assu dvejjhā assu dve pakkhā assu bhijjheyyuṃ na samāgaccheyyuṃ dukkhaṃ na phāsu vihareyyunti. Evaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharati. Lobhaṃ saha macchariyena, kodhaṃ pesuṇiyañca panudeyyāti. Lobhañca macchariyañca kodhañca pesuññañca nudeyya panudeyya pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – lobhaṃ saha macchariyena, kodhaṃ pesuṇiyañca panudeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘निन्दाय नप्पवेधेय्य, न उन्‍नमेय्य पसंसितो भिक्खु।

‘‘Nindāya nappavedheyya, na unnameyya pasaṃsito bhikkhu;

लोभं सह मच्छरियेन, कोधं पेसुणियञ्‍च पनुदेय्या’’ति॥

Lobhaṃ saha macchariyena, kodhaṃ pesuṇiyañca panudeyyā’’ti.

१६४.

164.

कयविक्‍कये न तिट्ठेय्य, उपवादं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

Kayavikkaye na tiṭṭheyya, upavādaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci;

गामे च नाभिसज्‍जेय्य, लाभकम्या जनं न लपयेय्य॥

Gāme ca nābhisajjeyya, lābhakamyā janaṃ na lapayeyya.

कयविक्‍कये न तिट्ठेय्याति। ये कयविक्‍कया विनये पटिक्खित्ता न ते इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता। कथं कयविक्‍कये तिट्ठति? पञ्‍चन्‍नं सद्धिं पत्तं वा चीवरं वा अञ्‍ञं वा किञ्‍चि परिक्खारं वञ्‍चनियं वा करोन्तो उदयं वा पत्थयन्तो परिवत्तेति। एवं कयविक्‍कये तिट्ठति। कथं कयविक्‍कये न तिट्ठति? पञ्‍चन्‍नं सद्धिं पत्तं वा चीवरं वा अञ्‍ञं वा किञ्‍चि परिक्खारं न वञ्‍चनियं वा करोन्तो न उदयं वा पत्थयन्तो परिवत्तेति। एवं कयविक्‍कये न तिट्ठति। कयविक्‍कये न तिट्ठेय्याति। कयविक्‍कये न तिट्ठेय्य न सन्तिट्ठेय्य, कयविक्‍कयं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कयविक्‍कया आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – कयविक्‍कये न तिट्ठेय्य।

Kayavikkayena tiṭṭheyyāti. Ye kayavikkayā vinaye paṭikkhittā na te imasmiṃ atthe adhippetā. Kathaṃ kayavikkaye tiṭṭhati? Pañcannaṃ saddhiṃ pattaṃ vā cīvaraṃ vā aññaṃ vā kiñci parikkhāraṃ vañcaniyaṃ vā karonto udayaṃ vā patthayanto parivatteti. Evaṃ kayavikkaye tiṭṭhati. Kathaṃ kayavikkaye na tiṭṭhati? Pañcannaṃ saddhiṃ pattaṃ vā cīvaraṃ vā aññaṃ vā kiñci parikkhāraṃ na vañcaniyaṃ vā karonto na udayaṃ vā patthayanto parivatteti. Evaṃ kayavikkaye na tiṭṭhati. Kayavikkaye na tiṭṭheyyāti. Kayavikkaye na tiṭṭheyya na santiṭṭheyya, kayavikkayaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, kayavikkayā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – kayavikkaye na tiṭṭheyya.

उपवादं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चीति। कतमे उपवादकराति किलेसा? सन्तेके समणब्राह्मणा इद्धिमन्तो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनो, ते दूरतोपि पस्सन्ति आसन्‍नापि न दिस्सन्ति चेतसापि चित्तं पजानन्ति, देवतापि खो सन्ति इद्धिमन्तिनियो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनियो, ता दूरतोपि पस्सन्ति, आसन्‍नापि न दिस्सन्ति चेतसापि चित्तं पजानन्ति। ते ओळारिकेहि वा किलेसेहि मज्झिमेहि वा किलेसेहि सुखुमेहि वा किलेसेहि उपवदेय्युं। कतमे ओळारिका किलेसा? कायदुच्‍चरितं वचीदुच्‍चरितं मनोदुच्‍चरितं – इमे वुच्‍चन्ति ओळारिका किलेसा। कतमे मज्झिमा किलेसा? कामवितक्‍को ब्यापादवितक्‍को विहिंसावितक्‍को – इमे वुच्‍चन्ति मज्झिमा किलेसा। कतमे सुखुमा किलेसा? ञातिवितक्‍को, जनपदवितक्‍को, अपरवितक्‍को, परानुदयता पटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को , लाभसक्‍कारसिलोकपटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को, अनवञ्‍ञत्तिपटिसञ्‍ञुत्तो वितक्‍को – इमे वुच्‍चन्ति सुखुमा किलेसा। ते ओळारिकेहि वा किलेसेहि मज्झिमेहि वा किलेसेहि सुखुमेहि वा किलेसेहि न उपवदेय्य उपवादं न करेय्य उपवादकरे किलेसे न करेय्य न जनेय्य न सञ्‍जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्य, उपवादकरे किलेसे पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, उपवादकरेहि किलेसेहि आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्य। कुहिञ्‍चीति कुहिञ्‍चि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – उपवादं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

Upavādaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñcīti. Katame upavādakarāti kilesā? Santeke samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi passanti āsannāpi na dissanti cetasāpi cittaṃ pajānanti, devatāpi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti cetasāpi cittaṃ pajānanti. Te oḷārikehi vā kilesehi majjhimehi vā kilesehi sukhumehi vā kilesehi upavadeyyuṃ. Katame oḷārikā kilesā? Kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ – ime vuccanti oḷārikā kilesā. Katame majjhimā kilesā? Kāmavitakko byāpādavitakko vihiṃsāvitakko – ime vuccanti majjhimā kilesā. Katame sukhumā kilesā? Ñātivitakko, janapadavitakko, aparavitakko, parānudayatā paṭisaññutto vitakko , lābhasakkārasilokapaṭisaññutto vitakko, anavaññattipaṭisaññutto vitakko – ime vuccanti sukhumā kilesā. Te oḷārikehi vā kilesehi majjhimehi vā kilesehi sukhumehi vā kilesehi na upavadeyya upavādaṃ na kareyya upavādakare kilese na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyya, upavādakare kilese pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, upavādakarehi kilesehi ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyya. Kuhiñcīti kuhiñci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – upavādaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci.

गामे च नाभिसज्‍जेय्याति। कथं गामे सज्‍जति? इध भिक्खु गामे गिहीहि संसट्ठो विहरति सहनन्दी सहसोकी सुखितेसु सुखितो दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्‍नेसु किच्‍चकरणीयेसु अत्तना वोयोगं आपज्‍जति। एवम्पि गामे सज्‍जति।

Gāme ca nābhisajjeyyāti. Kathaṃ gāme sajjati? Idha bhikkhu gāme gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī sukhitesu sukhito dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraṇīyesu attanā voyogaṃ āpajjati. Evampi gāme sajjati.

अथ वा भिक्खु पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति अरक्खितेनेव कायेन अरक्खिताय वाचाय अरक्खितेन चित्तेन अनुपट्ठिताय सतिया असंवुतेहि इन्द्रियेहि। सो तत्र तत्र सज्‍जति तत्र तत्र गण्हाति तत्र तत्र बज्झति तत्र तत्र अनयब्यसनं आपज्‍जति। एवम्पि गामे सज्‍जति।

Atha vā bhikkhu pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya pavisati arakkhiteneva kāyena arakkhitāya vācāya arakkhitena cittena anupaṭṭhitāya satiyā asaṃvutehi indriyehi. So tatra tatra sajjati tatra tatra gaṇhāti tatra tatra bajjhati tatra tatra anayabyasanaṃ āpajjati. Evampi gāme sajjati.

कथं गामे न सज्‍जति? इध भिक्खु गामे गिहीहि असंसट्ठो विहरति न सहनन्दी न सहसोकी न सुखितेसु सुखितो न दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्‍नेसु किच्‍चकरणीयेसु न अत्तना वोयोगं आपज्‍जति। एवम्पि गामे न सज्‍जति।

Kathaṃ gāme na sajjati? Idha bhikkhu gāme gihīhi asaṃsaṭṭho viharati na sahanandī na sahasokī na sukhitesu sukhito na dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraṇīyesu na attanā voyogaṃ āpajjati. Evampi gāme na sajjati.

अथ वा भिक्खु पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति रक्खितेनेव कायेन रक्खिताय वाचाय रक्खितेन चित्तेन उपट्ठिताय सतिया संवुतेहि इन्द्रियेहि। सो तत्र तत्र न सज्‍जति तत्र तत्र न गण्हाति तत्र तत्र न बज्झति तत्र तत्र न अनयब्यसनं आपज्‍जति। एवम्पि गामे न सज्‍जति। गामे च नाभिसज्‍जेय्याति गामे न सज्‍जेय्य न गण्हेय्य न बज्झेय्य न पलिबज्झेय्य, अगिद्धो अस्स अगधितो अमुच्छितो अनज्झोसन्‍नो वीतगेधो विगतगेधो चत्तगेधो…पे॰… ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरेय्याति – गामे च नाभिसज्‍जेय्य।

Atha vā bhikkhu pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya pavisati rakkhiteneva kāyena rakkhitāya vācāya rakkhitena cittena upaṭṭhitāya satiyā saṃvutehi indriyehi. So tatra tatra na sajjati tatra tatra na gaṇhāti tatra tatra na bajjhati tatra tatra na anayabyasanaṃ āpajjati. Evampi gāme na sajjati. Gāme ca nābhisajjeyyāti gāme na sajjeyya na gaṇheyya na bajjheyya na palibajjheyya, agiddho assa agadhito amucchito anajjhosanno vītagedho vigatagedho cattagedho…pe… brahmabhūtena attanā vihareyyāti – gāme ca nābhisajjeyya.

लाभकम्या जनं न लपयेय्याति। कतमा लपना? लाभसक्‍कारसिलोकसन्‍निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स आमिसचक्खुकस्स लोकधम्मगरुकस्स या परेसं आलपना लपना सल्‍लपना उल्‍लपना समुल्‍लपना उन्‍नहना समुन्‍नहना उक्‍काचना समुक्‍काचना ¹²⁷ अनुपियभाणिता चातुकम्यता मुग्गसूप्यता पारिभटयता परपिट्ठिमंसिकता ¹²⁸, या तत्थ सण्हवाचता सखिलवाचता सिथिलवाचता ¹²⁹ अफरुसवाचता – अयं वुच्‍चति लपना।

Lābhakamyā janaṃ na lapayeyyāti. Katamā lapanā? Lābhasakkārasilokasannissitassa pāpicchassa icchāpakatassa āmisacakkhukassa lokadhammagarukassa yā paresaṃ ālapanā lapanā sallapanā ullapanā samullapanā unnahanā samunnahanā ukkācanā samukkācanā ¹³⁰ anupiyabhāṇitā cātukamyatā muggasūpyatā pāribhaṭayatā parapiṭṭhimaṃsikatā ¹³¹, yā tattha saṇhavācatā sakhilavācatā sithilavācatā ¹³² apharusavācatā – ayaṃ vuccati lapanā.

अपि च द्वीहि कारणेहि जनं लपति – अत्तानं वा नीचं ठपेन्तो परं उच्‍चं ठपेन्तो जनं लपति, अत्तानं वा उच्‍चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो जनं लपति। कथं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्‍चं ठपेन्तो जनं लपति? ‘‘तुम्हे मे बहूपकारा, अहं तुम्हे निस्साय लभामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं, येपि मे अञ्‍ञे दातुं वा कातुं वा मञ्‍ञन्ति, तुम्हे निस्साय तुम्हे सम्पस्सन्ता यम्पि मे पुराणं मातापेत्तिकं नामधेय्यं तम्पि मे अन्तरहितं। तुम्हेहि अहं ञायामि असुकस्स कुलूपको असुकाय कुलूपको’’ति। एवं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्‍चं ठपेन्तो जनं लपति।

Api ca dvīhi kāraṇehi janaṃ lapati – attānaṃ vā nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento janaṃ lapati, attānaṃ vā uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento janaṃ lapati. Kathaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento janaṃ lapati? ‘‘Tumhe me bahūpakārā, ahaṃ tumhe nissāya labhāmi cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ, yepi me aññe dātuṃ vā kātuṃ vā maññanti, tumhe nissāya tumhe sampassantā yampi me purāṇaṃ mātāpettikaṃ nāmadheyyaṃ tampi me antarahitaṃ. Tumhehi ahaṃ ñāyāmi asukassa kulūpako asukāya kulūpako’’ti. Evaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento janaṃ lapati.

कथं अत्तानं उच्‍चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो जनं लपति? ‘‘अहं तुम्हाकं बहूपकारो, तुम्हे मं आगम्म बुद्धं सरणं गता, धम्मं सरणं गता, सङ्घं सरणं गता, पाणातिपाता पटिविरता, अदिन्‍नादाना पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता, मुसावादा पटिविरता, सुरामेरयमज्‍जप्पमादट्ठाना पटिविरता। अहं तुम्हाकं उद्देसं देमि, परिपुच्छं देमि, उपोसथं आचिक्खामि, नवकम्मं अधिट्ठामि। अथ पन तुम्हे मं उज्झित्वा अञ्‍ञे सक्‍करोथ गरुं करोथ मानेथ पूजेथा’’ति। एवं अत्तानं उच्‍चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो जनं लपति।

Kathaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento janaṃ lapati? ‘‘Ahaṃ tumhākaṃ bahūpakāro, tumhe maṃ āgamma buddhaṃ saraṇaṃ gatā, dhammaṃ saraṇaṃ gatā, saṅghaṃ saraṇaṃ gatā, pāṇātipātā paṭiviratā, adinnādānā paṭiviratā, kāmesumicchācārā paṭiviratā, musāvādā paṭiviratā, surāmerayamajjappamādaṭṭhānā paṭiviratā. Ahaṃ tumhākaṃ uddesaṃ demi, paripucchaṃ demi, uposathaṃ ācikkhāmi, navakammaṃ adhiṭṭhāmi. Atha pana tumhe maṃ ujjhitvā aññe sakkarotha garuṃ karotha mānetha pūjethā’’ti. Evaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento janaṃ lapati.

लाभकम्या जनं न लपयेय्याति। लाभहेतु लाभपच्‍चया लाभकारणा लाभाभिनिब्बत्तिया लाभं परिपाचेन्तो जनं न लपयेय्य, लपनं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, लपना आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – लाभकम्या जनं न लपयेय्य।

Lābhakamyājanaṃ na lapayeyyāti. Lābhahetu lābhapaccayā lābhakāraṇā lābhābhinibbattiyā lābhaṃ paripācento janaṃ na lapayeyya, lapanaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, lapanā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – lābhakamyā janaṃ na lapayeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘कयविक्‍कये न तिट्ठेय्य, उपवादं भिक्खु न करेय्य कुहिञ्‍चि।

‘‘Kayavikkaye na tiṭṭheyya, upavādaṃ bhikkhu na kareyya kuhiñci;

गामे च नाभिसज्‍जेय्य, लाभकम्या जनं न लपयेय्या’’ति॥

Gāme ca nābhisajjeyya, lābhakamyā janaṃ na lapayeyyā’’ti.

१६५.

165.

न च कत्थिको ¹³³ सिया भिक्खु, न च वाचं पयुत्तं भासेय्य।

Na ca katthiko¹³⁴siyā bhikkhu, na ca vācaṃ payuttaṃ bhāseyya;

पागब्भियं न सिक्खेय्य, कथं विग्गाहिकं न कथयेय्य॥

Pāgabbhiyaṃ na sikkheyya, kathaṃ viggāhikaṃ na kathayeyya.

न च कत्थिको सिया भिक्खूति। इधेकच्‍चो कत्थी होति विकत्थी। सो कत्थति विकत्थति अहमस्मि सीलसम्पन्‍नोति वा वतसम्पन्‍नोति वा सीलब्बतसम्पन्‍नोति वा जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्‍जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा वत्थुना। उच्‍चा कुला पब्बजितोति वा महाभोगकुला पब्बजितोति वा उळारभोगकुला पब्बजितोति वा सुत्तन्तिकोति वा विनयधरोति वा धम्मकथिकोति वा आरञ्‍ञिकोति वा…पे॰… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया लाभीति वा कत्थति विकत्थति। एवं न कत्थेय्य न विकत्थेय्य, कत्थं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कत्थना आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – न च कत्थिको सिया भिक्खु।

Naca katthiko siyā bhikkhūti. Idhekacco katthī hoti vikatthī. So katthati vikatthati ahamasmi sīlasampannoti vā vatasampannoti vā sīlabbatasampannoti vā jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā. Uccā kulā pabbajitoti vā mahābhogakulā pabbajitoti vā uḷārabhogakulā pabbajitoti vā suttantikoti vā vinayadharoti vā dhammakathikoti vā āraññikoti vā…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā lābhīti vā katthati vikatthati. Evaṃ na kattheyya na vikattheyya, katthaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, katthanā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – na ca katthiko siyā bhikkhu.

न च वाचं पयुत्तं भासेय्याति। कतमा पयुत्तवाचा? इधेकच्‍चो चीवरपयुत्तं वाचं भासति, पिण्डपातपयुत्तं वाचं भासति, सेनासनपयुत्तं वाचं भासति, गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारपयुत्तं वाचं भासति – अयम्पि वुच्‍चति पयुत्तवाचा।

Naca vācaṃ payuttaṃ bhāseyyāti. Katamā payuttavācā? Idhekacco cīvarapayuttaṃ vācaṃ bhāsati, piṇḍapātapayuttaṃ vācaṃ bhāsati, senāsanapayuttaṃ vācaṃ bhāsati, gilānapaccayabhesajjaparikkhārapayuttaṃ vācaṃ bhāsati – ayampi vuccati payuttavācā.

अथ वा चीवरहेतु पिण्डपातहेतु सेनासनहेतु गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारहेतु सच्‍चम्पि भणति मुसापि भणति, पिसुणम्पि भणति अपिसुणम्पि भणति, फरुसम्पि भणति अफरुसम्पि भणति, सम्फप्पलापम्पि भणति असम्फप्पलापम्पि भणति, मन्तापि वाचं भासति – अयम्पि वुच्‍चति पयुत्तवाचा। अथ वा पसन्‍नचित्तो परेसं धम्मं देसेति – ‘‘अहो वत मे धम्मं सुणेय्युं, सुत्वाव धम्मं पसीदेय्युं, पसन्‍ना च मे पसन्‍नाकारं करेय्यु’’न्ति – अयं वुच्‍चति पयुत्तवाचा। न च वाचं पयुत्तं भासेय्याति। अन्तमसो धम्मदेसनं वाचं उपादाय पयुत्तवाचं न भासेय्य न कथेय्य न भणेय्य न दीपेय्य न वोहरेय्य, पयुत्तं वाचं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, पयुत्तवाचाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – न च वाचं पयुत्तं भासेय्य।

Atha vā cīvarahetu piṇḍapātahetu senāsanahetu gilānapaccayabhesajjaparikkhārahetu saccampi bhaṇati musāpi bhaṇati, pisuṇampi bhaṇati apisuṇampi bhaṇati, pharusampi bhaṇati apharusampi bhaṇati, samphappalāpampi bhaṇati asamphappalāpampi bhaṇati, mantāpi vācaṃ bhāsati – ayampi vuccati payuttavācā. Atha vā pasannacitto paresaṃ dhammaṃ deseti – ‘‘aho vata me dhammaṃ suṇeyyuṃ, sutvāva dhammaṃ pasīdeyyuṃ, pasannā ca me pasannākāraṃ kareyyu’’nti – ayaṃ vuccati payuttavācā. Na ca vācaṃ payuttaṃ bhāseyyāti. Antamaso dhammadesanaṃ vācaṃ upādāya payuttavācaṃ na bhāseyya na katheyya na bhaṇeyya na dīpeyya na vohareyya, payuttaṃ vācaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, payuttavācāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – na ca vācaṃ payuttaṃ bhāseyya.

पागब्भियं न सिक्खेय्याति। पागब्भियन्ति तीणि पागब्भियानि – कायिकं पागब्भियं, वाचसिकं पागब्भियं, चेतसिकं पागब्भियं। कतमं कायिकं पागब्भियं? इधेकच्‍चो सङ्घगतोपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, गणगतोपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, भोजनसालायपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, जन्ताघरेपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, उदकतित्थेपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, अन्तरघरं पविसन्तोपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति, अन्तरघरं पविट्ठोपि कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Pāgabbhiyaṃ na sikkheyyāti. Pāgabbhiyanti tīṇi pāgabbhiyāni – kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ, vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ, cetasikaṃ pāgabbhiyaṃ. Katamaṃ kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ? Idhekacco saṅghagatopi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, gaṇagatopi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, bhojanasālāyapi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, jantāgharepi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, udakatitthepi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, antaragharaṃ pavisantopi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, antaragharaṃ paviṭṭhopi kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं सङ्घगतो कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो सङ्घगतो अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू घट्टयन्तोपि तिट्ठति, घट्टयन्तोपि निसीदति, पुरतोपि तिट्ठति, पुरतोपि निसीदति, उच्‍चेपि आसने निसीदति, ससीसं पारुपित्वा निसीदति , ठितकोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति। एवं सङ्घगतो कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ saṅghagato kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco saṅghagato acittīkārakato there bhikkhū ghaṭṭayantopi tiṭṭhati, ghaṭṭayantopi nisīdati, puratopi tiṭṭhati, puratopi nisīdati, uccepi āsane nisīdati, sasīsaṃ pārupitvā nisīdati , ṭhitakopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati. Evaṃ saṅghagato kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं गणगतो कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो गणगतो अचित्तीकारकतो थेरानं भिक्खूनं अनुपाहनानं चङ्कमन्तानं सउपाहनो चङ्कमति , नीचे चङ्कमे चङ्कमन्तानं उच्‍चे चङ्कमे चङ्कमति, छमाय चङ्कमन्तानं चङ्कमे चङ्कमति, घट्टयन्तोपि तिट्ठति, घट्टयन्तोपि निसीदति, पुरतोपि तिट्ठति, पुरतोपि निसीदति, उच्‍चेपि आसने निसीदति, ससीसं पारुपित्वापि निसीदति, ठितोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति। एवं गणगतो कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ gaṇagato kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco gaṇagato acittīkārakato therānaṃ bhikkhūnaṃ anupāhanānaṃ caṅkamantānaṃ saupāhano caṅkamati , nīce caṅkame caṅkamantānaṃ ucce caṅkame caṅkamati, chamāya caṅkamantānaṃ caṅkame caṅkamati, ghaṭṭayantopi tiṭṭhati, ghaṭṭayantopi nisīdati, puratopi tiṭṭhati, puratopi nisīdati, uccepi āsane nisīdati, sasīsaṃ pārupitvāpi nisīdati, ṭhitopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati. Evaṃ gaṇagato kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं भोजनसालाय कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो भोजनसालाय अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू अनुपखज्‍ज निसीदति, नवेपि भिक्खू आसनेन पटिबाहति, घट्टयन्तोपि तिट्ठति, घट्टयन्तोपि निसीदति, पुरतोपि तिट्ठति, पुरतोपि निसीदति, उच्‍चेपि आसने निसीदति, ससीसं पारुपित्वा निसीदति, ठितकोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति। एवं भोजनसालाय कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ bhojanasālāya kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco bhojanasālāya acittīkārakato there bhikkhū anupakhajja nisīdati, navepi bhikkhū āsanena paṭibāhati, ghaṭṭayantopi tiṭṭhati, ghaṭṭayantopi nisīdati, puratopi tiṭṭhati, puratopi nisīdati, uccepi āsane nisīdati, sasīsaṃ pārupitvā nisīdati, ṭhitakopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati. Evaṃ bhojanasālāya kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं जन्ताघरे कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो जन्ताघरे अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू घट्टयन्तोपि तिट्ठति, घट्टयन्तोपि निसीदति, पुरतोपि तिट्ठति, पुरतोपि निसीदति, उच्‍चेपि आसने निसीदति, अनापुच्छापि कट्ठं पक्खिपति, अनापुच्छापि द्वारं पिदहति। एवं जन्ताघरे कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ jantāghare kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco jantāghare acittīkārakato there bhikkhū ghaṭṭayantopi tiṭṭhati, ghaṭṭayantopi nisīdati, puratopi tiṭṭhati, puratopi nisīdati, uccepi āsane nisīdati, anāpucchāpi kaṭṭhaṃ pakkhipati, anāpucchāpi dvāraṃ pidahati. Evaṃ jantāghare kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं उदकतित्थे कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो उदकतित्थे अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू घट्टयन्तोपि ओतरति, पुरतोपि ओतरति, घट्टयन्तोपि न्हायति, पुरतोपि न्हायति, उपरितोपि न्हायति, घट्टयन्तोपि उत्तरति, पुरतोपि उत्तरति । एवं उदकतित्थे कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ udakatitthe kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco udakatitthe acittīkārakato there bhikkhū ghaṭṭayantopi otarati, puratopi otarati, ghaṭṭayantopi nhāyati, puratopi nhāyati, uparitopi nhāyati, ghaṭṭayantopi uttarati, puratopi uttarati . Evaṃ udakatitthe kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं अन्तरघरं पविसन्तो कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो अन्तरघरं पविसन्तो अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू घट्टयन्तोपि गच्छति, पुरतोपि गच्छति, वोक्‍कम्मपि थेरानं भिक्खूनं पुरतो गच्छति । एवं अन्तरघरं पविसन्तो कायिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ antaragharaṃ pavisanto kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco antaragharaṃ pavisanto acittīkārakato there bhikkhū ghaṭṭayantopi gacchati, puratopi gacchati, vokkammapi therānaṃ bhikkhūnaṃ purato gacchati . Evaṃ antaragharaṃ pavisanto kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं अन्तरघरं पविट्ठो कायिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो अन्तरघरं पविट्ठो ‘‘न पविस, भन्ते’’ति वुच्‍चमानो पविसति, ‘‘न तिट्ठ, भन्ते’’ति वुच्‍चमानो तिट्ठति, ‘‘न निसीद, भन्ते’’ति वुच्‍चमानो निसीदति, अनोकासम्पि पविसति, अनोकासेपि तिट्ठति, अनोकासेपि निसीदति, यानिपि तानि होन्ति कुलानं ओवरकानि गूळ्हानि च पटिच्छन्‍नानि च, यत्थ कुलित्थियो कुलधीतरो कुलसुण्हायो कुलकुमारियो निसीदन्ति तत्थपि सहसा पविसति, कुमारकस्स सीसम्पि परामसति। एवं अन्तरघरं पविट्ठो कायिकं पागब्भियं दस्सेति – इदं कायिकं पागब्भियं।

Kathaṃ antaragharaṃ paviṭṭho kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco antaragharaṃ paviṭṭho ‘‘na pavisa, bhante’’ti vuccamāno pavisati, ‘‘na tiṭṭha, bhante’’ti vuccamāno tiṭṭhati, ‘‘na nisīda, bhante’’ti vuccamāno nisīdati, anokāsampi pavisati, anokāsepi tiṭṭhati, anokāsepi nisīdati, yānipi tāni honti kulānaṃ ovarakāni gūḷhāni ca paṭicchannāni ca, yattha kulitthiyo kuladhītaro kulasuṇhāyo kulakumāriyo nisīdanti tatthapi sahasā pavisati, kumārakassa sīsampi parāmasati. Evaṃ antaragharaṃ paviṭṭho kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti – idaṃ kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ.

कतमं वाचसिकं पागब्भियं? इधेकच्‍चो सङ्घगतोपि वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति, गणगतोपि वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति, अन्तरघरं पविट्ठोपि वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति। कथं सङ्घगतो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो सङ्घगतो अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू अनापुच्छं वा अनज्झिट्ठो वा आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं भणति, पञ्हं विसज्‍जेति, पातिमोक्खं उद्दिसति , ठितकोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति। एवं सङ्घगतो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति।

Katamaṃ vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ? Idhekacco saṅghagatopi vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, gaṇagatopi vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti, antaragharaṃ paviṭṭhopi vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti. Kathaṃ saṅghagato vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco saṅghagato acittīkārakato there bhikkhū anāpucchaṃ vā anajjhiṭṭho vā ārāmagatānaṃ bhikkhūnaṃ dhammaṃ bhaṇati, pañhaṃ visajjeti, pātimokkhaṃ uddisati , ṭhitakopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati. Evaṃ saṅghagato vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं गणगतो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो गणगतो अचित्तीकारकतो थेरे भिक्खू अनापुच्छं वा अनज्झिट्ठो वा आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं भणति, पञ्हं विसज्‍जेति, ठितकोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति; आरामगतानं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं धम्मं भणति, पञ्हं विसज्‍जेति, ठितकोपि भणति, बाहाविक्खेपकोपि भणति। एवं गणगतो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति।

Kathaṃ gaṇagato vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco gaṇagato acittīkārakato there bhikkhū anāpucchaṃ vā anajjhiṭṭho vā ārāmagatānaṃ bhikkhūnaṃ dhammaṃ bhaṇati, pañhaṃ visajjeti, ṭhitakopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati; ārāmagatānaṃ bhikkhunīnaṃ upāsakānaṃ upāsikānaṃ dhammaṃ bhaṇati, pañhaṃ visajjeti, ṭhitakopi bhaṇati, bāhāvikkhepakopi bhaṇati. Evaṃ gaṇagato vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti.

कथं अन्तरघरं पविट्ठो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति? इधेकच्‍चो अन्तरघरं पविट्ठो इत्थिं वा कुमारिं वा एवमाह – ‘‘इत्थन्‍नामे इत्थंगोत्ते किं अत्थि? यागु अत्थि, भत्तं अत्थि, खादनीयं अत्थि? किं पिविस्साम , किं भुञ्‍जिस्साम, किं खादिस्साम, किं वा अत्थि, किं वा मे दस्सथा’’ति विप्पलपति। एवं अन्तरघरं पविट्ठो वाचसिकं पागब्भियं दस्सेति – इदं वाचसिकं पागब्भियं।

Kathaṃ antaragharaṃ paviṭṭho vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti? Idhekacco antaragharaṃ paviṭṭho itthiṃ vā kumāriṃ vā evamāha – ‘‘itthannāme itthaṃgotte kiṃ atthi? Yāgu atthi, bhattaṃ atthi, khādanīyaṃ atthi? Kiṃ pivissāma , kiṃ bhuñjissāma, kiṃ khādissāma, kiṃ vā atthi, kiṃ vā me dassathā’’ti vippalapati. Evaṃ antaragharaṃ paviṭṭho vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ dasseti – idaṃ vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ.

कतमं चेतसिकं पागब्भियं? इधेकच्‍चो न उच्‍चा कुला पब्बजितो समानो उच्‍चा कुला पब्बजितेन सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न महाभोगकुला पब्बजितो समानो महाभोगकुला पब्बजितेन सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न उळारभोगकुला पब्बजितो समानो उळारभोगकुला पब्बजितेन सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न सुत्तन्तिको समानो सुत्तन्तिकेन सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न विनयधरो समानो विनयधरेन… न धम्मकथिको समानो धम्मकथिकेन… न आरञ्‍ञिको समानो आरञ्‍ञकेन… न पिण्डपातिको समानो पिण्डपातिकेन… न पंसुकूलिको समानो पंसुकूलिकेन… न तेचीवरिको समानो तेचीवरकेन… न सपदानचारिको समानो सपदानचारिकेन… न खलुपच्छाभत्तिको समानो खलुपच्छाभत्तिकेन… न नेसज्‍जिको समानो नेसञ्‍ञिकेन… न यथासन्थतिको समानो यथासन्थतिकेन सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न पठमस्स झानस्स लाभी समानो पठमस्स झानस्स लाभिना सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन, न दुतियस्स झानस्स लाभी समानो दुतियस्स… न ततियस्स झानस्स लाभी समानो ततियस्स… न चतुत्थस्स झानस्स लाभी समानो लाभी समानो चतुत्थस्स… न आकासानञ्‍चायतनसमापत्तिया लाभी समानो आकासनञ्‍चायतनसमापत्तिया… न विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसमापत्तिया लाभी समानो विञ्‍ञाणञ्‍चायतन समापत्तिया… न आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसमापत्तिया लाभी समानो आकिञ्‍चञ्‍ञायतन समापत्तिया… न नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया लाभी समानो नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया लाभिना सद्धिं सदिसं अत्तानं करोति चित्तेन – इदं चेतसिकं पागब्भियं। न सिक्खेय्याति पागब्भियं न सिक्खेय्य न चरेय्य न आचरेय्य न समाचरेय्य न समादाय वत्तेय्य, पागब्भियं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, पागब्भिया आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – पागब्भियं न सिक्खेय्य।

Katamaṃ cetasikaṃ pāgabbhiyaṃ? Idhekacco na uccā kulā pabbajito samāno uccā kulā pabbajitena saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na mahābhogakulā pabbajito samāno mahābhogakulā pabbajitena saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na uḷārabhogakulā pabbajito samāno uḷārabhogakulā pabbajitena saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na suttantiko samāno suttantikena saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na vinayadharo samāno vinayadharena… na dhammakathiko samāno dhammakathikena… na āraññiko samāno āraññakena… na piṇḍapātiko samāno piṇḍapātikena… na paṃsukūliko samāno paṃsukūlikena… na tecīvariko samāno tecīvarakena… na sapadānacāriko samāno sapadānacārikena… na khalupacchābhattiko samāno khalupacchābhattikena… na nesajjiko samāno nesaññikena… na yathāsanthatiko samāno yathāsanthatikena saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na paṭhamassa jhānassa lābhī samāno paṭhamassa jhānassa lābhinā saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena, na dutiyassa jhānassa lābhī samāno dutiyassa… na tatiyassa jhānassa lābhī samāno tatiyassa… na catutthassa jhānassa lābhī samāno lābhī samāno catutthassa… na ākāsānañcāyatanasamāpattiyā lābhī samāno ākāsanañcāyatanasamāpattiyā… na viññāṇañcāyatanasamāpattiyā lābhī samāno viññāṇañcāyatana samāpattiyā… na ākiñcaññāyatanasamāpattiyā lābhī samāno ākiñcaññāyatana samāpattiyā… na nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā lābhī samāno nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā lābhinā saddhiṃ sadisaṃ attānaṃ karoti cittena – idaṃ cetasikaṃ pāgabbhiyaṃ. Na sikkheyyāti pāgabbhiyaṃ na sikkheyya na careyya na ācareyya na samācareyya na samādāya vatteyya, pāgabbhiyaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, pāgabbhiyā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – pāgabbhiyaṃ na sikkheyya.

कथं विग्गाहिकं न कथयेय्याति। कतमा विग्गाहिका कथा? इधेकच्‍चो एवरूपिं कथं कत्ता होति – ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि…पे॰… निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’’ति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘विग्गाहिकाय खो, मोग्गल्‍लान, कथाय सति कथाबाहुल्‍लं पाटिकङ्खं, कथाबाहुल्‍ले सति उद्धच्‍चं, उद्धतस्स असंवरो, असंवुतस्स आरा चित्तं समाधिम्हा’’ति। कथं विग्गाहिकं न कथयेय्याति। विग्गाहिकं कथं न कथेय्य न भणेय्य न दीपेय्य न वोहरेय्य, विग्गाहिकं कथं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, विग्गाहिककथाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – कथं विग्गाहिकं न कथयेय्य।

Kathaṃviggāhikaṃ na kathayeyyāti. Katamā viggāhikā kathā? Idhekacco evarūpiṃ kathaṃ kattā hoti – ‘‘na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsi…pe… nibbeṭhehi vā sace pahosī’’ti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘viggāhikāya kho, moggallāna, kathāya sati kathābāhullaṃ pāṭikaṅkhaṃ, kathābāhulle sati uddhaccaṃ, uddhatassa asaṃvaro, asaṃvutassa ārā cittaṃ samādhimhā’’ti. Kathaṃ viggāhikaṃ na kathayeyyāti. Viggāhikaṃ kathaṃ na katheyya na bhaṇeyya na dīpeyya na vohareyya, viggāhikaṃ kathaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, viggāhikakathāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – kathaṃ viggāhikaṃ na kathayeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘न च कत्थिको सिया भिक्खु, न च वाचं पयुत्तं भासेय्य।

‘‘Na ca katthiko siyā bhikkhu, na ca vācaṃ payuttaṃ bhāseyya;

पागब्भियं न सिक्खेय्य, कथं विग्गाहिकं न कथयेय्या’’ति॥

Pāgabbhiyaṃ na sikkheyya, kathaṃ viggāhikaṃ na kathayeyyā’’ti.

१६६.

166.

मोसवज्‍जे न निय्येथ, सम्पजानो सठानि न कयिरा।

Mosavajje na niyyetha, sampajāno saṭhāni na kayirā;

अथ जीवितेन पञ्‍ञाय, सीलब्बतेन नाञ्‍ञमतिमञ्‍ञे॥

Atha jīvitena paññāya, sīlabbatena nāññamatimaññe.

मोसवज्‍जे न निय्येथाति। मोसवज्‍जं वुच्‍चति मुसावादो। इधेकच्‍चो सभग्गतो ¹³⁵ वा परिसग्गतो ¹³⁶ वा…पे॰… आमिसकिञ्‍चिक्खहेतु वा सम्पजानमुसा भासिता होति – इदं वुच्‍चति मोसवज्‍जं। अपि च तीहाकारेहि मुसावादो होति – पुब्बेवस्स होति ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति, भणन्तस्स होति ‘‘मुसा भणामी’’ति, भणितस्स होति ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति, इमेहि तीहाकारेहि मुसावादो होति। अपि च चतूहाकारेहि… पञ्‍चहाकारेहि… छहाकारेहि… सत्तहाकारेहि… अट्ठहाकारेहि… मुसावादो होति – पुब्बेवस्स होति ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति, भणन्तस्स होति ‘‘मुसा भणामी’’ति, भणितस्स होति ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति विनिधाय दिट्ठिं विनिधाय खन्तिं विनिधाय रुचिं विनिधाय सञ्‍ञं विनिधाय भावं – इमेहि अट्ठहाकारेहि मुसावादो होति। मोसवज्‍जे न निय्येथाति। मोसवज्‍जे न यायेय्य न निय्यायेय्य न वहेय्य ¹³⁷ न संहरेय्य, मोसवज्‍जं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, मोसवज्‍जा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – मोसवज्‍जे न निय्येथ।

Mosavajje na niyyethāti. Mosavajjaṃ vuccati musāvādo. Idhekacco sabhaggato ¹³⁸ vā parisaggato ¹³⁹ vā…pe… āmisakiñcikkhahetu vā sampajānamusā bhāsitā hoti – idaṃ vuccati mosavajjaṃ. Api ca tīhākārehi musāvādo hoti – pubbevassa hoti ‘‘musā bhaṇissa’’nti, bhaṇantassa hoti ‘‘musā bhaṇāmī’’ti, bhaṇitassa hoti ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti, imehi tīhākārehi musāvādo hoti. Api ca catūhākārehi… pañcahākārehi… chahākārehi… sattahākārehi… aṭṭhahākārehi… musāvādo hoti – pubbevassa hoti ‘‘musā bhaṇissa’’nti, bhaṇantassa hoti ‘‘musā bhaṇāmī’’ti, bhaṇitassa hoti ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti vinidhāya diṭṭhiṃ vinidhāya khantiṃ vinidhāya ruciṃ vinidhāya saññaṃ vinidhāya bhāvaṃ – imehi aṭṭhahākārehi musāvādo hoti. Mosavajje na niyyethāti. Mosavajje na yāyeyya na niyyāyeyya na vaheyya ¹⁴⁰ na saṃhareyya, mosavajjaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, mosavajjā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – mosavajje na niyyetha.

सम्पजानो सठानि न कयिराति। कतमं साठेय्यं? इधेकच्‍चो सठो होति परिसठो, यं तत्थ सठं सठता साठेय्यं कक्‍करता कक्‍करियं परिक्खत्तता पारिक्खत्तियं – इदं वुच्‍चति साठेय्यं। सम्पजानो सठानि न कयिराति। सम्पजानो हुत्वा साठेय्यं न करेय्य न जनेय्य न सञ्‍जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्य, साठेय्यं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, साठेय्या आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – सम्पजानो सठानि न कयिरा।

Sampajāno saṭhāni na kayirāti. Katamaṃ sāṭheyyaṃ? Idhekacco saṭho hoti parisaṭho, yaṃ tattha saṭhaṃ saṭhatā sāṭheyyaṃ kakkaratā kakkariyaṃ parikkhattatā pārikkhattiyaṃ – idaṃ vuccati sāṭheyyaṃ. Sampajāno saṭhāni na kayirāti. Sampajāno hutvā sāṭheyyaṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyya, sāṭheyyaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, sāṭheyyā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – sampajāno saṭhāni na kayirā.

अथ जीवितेन पञ्‍ञाय, सीलब्बतेन नाञ्‍ञमतिमञ्‍ञेति। अथाति पदसन्धि…पे॰… पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। इधेकच्‍चो लूखजीवितं जीवन्तो परं पणीतजीवितं जीवन्तं अतिमञ्‍ञति – ‘‘किं पनायं बहुलाजीवो सब्बं संभक्खेति, सेय्यथिदं – मूलबीजं खन्धबीजं फळुबीजं अग्गबीजं बीजबीजमेव पञ्‍चमं असनिविचक्‍कदन्तकूटसमणप्पधानेना’’ति ¹⁴¹। सो ताय लूखजीविताय परं पणीतजीवितं जीवन्तं अतिमञ्‍ञति।

Atha jīvitena paññāya, sīlabbatena nāññamatimaññeti. Athāti padasandhi…pe… padānupubbatāpetaṃ – athāti. Idhekacco lūkhajīvitaṃ jīvanto paraṃ paṇītajīvitaṃ jīvantaṃ atimaññati – ‘‘kiṃ panāyaṃ bahulājīvo sabbaṃ saṃbhakkheti, seyyathidaṃ – mūlabījaṃ khandhabījaṃ phaḷubījaṃ aggabījaṃ bījabījameva pañcamaṃ asanivicakkadantakūṭasamaṇappadhānenā’’ti ¹⁴². So tāya lūkhajīvitāya paraṃ paṇītajīvitaṃ jīvantaṃ atimaññati.

इधेकच्‍चो पणीतजीवितं जीवन्तो परं लूखजीवितं जीवन्तं अतिमञ्‍ञति – ‘‘किं पनायं अप्पपुञ्‍ञो अप्पेसक्खो न लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारान’’न्ति। सो ताय पणीतजीविताय परं लूखजीवितं जीवन्तं अतिमञ्‍ञति। इधेकच्‍चो पञ्‍ञासम्पन्‍नो होति। सो पुट्ठो पञ्हं विसज्‍जेति। तस्स एवं होति – ‘‘अहमस्मि पञ्‍ञासम्पन्‍नो, इमे पनञ्‍ञे न पञ्‍ञासम्पन्‍ना’’ति। सो ताय पञ्‍ञासम्पदाय परं अतिमञ्‍ञति। इधेकच्‍चो सीलसम्पन्‍नो होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्‍नो, अणुमत्तेसु वज्‍जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु। तस्स एवं होति – ‘‘अहमस्मि सीलसम्पन्‍नो, इमे पनञ्‍ञे भिक्खू दुस्सीला पापधम्मा’’ति। सो ताय सीलसम्पदाय परं अतिमञ्‍ञति। इधेकच्‍चो वतसम्पन्‍नो होति आरञ्‍ञिको वा पिण्डपातिको वा पंसुकूलिको वा तेचीवरिको वा सपदानचारिको वा खलुपच्छाभत्तिको वा नेसज्‍जिको वा यथासन्थतिको वा। तस्स एवं होति – ‘‘अहमस्मि वत सम्पन्‍नो, इमे पनञ्‍ञे न वतसम्पन्‍ना’’ति। सो ताय वतसम्पदाय परं अतिमञ्‍ञति। अथ जीवितेन पञ्‍ञाय, सीलब्बतेन नाञ्‍ञमतिमञ्‍ञेति। लूखजीविताय वा पणीतजीविताय वा पञ्‍ञासम्पदाय वा सीलसम्पदाय वा वतसम्पदाय वा परं नातिमञ्‍ञेय्य, नावजानेय्य, न तेन मानं जनेय्य, न तेन थद्धो अस्स, पत्थद्धो पग्गहितसिरोति – अथ जीवितेन पञ्‍ञाय सीलब्बतेन नाञ्‍ञमतिमञ्‍ञे।

Idhekacco paṇītajīvitaṃ jīvanto paraṃ lūkhajīvitaṃ jīvantaṃ atimaññati – ‘‘kiṃ panāyaṃ appapuñño appesakkho na lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārāna’’nti. So tāya paṇītajīvitāya paraṃ lūkhajīvitaṃ jīvantaṃ atimaññati. Idhekacco paññāsampanno hoti. So puṭṭho pañhaṃ visajjeti. Tassa evaṃ hoti – ‘‘ahamasmi paññāsampanno, ime panaññe na paññāsampannā’’ti. So tāya paññāsampadāya paraṃ atimaññati. Idhekacco sīlasampanno hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno, aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu. Tassa evaṃ hoti – ‘‘ahamasmi sīlasampanno, ime panaññe bhikkhū dussīlā pāpadhammā’’ti. So tāya sīlasampadāya paraṃ atimaññati. Idhekacco vatasampanno hoti āraññiko vā piṇḍapātiko vā paṃsukūliko vā tecīvariko vā sapadānacāriko vā khalupacchābhattiko vā nesajjiko vā yathāsanthatiko vā. Tassa evaṃ hoti – ‘‘ahamasmi vata sampanno, ime panaññe na vatasampannā’’ti. So tāya vatasampadāya paraṃ atimaññati. Atha jīvitena paññāya, sīlabbatena nāññamatimaññeti. Lūkhajīvitāya vā paṇītajīvitāya vā paññāsampadāya vā sīlasampadāya vā vatasampadāya vā paraṃ nātimaññeyya, nāvajāneyya, na tena mānaṃ janeyya, na tena thaddho assa, patthaddho paggahitasiroti – atha jīvitena paññāya sīlabbatena nāññamatimaññe.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘मोसवज्‍जे न निय्येथ, सम्पजानो सठानि न कयिरा।

‘‘Mosavajje na niyyetha, sampajāno saṭhāni na kayirā;

अथ जीवितेन पञ्‍ञाय, सीलब्बतेन नाञ्‍ञमतिमञ्‍ञे’’ति॥

Atha jīvitena paññāya, sīlabbatena nāññamatimaññe’’ti.

१६७.

167.

सुत्वा रुसितो ¹⁴³ बहुं वाचं, समणानं वा पुथुजनानं ¹⁴⁴ ।

Sutvārusito¹⁴⁵bahuṃ vācaṃ, samaṇānaṃ vā puthujanānaṃ¹⁴⁶;

फरुसेन ने न पटिवज्‍जा, न हि सन्तो पटिसेनिं करोन्ति ¹⁴⁷ ॥

Pharusena ne na paṭivajjā, na hi santo paṭiseniṃ karonti¹⁴⁸.

सुत्वा रुसितो बहुं वाचं, समणानं पुथुजनानन्ति। रुसितोति दूसितो खुंसितो घट्टितो वम्भितो गरहितो उपवदितो। समणानन्ति ये केचि इतो बहिद्धा परिब्बजूपगता परिब्बजसमापन्‍ना। पुथुजनानन्ति खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च, ते बहुकाहि वाचाहि अनिट्ठाहि अकन्ताहि अमनापाहि अक्‍कोसेय्युं परिभासेय्युं रोसेय्युं विरोसेय्युं हिंसेय्युं विहिंसेय्युं हेठेय्युं विहेठेय्युं घातेय्युं उपघातेय्युं उपघातं करेय्युं तेसं बहुं वाचं अनिट्ठं अकन्तं अमनापं सुत्वा सुणित्वा उग्गहित्वा उपधारयित्वा उपलक्खयित्वाति – सुत्वा रुसितो बहुं वाचं, समणानं वा पुथुजनानं।

Sutvārusito bahuṃ vācaṃ, samaṇānaṃ puthujanānanti. Rusitoti dūsito khuṃsito ghaṭṭito vambhito garahito upavadito. Samaṇānanti ye keci ito bahiddhā paribbajūpagatā paribbajasamāpannā. Puthujanānanti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca, te bahukāhi vācāhi aniṭṭhāhi akantāhi amanāpāhi akkoseyyuṃ paribhāseyyuṃ roseyyuṃ viroseyyuṃ hiṃseyyuṃ vihiṃseyyuṃ heṭheyyuṃ viheṭheyyuṃ ghāteyyuṃ upaghāteyyuṃ upaghātaṃ kareyyuṃ tesaṃ bahuṃ vācaṃ aniṭṭhaṃ akantaṃ amanāpaṃ sutvā suṇitvā uggahitvā upadhārayitvā upalakkhayitvāti – sutvā rusito bahuṃ vācaṃ, samaṇānaṃ vā puthujanānaṃ.

फरुसेन ने न पटिवज्‍जाति। फरुसेनाति फरुसेन कक्खळेन न पटिवज्‍जा नप्पटिभणेय्य, अक्‍कोसन्तं न पच्‍चक्‍कोसेय्य, रोसन्तं नप्पटिरोसेय्य, भण्डनं नप्पटिभण्डेय्य न कलहं करेय्य न भण्डनं करेय्य न विग्गहं करेय्य न विवादं करेय्य न मेधगं करेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्‍ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – फरुसेन ने न पटिवज्‍जा।

Pharusena ne na paṭivajjāti. Pharusenāti pharusena kakkhaḷena na paṭivajjā nappaṭibhaṇeyya, akkosantaṃ na paccakkoseyya, rosantaṃ nappaṭiroseyya, bhaṇḍanaṃ nappaṭibhaṇḍeyya na kalahaṃ kareyya na bhaṇḍanaṃ kareyya na viggahaṃ kareyya na vivādaṃ kareyya na medhagaṃ kareyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – pharusena ne na paṭivajjā.

न हि सन्तो पटिसेनिं करोन्तीति। सन्तोति रागस्स सन्तत्ता सन्तो, दोसस्स… मोहस्स… कोधस्स… उपनाहस्स…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं सन्तत्ता समितत्ता वूपसमितत्ता विज्झातत्ता निब्बुतत्ता विगतत्ता पटिपस्सद्धत्ता सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिपस्सद्धोति – सन्तो। न हि सन्तो पटिसेनिं करोन्तीति। सन्तो पटिसेनिं पटिमल्‍लं पटिकण्टकं ¹⁴⁹ पटिपक्खं न करोन्ति न जनेन्ति न सञ्‍जनेन्ति न निब्बत्तेन्ति नाभिनिब्बत्तेन्तीति – न हि सन्तो पटिसेनिं करोन्ति।

Na hi santo paṭiseniṃ karontīti. Santoti rāgassa santattā santo, dosassa… mohassa… kodhassa… upanāhassa…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ santattā samitattā vūpasamitattā vijjhātattā nibbutattā vigatattā paṭipassaddhattā santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭipassaddhoti – santo. Na hi santo paṭiseniṃ karontīti. Santo paṭiseniṃ paṭimallaṃ paṭikaṇṭakaṃ ¹⁵⁰ paṭipakkhaṃ na karonti na janenti na sañjanenti na nibbattenti nābhinibbattentīti – na hi santo paṭiseniṃ karonti.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘सुत्वा रुसितो बहुं वाचं, समणानं वा पुथुजनानं।

‘‘Sutvā rusito bahuṃ vācaṃ, samaṇānaṃ vā puthujanānaṃ;

फरुसेन ने न पटिवज्‍जा, न हि सन्तो पटिसेनिं करोन्ती’’ति॥

Pharusena ne na paṭivajjā, na hi santo paṭiseniṃ karontī’’ti.

१६८.

168.

एतञ्‍च धम्ममञ्‍ञाय, विचिनं भिक्खु सदा सतो सिक्खे।

Etañcadhammamaññāya, vicinaṃ bhikkhu sadā sato sikkhe;

सन्तीति निब्बुतिं ञत्वा, सासने गोतमस्स नप्पमज्‍जेय्य॥

Santīti nibbutiṃ ñatvā, sāsane gotamassa nappamajjeyya.

एतञ्‍च धम्ममञ्‍ञायाति। एतन्ति आचिक्खितं देसितं पञ्‍ञपितं पट्ठपितं विवटं विभत्तं उत्तानीकतं पकासितं धम्मं अञ्‍ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति। एवम्पि एतञ्‍च धम्ममञ्‍ञाय। अथ वा समञ्‍च विसमञ्‍च पथञ्‍च विपथञ्‍च सावज्‍जञ्‍च अनवज्‍जञ्‍च हीनञ्‍च पणीतञ्‍च कण्हञ्‍च सुक्‍कञ्‍च विञ्‍ञूगरहितञ्‍च विञ्‍ञूपसत्थञ्‍च धम्मं अञ्‍ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति। एवम्पि एतञ्‍च धम्ममञ्‍ञाय। अथ वा सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्‍चनीकपटिपदं अविरुद्धपटिपदं अन्वत्थपटिपदं धम्मानुधम्मपटिपदं सीलेसु परिपूरकारितं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारतं भोजने मत्तञ्‍ञुतं जागरियानुयोगं सतिसम्पजञ्‍ञं, चत्तारो सतिपट्ठाने चत्तारो सम्मप्पधाने चत्तारो इद्धिपादे पञ्‍चिन्द्रियानि पञ्‍च बलानि सत्त बोज्झङ्गे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं, निब्बानञ्‍च निब्बानगामिनिञ्‍च पटिपदं धम्मं अञ्‍ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति। एवम्पि तञ्‍च धम्ममञ्‍ञाय।

Etañca dhammamaññāyāti. Etanti ācikkhitaṃ desitaṃ paññapitaṃ paṭṭhapitaṃ vivaṭaṃ vibhattaṃ uttānīkataṃ pakāsitaṃ dhammaṃ aññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti. Evampi etañca dhammamaññāya. Atha vā samañca visamañca pathañca vipathañca sāvajjañca anavajjañca hīnañca paṇītañca kaṇhañca sukkañca viññūgarahitañca viññūpasatthañca dhammaṃ aññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti. Evampi etañca dhammamaññāya. Atha vā sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ aviruddhapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ dhammānudhammapaṭipadaṃ sīlesu paripūrakāritaṃ indriyesu guttadvārataṃ bhojane mattaññutaṃ jāgariyānuyogaṃ satisampajaññaṃ, cattāro satipaṭṭhāne cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅge ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ dhammaṃ aññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti. Evampi tañca dhammamaññāya.

विचिनं भिक्खु सदा सतो सिक्खेति। विचिनन्ति विचिनन्तो पविचिनन्तो तुलयन्तो तीरयन्तो विभावयन्तो विभूतं करोन्तो। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्‍चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति विचिनन्तो पविचिनन्तो तुलयन्तो तीरयन्तो विभावयन्तो विभूतं करोन्तोति – विचिनं भिक्खु। सदाति सदा सब्बदा सब्बकालं…पे॰… पच्छिमे वयोखन्धे। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो…पे॰… सो वुच्‍चति सतो। सिक्खेति तिस्सो सिक्खायो – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्‍ञासिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्‍ञासिक्खा। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खेय्य…पे॰… सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – विचिनं भिक्खु सदा सतो सिक्खे।

Vicinaṃ bhikkhu sadā sato sikkheti. Vicinanti vicinanto pavicinanto tulayanto tīrayanto vibhāvayanto vibhūtaṃ karonto. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti vicinanto pavicinanto tulayanto tīrayanto vibhāvayanto vibhūtaṃ karontoti – vicinaṃ bhikkhu. Sadāti sadā sabbadā sabbakālaṃ…pe… pacchime vayokhandhe. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati sato. Sikkheti tisso sikkhāyo – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya…pe… sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – vicinaṃ bhikkhu sadā sato sikkhe.

सन्तीति निब्बुतिं ञत्वाति। रागस्स निब्बुतिं सन्तीति ञत्वा, दोसस्स… मोहस्स…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं निब्बुतिं सन्तीति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – सन्तीति निब्बुतिं ञत्वा।

Santītinibbutiṃ ñatvāti. Rāgassa nibbutiṃ santīti ñatvā, dosassa… mohassa…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ nibbutiṃ santīti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – santīti nibbutiṃ ñatvā.

सासने गोतमस्स नप्पमज्‍जेय्याति। गोतमस्स सासने बुद्धसासने जिनसासने तथागतसासने देवसासने अरहन्तसासने। नप्पमज्‍जेय्याति सक्‍कच्‍चकारी अस्स सातच्‍चकारी अट्ठितकारी अनोलीनवुत्तिको अनिक्खित्तच्छन्दो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु। ‘‘कदाहं अपरिपूरं वा सीलक्खन्धं परिपूरेय्यं…पे॰… अपरिपूरं वा समाधिक्खन्धं… पञ्‍ञाक्खन्धं… विमुत्तिक्खन्धं… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं? कदाहं अपरिञ्‍ञातं वा दुक्खं परिजानेय्यं, अप्पहीने वा किलेसे पजहेय्यं, अभावितं वा मग्गं भावेय्यं, असच्छिकतं वा निरोधं सच्छिकरेय्य’’न्ति? यो तत्थ छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च थामो च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्‍ञञ्‍च आतप्पं पधानं अधिट्ठानं अनुयोगो अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसूति – सासने गोतमस्स नप्पमज्‍जेय्य।

Sāsane gotamassa nappamajjeyyāti. Gotamassa sāsane buddhasāsane jinasāsane tathāgatasāsane devasāsane arahantasāsane. Nappamajjeyyāti sakkaccakārī assa sātaccakārī aṭṭhitakārī anolīnavuttiko anikkhittacchando anikkhittadhuro kusalesu dhammesu. ‘‘Kadāhaṃ aparipūraṃ vā sīlakkhandhaṃ paripūreyyaṃ…pe… aparipūraṃ vā samādhikkhandhaṃ… paññākkhandhaṃ… vimuttikkhandhaṃ… vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ? Kadāhaṃ apariññātaṃ vā dukkhaṃ parijāneyyaṃ, appahīne vā kilese pajaheyyaṃ, abhāvitaṃ vā maggaṃ bhāveyyaṃ, asacchikataṃ vā nirodhaṃ sacchikareyya’’nti? Yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca thāmo ca appaṭivānī ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesūti – sāsane gotamassa nappamajjeyya.

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘एतञ्‍च धम्ममञ्‍ञाय, विचिनं भिक्खु सदा सतो सिक्खे।

‘‘Etañca dhammamaññāya, vicinaṃ bhikkhu sadā sato sikkhe;

सन्तीति निब्बुतिं ञत्वा, सासने गोतमस्स नप्पमज्‍जेय्या’’ति॥

Santīti nibbutiṃ ñatvā, sāsane gotamassa nappamajjeyyā’’ti.

१६९.

169.

अभिभू हि सो अनभिभूतो, सक्खिधम्ममनीतिहमद्दसि।

Abhibhūhi so anabhibhūto, sakkhidhammamanītihamaddasi;

तस्मा हि तस्स भगवतो सासने, अप्पमत्तो सदा नमस्समनुसिक्खे॥[इति भगवा]

Tasmā hi tassa bhagavato sāsane, appamatto sadā namassamanusikkhe.[iti bhagavā]

अभिभू हि सो अनभिभूतोति। अभिभूति रूपाभिभू ¹⁵¹ सद्दाभिभू गन्धाभिभू रसाभिभू फोट्ठब्बाभिभू धम्माभिभू, अनभिभूतो केहिचि किलेसेहि, अभिभोसि ने पापके ¹⁵² अकुसले धम्मे संकिलेसिके पोनोभविके सदरे दुक्खविपाके आयतिं जातिजरामरणियेति – अभिभू हि सो अनभिभूतो।

Abhibhūhi so anabhibhūtoti. Abhibhūti rūpābhibhū ¹⁵³ saddābhibhū gandhābhibhū rasābhibhū phoṭṭhabbābhibhū dhammābhibhū, anabhibhūto kehici kilesehi, abhibhosi ne pāpake ¹⁵⁴ akusale dhamme saṃkilesike ponobhavike sadare dukkhavipāke āyatiṃ jātijarāmaraṇiyeti – abhibhū hi so anabhibhūto.

सक्खिधम्ममनीतिहमद्दसीति। सक्खिधम्मन्ति न इतिहितिहं न इतिकिरियाय न परम्पराय न पिटकसम्पदाय न तक्‍कहेतु न नयहेतु न आकारपरिवितक्‍केन न दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया सामं सयमभिञ्‍ञातं अत्तपच्‍चक्खधम्मं अद्दसि अद्दक्खि अपस्सि पटिविज्झीति – सक्खिधम्ममनीतिहमद्दसि।

Sakkhidhammamanītihamaddasīti. Sakkhidhammanti na itihitihaṃ na itikiriyāya na paramparāya na piṭakasampadāya na takkahetu na nayahetu na ākāraparivitakkena na diṭṭhinijjhānakkhantiyā sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhadhammaṃ addasi addakkhi apassi paṭivijjhīti – sakkhidhammamanītihamaddasi.

तस्मा हि तस्स भगवतो सासनेति। तस्माति तस्मा तंकारणा तंहेतु तप्पच्‍चया तंनिदाना। तस्स भगवतो सासनेति। तस्स भगवतो सासने गोतमसासने बुद्धसासने जिनसासने तथागतसासने देवसासने अरहन्तसासनेति – तस्मा तस्स भगवतो सासने।

Tasmā hi tassa bhagavato sāsaneti. Tasmāti tasmā taṃkāraṇā taṃhetu tappaccayā taṃnidānā. Tassa bhagavato sāsaneti. Tassa bhagavato sāsane gotamasāsane buddhasāsane jinasāsane tathāgatasāsane devasāsane arahantasāsaneti – tasmā tassa bhagavato sāsane.

अप्पमत्तो सदा नमस्समनुसिक्खे (इति भगवा)ति। अप्पमत्तोति सक्‍कच्‍चकारी…पे॰… अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसु। सदाति सदा सब्बकालं…पे॰… पच्छिमे वयोखन्धे। नमस्सन्ति कायेन वा नमस्समानो वाचाय वा नमस्समानो चित्तेन वा नमस्समानो अन्वत्थपटिपत्तिया वा नमस्समानो धम्मानुधम्मपटिपत्तिया वा नमस्समानो सक्‍कुरुमानो गरुकुरुमानो ¹⁵⁵ मानयमानो पूजयमानो अपचयमानो। अनुसिक्खेति तिस्सो सिक्खायो – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्‍ञासिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्‍ञासिक्खा। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्‍जन्तो सिक्खेय्य…पे॰… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य चरेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्य। भगवाति गारवाधिवचनं…पे॰… सच्छिका पञ्‍ञत्ति यदिदं भगवाति – अप्पमत्तो सदा नमस्समनुसिक्खे। (इति भगवा)।

Appamattosadā namassamanusikkhe (iti bhagavā)ti. Appamattoti sakkaccakārī…pe… appamādo kusalesu dhammesu. Sadāti sadā sabbakālaṃ…pe… pacchime vayokhandhe. Namassanti kāyena vā namassamāno vācāya vā namassamāno cittena vā namassamāno anvatthapaṭipattiyā vā namassamāno dhammānudhammapaṭipattiyā vā namassamāno sakkurumāno garukurumāno ¹⁵⁶ mānayamāno pūjayamāno apacayamāno. Anusikkheti tisso sikkhāyo – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya…pe… sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya careyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyya. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ…pe… sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavāti – appamatto sadā namassamanusikkhe. (Iti bhagavā).

तेनाह भगवा –

Tenāha bhagavā –

‘‘अभिभू हि सो अनभिभूतो, सक्खिधम्ममनीतिहमद्दसि।

‘‘Abhibhū hi so anabhibhūto, sakkhidhammamanītihamaddasi;

तस्मा हि तस्स भगवतो सासने, अप्पमत्तो सदा नमस्समनुसिक्खे’’॥ [इति भगवाति]

Tasmā hi tassa bhagavato sāsane, appamatto sadā namassamanusikkhe’’. [iti bhagavāti]

तुवट्टकसुत्तनिद्देसो ¹⁵⁷ चुद्दसमो।

Tuvaṭṭakasuttaniddeso ¹⁵⁸ cuddasamo.

Next: १५. अत्तदण्डसुत्तनिद्देसो • 15. Attadaṇḍasuttaniddeso

Footnotes:

1. आदिच्‍चबन्धू (सी॰ स्या॰)

2. महेसिं (सी॰ स्या॰)

3. ādiccabandhū (sī. syā.)

4. mahesiṃ (sī. syā.)

5. संसयपक्खन्‍नो (सी॰ स्या॰)

6. saṃsayapakkhanno (sī. syā.)

7. नत्थि सी॰ स्या॰ पोत्थकेसु

8. natthi sī. syā. potthakesu

9. निक्खेपत्थपुच्छा (सी॰ क॰)

10. nikkhepatthapucchā (sī. ka.)

11. सुरियो (सी॰ स्या॰)

12. suriyo (sī. syā.)

13. वूपकट्ठकायानं (सी॰)

14. vūpakaṭṭhakāyānaṃ (sī.)

15. अब्बूहनं (सी॰ स्या॰), अब्भुहनं (क॰)

16. पवाहनं (स्या॰)

17. abbūhanaṃ (sī. syā.), abbhuhanaṃ (ka.)

18. pavāhanaṃ (syā.)

19. सब्बमुपरुद्धे (स्या॰)

20. sabbamuparuddhe (syā.)

21. अज्झत्तं समुट्ठाति (स्या॰)

22. ajjhattaṃ samuṭṭhāti (syā.)

23. अस्स (स्या॰)

24. अस्सूति अज्झत्तं (बहूसु)

25. assa (syā.)

26. assūti ajjhattaṃ (bahūsu)

27. अत्तं (स्या॰)

28. निरत्तं (स्या॰)

29. attaṃ (syā.)

30. nirattaṃ (syā.)

31. करे (सी॰)

32. kare (sī.)

33. सीदन्तरसमुद्दो (स्या॰)

34. sīdantarasamuddo (syā.)

35. रागुस्सदो (स्या॰)

36. rāgussado (syā.)

37. अकित्तयीति अकित्तयि परिकित्तयि आचिक्खि देसेसि पञ्‍ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानिमकासि पकासेसीति अकित्तयि (स्या॰)

38. akittayīti akittayi parikittayi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānimakāsi pakāsesīti akittayi (syā.)

39. उम्मापुप्फसमानं (सी॰ क॰), उम्मारपुप्फसमानं (स्या॰)

40. अळारिट्ठकसमानं (स्या॰)

41. अकालमेघो (स्या॰)

42. कुड्डो (सी॰)

43. ummāpupphasamānaṃ (sī. ka.), ummārapupphasamānaṃ (syā.)

44. aḷāriṭṭhakasamānaṃ (syā.)

45. akālamegho (syā.)

46. kuḍḍo (sī.)

47. तिसहस्सिं महासहस्सिम्पि (सी॰ क॰)

48. tisahassiṃ mahāsahassimpi (sī. ka.)

49. अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नं (स्या॰) महानि॰ ६९

50. अत्थि धम्मं जानितब्बं (सी॰ क॰)

51. परमत्थो वा, सब्बन्तं (स्या॰)

52. atītānāgatapaccuppannaṃ (syā.) mahāni. 69

53. atthi dhammaṃ jānitabbaṃ (sī. ka.)

54. paramattho vā, sabbantaṃ (syā.)

55. परिवत्तन्ति (क॰) पसूरसुत्तनिद्देसे अवसानेपि

56. parivattanti (ka.) pasūrasuttaniddese avasānepi

57. परिवत्तन्ति (क॰) पसूरसुत्तनिद्देसे अवसानेपि

58. parivattanti (ka.) pasūrasuttaniddese avasānepi

59. बुद्धसुबुद्धतं (क॰)

60. buddhasubuddhataṃ (ka.)

61. गोमहिसा (स्या॰) महानि॰ ५

62. डहो (सी॰ स्या॰) महानि॰ ५

63. लोहितं पित्तं (स्या॰ क॰)

64. gomahisā (syā.) mahāni. 5

65. ḍaho (sī. syā.) mahāni. 5

66. lohitaṃ pittaṃ (syā. ka.)

67. समुदाचारेन्ति (सी॰)

68. samudācārenti (sī.)

69. अन्तरामलं (सी॰ क॰) इतिवु॰ ८८

70. antarāmalaṃ (sī. ka.) itivu. 88

71. अन्धतमं (स्या॰) इतिवु॰ ८८

72. andhatamaṃ (syā.) itivu. 88

73. अनवत्थितचारिकं (सी॰ स्या॰)

74. anavatthitacārikaṃ (sī. syā.)

75. कुम्भथूनं (सी॰ स्या॰ क॰)

76. सोभनगरकं (सी॰ स्या॰)

77. महिसयुद्धं (सी॰ स्या॰)

78. kumbhathūnaṃ (sī. syā. ka.)

79. sobhanagarakaṃ (sī. syā.)

80. mahisayuddhaṃ (sī. syā.)

81. इत्थिकथा पुरिसकथा (बहूसु)

82. itthikathā purisakathā (bahūsu)

83. आरुहनत्थाय (क॰) पुराभेदसुत्तनिद्देसे सत्तमगाथावण्णनायं

84. āruhanatthāya (ka.) purābhedasuttaniddese sattamagāthāvaṇṇanāyaṃ

85. सुंसुकाभयं (स्या॰)

86. suṃsukābhayaṃ (syā.)

87. निजिगिंसनताय (सी॰ स्या॰)

88. न मुग्गसुप्पताय (सी॰), न मुग्गसूपताय (स्या॰)

89. पिट्ठिमंसिकताय (सी॰), पिट्ठिमद्दिकताय (क॰)

90. nijigiṃsanatāya (sī. syā.)

91. na muggasuppatāya (sī.), na muggasūpatāya (syā.)

92. piṭṭhimaṃsikatāya (sī.), piṭṭhimaddikatāya (ka.)

93. सदत्थगरुकोति (सी॰ स्या॰)

94. sadatthagarukoti (sī. syā.)

95. विरियं (सी॰ स्या॰)

96. viriyaṃ (sī. syā.)

97. तन्दिन्ति (सी॰)

98. नत्थि अत्तदण्डसुत्तनिद्देसे खुद्दकवत्थुविभङ्गेपि

99. जञ्‍ञूति (क॰)

100. पटिच्छादना (सी॰ क॰) महानिद्देसे

101. tandinti (sī.)

102. natthi attadaṇḍasuttaniddese khuddakavatthuvibhaṅgepi

103. jaññūti (ka.)

104. paṭicchādanā (sī. ka.) mahāniddese

105. मुखभेरियं (स्या॰)

106. मुखदेण्डिमकं (सी॰ स्या॰)

107. मुखभेरुलकं (सी॰)

108. mukhabheriyaṃ (syā.)

109. mukhadeṇḍimakaṃ (sī. syā.)

110. mukhabherulakaṃ (sī.)

111. वसिक्खाबन्धं (स्या॰)

112. vasikkhābandhaṃ (syā.)

113. रुन्धे (क॰)

114. rundhe (ka.)

115. मज्झन्तिकसमयं (बहूसु)

116. पोक्खरणिरामणेय्यकं (स्या॰)

117. majjhantikasamayaṃ (bahūsu)

118. pokkharaṇirāmaṇeyyakaṃ (syā.)

119. बीजनिहारो (स्या॰ क॰)

120. घरवासो (स्या॰)

121. bījanihāro (syā. ka.)

122. gharavāso (syā.)

123. मिगचक्‍कं। मिगचक्‍कपाठका (स्या॰)

124. रुदं (स्या॰)

125. migacakkaṃ. migacakkapāṭhakā (syā.)

126. rudaṃ (syā.)

127. उक्‍कापना समुक्‍कापना (स्या॰)

128. पिट्ठिमंसिकता (क॰) विसुद्धिमग्गे सीलनिद्देसवण्णना ओलोकेतब्बा

129. मेत्तवाचकता (स्या॰)

130. ukkāpanā samukkāpanā (syā.)

131. piṭṭhimaṃsikatā (ka.) visuddhimagge sīlaniddesavaṇṇanā oloketabbā

132. mettavācakatā (syā.)

133. कत्थिता (स्या॰ क॰)

134. katthitā (syā. ka.)

135. सभागग्गतो (सी॰ क॰)

136. परिसगतो (सी॰ क॰)

137. न वुय्हेय्य (सी॰ क॰), नत्थि स्या॰ पोत्थके

138. sabhāgaggato (sī. ka.)

139. parisagato (sī. ka.)

140. na vuyheyya (sī. ka.), natthi syā. potthake

141. असनीव चक्‍कं दन्तकूटं समणप्पधानेनाति (सी॰)

142. asanīva cakkaṃ dantakūṭaṃ samaṇappadhānenāti (sī.)

143. दूसितो (सी॰ स्या॰)

144. पुथुवचनानं (सी॰ स्या॰)

145. dūsito (sī. syā.)

146. puthuvacanānaṃ (sī. syā.)

147. पटिसेनि करोति (स्या॰)

148. paṭiseni karoti (syā.)

149. पटिबन्धनं (सी॰)

150. paṭibandhanaṃ (sī.)

151. अभिभूतरूपा (स्या॰) एवमञ्‍ञेसु पञ्‍चपदेसुपि

152. अभिभू हि ने हीने पापके (सी॰ क॰), अभिभू हि पापके (स्या॰)

153. abhibhūtarūpā (syā.) evamaññesu pañcapadesupi

154. abhibhū hi ne hīne pāpake (sī. ka.), abhibhū hi pāpake (syā.)

155. सक्‍कारमानो गरुकारमानो (स्या॰)

156. sakkāramāno garukāramāno (syā.)

157. तुवटकसुत्तनिद्देसो (सी॰ स्या॰) सुत्तनिपातेपि

158. tuvaṭakasuttaniddeso (sī. syā.) suttanipātepi

Related texts:

अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā / १४. तुवटकसुत्तनिद्देसवण्णना • 14. Tuvaṭakasuttaniddesavaṇṇanā

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact