Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā

    उद्दानगाथावण्णना

    Uddānagāthāvaṇṇanā

    ‘‘युधञ्‍जयो’’तिआदिका उद्दानगाथा। तत्थ भिसेनाति भिसापदेसेन महाकञ्‍चनचरियं (चरिया॰ ३.३४ आदयो) दस्सेति। सोणनन्दोति इमिना सोणपण्डितचरियं (चरिया॰ ३.४२ आदयो ) दस्सेति। तथा मूगपक्खोति मूगपक्खापदेसेन तेमियपण्डितचरियं (चरिया॰ ३.४८ आदयो) दस्सेति। उपेक्खापारमिसीसेन महालोमहंसचरियं (चरिया॰ ३.११९ आदयो) दस्सेति। आसि इति वुट्ठं महेसिनाति यथा, सारिपुत्त, तुय्हं एतरहि देसितं, इति एवं इमिना विधानेन महन्तानं दानपारमिआदीनं बोधिसम्भारानं एसनतो महेसिना तदा बोधिसत्तभूतेन मया वुट्ठं चिण्णं चरितं पटिपन्‍नं आसि अहोसीति अत्थो । इदानि पारमिपरिपूरणवसेन चिरकालप्पवत्तितं इध वुत्तं अवुत्तञ्‍च अत्तनो दुक्‍करकिरियं एकज्झं कत्वा यदत्थं सा पवत्तिता, तञ्‍च सङ्खेपेनेव दस्सेतुं ‘‘एवं बहुब्बिध’’न्ति गाथमाह।

    ‘‘Yudhañjayo’’tiādikā uddānagāthā. Tattha bhisenāti bhisāpadesena mahākañcanacariyaṃ (cariyā. 3.34 ādayo) dasseti. Soṇanandoti iminā soṇapaṇḍitacariyaṃ (cariyā. 3.42 ādayo ) dasseti. Tathā mūgapakkhoti mūgapakkhāpadesena temiyapaṇḍitacariyaṃ (cariyā. 3.48 ādayo) dasseti. Upekkhāpāramisīsena mahālomahaṃsacariyaṃ (cariyā. 3.119 ādayo) dasseti. Āsi iti vuṭṭhaṃ mahesināti yathā, sāriputta, tuyhaṃ etarahi desitaṃ, iti evaṃ iminā vidhānena mahantānaṃ dānapāramiādīnaṃ bodhisambhārānaṃ esanato mahesinā tadā bodhisattabhūtena mayā vuṭṭhaṃ ciṇṇaṃ caritaṃ paṭipannaṃ āsi ahosīti attho . Idāni pāramiparipūraṇavasena cirakālappavattitaṃ idha vuttaṃ avuttañca attano dukkarakiriyaṃ ekajjhaṃ katvā yadatthaṃ sā pavattitā, tañca saṅkhepeneva dassetuṃ ‘‘evaṃ bahubbidha’’nti gāthamāha.

    तत्थ एवन्ति इमिना वुत्तनयेन। बहुब्बिधं दुक्खन्ति अकित्तिपण्डितादिकाले कारपण्णादिआहारताय तञ्‍च याचकस्स दत्वा आहारूपच्छेदादिना च बहुविधं नानप्पकारं दुक्खं। तथा कुरुराजादिकाले सक्‍कसम्पत्तिसदिसा सम्पत्ती च बहुब्बिधा। भवाभवेति खुद्दके चेव महन्ते च भवे। भवाभवे वा वुद्धिहानियो अनुभवित्वा बहुविधेहि दुक्खेहि अविहञ्‍ञमानो बहुविधाहि च सम्पत्तीहि अनाकड्ढियमानो पारमिपरिपूरणपसुतो एव हुत्वा तदनुरूपं पटिपत्तिं पटिपन्‍नो उत्तमं अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं सब्बञ्‍ञुतं पत्तो, अधिगतोस्मीति अत्थो।

    Tattha evanti iminā vuttanayena. Bahubbidhaṃ dukkhanti akittipaṇḍitādikāle kārapaṇṇādiāhāratāya tañca yācakassa datvā āhārūpacchedādinā ca bahuvidhaṃ nānappakāraṃ dukkhaṃ. Tathā kururājādikāle sakkasampattisadisā sampattī ca bahubbidhā. Bhavābhaveti khuddake ceva mahante ca bhave. Bhavābhave vā vuddhihāniyo anubhavitvā bahuvidhehi dukkhehi avihaññamāno bahuvidhāhi ca sampattīhi anākaḍḍhiyamāno pāramiparipūraṇapasuto eva hutvā tadanurūpaṃ paṭipattiṃ paṭipanno uttamaṃ anuttaraṃ sammāsambodhiṃ sabbaññutaṃ patto, adhigatosmīti attho.

    इदानि यासं पारमीनं परिपूरणत्थं एसा दुक्‍करचरिया चिरं पवत्तिता, तासं अनवसेसतो परिपुण्णभावं तेन च पत्तब्बफलस्स अत्तना अधिगतभावं दस्सेतुं ‘‘दत्वा दातब्बकं दानं, सीलं पूरेत्वा असेसतो’’तिआदि वुत्तं।

    Idāni yāsaṃ pāramīnaṃ paripūraṇatthaṃ esā dukkaracariyā ciraṃ pavattitā, tāsaṃ anavasesato paripuṇṇabhāvaṃ tena ca pattabbaphalassa attanā adhigatabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘datvā dātabbakaṃ dānaṃ, sīlaṃ pūretvā asesato’’tiādi vuttaṃ.

    तत्थ दत्वा दातब्बकं दानन्ति तदा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झितुं अग्गयानपटिपदं पटिपन्‍नेन महाबोधिसत्तेन दातब्बं देय्यधम्मं बाहिरं रज्‍जादिं अब्भन्तरं अत्तपरिच्‍चागोति पञ्‍च महापरिच्‍चागपरियोसानं दानपारमिदानउपपारमिदानपरमत्थपारमिप्पभेदं दानं अनवसेसतो सम्पादेत्वाति अत्थो। तत्थ अकित्तिब्राह्मणकाले (चरिया॰ १.१ आदयो; जा॰ १.१३.८३ आदयो) सङ्खब्राह्मणकालेति (चरिया॰ १.११ आदयो; जा॰ १.१०.३९ आदयो) एवमादीसु इध आगतेसु अनागतेसु च विसय्हसेट्ठिकाले (जा॰ १.४.१५७ आदयो) वेलामकालेति (अ॰ नि॰ ९.२०) एवमादीसुपि दानपारमिया महापुरिसस्स पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स ससपण्डितकाले –

    Tattha datvā dātabbakaṃ dānanti tadā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhituṃ aggayānapaṭipadaṃ paṭipannena mahābodhisattena dātabbaṃ deyyadhammaṃ bāhiraṃ rajjādiṃ abbhantaraṃ attapariccāgoti pañca mahāpariccāgapariyosānaṃ dānapāramidānaupapāramidānaparamatthapāramippabhedaṃ dānaṃ anavasesato sampādetvāti attho. Tattha akittibrāhmaṇakāle (cariyā. 1.1 ādayo; jā. 1.13.83 ādayo) saṅkhabrāhmaṇakāleti (cariyā. 1.11 ādayo; jā. 1.10.39 ādayo) evamādīsu idha āgatesu anāgatesu ca visayhaseṭṭhikāle (jā. 1.4.157 ādayo) velāmakāleti (a. ni. 9.20) evamādīsupi dānapāramiyā mahāpurisassa pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitakāle –

    ‘‘भिक्खाय उपगतं दिस्वा, सकत्तानं परिच्‍चजिं।

    ‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;

    दानेन मे समो नत्थि, एसा मे दानपारमी’’ति॥ (चरिया॰ १. तस्सुद्दान) –

    Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1. tassuddāna) –

    एवं अत्तपरिच्‍चागं करोन्तस्स दानपारमी परमत्थपारमी नाम जाता। इतरेसु पन यथारहं पारमिउपपारमियो वेदितब्बा।

    Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa dānapāramī paramatthapāramī nāma jātā. Itaresu pana yathārahaṃ pāramiupapāramiyo veditabbā.

    सीलं पूरेत्वा असेसतोति तथा अनवसेसतो कायिको संवरो, वाचसिको संवरो, कायिकवाचसिको संवरो, इन्द्रियसंवरो, भोजने मत्तञ्‍ञुता, सुविसुद्धाजीवताति एवमादिकं बोधिसत्तसीलं सम्पादेन्तेन सीलपारमिसीलउपपारमिसीलपरमत्थपारमिप्पभेदं पूरेतब्बं सब्बं सीलं पूरेत्वा सम्मदेव सम्पादेत्वा। इधापि सीलवनागराजकाले (चरिया॰ २.१ आदयो; जा॰ १.१.७२) चम्पेय्यनागराजकालेति (चरिया॰ २.२० आदयो; जा॰ १.१५.२४० आदयो) एवमादीसु इध आगतेसु, अनागतेसु च महाकपिकाले (चरिया॰ ३.६७ आदयो; जा॰ १.७.८३ आदयो; १.१६.१७८ आदयो) छद्दन्तकालेति (जा॰ १.१६.९७ आदयो) एवमादीसु महासत्तस्स सीलपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सङ्खपालकाले –

    Sīlaṃ pūretvā asesatoti tathā anavasesato kāyiko saṃvaro, vācasiko saṃvaro, kāyikavācasiko saṃvaro, indriyasaṃvaro, bhojane mattaññutā, suvisuddhājīvatāti evamādikaṃ bodhisattasīlaṃ sampādentena sīlapāramisīlaupapāramisīlaparamatthapāramippabhedaṃ pūretabbaṃ sabbaṃ sīlaṃ pūretvā sammadeva sampādetvā. Idhāpi sīlavanāgarājakāle (cariyā. 2.1 ādayo; jā. 1.1.72) campeyyanāgarājakāleti (cariyā. 2.20 ādayo; jā. 1.15.240 ādayo) evamādīsu idha āgatesu, anāgatesu ca mahākapikāle (cariyā. 3.67 ādayo; jā. 1.7.83 ādayo; 1.16.178 ādayo) chaddantakāleti (jā. 1.16.97 ādayo) evamādīsu mahāsattassa sīlapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa saṅkhapālakāle –

    ‘‘सूलेहि विनिविज्झन्ते, कोट्टयन्तेपि सत्तिभि।

    ‘‘Sūlehi vinivijjhante, koṭṭayantepi sattibhi;

    भोजपुत्ते न कुप्पामि, एसा मे सीलपारमी’’ति॥ (चरिया॰ २.९१) –

    Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –

    एवं अत्तपरिच्‍चागं करोन्तस्स सीलपारमी परमत्थपारमी नाम जाता। इतरेसु पन यथारहं पारमिउपपारमियो वेदितब्बा।

    Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramī paramatthapāramī nāma jātā. Itaresu pana yathārahaṃ pāramiupapāramiyo veditabbā.

    नेक्खम्मे पारमिं गन्त्वाति तथा तिविधेपि महाभिनिक्खमने पारमिं परमुक्‍कंसं गन्त्वा। तत्थ युधञ्‍जयकाले (चरिया॰ ३.१ आदयो; जा॰ १.११.७३ आदयो) सोमनस्सकुमारकालेति (चरिया॰ ३.७ आदयो; जा॰ १.१५.२११ आदयो) एवमादीसु इध आगतेसु, अनागतेसु च हत्थिपालकुमारकाले (जा॰ १.१५.३३७ आदयो) मघदेवकालेति (म॰ नि॰ २.३०८ आदयो; जा॰ १.१.९) एवमादीसु महारज्‍जं पहाय नेक्खम्मपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स चूळसुतसोमकाले –

    Nekkhammepāramiṃ gantvāti tathā tividhepi mahābhinikkhamane pāramiṃ paramukkaṃsaṃ gantvā. Tattha yudhañjayakāle (cariyā. 3.1 ādayo; jā. 1.11.73 ādayo) somanassakumārakāleti (cariyā. 3.7 ādayo; jā. 1.15.211 ādayo) evamādīsu idha āgatesu, anāgatesu ca hatthipālakumārakāle (jā. 1.15.337 ādayo) maghadevakāleti (ma. ni. 2.308 ādayo; jā. 1.1.9) evamādīsu mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomakāle –

    ‘‘महारज्‍जं हत्थगतं, खेळपिण्डंव छड्डयिं।

    ‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;

    चजतो न होति लग्गनं, एसा मे नेक्खम्मपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा)।

    Cajato na hoti lagganaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā);

    एवं निस्सङ्गताय रज्‍जं छड्डेत्वा निक्खमन्तस्स नेक्खम्मपारमी परमत्थपारमी नाम जाता। इतरेसु पन यथारहं पारमिउपपारमियो वेदितब्बा।

    Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramī paramatthapāramī nāma jātā. Itaresu pana yathārahaṃ pāramiupapāramiyo veditabbā.

    पण्डिते परिपुच्छित्वाति किं कुसलं किं अकुसलं किं सावज्‍जं किं अनवज्‍जन्तिआदिना कुसलादिधम्मविभागं कम्मकम्मफलविभागं सत्तानं उपकारावहं अनवज्‍जकम्मायतनसिप्पायतनविज्‍जाट्ठानादिं पण्डिते सप्पञ्‍ञे परिपुच्छित्वा। एतेन पञ्‍ञापारमिं दस्सेति। तत्थ विधुरपण्डितकाले (जा॰ २.२२.१३४६ आदयो) महागोविन्दपण्डितकाले (दी॰ नि॰ २.२९३ आदयो; चरिया १.३७ आदयो) कुदालपण्डितकाले (जा॰ १.१.७०) अरकपण्डितकाले (जा॰ १.२.३७ आदयो) बोधिपरिब्बाजककाले महोसधपण्डितकालेति (जा॰ २.२२.५९० आदयो) एवमादीसु पञ्‍ञापारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सेनकपण्डितकाले –

    Paṇḍiteparipucchitvāti kiṃ kusalaṃ kiṃ akusalaṃ kiṃ sāvajjaṃ kiṃ anavajjantiādinā kusalādidhammavibhāgaṃ kammakammaphalavibhāgaṃ sattānaṃ upakārāvahaṃ anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānādiṃ paṇḍite sappaññe paripucchitvā. Etena paññāpāramiṃ dasseti. Tattha vidhurapaṇḍitakāle (jā. 2.22.1346 ādayo) mahāgovindapaṇḍitakāle (dī. ni. 2.293 ādayo; cariyā 1.37 ādayo) kudālapaṇḍitakāle (jā. 1.1.70) arakapaṇḍitakāle (jā. 1.2.37 ādayo) bodhiparibbājakakāle mahosadhapaṇḍitakāleti (jā. 2.22.590 ādayo) evamādīsu paññāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa senakapaṇḍitakāle –

    ‘‘पञ्‍ञाय विचिनन्तोहं, ब्राह्मणं मोचयिं दुखा।

    ‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;

    पञ्‍ञाय मे समो नत्थि, एसा मे पञ्‍ञापारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानक्‍कथा) –

    Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakkathā) –

    अन्तोभस्तगतं सप्पं दस्सेन्तस्स पञ्‍ञापारमी परमत्थपारमी नाम जाता। वीरियं कत्वान उत्तमन्ति सम्मासम्बोधिं पापेतुं समत्थताय उत्तमं पधानं वीरियन्ति विविधम्पि वीरियपारमिं कत्वा उप्पादेत्वा। तत्थ महासीलवराजकाले (जा॰ १.१.५१) पञ्‍चावुधकुमारकाले (जा॰ १.१.५५) महावानरिन्दकालेति (जा॰ १.१.५७) एवमादीसु वीरियपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स महाजनककाले –

    Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramī paramatthapāramī nāma jātā. Vīriyaṃ katvāna uttamanti sammāsambodhiṃ pāpetuṃ samatthatāya uttamaṃ padhānaṃ vīriyanti vividhampi vīriyapāramiṃ katvā uppādetvā. Tattha mahāsīlavarājakāle (jā. 1.1.51) pañcāvudhakumārakāle (jā. 1.1.55) mahāvānarindakāleti (jā. 1.1.57) evamādīsu vīriyapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakakāle –

    ‘‘अतीरदस्सी जलमज्झे, हता सब्बेव मानुसा।

    ‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;

    चित्तस्स अञ्‍ञथा नत्थि, एसा मे वीरियपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –

    Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    एवं महासमुद्दं तरन्तस्स वीरियपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।

    Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa vīriyapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    खन्तिया पारमिं गन्त्वाति अधिवासनखन्तिआदि खन्तिपरमुक्‍कंसभावं पापेन्तो खन्तिया पारमिं परमकोटिं गन्त्वा, खन्तिपारमिं सम्पादेत्वाति अत्थो। तत्थ महाकपिकाले (चरिया॰ ३.६७ आदयो; जा॰ १.७.८३ आदयो) महिंसराजकाले (जा॰ १.३.८२ आदयो) रुरुमिगराजकाले (जा॰ १.१३.११७ आदयो) धम्मदेवपुत्तकालेति (जा॰ १.११.२६ आदयो) एवमादीसु खन्तिपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स खन्तिवादिकाले –

    Khantiyā pāramiṃ gantvāti adhivāsanakhantiādi khantiparamukkaṃsabhāvaṃ pāpento khantiyā pāramiṃ paramakoṭiṃ gantvā, khantipāramiṃ sampādetvāti attho. Tattha mahākapikāle (cariyā. 3.67 ādayo; jā. 1.7.83 ādayo) mahiṃsarājakāle (jā. 1.3.82 ādayo) rurumigarājakāle (jā. 1.13.117 ādayo) dhammadevaputtakāleti (jā. 1.11.26 ādayo) evamādīsu khantipāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa khantivādikāle –

    ‘‘अचेतनं व कोट्टेन्ते, तिण्हेन फरसुना ममं।

    ‘‘Acetanaṃ va koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;

    कासिराजे न कुप्पामि, एसा मे खन्तिपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –

    Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    एवं अचेतनभावेन विय महादुक्खं अनुभवन्तस्स खन्तिपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।

    Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ anubhavantassa khantipāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    कत्वा दळ्हमधिट्ठानन्ति कुसलसमादानाधिट्ठानं तस्स तस्स पारमिसमादानस्स तदुपकारकसमादानस्स च अधिट्ठानं दळ्हतरं असिथिलं कत्वा, तं तं वतसमादानं अनिवत्तिभावेन अधिट्ठहित्वाति अत्थो। तत्थ जोतिपालकाले (म॰ नि॰ २.२८२ आदयो) सरभङ्गकाले (जा॰ २.१७.५० आदयो) नेमिकालेति (चरिया॰ १.४० आदयो; जा॰२.२२.४२१ आदयो) एवमादीसु अधिट्ठानपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स तेमियकुमारकाले –

    Katvā daḷhamadhiṭṭhānanti kusalasamādānādhiṭṭhānaṃ tassa tassa pāramisamādānassa tadupakārakasamādānassa ca adhiṭṭhānaṃ daḷhataraṃ asithilaṃ katvā, taṃ taṃ vatasamādānaṃ anivattibhāvena adhiṭṭhahitvāti attho. Tattha jotipālakāle (ma. ni. 2.282 ādayo) sarabhaṅgakāle (jā. 2.17.50 ādayo) nemikāleti (cariyā. 1.40 ādayo; jā.2.22.421 ādayo) evamādīsu adhiṭṭhānapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa temiyakumārakāle –

    ‘‘मातापिता न मे देस्सा, अत्ता मे न च देस्सियो।

    ‘‘Mātāpitā na me dessā, attā me na ca dessiyo;

    सब्बञ्‍ञुतं पियं मय्हं, तस्मा वतमधिट्ठहि’’न्ति॥ (चरिया॰ ३.६५) –

    Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vatamadhiṭṭhahi’’nti. (cariyā. 3.65) –

    एवं जीवितं परिच्‍चजित्वा वतं अधिट्ठहन्तस्स अधिट्ठानपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।

    Evaṃ jīvitaṃ pariccajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    सच्‍चवाचानुरक्खियाति सच्‍चवाचं अनुरक्खित्वा जीवितन्तरायेपि अनरियवोहारं गूथं विय जिगुच्छन्तो परिहरित्वा सब्बसो अविसंवादिभावं रक्खित्वा। तत्थ कपिराजकाले (चरिया॰ ३.६७ आदयो) सच्‍चतापसकाले मच्छराजकालेति एवमादीसु सच्‍चपारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स महासुतसोमकाले –

    Saccavācānurakkhiyāti saccavācaṃ anurakkhitvā jīvitantarāyepi anariyavohāraṃ gūthaṃ viya jigucchanto pariharitvā sabbaso avisaṃvādibhāvaṃ rakkhitvā. Tattha kapirājakāle (cariyā. 3.67 ādayo) saccatāpasakāle maccharājakāleti evamādīsu saccapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahāsutasomakāle –

    ‘‘सच्‍चवाचं अनुरक्खन्तो, चजित्वा मम जीवितं।

    ‘‘Saccavācaṃ anurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;

    मोचेसिं एकसतं खत्तिये, एसा मे सच्‍चपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –

    Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    एवं जीवितं चजित्वा सच्‍चं अनुरक्खन्तस्स सच्‍चपारमी परमत्थपारमी नाम जाता।

    Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccaṃ anurakkhantassa saccapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    मेत्ताय पारमिं गन्त्वाति सब्बसत्तेसु अनोधिसो हितूपसंहारलक्खणाय मेत्ताय पारमिं परमुक्‍कंसतं पत्वा। तत्थ चूळधम्मपालकाले (जा॰ १.५.४४ आदयो) महासीलवराजकाले (जा॰ १.१.५१) सामपण्डितकालेति (चरिया॰ ३.१११ आदयो; जा॰ २.२२.२९६ आदयो) एवमादीसु मेत्तापारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सुवण्णसामकाले –

    Mettāyapāramiṃ gantvāti sabbasattesu anodhiso hitūpasaṃhāralakkhaṇāya mettāya pāramiṃ paramukkaṃsataṃ patvā. Tattha cūḷadhammapālakāle (jā. 1.5.44 ādayo) mahāsīlavarājakāle (jā. 1.1.51) sāmapaṇḍitakāleti (cariyā. 3.111 ādayo; jā. 2.22.296 ādayo) evamādīsu mettāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa suvaṇṇasāmakāle –

    ‘‘न मं कोचि उत्तसति, नपिहं भायामि कस्सचि।

    ‘‘Na maṃ koci uttasati, napihaṃ bhāyāmi kassaci;

    मेत्ताबलेनुपत्थद्धो, रमामि पवने तदा’’ति॥ (चरिया॰ ३.११३) –

    Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (cariyā. 3.113) –

    एवं जीवितम्पि अनोलोकेत्वा मेत्तायन्तस्स मेत्तापारमी परमत्थपारमी नाम जाता।

    Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    सम्माननावमाननेति सक्‍कच्‍चं पूजासक्‍कारादिना सम्मानने ओट्ठुभनादिना अवमानने च सब्बत्थ लोकधम्मे समको समचित्तो निब्बिकारो हुत्वा उत्तमं अनुत्तरं लब्बञ्‍ञुतं अधिगतोस्मीति अत्थो। तत्थ महावानरिन्दकाले (जा॰ १.१.५७) कासिराजकाले खेमब्राह्मणकाले अट्ठिसेनपरिब्बाजककालेति (जा॰ १.७.५४ आदयो) एवमादीसु उपेक्खापारमिया पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स महालोमहंसकाले –

    Sammānanāvamānaneti sakkaccaṃ pūjāsakkārādinā sammānane oṭṭhubhanādinā avamānane ca sabbattha lokadhamme samako samacitto nibbikāro hutvā uttamaṃ anuttaraṃ labbaññutaṃ adhigatosmīti attho. Tattha mahāvānarindakāle (jā. 1.1.57) kāsirājakāle khemabrāhmaṇakāle aṭṭhisenaparibbājakakāleti (jā. 1.7.54 ādayo) evamādīsu upekkhāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahālomahaṃsakāle –

    ‘‘सुसाने सेय्यं कप्पेमि, छवट्ठिकं उपनिधायहं।

    ‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upanidhāyahaṃ;

    गामण्डला उपागन्त्वा, रूपं दस्सेन्तिनप्पक’’न्ति॥ (चरिया॰ ३.११९) –

    Gāmaṇḍalā upāgantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (cariyā. 3.119) –

    एवं गामदारकेसु ओट्ठुभनादीहि चेव मालागन्धूपहारादीहि च सुखदुक्खं उप्पादेन्तेसुपि उपेक्खं अनतिवत्तन्तस्स उपेक्खापारमी परमत्थपारमी नाम जाता। इति भगवा –

    Evaṃ gāmadārakesu oṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattantassa upekkhāpāramī paramatthapāramī nāma jātā. Iti bhagavā –

    ‘‘एवं बहुब्बिधं दुक्खं, सम्पत्ती च बहुब्बिधा।

    ‘‘Evaṃ bahubbidhaṃ dukkhaṃ, sampattī ca bahubbidhā;

    भवाभवे अनुभवित्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तम’’न्ति॥ –

    Bhavābhave anubhavitvā, patto sambodhimuttama’’nti. –

    सम्मासम्बोधिं अधिगन्तुं इमस्मिं भद्दकप्पे अत्तना कतं दुक्‍करचरियं सङ्खेपेनेव वत्वा पुन –

    Sammāsambodhiṃ adhigantuṃ imasmiṃ bhaddakappe attanā kataṃ dukkaracariyaṃ saṅkhepeneva vatvā puna –

    ‘‘दत्वा दातब्बकं दानं, सीलं पूरेत्वा असेसतो।

    ‘‘Datvā dātabbakaṃ dānaṃ, sīlaṃ pūretvā asesato;

    नेक्खम्मे पारमिं गन्त्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥

    Nekkhamme pāramiṃ gantvā, patto sambodhimuttamaṃ.

    ‘‘पण्डिते परिपुच्छित्वा, वीरियं कत्वान मुत्तमं।

    ‘‘Paṇḍite paripucchitvā, vīriyaṃ katvāna muttamaṃ;

    खन्तिया पारमिं गन्त्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥

    Khantiyā pāramiṃ gantvā, patto sambodhimuttamaṃ.

    ‘‘कत्वा दळ्हमधिट्ठानं, सच्‍चवाचानुरक्खिय।

    ‘‘Katvā daḷhamadhiṭṭhānaṃ, saccavācānurakkhiya;

    मेत्ताय पारमिं गन्त्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥

    Mettāya pāramiṃ gantvā, patto sambodhimuttamaṃ.

    ‘‘लाभालाभे यसायसे, सम्माननावमानने।

    ‘‘Lābhālābhe yasāyase, sammānanāvamānane;

    सब्बत्थ समको हुत्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तम’’न्ति॥ –

    Sabbattha samako hutvā, patto sambodhimuttama’’nti. –

    अत्तना सम्मदेव परिपूरिता दस पारमियो दस्सेति।

    Attanā sammadeva paripūritā dasa pāramiyo dasseti.

    पकिण्णककथा

    Pakiṇṇakakathā

    इमस्मिं पन ठाने ठत्वा महाबोधियानपटिपत्तियं उस्साहजातानं कुलपुत्तानं बोधिसम्भारेसु नानप्पकारकोसल्‍लत्थं सब्बपारमीसु पकिण्णककथा कथेतब्बा।

    Imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā mahābodhiyānapaṭipattiyaṃ ussāhajātānaṃ kulaputtānaṃ bodhisambhāresu nānappakārakosallatthaṃ sabbapāramīsu pakiṇṇakakathā kathetabbā.

    तत्रिदं पञ्हकम्मं – का पनेता पारमियो? केनट्ठेन पारमियो? कतिविधा चेता? को तासं कमो? कानि लक्खणरसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानि? को पच्‍चयो? को संकिलेसो? किं वोदानं? को पटिपक्खो? का पटिपत्ति? को विभागो? को सङ्गहो? को सम्पादनूपायो? कित्तकेन कालेन सम्पादनं? को आनिसंसो? किं चेतासं फलन्ति?

    Tatridaṃ pañhakammaṃ – kā panetā pāramiyo? Kenaṭṭhena pāramiyo? Katividhā cetā? Ko tāsaṃ kamo? Kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānāni? Ko paccayo? Ko saṃkileso? Kiṃ vodānaṃ? Ko paṭipakkho? Kā paṭipatti? Ko vibhāgo? Ko saṅgaho? Ko sampādanūpāyo? Kittakena kālena sampādanaṃ? Ko ānisaṃso? Kiṃ cetāsaṃ phalanti?

    तत्रिदं विस्सज्‍जनं – का पनेता पारमियोति? तण्हामानदिट्ठीहि अनुपहता करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता दानादयो गुणा पारमियो।

    Tatridaṃ vissajjanaṃ – kā panetā pāramiyoti? Taṇhāmānadiṭṭhīhi anupahatā karuṇūpāyakosallapariggahitā dānādayo guṇā pāramiyo.

    केनट्ठेन पारमियोति? दानसीलादिगुणविसेसयोगेन सत्तुत्तमताय परमा महासत्ता बोधिसत्ता, तेसं भावो कम्मं वा पारमी, दानादिकिरिया। अथ वा परतीति परमो, दानादिगुणानं पूरको पालको चाति बोधिसत्तो, परमस्स अयं, परमस्स वा भावो, कम्मं वा पारमी, दानादिकिरियाव। अथ वा परं सत्तं अत्तनि मवति बन्धति गुणविसेसयोगेन, परं वा अधिकतरं मज्‍जति सुज्झति संकिलेसमलतो, परं वा सेट्ठं निब्बानं विसेसेन मयति गच्छति, परं वा लोकं पमाणभूतेन ञाणविसेसेन इधलोकं विय मुनाति परिच्छिन्दति, परं वा अतिविय सीलादिगुणगणं अत्तनो सन्ताने मिनोति पक्खिपति, परं वा अत्तभूततो धम्मकायतो अञ्‍ञं पटिपक्खं वा तदनत्थकरं किलेसचोरगणं मिनाति हिंसतीति परमो, महासत्तो। परमस्स अयन्तिआदि वुत्तनयेन योजेतब्बं। पारे वा निब्बाने मज्‍जति सुज्झति सत्ते च सोधेति, तत्थ वा सत्ते मवति बन्धति योजेति, तं वा मयति गच्छति गमेति च, मुनाति वा तं याथावतो , तत्थ वा सत्ते मिनोति पक्खिपति, किलेसारयो वा सत्तानं तत्थ मिनाति हिंसतीति पारमी, महापुरिसो। तस्स भावो कम्मं वा पारमिता, दानादिकिरियाव। इमिना नयेन पारमीसद्दत्थो वेदितब्बो।

    Kenaṭṭhena pāramiyoti? Dānasīlādiguṇavisesayogena sattuttamatāya paramā mahāsattā bodhisattā, tesaṃ bhāvo kammaṃ vā pāramī, dānādikiriyā. Atha vā paratīti paramo, dānādiguṇānaṃ pūrako pālako cāti bodhisatto, paramassa ayaṃ, paramassa vā bhāvo, kammaṃ vā pāramī, dānādikiriyāva. Atha vā paraṃ sattaṃ attani mavati bandhati guṇavisesayogena, paraṃ vā adhikataraṃ majjati sujjhati saṃkilesamalato, paraṃ vā seṭṭhaṃ nibbānaṃ visesena mayati gacchati, paraṃ vā lokaṃ pamāṇabhūtena ñāṇavisesena idhalokaṃ viya munāti paricchindati, paraṃ vā ativiya sīlādiguṇagaṇaṃ attano santāne minoti pakkhipati, paraṃ vā attabhūtato dhammakāyato aññaṃ paṭipakkhaṃ vā tadanatthakaraṃ kilesacoragaṇaṃ mināti hiṃsatīti paramo, mahāsatto. Paramassa ayantiādi vuttanayena yojetabbaṃ. Pāre vā nibbāne majjati sujjhati satte ca sodheti, tattha vā satte mavati bandhati yojeti, taṃ vā mayati gacchati gameti ca, munāti vā taṃ yāthāvato , tattha vā satte minoti pakkhipati, kilesārayo vā sattānaṃ tattha mināti hiṃsatīti pāramī, mahāpuriso. Tassa bhāvo kammaṃ vā pāramitā, dānādikiriyāva. Iminā nayena pāramīsaddattho veditabbo.

    कतिविधाति? सङ्खेपतो दसविधा। ता पन पाळियं सरूपतो आगतायेव। यथाह –

    Katividhāti? Saṅkhepato dasavidhā. Tā pana pāḷiyaṃ sarūpato āgatāyeva. Yathāha –

    ‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, पठमं दानपारमिं।

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapāramiṃ;

    पुब्बकेहि महेसीहि, अनुचिण्णं महापथ’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ २.११६) –

    Pubbakehi mahesīhi, anuciṇṇaṃ mahāpatha’’nti. (bu. vaṃ. 2.116) –

    आदि। यथा चाह – ‘‘कति नु खो, भन्ते, बुद्धकारका धम्मा? दस खो, सारिपुत्त, बुद्धकारका धम्मा। कतमे दस? दानं खो, सारिपुत्त, बुद्धकारको धम्मो, सीलं, नेक्खम्मं, पञ्‍ञा, वीरियं, खन्ति, सच्‍चं, अधिट्ठानं, मेत्ता, उपेक्खा बुद्धकारको धम्मो। इमे खो, सारिपुत्त, दस बुद्धकारका धम्मा’’ति। इदमवोच भगवा, इदं वत्वा सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

    Ādi. Yathā cāha – ‘‘kati nu kho, bhante, buddhakārakā dhammā? Dasa kho, sāriputta, buddhakārakā dhammā. Katame dasa? Dānaṃ kho, sāriputta, buddhakārako dhammo, sīlaṃ, nekkhammaṃ, paññā, vīriyaṃ, khanti, saccaṃ, adhiṭṭhānaṃ, mettā, upekkhā buddhakārako dhammo. Ime kho, sāriputta, dasa buddhakārakā dhammā’’ti. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvā sugato athāparaṃ etadavoca satthā –

    ‘‘दानं सीलञ्‍च नेक्खम्मं, पञ्‍ञा वीरियेन पञ्‍चमं।

    ‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññā vīriyena pañcamaṃ;

    खन्ति सच्‍चमधिट्ठानं, मेत्तुपेक्खाति ते दसा’’ति॥ (बु॰ वं॰ १.७६ थोकं विसदिसं)।

    Khanti saccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhāti te dasā’’ti. (bu. vaṃ. 1.76 thokaṃ visadisaṃ);

    केचि पन ‘‘छब्बिधा’’ति वदन्ति। तं एतासं सङ्गहवसेन वुत्तं। सो पन सङ्गहो परतो आवि भविस्सति।

    Keci pana ‘‘chabbidhā’’ti vadanti. Taṃ etāsaṃ saṅgahavasena vuttaṃ. So pana saṅgaho parato āvi bhavissati.

    को तासं कमोति? एत्थ कमोति देसनाक्‍कमो, सो च पठमसमादानहेतुको, समादानं पविचयहेतुकं, इति यथा आदिम्हि पविचिता समादिन्‍ना च, तथा देसिता। तत्थ दानं सीलस्स बहूपकारं सुकरञ्‍चाति तं आदिम्हि वुत्तं। दानं सीलपरिग्गहितं महप्फलं होति महानिसंसन्ति दानानन्तरं सीलं वुत्तं। सीलं नेक्खम्मपरिग्गहितं, नेक्खम्मं पञ्‍ञापरिग्गहितं, पञ्‍ञा वीरियपरिग्गहिता, वीरियं खन्तिपरिग्गहितं, खन्ति सच्‍चपरिग्गहिता, सच्‍चं अधिट्ठानपरिग्गहितं, अधिट्ठानं मेत्तापरिग्गहितं, मेत्ता उपेक्खापरिग्गहिता महप्फला होति महानिसंसाति मेत्तानन्तरमुपेक्खा वुत्ता। उपेक्खा पन करुणापरिग्गहिता करुणा च उपेक्खापरिग्गहिताति वेदितब्बा। ‘‘कथं पन महाकारुणिका बोधिसत्ता सत्तेसु उपेक्खका होन्ती’’ति? ‘‘उपेक्खितब्बयुत्तेसु कञ्‍चि कालं उपेक्खका होन्ति , न पन सब्बत्थ सब्बदा चा’’ति केचि। अपरे पन – ‘‘न सत्तेसु उपेक्खका, सत्तकतेसु पन विप्पकारेसु उपेक्खका होन्ती’’ति।

    Ko tāsaṃ kamoti? Ettha kamoti desanākkamo, so ca paṭhamasamādānahetuko, samādānaṃ pavicayahetukaṃ, iti yathā ādimhi pavicitā samādinnā ca, tathā desitā. Tattha dānaṃ sīlassa bahūpakāraṃ sukarañcāti taṃ ādimhi vuttaṃ. Dānaṃ sīlapariggahitaṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsanti dānānantaraṃ sīlaṃ vuttaṃ. Sīlaṃ nekkhammapariggahitaṃ, nekkhammaṃ paññāpariggahitaṃ, paññā vīriyapariggahitā, vīriyaṃ khantipariggahitaṃ, khanti saccapariggahitā, saccaṃ adhiṭṭhānapariggahitaṃ, adhiṭṭhānaṃ mettāpariggahitaṃ, mettā upekkhāpariggahitā mahapphalā hoti mahānisaṃsāti mettānantaramupekkhā vuttā. Upekkhā pana karuṇāpariggahitā karuṇā ca upekkhāpariggahitāti veditabbā. ‘‘Kathaṃ pana mahākāruṇikā bodhisattā sattesu upekkhakā hontī’’ti? ‘‘Upekkhitabbayuttesu kañci kālaṃ upekkhakā honti , na pana sabbattha sabbadā cā’’ti keci. Apare pana – ‘‘na sattesu upekkhakā, sattakatesu pana vippakāresu upekkhakā hontī’’ti.

    अपरो नयो – पचुरजनेसुपि पवत्तिया सब्बसत्तसाधारणत्ता अप्पफलत्ता सुकरत्ता च आदिम्हि दानं वुत्तं। सीलेन दायकपटिग्गाहकसुद्धितो परानुग्गहं वत्वा परपीळानिवत्तिवचनतो किरियधम्मं वत्वा अकिरियधम्मवचनतो भोगसम्पत्तिहेतुं वत्वा भवसम्पत्तिहेतुवचनतो च दानस्स अनन्तरं सीलं वुत्तं। नेक्खम्मेन सीलसम्पत्तिसिद्धितो कायवचीसुचरितं वत्वा मनोसुचरितवचनतो विसुद्धसीलस्स सुखेनेव झानसमिज्झनतो कम्मापराधप्पहानेन पयोगसुद्धिं वत्वा किलेसापराधप्पहानेन आसयसुद्धिवचनतो वीतिक्‍कमप्पहानेन चित्तस्स परियुट्ठानप्पहानवचनतो च सीलस्स अनन्तरं नेक्खम्मं वुत्तं। पञ्‍ञाय नेक्खम्मस्स सिद्धिपरिसुद्धितो झानाभावेन पञ्‍ञाभाववचनतो ‘‘समाधिपदट्ठाना हि पञ्‍ञा, पञ्‍ञापच्‍चुपट्ठानो च समाधि’’। समथनिमित्तं वत्वा उपेक्खानिमित्तवचनतो परहितज्झानेन परहितकरणूपायकोसल्‍लवचनतो च नेक्खम्मस्स अनन्तरं पञ्‍ञा वुत्ता। वीरियारम्भेन पञ्‍ञाकिच्‍चसिद्धितो सत्तसुञ्‍ञताधम्मनिज्झानक्खन्तिं वत्वा सत्तहिताय आरम्भस्स अच्छरियतावचनतो उपेक्खानिमित्तं वत्वा पग्गहनिमित्तवचनतो निसम्मकारितं वत्वा उट्ठानवचनतो च ‘‘निसम्मकारिनो हि उट्ठानं फलविसेसमावहती’’ति पञ्‍ञाय अनन्तरं वीरियं वुत्तं।

    Aparo nayo – pacurajanesupi pavattiyā sabbasattasādhāraṇattā appaphalattā sukarattā ca ādimhi dānaṃ vuttaṃ. Sīlena dāyakapaṭiggāhakasuddhito parānuggahaṃ vatvā parapīḷānivattivacanato kiriyadhammaṃ vatvā akiriyadhammavacanato bhogasampattihetuṃ vatvā bhavasampattihetuvacanato ca dānassa anantaraṃ sīlaṃ vuttaṃ. Nekkhammena sīlasampattisiddhito kāyavacīsucaritaṃ vatvā manosucaritavacanato visuddhasīlassa sukheneva jhānasamijjhanato kammāparādhappahānena payogasuddhiṃ vatvā kilesāparādhappahānena āsayasuddhivacanato vītikkamappahānena cittassa pariyuṭṭhānappahānavacanato ca sīlassa anantaraṃ nekkhammaṃ vuttaṃ. Paññāya nekkhammassa siddhiparisuddhito jhānābhāvena paññābhāvavacanato ‘‘samādhipadaṭṭhānā hi paññā, paññāpaccupaṭṭhāno ca samādhi’’. Samathanimittaṃ vatvā upekkhānimittavacanato parahitajjhānena parahitakaraṇūpāyakosallavacanato ca nekkhammassa anantaraṃ paññā vuttā. Vīriyārambhena paññākiccasiddhito sattasuññatādhammanijjhānakkhantiṃ vatvā sattahitāya ārambhassa acchariyatāvacanato upekkhānimittaṃ vatvā paggahanimittavacanato nisammakāritaṃ vatvā uṭṭhānavacanato ca ‘‘nisammakārino hi uṭṭhānaṃ phalavisesamāvahatī’’ti paññāya anantaraṃ vīriyaṃ vuttaṃ.

    वीरियेन तितिक्खासिद्धितो ‘‘वीरियवा हि आरद्धवीरियत्ता सत्तसङ्खारेहि उपनीतं दुक्खं अभिभुय्य विहरति’’। वीरियस्स तितिक्खालङ्कारभावतो ‘‘वीरियवतो हि तितिक्खा सोभति’’। पग्गहनिमित्तं वत्वा समथनिमित्तवचनतो अच्‍चारम्भेन उद्धच्‍चदोसप्पहानवचनतो ‘‘धम्मनिज्झानक्खन्तिया हि उद्धच्‍चदोसो पहीयति’’। वीरियवतो सातच्‍चकरणवचनतो ‘‘खन्तिबहुलो हि अनुद्धतो सातच्‍चकारी होति’’। अप्पमादवतो परहितकिरियारम्भे पच्‍चुपकारतण्हाभाववचनतो ‘‘याथावतो धम्मनिज्झाने हि सति तण्हा न होति’’। परहितारम्भे परमेपि परकतदुक्खसहनतावचनतो च वीरियस्स अनन्तरं खन्ति वुत्ता। सच्‍चेन खन्तिया चिराधिट्ठानतो अपकारिनो अपकारखन्तिं वत्वा तदुपकारकरणे अविसंवादवचनतो खन्तिया अपवादवाचाविकम्पनेन भूतवादिताय अविजहनवचनतो सत्तसुञ्‍ञताधम्मनिज्झानक्खन्तिं वत्वा तदुपब्रूहितञाणसच्‍चवचनतो च खन्तिया अनन्तरं सच्‍चं वुत्तं।

    Vīriyena titikkhāsiddhito ‘‘vīriyavā hi āraddhavīriyattā sattasaṅkhārehi upanītaṃ dukkhaṃ abhibhuyya viharati’’. Vīriyassa titikkhālaṅkārabhāvato ‘‘vīriyavato hi titikkhā sobhati’’. Paggahanimittaṃ vatvā samathanimittavacanato accārambhena uddhaccadosappahānavacanato ‘‘dhammanijjhānakkhantiyā hi uddhaccadoso pahīyati’’. Vīriyavato sātaccakaraṇavacanato ‘‘khantibahulo hi anuddhato sātaccakārī hoti’’. Appamādavato parahitakiriyārambhe paccupakārataṇhābhāvavacanato ‘‘yāthāvato dhammanijjhāne hi sati taṇhā na hoti’’. Parahitārambhe paramepi parakatadukkhasahanatāvacanato ca vīriyassa anantaraṃ khanti vuttā. Saccena khantiyā cirādhiṭṭhānato apakārino apakārakhantiṃ vatvā tadupakārakaraṇe avisaṃvādavacanato khantiyā apavādavācāvikampanena bhūtavāditāya avijahanavacanato sattasuññatādhammanijjhānakkhantiṃ vatvā tadupabrūhitañāṇasaccavacanato ca khantiyā anantaraṃ saccaṃ vuttaṃ.

    अधिट्ठानेन सच्‍चसिद्धितो ‘‘अचलाधिट्ठानस्स हि विरति सिज्झति’’। अविसंवादितं वत्वा तत्थ अचलभाववचनतो ‘‘सच्‍चसन्धो हि दानादीसु पटिञ्‍ञानुरूपं निच्‍चलोव पवत्तति’’। ञाणसच्‍चं वत्वा सम्भारेसु पवत्तिनिट्ठापनवचनतो ‘‘यथाभूतञाणवा हि बोधिसम्भारे अधिट्ठाति, ते च निट्ठापेति पटिपक्खेहि अकम्पियभावतो’’ति सच्‍चस्स अनन्तरं अधिट्ठानं वुत्तं। मेत्ताय परहितकरणसमादानाधिट्ठानसिद्धितो अधिट्ठानं वत्वा हितूपसंहारवचनतो ‘‘बोधिसम्भारे हि अधितिट्ठमानो मेत्ताविहारी होति’’। अचलाधिट्ठानस्स समादानाविकोपनेन समादानसम्भवतो च अधिट्ठानस्स अनन्तरं मेत्ता वुत्ता। उपेक्खाय मेत्ताविसुद्धितो सत्तेसु हितूपसंहारं वत्वा तदपराधेसु उदासीनतावचनतो मेत्ताभावनं वत्वा तन्‍निस्सन्दभावनावचनतो हितकामसत्तेपि उपेक्खकोति अच्छरियगुणतावचनतो च मेत्ताय अनन्तरं उपेक्खा वुत्ताति एवमेतासं कमो वेदितब्बो।

    Adhiṭṭhānena saccasiddhito ‘‘acalādhiṭṭhānassa hi virati sijjhati’’. Avisaṃvāditaṃ vatvā tattha acalabhāvavacanato ‘‘saccasandho hi dānādīsu paṭiññānurūpaṃ niccalova pavattati’’. Ñāṇasaccaṃ vatvā sambhāresu pavattiniṭṭhāpanavacanato ‘‘yathābhūtañāṇavā hi bodhisambhāre adhiṭṭhāti, te ca niṭṭhāpeti paṭipakkhehi akampiyabhāvato’’ti saccassa anantaraṃ adhiṭṭhānaṃ vuttaṃ. Mettāya parahitakaraṇasamādānādhiṭṭhānasiddhito adhiṭṭhānaṃ vatvā hitūpasaṃhāravacanato ‘‘bodhisambhāre hi adhitiṭṭhamāno mettāvihārī hoti’’. Acalādhiṭṭhānassa samādānāvikopanena samādānasambhavato ca adhiṭṭhānassa anantaraṃ mettā vuttā. Upekkhāya mettāvisuddhito sattesu hitūpasaṃhāraṃ vatvā tadaparādhesu udāsīnatāvacanato mettābhāvanaṃ vatvā tannissandabhāvanāvacanato hitakāmasattepi upekkhakoti acchariyaguṇatāvacanato ca mettāya anantaraṃ upekkhā vuttāti evametāsaṃ kamo veditabbo.

    कानि लक्खणरसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानीति एत्थ अविसेसेन ताव सब्बापि पारमियो परानुग्गहलक्खणा, परेसं उपकारकरणरसा, अविकम्पनरसा वा, हितेसितापच्‍चुपट्ठाना, बुद्धत्तपच्‍चुपट्ठाना वा, महाकरुणापदट्ठाना, करुणूपायकोसल्‍लपदट्ठाना वा।

    Kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti ettha avisesena tāva sabbāpi pāramiyo parānuggahalakkhaṇā, paresaṃ upakārakaraṇarasā, avikampanarasā vā, hitesitāpaccupaṭṭhānā, buddhattapaccupaṭṭhānā vā, mahākaruṇāpadaṭṭhānā, karuṇūpāyakosallapadaṭṭhānā vā.

    विसेसेन पन यस्मा करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता अत्तूपकरणपरिच्‍चागचेतना दानपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं कायवचीसुचरितं अत्थतो अकत्तब्बविरतिकत्तब्बकरणचेतनादयो च सीलपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमो कामभवेहि निक्खमनचित्तुप्पादो नेक्खम्मपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो धम्मानं सामञ्‍ञविसेसलक्खणावबोधो पञ्‍ञापारमिता । करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो कायचित्तेहि परहितारम्भो वीरियपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं सत्तसङ्खारापराधसहनं अदोसप्पधानो तदाकारप्पवत्तचित्तुप्पादो खन्तिपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं विरतिचेतनादिभेदं अविसंवादनं सच्‍चपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं अचलसमादानाधिट्ठानं तदाकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो अधिट्ठानपारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो लोकस्स हितसुखूपसंहारो अत्थतो अब्यापादो मेत्तापारमिता, करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता अनुनयपटिघविद्धंसनी इट्ठानिट्ठेसु सत्तसङ्खारेसु समप्पवत्ति उपेक्खापारमिता।

    Visesena pana yasmā karuṇūpāyakosallapariggahitā attūpakaraṇapariccāgacetanā dānapāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ kāyavacīsucaritaṃ atthato akattabbaviratikattabbakaraṇacetanādayo ca sīlapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito ādīnavadassanapubbaṅgamo kāmabhavehi nikkhamanacittuppādo nekkhammapāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahito dhammānaṃ sāmaññavisesalakkhaṇāvabodho paññāpāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito kāyacittehi parahitārambho vīriyapāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ sattasaṅkhārāparādhasahanaṃ adosappadhāno tadākārappavattacittuppādo khantipāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ viraticetanādibhedaṃ avisaṃvādanaṃ saccapāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ acalasamādānādhiṭṭhānaṃ tadākārappavatto cittuppādo adhiṭṭhānapāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahito lokassa hitasukhūpasaṃhāro atthato abyāpādo mettāpāramitā, karuṇūpāyakosallapariggahitā anunayapaṭighaviddhaṃsanī iṭṭhāniṭṭhesu sattasaṅkhāresu samappavatti upekkhāpāramitā.

    तस्मा परिच्‍चागलक्खणा दानपारमी, देय्यधम्मे लोभविद्धंसनरसा, अनासत्तिपच्‍चुपट्ठाना, भवविभवसम्पत्तिपच्‍चुपट्ठाना वा, परिच्‍चजितब्बवत्थुपदट्ठाना। सीलनलक्खणा सीलपारमी, समाधानलक्खणा पतिट्ठानलक्खणा चाति वुत्तं होति। दुस्सील्यविद्धंसनरसा, अनवज्‍जरसा वा, सोचेय्यपच्‍चुपट्ठाना, हिरोत्तप्पपदट्ठाना। कामतो च भवतो च निक्खमनलक्खणा नेक्खम्मपारमी, तदादीनवविभावनरसा, ततो एव विमुखभावपच्‍चुपट्ठाना, संवेगपदट्ठाना। यथासभावपटिवेधलक्खणा पञ्‍ञापारमी, अक्खलितपटिवेधलक्खणा वा कुसलिस्सासखित्तउसुपटिवेधो विय, विसयोभासनरसा पदीपो विय, असम्मोहपच्‍चुपट्ठाना अरञ्‍ञगतसुदेसिको विय, समाधिपदट्ठाना, चतुसच्‍चपदट्ठाना वा। उस्साहलक्खणा वीरियपारमी, उपत्थम्भनरसा, असंसीदनपच्‍चुपट्ठाना, वीरियारम्भवत्थुपदट्ठाना, संवेगपदट्ठाना वा। खमनलक्खणा खन्तिपारमी, इट्ठानिट्ठसहनरसा, अधिवासनपच्‍चुपट्ठाना, अविरोधपच्‍चुपट्ठाना वा, यथाभूतदस्सनपदट्ठाना। अविसंवादनलक्खणा सच्‍चपारमी, यथासभावविभावनरसा, साधुतापच्‍चुपट्ठाना, सोरच्‍चपदट्ठाना। बोधिसम्भारेसु अधिट्ठानलक्खणा अधिट्ठानपारमी, तेसं पटिपक्खाभिभवनरसा, तत्थ अचलतापच्‍चुपट्ठाना, बोधिसम्भारपदट्ठाना। हिताकारप्पवत्तिलक्खणा मेत्तापारमी, हितूपसंहाररसा, आघातविनयनरसा वा, सोम्मभावपच्‍चुपट्ठाना, सत्तानं मनापभावदस्सनपदट्ठाना। मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा उपेक्खापारमी, समभावदस्सनरसा, पटिघानुनयवूपसमपच्‍चुपट्ठाना, कम्मस्सकतापच्‍चवेक्खणपदट्ठाना।

    Tasmā pariccāgalakkhaṇā dānapāramī, deyyadhamme lobhaviddhaṃsanarasā, anāsattipaccupaṭṭhānā, bhavavibhavasampattipaccupaṭṭhānā vā, pariccajitabbavatthupadaṭṭhānā. Sīlanalakkhaṇā sīlapāramī, samādhānalakkhaṇā patiṭṭhānalakkhaṇā cāti vuttaṃ hoti. Dussīlyaviddhaṃsanarasā, anavajjarasā vā, soceyyapaccupaṭṭhānā, hirottappapadaṭṭhānā. Kāmato ca bhavato ca nikkhamanalakkhaṇā nekkhammapāramī, tadādīnavavibhāvanarasā, tato eva vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā, saṃvegapadaṭṭhānā. Yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññāpāramī, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesiko viya, samādhipadaṭṭhānā, catusaccapadaṭṭhānā vā. Ussāhalakkhaṇā vīriyapāramī, upatthambhanarasā, asaṃsīdanapaccupaṭṭhānā, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānā, saṃvegapadaṭṭhānā vā. Khamanalakkhaṇā khantipāramī, iṭṭhāniṭṭhasahanarasā, adhivāsanapaccupaṭṭhānā, avirodhapaccupaṭṭhānā vā, yathābhūtadassanapadaṭṭhānā. Avisaṃvādanalakkhaṇā saccapāramī, yathāsabhāvavibhāvanarasā, sādhutāpaccupaṭṭhānā, soraccapadaṭṭhānā. Bodhisambhāresu adhiṭṭhānalakkhaṇā adhiṭṭhānapāramī, tesaṃ paṭipakkhābhibhavanarasā, tattha acalatāpaccupaṭṭhānā, bodhisambhārapadaṭṭhānā. Hitākārappavattilakkhaṇā mettāpāramī, hitūpasaṃhārarasā, āghātavinayanarasā vā, sommabhāvapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Majjhattākārappavattilakkhaṇā upekkhāpāramī, samabhāvadassanarasā, paṭighānunayavūpasamapaccupaṭṭhānā, kammassakatāpaccavekkhaṇapadaṭṭhānā.

    एत्थ च करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितता दानादीनं परिच्‍चागादिलक्खणस्स विसेसनभावेन वत्तब्बा। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितानि हि दानादीनि बोधिसत्तसन्ताने पवत्तानि दानादिपारमियो नाम होन्ति।

    Ettha ca karuṇūpāyakosallapariggahitatā dānādīnaṃ pariccāgādilakkhaṇassa visesanabhāvena vattabbā. Karuṇūpāyakosallapariggahitāni hi dānādīni bodhisattasantāne pavattāni dānādipāramiyo nāma honti.

    को पच्‍चयोति? अभिनीहारो ताव पारमीनं पच्‍चयो। यो हि अयं –

    Kopaccayoti? Abhinīhāro tāva pāramīnaṃ paccayo. Yo hi ayaṃ –

    ‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    पब्बज्‍जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    एवं वुत्तो अट्ठधम्मसमोधानसम्पादितो ‘‘तिण्णो तारेय्यं मुत्तो मोचेय्यं दन्तो दमेय्यं सन्तो समेय्यं अस्सत्थो अस्सासेय्यं परिनिब्बुतो परिनिब्बापेय्यं सुद्धो सोधेय्यं बुद्धो बोधेय्य’’न्तिआदिनयप्पवत्तो अभिनीहारो। सो अविसेसेन सब्बपारमीनं पच्‍चयो। तप्पवत्तिया हि उद्धं पारमीनं पविचयुपट्ठानसमादानाधिट्ठाननिप्फत्तियो महापुरिसानं सम्भवन्ति।

    Evaṃ vutto aṭṭhadhammasamodhānasampādito ‘‘tiṇṇo tāreyyaṃ mutto moceyyaṃ danto dameyyaṃ santo sameyyaṃ assattho assāseyyaṃ parinibbuto parinibbāpeyyaṃ suddho sodheyyaṃ buddho bodheyya’’ntiādinayappavatto abhinīhāro. So avisesena sabbapāramīnaṃ paccayo. Tappavattiyā hi uddhaṃ pāramīnaṃ pavicayupaṭṭhānasamādānādhiṭṭhānanipphattiyo mahāpurisānaṃ sambhavanti.

    तत्थ मनुस्सत्तन्ति मनुस्सत्तभावो। मनुस्सत्तभावेयेव हि ठत्वा बुद्धत्तं पत्थेन्तस्स पत्थना समिज्झति, न नागसुपण्णादिजातीसु ठितस्स। कस्माति चे? बुद्धभावस्स अननुच्छविकभावतो।

    Tattha manussattanti manussattabhāvo. Manussattabhāveyeva hi ṭhatvā buddhattaṃ patthentassa patthanā samijjhati, na nāgasupaṇṇādijātīsu ṭhitassa. Kasmāti ce? Buddhabhāvassa ananucchavikabhāvato.

    लिङ्गसम्पत्तीति मनुस्सत्तभावे ठितस्सापि पुरिसस्सेव पत्थना समिज्झति, न इत्थिया न पण्डकनपुंसकउभतोब्यञ्‍जनकानं वा समिज्झति। कस्माति चे? यथावुत्तकारणतो लक्खणपारिपूरिया अभावतो च। वुत्तञ्‍चेतं – ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं इत्थी अरहं अस्स सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.२७९; विभ॰ ८०९) वित्थारो। तस्मा मनुस्सजातिकस्सापि इत्थिलिङ्गे ठितस्स पण्डकादीनं वा पत्थना न समिज्झति।

    Liṅgasampattīti manussattabhāve ṭhitassāpi purisasseva patthanā samijjhati, na itthiyā na paṇḍakanapuṃsakaubhatobyañjanakānaṃ vā samijjhati. Kasmāti ce? Yathāvuttakāraṇato lakkhaṇapāripūriyā abhāvato ca. Vuttañcetaṃ – ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ itthī arahaṃ assa sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.279; vibha. 809) vitthāro. Tasmā manussajātikassāpi itthiliṅge ṭhitassa paṇḍakādīnaṃ vā patthanā na samijjhati.

    हेतूति उपनिस्सयसम्पत्ति। मनुस्सपुरिसस्सापि हि उपनिस्सयसम्पन्‍नस्सेव हेतुसम्पत्तिया पत्थना समिज्झति, न इतरस्स।

    Hetūti upanissayasampatti. Manussapurisassāpi hi upanissayasampannasseva hetusampattiyā patthanā samijjhati, na itarassa.

    सत्थारदस्सनन्ति सत्थुसम्मुखीभावो। धरमानकबुद्धस्सेव हि सन्तिके पत्थेन्तस्स पत्थना समिज्झति, परिनिब्बुते पन भगवति चेतियस्स सन्तिके वा बोधिमूले वा पटिमाय वा पच्‍चेकबुद्धबुद्धसावकानं वा सन्तिके पत्थना न समिज्झति। कस्मा? अधिकारस्स बलवभावाभावतो। बुद्धानं एव पन सन्तिके पत्थना समिज्झति, अज्झासयस्स उळारभावेन तदधिकारस्स बलवभावापत्तितो।

    Satthāradassananti satthusammukhībhāvo. Dharamānakabuddhasseva hi santike patthentassa patthanā samijjhati, parinibbute pana bhagavati cetiyassa santike vā bodhimūle vā paṭimāya vā paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ vā santike patthanā na samijjhati. Kasmā? Adhikārassa balavabhāvābhāvato. Buddhānaṃ eva pana santike patthanā samijjhati, ajjhāsayassa uḷārabhāvena tadadhikārassa balavabhāvāpattito.

    पब्बज्‍जाति बुद्धस्स भगवतो सन्तिके पत्थेन्तस्सापि कम्मकिरियवादीसु तापसेसु वा भिक्खूसु वा पब्बजितस्सेव पत्थना समिज्झति, नो गिहिलिङ्गे ठितस्स। कस्मा? बुद्धभावस्स अननुच्छविकभावतो। पब्बजिता एव हि महाबोधिसत्ता सम्मासम्बोधिं अधिगच्छन्ति, न गहट्ठभूता, तस्मा पणिधानकाले च पब्बज्‍जालिङ्गं एव हि युत्तरूपं किञ्‍च गुणसम्पत्तिअधिट्ठानभावतो।

    Pabbajjāti buddhassa bhagavato santike patthentassāpi kammakiriyavādīsu tāpasesu vā bhikkhūsu vā pabbajitasseva patthanā samijjhati, no gihiliṅge ṭhitassa. Kasmā? Buddhabhāvassa ananucchavikabhāvato. Pabbajitā eva hi mahābodhisattā sammāsambodhiṃ adhigacchanti, na gahaṭṭhabhūtā, tasmā paṇidhānakāle ca pabbajjāliṅgaṃ eva hi yuttarūpaṃ kiñca guṇasampattiadhiṭṭhānabhāvato.

    गुणसम्पत्तीति अभिञ्‍ञादिगुणसम्पदा। पब्बजितस्सापि हि अट्ठसमापत्तिलाभिनो पञ्‍चाभिञ्‍ञस्सेव पत्थना समिज्झति, न यथावुत्तगुणसम्पत्तिया विरहितस्स। कस्मा? पारमिपविचयस्स असमत्थभावतो, उपनिस्सयसम्पत्तिया अभिञ्‍ञासम्पत्तिया च समन्‍नागतत्ता महापुरिसा कताभिनीहारा सयमेव पारमी पविचेतुं समत्था होन्ति।

    Guṇasampattīti abhiññādiguṇasampadā. Pabbajitassāpi hi aṭṭhasamāpattilābhino pañcābhiññasseva patthanā samijjhati, na yathāvuttaguṇasampattiyā virahitassa. Kasmā? Pāramipavicayassa asamatthabhāvato, upanissayasampattiyā abhiññāsampattiyā ca samannāgatattā mahāpurisā katābhinīhārā sayameva pāramī pavicetuṃ samatthā honti.

    अधिकारोति अधिको उपकारो। यथावुत्तगुणसम्पन्‍नोपि हि यो अत्तनो जीवितम्पि बुद्धानं परिच्‍चजित्वा तस्मिं काले अधिकं उपकारं करोति, तस्सेव अभिनीहारो समिज्झति, न इतरस्स।

    Adhikāroti adhiko upakāro. Yathāvuttaguṇasampannopi hi yo attano jīvitampi buddhānaṃ pariccajitvā tasmiṃ kāle adhikaṃ upakāraṃ karoti, tasseva abhinīhāro samijjhati, na itarassa.

    छन्दताति कत्तुकामताकुसलच्छन्दो। यस्स हि यथावुत्तधम्मसमन्‍नागतस्स बुद्धकारकधम्मानं अत्थाय महन्तो छन्दो महती पत्थना महती कत्तुकामता अत्थि, तस्सेव समिज्झति, न इतरस्स।

    Chandatāti kattukāmatākusalacchando. Yassa hi yathāvuttadhammasamannāgatassa buddhakārakadhammānaṃ atthāya mahanto chando mahatī patthanā mahatī kattukāmatā atthi, tasseva samijjhati, na itarassa.

    तत्रिदं छन्दमहन्तताय ओपम्मं – यो सकलचक्‍कवाळगब्भं एकोदकीभूतं अत्तनो बाहुबलेनेव उत्तरित्वा पारं गन्तुं समत्थो, सो बुद्धत्तं पापुणातीति सुत्वा तं दुक्‍करतो अदहन्तो ‘‘अहं तं उत्तरित्वा पारं गमिस्सामी’’ति छन्दजातो होति, न तत्थ सङ्कोचं आपज्‍जति। तथा यो सकलचक्‍कवाळं वीतच्‍चिकानं विगतधूमानं अङ्गारानं पूरं पादेहि अक्‍कमन्तो अतिक्‍कमित्वा परभागं पापुणितुं समत्थो…पे॰… न तत्थ सङ्कोचं आपज्‍जति। तथा यो सकलचक्‍कवाळं सत्तिसूलेहि सुनिसितफलेहि निरन्तरं आकिण्णं पादेहि अक्‍कमन्तो अतिक्‍कमित्वा…पे॰… न तत्थ सङ्कोचं आपज्‍जति। तथा यो सकलचक्‍कवाळं निरन्तरं घनवेळुगुम्बसञ्छन्‍नं कण्टकलतावनगहनं विनिविज्झित्वा परभागं गन्तुं समत्थो…पे॰… न तत्थ सङ्कोचं आपज्‍जति। तथा यो ‘‘चत्तारि असङ्ख्येय्यानि सतसहस्सञ्‍च कप्पे निरये पच्‍चित्वा बुद्धत्तं पत्तब्ब’’न्ति सुत्वा तं दुक्‍करतो अदहन्तो ‘‘अहं तत्थ पच्‍चित्वा बुद्धत्तं पापुणिस्सामी’’ति छन्दजातो होति, न तत्थ सङ्कोचं आपज्‍जतीति एवमादिना नयेन एत्थ छन्दस्स महन्तभावो वेदितब्बो।

    Tatridaṃ chandamahantatāya opammaṃ – yo sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekodakībhūtaṃ attano bāhubaleneva uttaritvā pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇātīti sutvā taṃ dukkarato adahanto ‘‘ahaṃ taṃ uttaritvā pāraṃ gamissāmī’’ti chandajāto hoti, na tattha saṅkocaṃ āpajjati. Tathā yo sakalacakkavāḷaṃ vītaccikānaṃ vigatadhūmānaṃ aṅgārānaṃ pūraṃ pādehi akkamanto atikkamitvā parabhāgaṃ pāpuṇituṃ samattho…pe… na tattha saṅkocaṃ āpajjati. Tathā yo sakalacakkavāḷaṃ sattisūlehi sunisitaphalehi nirantaraṃ ākiṇṇaṃ pādehi akkamanto atikkamitvā…pe… na tattha saṅkocaṃ āpajjati. Tathā yo sakalacakkavāḷaṃ nirantaraṃ ghanaveḷugumbasañchannaṃ kaṇṭakalatāvanagahanaṃ vinivijjhitvā parabhāgaṃ gantuṃ samattho…pe… na tattha saṅkocaṃ āpajjati. Tathā yo ‘‘cattāri asaṅkhyeyyāni satasahassañca kappe niraye paccitvā buddhattaṃ pattabba’’nti sutvā taṃ dukkarato adahanto ‘‘ahaṃ tattha paccitvā buddhattaṃ pāpuṇissāmī’’ti chandajāto hoti, na tattha saṅkocaṃ āpajjatīti evamādinā nayena ettha chandassa mahantabhāvo veditabbo.

    एवं अट्ठङ्गसमन्‍नागतो पनायं अभिनीहारो अत्थतो तेसं अट्ठन्‍नं अङ्गानं समोधानेन तथापवत्तो चित्तुप्पादोति वेदितब्बो। सो सम्मदेव सम्मासम्बोधिया पणिधानलक्खणो। ‘‘अहो वताहं अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झेय्यं, सब्बसत्तानं हितसुखं निप्फादेय्य’’न्ति एवमादिपत्थनारसो, बोधिसम्भारहेतुभावपच्‍चुपट्ठानो, महाकरुणापदट्ठानो, उपनिस्सयसम्पत्तिपदट्ठानो वा। अचिन्तेय्यं बुद्धभूमिं अपरिमाणं सत्तलोकहितञ्‍च आरब्भ पवत्तिया सब्बबुद्धकारकधम्ममूलभूतो परमभद्दको परमकल्याणो अपरिमेय्यप्पभावो पुञ्‍ञविसेसोति दट्ठब्बो।

    Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgato panāyaṃ abhinīhāro atthato tesaṃ aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ samodhānena tathāpavatto cittuppādoti veditabbo. So sammadeva sammāsambodhiyā paṇidhānalakkhaṇo. ‘‘Aho vatāhaṃ anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjheyyaṃ, sabbasattānaṃ hitasukhaṃ nipphādeyya’’nti evamādipatthanāraso, bodhisambhārahetubhāvapaccupaṭṭhāno, mahākaruṇāpadaṭṭhāno, upanissayasampattipadaṭṭhāno vā. Acinteyyaṃ buddhabhūmiṃ aparimāṇaṃ sattalokahitañca ārabbha pavattiyā sabbabuddhakārakadhammamūlabhūto paramabhaddako paramakalyāṇo aparimeyyappabhāvo puññavisesoti daṭṭhabbo.

    यस्स च उप्पत्तिया सहेव महापुरिसो महाबोधियानपटिपत्तिं ओतिण्णो नाम होति नियतभावसमधिगमनतो ततो अनिवत्तनसभावत्ता बोधिसत्तोति समञ्‍ञं पटिलभति, सब्बभावेन सम्मासम्बोधियं समासत्तमानसता बोधिसम्भारसिक्खासमत्थता चस्स सन्तिट्ठति। यथावुत्ताभिनीहारसमिज्झनेन हि महापुरिसा सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणाधिगमनपुब्बलिङ्गेन सयम्भुञाणेन सम्मदेव सब्बपारमियो पविचिनित्वा समादाय अनुक्‍कमेन परिपूरेन्ति। तथा कतमहाभिनीहारो हि सुमेधपण्डितो पटिपज्‍जि। यथाह –

    Yassa ca uppattiyā saheva mahāpuriso mahābodhiyānapaṭipattiṃ otiṇṇo nāma hoti niyatabhāvasamadhigamanato tato anivattanasabhāvattā bodhisattoti samaññaṃ paṭilabhati, sabbabhāvena sammāsambodhiyaṃ samāsattamānasatā bodhisambhārasikkhāsamatthatā cassa santiṭṭhati. Yathāvuttābhinīhārasamijjhanena hi mahāpurisā sabbaññutaññāṇādhigamanapubbaliṅgena sayambhuñāṇena sammadeva sabbapāramiyo pavicinitvā samādāya anukkamena paripūrenti. Tathā katamahābhinīhāro hi sumedhapaṇḍito paṭipajji. Yathāha –

    ‘‘हन्द बुद्धकरे धम्मे, विचिनामि इतो चितो।

    ‘‘Handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito;

    उद्धं अधो दस दिसा, यावता धम्मधातुया।

    Uddhaṃ adho dasa disā, yāvatā dhammadhātuyā;

    विचिनन्तो तदा दक्खिं, पठमं दानपारमि’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ २.११५-११६) –

    Vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapārami’’nti. (bu. vaṃ. 2.115-116) –

    वित्थारो। तस्स च अभिनीहारस्स चत्तारो पच्‍चया चत्तारो हेतू चत्तारि च बलानि वेदितब्बानि।

    Vitthāro. Tassa ca abhinīhārassa cattāro paccayā cattāro hetū cattāri ca balāni veditabbāni.

    तत्थ कतमे चत्तारो पच्‍चया? इध महापुरिसो पस्सति तथागतं महता बुद्धानुभावेन अच्छरियब्भुतं पाटिहारियं करोन्तं। तस्स तं निस्साय तं आरम्मणं कत्वा महाबोधियं चित्तं सन्तिट्ठति – ‘‘महानुभावा वतायं धम्मधातु, यस्सा सुप्पटिविद्धत्ता भगवा एवं अच्छरियब्भुतधम्मो अचिन्तेय्यानुभावो चा’’ति । सो तमेव महानुभावदस्सनं निस्साय तं पच्‍चयं कत्वा सम्बोधियं अधिमुच्‍चन्तो तत्थ चित्तं ठपेति। अयं पठमो पच्‍चयो महाभिनीहाराय।

    Tattha katame cattāro paccayā? Idha mahāpuriso passati tathāgataṃ mahatā buddhānubhāvena acchariyabbhutaṃ pāṭihāriyaṃ karontaṃ. Tassa taṃ nissāya taṃ ārammaṇaṃ katvā mahābodhiyaṃ cittaṃ santiṭṭhati – ‘‘mahānubhāvā vatāyaṃ dhammadhātu, yassā suppaṭividdhattā bhagavā evaṃ acchariyabbhutadhammo acinteyyānubhāvo cā’’ti . So tameva mahānubhāvadassanaṃ nissāya taṃ paccayaṃ katvā sambodhiyaṃ adhimuccanto tattha cittaṃ ṭhapeti. Ayaṃ paṭhamo paccayo mahābhinīhārāya.

    न हेव खो पस्सति तथागतस्स यथावुत्तं महानुभावतं, अपि च खो सुणाति ‘‘एदिसो च एदिसो च भगवा’’ति। सो तं निस्साय तं पच्‍चयं कत्वा सम्बोधियं अधिमुच्‍चन्तो तत्थ चित्तं ठपेति। अयं दुतियो पच्‍चयो महाभिनीहाराय।

    Na heva kho passati tathāgatassa yathāvuttaṃ mahānubhāvataṃ, api ca kho suṇāti ‘‘ediso ca ediso ca bhagavā’’ti. So taṃ nissāya taṃ paccayaṃ katvā sambodhiyaṃ adhimuccanto tattha cittaṃ ṭhapeti. Ayaṃ dutiyo paccayo mahābhinīhārāya.

    न हेव खो पस्सति तथागतस्स यथावुत्तं महानुभावतं, नपि तं परतो सुणाति, अपि च खो तथागतस्स धम्मं देसेन्तस्स ‘‘दसबलसमन्‍नागतो, भिक्खवे, तथागतो’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.२१-२२) बुद्धानुभावपटिसंयुत्तं धम्मं सुणाति। सो तं निस्साय तं पच्‍चयं कत्वा सम्बोधियं अधिमुच्‍चन्तो तत्थ चित्तं ठपेति। अयं ततियो पच्‍चयो महाभिनीहाराय।

    Na heva kho passati tathāgatassa yathāvuttaṃ mahānubhāvataṃ, napi taṃ parato suṇāti, api ca kho tathāgatassa dhammaṃ desentassa ‘‘dasabalasamannāgato, bhikkhave, tathāgato’’tiādinā (saṃ. ni. 2.21-22) buddhānubhāvapaṭisaṃyuttaṃ dhammaṃ suṇāti. So taṃ nissāya taṃ paccayaṃ katvā sambodhiyaṃ adhimuccanto tattha cittaṃ ṭhapeti. Ayaṃ tatiyo paccayo mahābhinīhārāya.

    न हेव खो पस्सति तथागतस्स यथावुत्तं महानुभावतं, नपि तं परतो सुणाति, नपि तथागतस्स धम्मं सुणाति, अपि च खो उळारज्झासयो कल्याणाधिमुत्तिको ‘‘अहमेतं बुद्धवंसं बुद्धतन्तिं बुद्धपवेणिं बुद्धधम्मतं परिपालेस्सामी’’ति यावदेव धम्मं एव सक्‍करोन्तो गरुकरोन्तो मानेन्तो पूजेन्तो धम्मं अपचायमानो तं निस्साय तं पच्‍चयं कत्वा सम्बोधियं अधिमुच्‍चन्तो तत्थ चित्तं ठपेति। अयं चतुत्थो पच्‍चयो महाभिनीहाराय।

    Na heva kho passati tathāgatassa yathāvuttaṃ mahānubhāvataṃ, napi taṃ parato suṇāti, napi tathāgatassa dhammaṃ suṇāti, api ca kho uḷārajjhāsayo kalyāṇādhimuttiko ‘‘ahametaṃ buddhavaṃsaṃ buddhatantiṃ buddhapaveṇiṃ buddhadhammataṃ paripālessāmī’’ti yāvadeva dhammaṃ eva sakkaronto garukaronto mānento pūjento dhammaṃ apacāyamāno taṃ nissāya taṃ paccayaṃ katvā sambodhiyaṃ adhimuccanto tattha cittaṃ ṭhapeti. Ayaṃ catuttho paccayo mahābhinīhārāya.

    तत्थ कतमे चत्तारो हेतू महाभिनीहाराय? इध महापुरिसो पकतिया उपनिस्सयसम्पन्‍नोव होति पुरिमकेसु बुद्धेसु कताधिकारो। अयं पठमो हेतु महाभिनीहाराय। पुन चपरं महापुरिसो पकतिया करुणाज्झासयो होति करुणाधिमुत्तो सत्तानं दुक्खं अपनेतुकामो अपि च अत्तनो कायजीवितं परिच्‍चजित्वा। अयं दुतियो हेतु महाभिनीहाराय। पुन चपरं महापुरिसो सकलतोपि वट्टदुक्खतो सत्तहिताय च दुक्‍करचरियतो सुचिरम्पि कालं घटेन्तो वायमन्तो अनिब्बिन्‍नो होति अनुत्रासी याव इच्छितत्थनिप्फत्ति। अयं ततियो हेतु महाभिनीहाराय। पुन चपरं महापुरिसो कल्याणमित्तसन्‍निस्सितो होति, यो अहिततो निवारेति, हिते पतिट्ठपेति। अयं चतुत्थो हेतु महाभिनीहाराय।

    Tattha katame cattāro hetū mahābhinīhārāya? Idha mahāpuriso pakatiyā upanissayasampannova hoti purimakesu buddhesu katādhikāro. Ayaṃ paṭhamo hetu mahābhinīhārāya. Puna caparaṃ mahāpuriso pakatiyā karuṇājjhāsayo hoti karuṇādhimutto sattānaṃ dukkhaṃ apanetukāmo api ca attano kāyajīvitaṃ pariccajitvā. Ayaṃ dutiyo hetu mahābhinīhārāya. Puna caparaṃ mahāpuriso sakalatopi vaṭṭadukkhato sattahitāya ca dukkaracariyato sucirampi kālaṃ ghaṭento vāyamanto anibbinno hoti anutrāsī yāva icchitatthanipphatti. Ayaṃ tatiyo hetu mahābhinīhārāya. Puna caparaṃ mahāpuriso kalyāṇamittasannissito hoti, yo ahitato nivāreti, hite patiṭṭhapeti. Ayaṃ catuttho hetu mahābhinīhārāya.

    तत्रायं महापुरिसस्स उपनिस्सयसम्पदा – एकन्तेनेवस्स यथा अज्झासयो सम्बोधिनिन्‍नो होति सम्बोधिपोणो सम्बोधिपब्भारो, तथा सत्तानं हितचरिया। यतो चानेन पुरिमबुद्धानं सन्तिके सम्बोधिया पणिधानं कतं होति मनसा वाचाय च ‘‘अहम्पि एदिसो सम्मासम्बुद्धो हुत्वा सम्मदेव सत्तानं हितसुखं निप्फादेय्य’’न्ति। एवं सम्पन्‍नूपनिस्सयस्स पनस्स इमानि उपनिस्सयसम्पत्तिया लिङ्गानि भवन्ति येहि समन्‍नागतस्स सावकबोधिसत्तेहि च पच्‍चेकबोधिसत्तेहि च महाविसेसो महन्तं नानाकरणं पञ्‍ञायति इन्द्रियतो पटिपत्तितो कोसल्‍लतो च। इध उपनिस्सयसम्पन्‍नो महापुरिसो यथा विसदिन्द्रियो होति विसदञाणो, न तथा इतरे। परहिताय पटिपन्‍नो होति, न अत्तहिताय। तथा हि सो यथा बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं पटिपज्‍जति, न तथा इतरे। तत्थ च कोसल्‍लं आवहति ठानुप्पत्तिकपटिभानेन ठानाठानकुसलताय च।

    Tatrāyaṃ mahāpurisassa upanissayasampadā – ekantenevassa yathā ajjhāsayo sambodhininno hoti sambodhipoṇo sambodhipabbhāro, tathā sattānaṃ hitacariyā. Yato cānena purimabuddhānaṃ santike sambodhiyā paṇidhānaṃ kataṃ hoti manasā vācāya ca ‘‘ahampi ediso sammāsambuddho hutvā sammadeva sattānaṃ hitasukhaṃ nipphādeyya’’nti. Evaṃ sampannūpanissayassa panassa imāni upanissayasampattiyā liṅgāni bhavanti yehi samannāgatassa sāvakabodhisattehi ca paccekabodhisattehi ca mahāviseso mahantaṃ nānākaraṇaṃ paññāyati indriyato paṭipattito kosallato ca. Idha upanissayasampanno mahāpuriso yathā visadindriyo hoti visadañāṇo, na tathā itare. Parahitāya paṭipanno hoti, na attahitāya. Tathā hi so yathā bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussānaṃ paṭipajjati, na tathā itare. Tattha ca kosallaṃ āvahati ṭhānuppattikapaṭibhānena ṭhānāṭhānakusalatāya ca.

    तथा महापुरिसो पकतिया दानज्झासयो होति दानाभिरतो, सति देय्यधम्मे देति एव, न दानतो सङ्कोचं आपज्‍जति, सततं समितं संविभागसीलो होति, पमुदितोव देति आदरजातो, न उदासीनचित्तो, महन्तम्पि दानं दत्वा न च दानेन सन्तुट्ठो होति, पगेव अप्पं, परेसञ्‍च उस्साहं जनेन्तो दाने वण्णं भासति, दानपटिसंयुत्तं धम्मकथं करोति, अञ्‍ञे च परेसं देन्ते दिस्वा अत्तमनो होति, भयट्ठानेसु च परेसं अभयं देतीति एवमादीनि दानज्झासयस्स महापुरिसस्स दानपारमिया लिङ्गानि।

    Tathā mahāpuriso pakatiyā dānajjhāsayo hoti dānābhirato, sati deyyadhamme deti eva, na dānato saṅkocaṃ āpajjati, satataṃ samitaṃ saṃvibhāgasīlo hoti, pamuditova deti ādarajāto, na udāsīnacitto, mahantampi dānaṃ datvā na ca dānena santuṭṭho hoti, pageva appaṃ, paresañca ussāhaṃ janento dāne vaṇṇaṃ bhāsati, dānapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ karoti, aññe ca paresaṃ dente disvā attamano hoti, bhayaṭṭhānesu ca paresaṃ abhayaṃ detīti evamādīni dānajjhāsayassa mahāpurisassa dānapāramiyā liṅgāni.

    तथा पाणातिपातादीहि पापधम्मेहि हिरीयति ओत्तप्पति, सत्तानं अविहेठनजातिको होति सोरतो सुखसीलो असठो अमायावी उजुजातिको सुवचो सोवचस्सकरणीयेहि धम्मेहि समन्‍नागतो मुदुजातिको अत्थद्धो अनतिमानी, परसन्तकं नादियति अन्तमसो तिणसलाकं उपादाय, अत्तनो हत्थे निक्खित्तं इणं वा गहेत्वा परं न विसंवादेति, परस्मिं वा अत्तनो सन्तके ब्यामूळ्हे विस्सरिते वा तं सञ्‍ञापेत्वा पटिपादेति यथा तं न परहत्थगतं होति, अलोलुप्पो होति, परपरिग्गहेसु पापकं चित्तम्पि न उप्पादेति, इत्थिब्यसनादीनि दूरतो परिवज्‍जेति, सच्‍चवादी सच्‍चसन्धो भिन्‍नानं सन्धाता सहितानं अनुप्पदाता, पियवादी मिहितपुब्बङ्गमो पुब्बभासी अत्थवादी धम्मवादी अनभिज्झालु अब्यापन्‍नचित्तो अविपरीतदस्सनो, कम्मस्सकतञाणेन सच्‍चानुलोमिकञाणेन कतञ्‍ञू कतवेदी वुद्धापचायी सुविसुद्धाजीवो धम्मकामो परेपि धम्मे समादपेता सब्बेन सब्बं अकिच्‍चतो सत्ते निवारेता किच्‍चेसु पतिट्ठपेता अत्तना च तत्थ किच्‍चे योगं आपज्‍जिता, कत्वा वा पन सयं अकत्तब्बं सीघञ्‍ञेव ततो पटिविरतो होतीति एवमादीनि सीलज्झासयस्स महापुरिसस्स सीलपारमिया लिङ्गानि।

    Tathā pāṇātipātādīhi pāpadhammehi hirīyati ottappati, sattānaṃ aviheṭhanajātiko hoti sorato sukhasīlo asaṭho amāyāvī ujujātiko suvaco sovacassakaraṇīyehi dhammehi samannāgato mudujātiko atthaddho anatimānī, parasantakaṃ nādiyati antamaso tiṇasalākaṃ upādāya, attano hatthe nikkhittaṃ iṇaṃ vā gahetvā paraṃ na visaṃvādeti, parasmiṃ vā attano santake byāmūḷhe vissarite vā taṃ saññāpetvā paṭipādeti yathā taṃ na parahatthagataṃ hoti, aloluppo hoti, parapariggahesu pāpakaṃ cittampi na uppādeti, itthibyasanādīni dūrato parivajjeti, saccavādī saccasandho bhinnānaṃ sandhātā sahitānaṃ anuppadātā, piyavādī mihitapubbaṅgamo pubbabhāsī atthavādī dhammavādī anabhijjhālu abyāpannacitto aviparītadassano, kammassakatañāṇena saccānulomikañāṇena kataññū katavedī vuddhāpacāyī suvisuddhājīvo dhammakāmo parepi dhamme samādapetā sabbena sabbaṃ akiccato satte nivāretā kiccesu patiṭṭhapetā attanā ca tattha kicce yogaṃ āpajjitā, katvā vā pana sayaṃ akattabbaṃ sīghaññeva tato paṭivirato hotīti evamādīni sīlajjhāsayassa mahāpurisassa sīlapāramiyā liṅgāni.

    तथा मन्दकिलेसो होति मन्दनीवरणो, पविवेकज्झासयो अविक्खेपबहुलो, न तस्स पापका वितक्‍का चित्तं अन्वास्सवन्ति, विवेकगतस्स चस्स अप्पकसिरेनेव चित्तं समाधियति, अमित्तपक्खेपि तुवटं मेत्तचित्तता सन्तिट्ठति, पगेव इतरस्मिं, सतिमा च होति चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता, मेधावी च होति धम्मोजपञ्‍ञाय समन्‍नागतो, निपको च होति तासु तासु इतिकत्तब्बतासु, आरद्धवीरियो च होति सत्तानं हितकिरियासु, खन्तिबलसमन्‍नागतो च होति सब्बसहो, अचलाधिट्ठानो च होति दळ्हसमादानो , अज्झुपेक्खको च होति उपेक्खाठानीयेसु धम्मेसूति एवमादीनि महापुरिसस्स नेक्खम्मज्झासयादीनं वसेन नेक्खम्मपारमिआदीनं लिङ्गानि वेदितब्बानि।

    Tathā mandakileso hoti mandanīvaraṇo, pavivekajjhāsayo avikkhepabahulo, na tassa pāpakā vitakkā cittaṃ anvāssavanti, vivekagatassa cassa appakasireneva cittaṃ samādhiyati, amittapakkhepi tuvaṭaṃ mettacittatā santiṭṭhati, pageva itarasmiṃ, satimā ca hoti cirakatampi cirabhāsitampi saritā anussaritā, medhāvī ca hoti dhammojapaññāya samannāgato, nipako ca hoti tāsu tāsu itikattabbatāsu, āraddhavīriyo ca hoti sattānaṃ hitakiriyāsu, khantibalasamannāgato ca hoti sabbasaho, acalādhiṭṭhāno ca hoti daḷhasamādāno , ajjhupekkhako ca hoti upekkhāṭhānīyesu dhammesūti evamādīni mahāpurisassa nekkhammajjhāsayādīnaṃ vasena nekkhammapāramiādīnaṃ liṅgāni veditabbāni.

    एवमेतेहि बोधिसम्भारलिङ्गेहि समन्‍नागतस्स महापुरिसस्स यं वुत्तं ‘‘महाभिनीहाराय कल्याणमित्तसन्‍निस्सयो हेतू’’ति। तत्रिदं सङ्खेपतो कल्याणमित्तलक्खणं – इध कल्याणमित्तो सद्धासम्पन्‍नो होति सीलसम्पन्‍नो सुतसम्पन्‍नो चागसम्पन्‍नो वीरियसम्पन्‍नो सतिसम्पन्‍नो समाधिसम्पन्‍नो पञ्‍ञासम्पन्‍नो। तत्थ सद्धासम्पत्तिया सद्दहति तथागतस्स बोधिं कम्मफलञ्‍च, तेन सम्मासम्बोधिया हेतुभूतं सत्तेसु हितेसितं न परिच्‍चजति, सीलसम्पत्तिया सत्तानं पियो होति मनापो गरु भावनीयो चोदको पापगरही वत्ता वचनक्खमो, सुतसम्पत्तिया सत्तानं हितसुखावहं गम्भीरं धम्मकथं कत्ता होति, चागसम्पत्तिया अप्पिच्छो होति सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो, वीरियसम्पत्तिया आरद्धवीरियो होति सत्तानं हितपटिपत्तियं, सतिसम्पत्तिया उपट्ठितसति होति अनवज्‍जधम्मेसु, समाधिसम्पत्तिया अविक्खित्तो होति समाहितचित्तो, पञ्‍ञासम्पत्तिया अविपरीतं पजानाति, सो सतिया कुसलाकुसलानं धम्मानं गतियो समन्वेसमानो पञ्‍ञाय सत्तानं हिताहितं यथाभूतं जानित्वा समाधिना तत्थ एकग्गचित्तो हुत्वा वीरियेन अहिता सत्ते निसेधेत्वा हिते नियोजेति। तेनाह –

    Evametehi bodhisambhāraliṅgehi samannāgatassa mahāpurisassa yaṃ vuttaṃ ‘‘mahābhinīhārāya kalyāṇamittasannissayo hetū’’ti. Tatridaṃ saṅkhepato kalyāṇamittalakkhaṇaṃ – idha kalyāṇamitto saddhāsampanno hoti sīlasampanno sutasampanno cāgasampanno vīriyasampanno satisampanno samādhisampanno paññāsampanno. Tattha saddhāsampattiyā saddahati tathāgatassa bodhiṃ kammaphalañca, tena sammāsambodhiyā hetubhūtaṃ sattesu hitesitaṃ na pariccajati, sīlasampattiyā sattānaṃ piyo hoti manāpo garu bhāvanīyo codako pāpagarahī vattā vacanakkhamo, sutasampattiyā sattānaṃ hitasukhāvahaṃ gambhīraṃ dhammakathaṃ kattā hoti, cāgasampattiyā appiccho hoti santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho, vīriyasampattiyā āraddhavīriyo hoti sattānaṃ hitapaṭipattiyaṃ, satisampattiyā upaṭṭhitasati hoti anavajjadhammesu, samādhisampattiyā avikkhitto hoti samāhitacitto, paññāsampattiyā aviparītaṃ pajānāti, so satiyā kusalākusalānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesamāno paññāya sattānaṃ hitāhitaṃ yathābhūtaṃ jānitvā samādhinā tattha ekaggacitto hutvā vīriyena ahitā satte nisedhetvā hite niyojeti. Tenāha –

    ‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।

    ‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;

    गम्भीरञ्‍च कथं कत्ता, नो चट्ठाने नियोजको’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७; नेत्ति॰ ११३) –

    Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37; netti. 113) –

    एवं गुणसमन्‍नागतञ्‍च कल्याणमित्तं उपनिस्साय महापुरिसो अत्तनो उपनिस्सयसम्पत्तिं सम्मदेव परियोदपेति। सुविसुद्धासयपयोगो च हुत्वा चतूहि बलेहि समन्‍नागतो न चिरेनेव अट्ठङ्गे समोधानेत्वा महाभिनीहारं करोन्तो बोधिसत्तभावे पतिट्ठहति अनिवत्तिधम्मो नियतो सम्बोधिपरायनो।

    Evaṃ guṇasamannāgatañca kalyāṇamittaṃ upanissāya mahāpuriso attano upanissayasampattiṃ sammadeva pariyodapeti. Suvisuddhāsayapayogo ca hutvā catūhi balehi samannāgato na cireneva aṭṭhaṅge samodhānetvā mahābhinīhāraṃ karonto bodhisattabhāve patiṭṭhahati anivattidhammo niyato sambodhiparāyano.

    तस्सिमानि चत्तारि बलानि। अज्झत्तिकबलं या सम्मासम्बोधियं अत्तसन्‍निस्सया धम्मगारवेन अभिरुचि एकन्तनिन्‍नज्झासयता, याय महापुरिसो अत्ताधिपति लज्‍जापस्सयो अभिनीहारसम्पन्‍नो च हुत्वा पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पापुणाति। बाहिरबलं या सम्मासम्बोधियं परसन्‍निस्सया अभिरुचि एकन्तनिन्‍नज्झासयता, याय महापुरिसो लोकाधिपति मानापस्सयो अभिनीहारसम्पन्‍नो च हुत्वा पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पापुणाति। उपनिस्सयबलं या सम्मासम्बोधियं उपनिस्सयसम्पत्तिया अभिरुचि एकन्तनिन्‍नज्झासयता, याय महापुरिसो तिक्खिन्द्रियो विसदधातुको सतिसन्‍निस्सयो अभिनीहारसम्पन्‍नो च हुत्वा पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पापुणाति। पयोगबलं या सम्मासम्बोधियं तज्‍जा पयोगसम्पदा सक्‍कच्‍चकारिता सातच्‍चकारिता, याय महापुरिसो विसुद्धपयोगो निरन्तरकारी अभिनीहारसम्पन्‍नो च हुत्वा पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पापुणाति।

    Tassimāni cattāri balāni. Ajjhattikabalaṃ yā sammāsambodhiyaṃ attasannissayā dhammagāravena abhiruci ekantaninnajjhāsayatā, yāya mahāpuriso attādhipati lajjāpassayo abhinīhārasampanno ca hutvā pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ pāpuṇāti. Bāhirabalaṃ yā sammāsambodhiyaṃ parasannissayā abhiruci ekantaninnajjhāsayatā, yāya mahāpuriso lokādhipati mānāpassayo abhinīhārasampanno ca hutvā pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ pāpuṇāti. Upanissayabalaṃ yā sammāsambodhiyaṃ upanissayasampattiyā abhiruci ekantaninnajjhāsayatā, yāya mahāpuriso tikkhindriyo visadadhātuko satisannissayo abhinīhārasampanno ca hutvā pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ pāpuṇāti. Payogabalaṃ yā sammāsambodhiyaṃ tajjā payogasampadā sakkaccakāritā sātaccakāritā, yāya mahāpuriso visuddhapayogo nirantarakārī abhinīhārasampanno ca hutvā pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ pāpuṇāti.

    एवमयं चतूहि पच्‍चयेहि चतूहि हेतूहि चतूहि च बलेहि सम्पन्‍नसमुदागमो अट्ठङ्गसमोधानसम्पादितो अभिनीहारो पारमीनं पच्‍चयो मूलकारणभावतो। यस्स च पवत्तिया महापुरिसे चत्तारो अच्छरिया अब्भुता धम्मा पतिट्ठहन्ति, सब्बसत्तनिकायं अत्तनो ओरसपुत्तं विय पियचित्तेन परिग्गण्हाति। न चस्स चित्तं पुत्तसंकिलेसवसेन संकिलिस्सति। सत्तानं हितसुखावहो चस्स अज्झासयो पयोगो च होति। अत्तनो च बुद्धकारकधम्मा उपरूपरि वड्ढन्ति परिपच्‍चन्ति च। यतो च महापुरिसो उळारतमेन पुञ्‍ञाभिसन्देन कुसलाभिसन्देन पवत्तिया पच्‍चयेन सुखस्साहारेन समन्‍नागतो सत्तानं दक्खिणेय्यो उत्तमगारवट्ठानं असदिसं पुञ्‍ञक्खेत्तञ्‍च होति। एवमनेकगुणो अनेकानिसंसो महाभिनीहारो पारमीनं पच्‍चयोति वेदितब्बो।

    Evamayaṃ catūhi paccayehi catūhi hetūhi catūhi ca balehi sampannasamudāgamo aṭṭhaṅgasamodhānasampādito abhinīhāro pāramīnaṃ paccayo mūlakāraṇabhāvato. Yassa ca pavattiyā mahāpurise cattāro acchariyā abbhutā dhammā patiṭṭhahanti, sabbasattanikāyaṃ attano orasaputtaṃ viya piyacittena pariggaṇhāti. Na cassa cittaṃ puttasaṃkilesavasena saṃkilissati. Sattānaṃ hitasukhāvaho cassa ajjhāsayo payogo ca hoti. Attano ca buddhakārakadhammā uparūpari vaḍḍhanti paripaccanti ca. Yato ca mahāpuriso uḷāratamena puññābhisandena kusalābhisandena pavattiyā paccayena sukhassāhārena samannāgato sattānaṃ dakkhiṇeyyo uttamagāravaṭṭhānaṃ asadisaṃ puññakkhettañca hoti. Evamanekaguṇo anekānisaṃso mahābhinīhāro pāramīnaṃ paccayoti veditabbo.

    यथा च अभिनीहारो, एवं महाकरुणा उपायकोसल्‍लञ्‍च। तत्थ उपायकोसल्‍लं नाम दानादीनं बोधिसम्भारभावस्स निमित्तभूता पञ्‍ञा, याहि महाकरुणूपायकोसल्‍लताहि महापुरिसानं अत्तसुखनिरपेक्खता निरन्तरं परहितकरणपसुतता सुदुक्‍करेहिपि महाबोधिसत्तचरितेहि विसादाभावो पसादसम्बुद्धिदस्सनसवनानुस्सरणकालेसुपि सत्तानं हितसुखप्पटिलाभहेतुभावो च सम्पज्‍जति। तथा हिस्स पञ्‍ञाय बुद्धभावसिद्धि, करुणाय बुद्धकम्मसिद्धि, पञ्‍ञाय सयं तरति, करुणाय परे तारेति, पञ्‍ञाय परदुक्खं परिजानाति, करुणाय परदुक्खपतिकारं आरभति, पञ्‍ञाय च दुक्खे निब्बिन्दति, करुणाय दुक्खं सम्पटिच्छति, तथा पञ्‍ञाय निब्बानाभिमुखो होति, करुणाय वट्टं पापुणाति, तथा करुणाय संसाराभिमुखो होति, पञ्‍ञाय तत्र नाभिरमति, पञ्‍ञाय च सब्बत्थ विरज्‍जति, करुणानुगतत्ता न च न सब्बेसं अनुग्गहाय पवत्तो, करुणाय सब्बेपि अनुकम्पति, पञ्‍ञानुगतत्ता न च न सब्बत्थ विरत्तचित्तो, पञ्‍ञाय च अहंकारममंकाराभावो, करुणाय आलसियदीनताभावो, तथा पञ्‍ञाकरुणाहि यथाक्‍कमं अत्तपरनाथता धीरवीरभावो, अनत्तन्तपअपरन्तपता, अत्तहितपरहितनिप्फत्ति, निब्भयाभिंसनकभावो, धम्माधिपतिलोकाधिपतिता, कतञ्‍ञुपुब्बकारिभावो, मोहतण्हाविगमो, विज्‍जाचरणसिद्धि, बलवेसारज्‍जनिप्फत्तीति सब्बस्सापि पारमिताफलस्स विसेसेन उपायभावतो पञ्‍ञाकरुणा पारमीनं पच्‍चयो। इदञ्‍च द्वयं पारमीनं विय पणिधानस्सापि पच्‍चयो।

    Yathā ca abhinīhāro, evaṃ mahākaruṇā upāyakosallañca. Tattha upāyakosallaṃ nāma dānādīnaṃ bodhisambhārabhāvassa nimittabhūtā paññā, yāhi mahākaruṇūpāyakosallatāhi mahāpurisānaṃ attasukhanirapekkhatā nirantaraṃ parahitakaraṇapasutatā sudukkarehipi mahābodhisattacaritehi visādābhāvo pasādasambuddhidassanasavanānussaraṇakālesupi sattānaṃ hitasukhappaṭilābhahetubhāvo ca sampajjati. Tathā hissa paññāya buddhabhāvasiddhi, karuṇāya buddhakammasiddhi, paññāya sayaṃ tarati, karuṇāya pare tāreti, paññāya paradukkhaṃ parijānāti, karuṇāya paradukkhapatikāraṃ ārabhati, paññāya ca dukkhe nibbindati, karuṇāya dukkhaṃ sampaṭicchati, tathā paññāya nibbānābhimukho hoti, karuṇāya vaṭṭaṃ pāpuṇāti, tathā karuṇāya saṃsārābhimukho hoti, paññāya tatra nābhiramati, paññāya ca sabbattha virajjati, karuṇānugatattā na ca na sabbesaṃ anuggahāya pavatto, karuṇāya sabbepi anukampati, paññānugatattā na ca na sabbattha virattacitto, paññāya ca ahaṃkāramamaṃkārābhāvo, karuṇāya ālasiyadīnatābhāvo, tathā paññākaruṇāhi yathākkamaṃ attaparanāthatā dhīravīrabhāvo, anattantapaaparantapatā, attahitaparahitanipphatti, nibbhayābhiṃsanakabhāvo, dhammādhipatilokādhipatitā, kataññupubbakāribhāvo, mohataṇhāvigamo, vijjācaraṇasiddhi, balavesārajjanipphattīti sabbassāpi pāramitāphalassa visesena upāyabhāvato paññākaruṇā pāramīnaṃ paccayo. Idañca dvayaṃ pāramīnaṃ viya paṇidhānassāpi paccayo.

    तथा उस्साहउम्मङ्गअवत्थानहितचरिया च पारमीनं पच्‍चयाति वेदितब्बा, या बुद्धभावस्स उप्पत्तिट्ठानताय बुद्धभूमियोति वुच्‍चन्ति। तत्थ उस्साहो नाम बोधिसम्भारानं अब्भुस्सहनवीरियं। उम्मङ्गो नाम बोधिसम्भारेसु उपायकोसल्‍लभूता पञ्‍ञा। अवत्थानं नाम अधिट्ठानं अचलाधिट्ठानता। हितचरिया नाम मेत्ताभावना करुणाभावना च।

    Tathā ussāhaummaṅgaavatthānahitacariyā ca pāramīnaṃ paccayāti veditabbā, yā buddhabhāvassa uppattiṭṭhānatāya buddhabhūmiyoti vuccanti. Tattha ussāho nāma bodhisambhārānaṃ abbhussahanavīriyaṃ. Ummaṅgo nāma bodhisambhāresu upāyakosallabhūtā paññā. Avatthānaṃ nāma adhiṭṭhānaṃ acalādhiṭṭhānatā. Hitacariyā nāma mettābhāvanā karuṇābhāvanā ca.

    तथा नेक्खम्मपविवेकअलोभादोसामोहनिस्सरणप्पभेदा छ अज्झासया। नेक्खम्मज्झासया हि बोधिसत्ता होन्ति कामेसु घरावासे च दोसदस्साविनो, तथा पविवेकज्झासया सङ्गणिकाय दोसदस्साविनो, अलोभज्झासया लोभे दोसदस्साविनो, अदोसज्झासया दोसे दोसदस्साविनो, अमोहज्झासया मोहे दोसदस्साविनो, निस्सरणज्झासया सब्बभवेसु दोसदस्साविनोति। तस्मा एते बोधिसत्तानं छ अज्झासया दानादीनं पारमीनं पच्‍चयाति वेदितब्बा। न हि लोभादीसु आदीनवदस्सनेन अलोभादीनं अधिकभावेन च विना दानादिपारमियो सम्भवन्ति, अलोभादीनञ्हि अधिकभावेन परिच्‍चागादिनिन्‍नचित्तता अलोभज्झासयादिताति वेदितब्बा।

    Tathā nekkhammapavivekaalobhādosāmohanissaraṇappabhedā cha ajjhāsayā. Nekkhammajjhāsayā hi bodhisattā honti kāmesu gharāvāse ca dosadassāvino, tathā pavivekajjhāsayā saṅgaṇikāya dosadassāvino, alobhajjhāsayā lobhe dosadassāvino, adosajjhāsayā dose dosadassāvino, amohajjhāsayā mohe dosadassāvino, nissaraṇajjhāsayā sabbabhavesu dosadassāvinoti. Tasmā ete bodhisattānaṃ cha ajjhāsayā dānādīnaṃ pāramīnaṃ paccayāti veditabbā. Na hi lobhādīsu ādīnavadassanena alobhādīnaṃ adhikabhāvena ca vinā dānādipāramiyo sambhavanti, alobhādīnañhi adhikabhāvena pariccāgādininnacittatā alobhajjhāsayāditāti veditabbā.

    यथा चेते एवं दानज्झासयतादयोपि बोधिया चरन्तानं बोधिसत्तानं दानादिपारमीनं पच्‍चयो। दानज्झासयताय हि बोधिसत्ता तप्पटिपक्खे मच्छेरे दोसदस्साविनो हुत्वा सम्मदेव दानपारमिं परिपूरेन्ति। सीलज्झासयताय दुस्सील्ये दोसदस्साविनो हुत्वा सम्मदेव सीलपारमिं परिपूरेन्ति। नेक्खम्मज्झासयताय कामेसु घरावासे च , यथाभूतञाणज्झासयताय अञ्‍ञाणे विचिकिच्छाय च, वीरियज्झासयताय कोसज्‍जे, खन्तियज्झासयताय अक्खन्तियं, सच्‍चज्झासयताय विसंवादे, अधिट्ठानज्झासयताय अनधिट्ठाने, मेत्ताज्झासयताय ब्यापादे, उपेक्खाज्झासयताय लोकधम्मेसु आदीनवदस्साविनो हुत्वा सम्मदेव नेक्खम्मादिपारमियो परिपूरेन्ति। दानज्झासयतादयो दानादिपारमीनं निप्फत्तिकारणत्ता पच्‍चयो।

    Yathā cete evaṃ dānajjhāsayatādayopi bodhiyā carantānaṃ bodhisattānaṃ dānādipāramīnaṃ paccayo. Dānajjhāsayatāya hi bodhisattā tappaṭipakkhe macchere dosadassāvino hutvā sammadeva dānapāramiṃ paripūrenti. Sīlajjhāsayatāya dussīlye dosadassāvino hutvā sammadeva sīlapāramiṃ paripūrenti. Nekkhammajjhāsayatāya kāmesu gharāvāse ca , yathābhūtañāṇajjhāsayatāya aññāṇe vicikicchāya ca, vīriyajjhāsayatāya kosajje, khantiyajjhāsayatāya akkhantiyaṃ, saccajjhāsayatāya visaṃvāde, adhiṭṭhānajjhāsayatāya anadhiṭṭhāne, mettājjhāsayatāya byāpāde, upekkhājjhāsayatāya lokadhammesu ādīnavadassāvino hutvā sammadeva nekkhammādipāramiyo paripūrenti. Dānajjhāsayatādayo dānādipāramīnaṃ nipphattikāraṇattā paccayo.

    तथा अपरिच्‍चागपरिच्‍चागादीसु यथाक्‍कमं आदीनवानिसंसपच्‍चवेक्खणा दानादिपारमीनं पच्‍चयो। तत्थायं पच्‍चवेक्खणाविधिखेत्तवत्थुहिरञ्‍ञसुवण्णगोमहिंसदासिदासपुत्तदारादिपरिग्गहब्यासत्तचित्तानं सत्तानं खेत्तादीनं वत्थुकामभावेन बहुपत्थनीयभावतो राजचोरादिसाधारणभावतो विवादाधिट्ठानतो सपत्तकरणतो निस्सारतो पटिलाभपरिपालनेसु परविहेठनहेतुतो विनासनिमित्तञ्‍च सोकादिअनेकविहितब्यसनावहतो तदासत्तिनिदानञ्‍च मच्छेरमलपरियुट्ठितचित्तानं अपायूपपत्तिहेतुभावतोति एवं विविधविपुलानत्थावहानि परिग्गहवत्थूनि नाम। तेसं परिच्‍चागोयेव एको सोत्थिभावोति परिच्‍चागे अप्पमादो करणीयो।

    Tathā apariccāgapariccāgādīsu yathākkamaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇā dānādipāramīnaṃ paccayo. Tatthāyaṃ paccavekkhaṇāvidhikhettavatthuhiraññasuvaṇṇagomahiṃsadāsidāsaputtadārādipariggahabyāsattacittānaṃ sattānaṃ khettādīnaṃ vatthukāmabhāvena bahupatthanīyabhāvato rājacorādisādhāraṇabhāvato vivādādhiṭṭhānato sapattakaraṇato nissārato paṭilābhaparipālanesu paraviheṭhanahetuto vināsanimittañca sokādianekavihitabyasanāvahato tadāsattinidānañca maccheramalapariyuṭṭhitacittānaṃ apāyūpapattihetubhāvatoti evaṃ vividhavipulānatthāvahāni pariggahavatthūni nāma. Tesaṃ pariccāgoyeva eko sotthibhāvoti pariccāge appamādo karaṇīyo.

    अपि च याचको याचमानो अत्तनो गुय्हस्स आचिक्खनतो ‘‘मय्हं विस्सासिको’’ति च, ‘‘पहाय गमनीयमत्तनो सन्तकं गहेत्वा परलोकं याहीति मय्हं उपदेसको’’ति च, ‘‘आदित्ते विय अगारे मरणग्गिना आदित्ते लोके ततो मय्हं सन्तकस्स अपवाहकसहायो’’ति च, ‘‘अपवाहितस्स चस्स अझापननिक्खेपट्ठानभूतो’’ति च दानसङ्खाते कल्याणकम्मस्मिं सहायभावतो सब्बसम्पत्तीनं अग्गभूताय परमदुल्‍लभाय बुद्धभूमिया सम्पत्तिहेतुभावतो च ‘‘परमो कल्याणमित्तो’’ति च पच्‍चवेक्खितब्बं।

    Api ca yācako yācamāno attano guyhassa ācikkhanato ‘‘mayhaṃ vissāsiko’’ti ca, ‘‘pahāya gamanīyamattano santakaṃ gahetvā paralokaṃ yāhīti mayhaṃ upadesako’’ti ca, ‘‘āditte viya agāre maraṇagginā āditte loke tato mayhaṃ santakassa apavāhakasahāyo’’ti ca, ‘‘apavāhitassa cassa ajhāpananikkhepaṭṭhānabhūto’’ti ca dānasaṅkhāte kalyāṇakammasmiṃ sahāyabhāvato sabbasampattīnaṃ aggabhūtāya paramadullabhāya buddhabhūmiyā sampattihetubhāvato ca ‘‘paramo kalyāṇamitto’’ti ca paccavekkhitabbaṃ.

    तथा ‘‘उळारे कम्मनि अनेनाहं सम्भावितो, तस्मा सा सम्भावना अवितथा कातब्बा’’ति च, ‘‘एकन्तभेदिताय जीवितस्स अयाचितेनापि मया दातब्बं, पगेव याचितेना’’ति च, ‘‘उळारज्झासयेहि गवेसित्वापि दातब्बतो सयमेवागतो मम पुञ्‍ञेना’’ति च ‘‘याचकस्स दानापदेसेन मय्हमेवायमनुग्गहो’’ति च, ‘‘अहं विय अयं सब्बोपि लोको मया अनुग्गहेतब्बो’’ति च, ‘‘असति याचके कथं मय्हं दानपारमी पूरेय्या’’ति च, ‘‘याचकानमेव चत्थाय मया सब्बो परिग्गहेतब्बो’’ति च, ‘‘मं अयाचित्वाव मम सन्तकं याचका कदा सयमेव गण्हेय्यु’’न्ति च, ‘‘कथमहं याचकानं पियो चस्सं मनापो’’ति च, ‘‘कथं वा ते मय्हं पिया चस्सु मनापा’’ति च, ‘‘कथं वाहं ददमानो दत्वापि च अत्तमनो चस्सं पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो’’ति च, ‘‘कथं वा मे याचका भवेय्युं उळारो च दानज्झासयो’’ति च, ‘‘कथं वाहमयाचितो एव याचकानं हदयमञ्‍ञाय ददेय्य’’न्ति च, ‘‘सति धने याचके च अपरिच्‍चागो महती मय्हं वञ्‍चना’’ति च, ‘‘कथं वाहं अत्तनो अङ्गानि जीवितं वापि याचकानं परिच्‍चजेय्य’’न्ति च परिच्‍चागनिन्‍नता उपट्ठपेतब्बा। अपि च ‘‘अत्थो नामायं निरपेक्खं दायकमनुगच्छति, यथा तं निरपेक्खं खेपकं किटको’’ति च अत्थे निरपेक्खताय चित्तं उप्पादेतब्बं।

    Tathā ‘‘uḷāre kammani anenāhaṃ sambhāvito, tasmā sā sambhāvanā avitathā kātabbā’’ti ca, ‘‘ekantabheditāya jīvitassa ayācitenāpi mayā dātabbaṃ, pageva yācitenā’’ti ca, ‘‘uḷārajjhāsayehi gavesitvāpi dātabbato sayamevāgato mama puññenā’’ti ca ‘‘yācakassa dānāpadesena mayhamevāyamanuggaho’’ti ca, ‘‘ahaṃ viya ayaṃ sabbopi loko mayā anuggahetabbo’’ti ca, ‘‘asati yācake kathaṃ mayhaṃ dānapāramī pūreyyā’’ti ca, ‘‘yācakānameva catthāya mayā sabbo pariggahetabbo’’ti ca, ‘‘maṃ ayācitvāva mama santakaṃ yācakā kadā sayameva gaṇheyyu’’nti ca, ‘‘kathamahaṃ yācakānaṃ piyo cassaṃ manāpo’’ti ca, ‘‘kathaṃ vā te mayhaṃ piyā cassu manāpā’’ti ca, ‘‘kathaṃ vāhaṃ dadamāno datvāpi ca attamano cassaṃ pamudito pītisomanassajāto’’ti ca, ‘‘kathaṃ vā me yācakā bhaveyyuṃ uḷāro ca dānajjhāsayo’’ti ca, ‘‘kathaṃ vāhamayācito eva yācakānaṃ hadayamaññāya dadeyya’’nti ca, ‘‘sati dhane yācake ca apariccāgo mahatī mayhaṃ vañcanā’’ti ca, ‘‘kathaṃ vāhaṃ attano aṅgāni jīvitaṃ vāpi yācakānaṃ pariccajeyya’’nti ca pariccāganinnatā upaṭṭhapetabbā. Api ca ‘‘attho nāmāyaṃ nirapekkhaṃ dāyakamanugacchati, yathā taṃ nirapekkhaṃ khepakaṃ kiṭako’’ti ca atthe nirapekkhatāya cittaṃ uppādetabbaṃ.

    याचमानो पन यदि पियपुग्गलो होति, ‘‘पियो मं याचती’’ति सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। अथ उदासीनपुग्गलो होति, ‘‘अयं मं याचमानो अद्धा इमिना परिच्‍चागेन मित्तो होती’’ति सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। ददन्तोपि हि याचकानं पियो होतीति। अथ पन वेरी पुग्गलो याचति, ‘‘पच्‍चत्थिको मं याचति, अयं मं याचमानो अद्धा इमिना परिच्‍चागेन वेरी पियो मित्तो होती’’ति विसेसेन सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। एवं पियपुग्गले विय मज्झत्तवेरिपुग्गलेसुपि मेत्तापुब्बङ्गमं करुणं उपट्ठपेत्वाव दातब्बं।

    Yācamāno pana yadi piyapuggalo hoti, ‘‘piyo maṃ yācatī’’ti somanassaṃ uppādetabbaṃ. Atha udāsīnapuggalo hoti, ‘‘ayaṃ maṃ yācamāno addhā iminā pariccāgena mitto hotī’’ti somanassaṃ uppādetabbaṃ. Dadantopi hi yācakānaṃ piyo hotīti. Atha pana verī puggalo yācati, ‘‘paccatthiko maṃ yācati, ayaṃ maṃ yācamāno addhā iminā pariccāgena verī piyo mitto hotī’’ti visesena somanassaṃ uppādetabbaṃ. Evaṃ piyapuggale viya majjhattaveripuggalesupi mettāpubbaṅgamaṃ karuṇaṃ upaṭṭhapetvāva dātabbaṃ.

    सचे पनस्स चिरकालपरिभावितत्ता लोभस्स देय्यधम्मविसया लोभधम्मा उप्पज्‍जेय्युं, तेन बोधिसत्तपटिञ्‍ञेन इति पटिसञ्‍चिक्खितब्बं ‘‘ननु तया सप्पुरिससम्बोधाय अभिनीहारं करोन्तेन सब्बसत्तानं उपकारत्थाय अयं कायो निस्सट्ठो तप्परिच्‍चागमयञ्‍च पुञ्‍ञं, तत्थ नाम ते बाहिरेपि वत्थुस्मिं अभिसङ्गप्पवत्ति हत्थिसिनानसदिसी होति, तस्मा तया न कत्थचि सङ्गो उप्पादेतब्बो। सेय्यथापि नाम महतो भेसज्‍जरुक्खस्स तिट्ठतो मूलं मूलत्थिका हरन्ति, पपटिकं तचं खन्धं विटपं सारं साखं पलासं पुप्फं फलं फलत्थिका हरन्ति, न तस्स रुक्खस्स ‘मय्हं सन्तकं एते हरन्ती’ति वितक्‍कसमुदाचारो होति, एवमेव सब्बलोकहिताय उस्सुक्‍कमापज्‍जन्तेन मया महादुक्खे अकतञ्‍ञुके निच्‍चासुचिम्हि काये परेसं उपकाराय विनियुज्‍जमाने अणुमत्तोपि मिच्छावितक्‍को न उप्पादेतब्बो। को वा एत्थ विसेसो अज्झत्तिकबाहिरेसु महाभूतेसु एकन्तभेदनविकिरणविद्धंसनधम्मेसु, केवलं पन सम्मोहविजम्भितमेतं, यदिदं एतं मम एसोहमस्मि एसो मे अत्ताति अभिनिवेसो। तस्मा बाहिरेसु विय अज्झत्तिकेसुपि करचरणनयनादीसु मंसादीसु च अनपेक्खेन हुत्वा ‘तं तदत्थिका हरन्तू’ति निस्सट्ठचित्तेन भवितब्ब’’न्ति।

    Sace panassa cirakālaparibhāvitattā lobhassa deyyadhammavisayā lobhadhammā uppajjeyyuṃ, tena bodhisattapaṭiññena iti paṭisañcikkhitabbaṃ ‘‘nanu tayā sappurisasambodhāya abhinīhāraṃ karontena sabbasattānaṃ upakāratthāya ayaṃ kāyo nissaṭṭho tappariccāgamayañca puññaṃ, tattha nāma te bāhirepi vatthusmiṃ abhisaṅgappavatti hatthisinānasadisī hoti, tasmā tayā na katthaci saṅgo uppādetabbo. Seyyathāpi nāma mahato bhesajjarukkhassa tiṭṭhato mūlaṃ mūlatthikā haranti, papaṭikaṃ tacaṃ khandhaṃ viṭapaṃ sāraṃ sākhaṃ palāsaṃ pupphaṃ phalaṃ phalatthikā haranti, na tassa rukkhassa ‘mayhaṃ santakaṃ ete harantī’ti vitakkasamudācāro hoti, evameva sabbalokahitāya ussukkamāpajjantena mayā mahādukkhe akataññuke niccāsucimhi kāye paresaṃ upakārāya viniyujjamāne aṇumattopi micchāvitakko na uppādetabbo. Ko vā ettha viseso ajjhattikabāhiresu mahābhūtesu ekantabhedanavikiraṇaviddhaṃsanadhammesu, kevalaṃ pana sammohavijambhitametaṃ, yadidaṃ etaṃ mama esohamasmi eso me attāti abhiniveso. Tasmā bāhiresu viya ajjhattikesupi karacaraṇanayanādīsu maṃsādīsu ca anapekkhena hutvā ‘taṃ tadatthikā harantū’ti nissaṭṭhacittena bhavitabba’’nti.

    एवं पटिसञ्‍चिक्खतो चस्स सम्बोधाय पहितत्तस्स कायजीवितेसु निरपेक्खस्स अप्पकसिरेनेव कायवचीमनोकम्मानि सुविसुद्धानि होन्ति। सो सुविसुद्धकायवचीमनोकम्मन्तो विसुद्धाजीवो ञायपटिपत्तियं ठितो अपायुपायकोसल्‍लसमन्‍नागमेन भिय्योसोमत्ताय देय्यधम्मपरिच्‍चागेन अभयदानसद्धम्मदानेहि च सब्बसत्ते अनुग्गण्हितुं समत्थो होतीति अयं ताव दानपारमियं पच्‍चवेक्खणानयो।

    Evaṃ paṭisañcikkhato cassa sambodhāya pahitattassa kāyajīvitesu nirapekkhassa appakasireneva kāyavacīmanokammāni suvisuddhāni honti. So suvisuddhakāyavacīmanokammanto visuddhājīvo ñāyapaṭipattiyaṃ ṭhito apāyupāyakosallasamannāgamena bhiyyosomattāya deyyadhammapariccāgena abhayadānasaddhammadānehi ca sabbasatte anuggaṇhituṃ samattho hotīti ayaṃ tāva dānapāramiyaṃ paccavekkhaṇānayo.

    सीलपारमियं पन एवं पच्‍चवेक्खितब्बं – इदञ्हि सीलं नाम गङ्गोदकादीहि विसोधेतुं असक्‍कुणेय्यस्स दोसमलस्स विक्खालनजलं, हरिचन्दनादीहि विनेतुं असक्‍कुणेय्यस्स रागादिपरिळाहस्स विनयनं, हारमकुटकुण्डलादीहि पचुरजनालङ्कारेहि असाधारणो साधूनं अलङ्कारविसेसो, सब्बदिसावायनतो अकित्तिमो सब्बकालानुरूपो च सुरभिगन्धो, खत्तियमहासालादीहि देवताहि च वन्दनीयादिभावावहनतो परमो वसीकरणमन्तो, चातुमहाराजिकादिदेवलोकारोहणसोपानपन्ति , झानाभिञ्‍ञानं अधिगमूपायो, निब्बानमहानगरस्स सम्पापकमग्गो, सावकबोधिपच्‍चेकबोधिसम्मासम्बोधीनं पतिट्ठानभूमि, यं यं वा पनिच्छितं पत्थितं, तस्स तस्स समिज्झनूपायभावतो चिन्तामणिकप्परुक्खादिके च अतिसेति।

    Sīlapāramiyaṃ pana evaṃ paccavekkhitabbaṃ – idañhi sīlaṃ nāma gaṅgodakādīhi visodhetuṃ asakkuṇeyyassa dosamalassa vikkhālanajalaṃ, haricandanādīhi vinetuṃ asakkuṇeyyassa rāgādipariḷāhassa vinayanaṃ, hāramakuṭakuṇḍalādīhi pacurajanālaṅkārehi asādhāraṇo sādhūnaṃ alaṅkāraviseso, sabbadisāvāyanato akittimo sabbakālānurūpo ca surabhigandho, khattiyamahāsālādīhi devatāhi ca vandanīyādibhāvāvahanato paramo vasīkaraṇamanto, cātumahārājikādidevalokārohaṇasopānapanti , jhānābhiññānaṃ adhigamūpāyo, nibbānamahānagarassa sampāpakamaggo, sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhīnaṃ patiṭṭhānabhūmi, yaṃ yaṃ vā panicchitaṃ patthitaṃ, tassa tassa samijjhanūpāyabhāvato cintāmaṇikapparukkhādike ca atiseti.

    वुत्तञ्‍चेतं भगवता – ‘‘इज्झति, भिक्खवे, सीलवतो चेतोपणिधिविसुद्धत्ता’’ति (दी॰ नि॰ ३.३३७; अ॰ नि॰ ८.३५)। अपरम्पि वुत्तं – ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘सब्रह्मचारीनं पियो च अस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’तिआदि (म॰ नि॰ १.६५)। तथा ‘‘अविप्पटिसारत्थानि खो, आनन्द, कुसलानि सीलानी’’ति (अ॰ नि॰ ११.१)। ‘‘पञ्‍चिमे, गहपतयो, आनिसंसा सीलवतो सीलसम्पदाया’’तिआदिसुत्तानञ्‍च (दी॰ नि॰ २.१५०; ३.३१६; अ॰ नि॰ ५.२१३; महाव॰ २८५) वसेन सीलस्स गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा। तथा अग्गिक्खन्धोपमसुत्तादीनं (अ॰ नि॰ ७.७२) वसेन सीलविरहे आदीनवा। पीतिसोमनस्सनिमित्ततो अत्तानुवादपरापवाददण्डदुग्गतिभयाभावतो विञ्‍ञूहि पासंसभावतो अविप्पटिसारहेतुतो सोत्थिट्ठानतो अतिजनसापतेय्याधिपतेय्यायुरूपट्ठानबन्धुमित्तसम्पत्तीनं अतिसयनतो च सीलं पच्‍चवेक्खितब्बं। सीलवतो हि अत्तनो सीलसम्पदाहेतु महन्तं पीतिसोमनस्सं उप्पज्‍जति – ‘‘कतं वत मया कुसलं, कतं कल्याणं, कतं भीरुत्ताण’’न्ति।

    Vuttañcetaṃ bhagavatā – ‘‘ijjhati, bhikkhave, sīlavato cetopaṇidhivisuddhattā’’ti (dī. ni. 3.337; a. ni. 8.35). Aparampi vuttaṃ – ‘‘ākaṅkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu ‘sabrahmacārīnaṃ piyo ca assaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cā’ti, sīlesvevassa paripūrakārī’’tiādi (ma. ni. 1.65). Tathā ‘‘avippaṭisāratthāni kho, ānanda, kusalāni sīlānī’’ti (a. ni. 11.1). ‘‘Pañcime, gahapatayo, ānisaṃsā sīlavato sīlasampadāyā’’tiādisuttānañca (dī. ni. 2.150; 3.316; a. ni. 5.213; mahāva. 285) vasena sīlassa guṇā paccavekkhitabbā. Tathā aggikkhandhopamasuttādīnaṃ (a. ni. 7.72) vasena sīlavirahe ādīnavā. Pītisomanassanimittato attānuvādaparāpavādadaṇḍaduggatibhayābhāvato viññūhi pāsaṃsabhāvato avippaṭisārahetuto sotthiṭṭhānato atijanasāpateyyādhipateyyāyurūpaṭṭhānabandhumittasampattīnaṃ atisayanato ca sīlaṃ paccavekkhitabbaṃ. Sīlavato hi attano sīlasampadāhetu mahantaṃ pītisomanassaṃ uppajjati – ‘‘kataṃ vata mayā kusalaṃ, kataṃ kalyāṇaṃ, kataṃ bhīruttāṇa’’nti.

    तथा सीलवतो अत्ता न उपवदति, न परे विञ्‍ञू, दण्डदुग्गतिभयानं सम्भवो एव नत्थि। ‘‘सीलवा पुरिसपुग्गलो कल्याणधम्मो’’ति विञ्‍ञूनं पासंसो होति। तथा सीलवतो य्वायं ‘‘कतं वत मया पापं, कतं लुद्दकं, कतं किब्बिस’’न्ति दुस्सीलस्स विप्पटिसारो उप्पज्‍जति, सो न होति। सीलञ्‍च नामेतं अप्पमादाधिट्ठानतो भोगब्यसनादिपरिहारमुखेन महतो अत्थस्स साधनतो मङ्गलभावतो च परमं सोत्थिट्ठानं, निहीनजच्‍चोपि सीलवा खत्तियमहासालादीनं पूजनीयो होतीति कुलसम्पत्तिं अतिसेति सीलसम्पदा, ‘‘तं किं मञ्‍ञसि, महाराज? इध ते अस्स दासो कम्मकरो’’तिआदिवचनञ्‍चेत्थ (दी॰ नि॰ १.१८६) साधकं। चोरादीहि असाधारणतो परलोकानुगमनतो महप्फलभावतो समथादिगुणाधिट्ठानतो च बाहिरधनं अतिसेति सीलं। परमस्स चित्तिस्सरियस्स अधिट्ठानभावतो खत्तियादीनं इस्सरियं अतिसेति सीलं। सीलनिमित्तञ्हि तंतंसत्तनिकायेसु सत्तानं इस्सरियं, वस्ससतदीघप्पमाणतो जीविततो एकाहम्पि सीलवतो जीवितस्स विसिट्ठतावचनतो सति च जीविते सिक्खानिक्खिपनस्स मरणतावचनतो सीलं जीविततो विसिट्ठतरं । वेरीनम्पि मनुञ्‍ञभावावहनतो जरारोगविपत्तीहि अनभिभवनीयतो च रूपसम्पत्तिं अतिसेति सीलं। पासादहम्मियादिट्ठानविसेसे राजयुवराजसेनापतिआदिट्ठानविसेसे च अतिसेति सीलं सुखविसेसाधिट्ठानभावतो। सभावसिनिद्धे सन्तिकावचरेपि बन्धुजने मित्तजने च अतिसेति एकन्तहितसम्पादनतो परलोकानुगमनतो च ‘‘न तं मातापिता कयिरा’’तिआदिवचनञ्‍चेत्थ (ध॰ प॰ ४३) साधकं। तथा हत्थिअस्सरथपत्तिबलकायेहि मन्तागदसोत्थानप्पयोगेहि च दुरारक्खं अत्तानं आरक्खाभावेन सीलमेव विसिट्ठतरं अत्ताधीनतो अपराधीनतो महाविसयतो च। तेनेवाह – ‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारि’’न्तिआदि (जा॰ १.१०.१०२)। एवमनेकगुणसमन्‍नागतं सीलन्ति पच्‍चवेक्खन्तस्स अपरिपुण्णा चेव सीलसम्पदा पारिपूरिं गच्छति अपरिसुद्धा च पारिसुद्धिं।

    Tathā sīlavato attā na upavadati, na pare viññū, daṇḍaduggatibhayānaṃ sambhavo eva natthi. ‘‘Sīlavā purisapuggalo kalyāṇadhammo’’ti viññūnaṃ pāsaṃso hoti. Tathā sīlavato yvāyaṃ ‘‘kataṃ vata mayā pāpaṃ, kataṃ luddakaṃ, kataṃ kibbisa’’nti dussīlassa vippaṭisāro uppajjati, so na hoti. Sīlañca nāmetaṃ appamādādhiṭṭhānato bhogabyasanādiparihāramukhena mahato atthassa sādhanato maṅgalabhāvato ca paramaṃ sotthiṭṭhānaṃ, nihīnajaccopi sīlavā khattiyamahāsālādīnaṃ pūjanīyo hotīti kulasampattiṃ atiseti sīlasampadā, ‘‘taṃ kiṃ maññasi, mahārāja? Idha te assa dāso kammakaro’’tiādivacanañcettha (dī. ni. 1.186) sādhakaṃ. Corādīhi asādhāraṇato paralokānugamanato mahapphalabhāvato samathādiguṇādhiṭṭhānato ca bāhiradhanaṃ atiseti sīlaṃ. Paramassa cittissariyassa adhiṭṭhānabhāvato khattiyādīnaṃ issariyaṃ atiseti sīlaṃ. Sīlanimittañhi taṃtaṃsattanikāyesu sattānaṃ issariyaṃ, vassasatadīghappamāṇato jīvitato ekāhampi sīlavato jīvitassa visiṭṭhatāvacanato sati ca jīvite sikkhānikkhipanassa maraṇatāvacanato sīlaṃ jīvitato visiṭṭhataraṃ . Verīnampi manuññabhāvāvahanato jarārogavipattīhi anabhibhavanīyato ca rūpasampattiṃ atiseti sīlaṃ. Pāsādahammiyādiṭṭhānavisese rājayuvarājasenāpatiādiṭṭhānavisese ca atiseti sīlaṃ sukhavisesādhiṭṭhānabhāvato. Sabhāvasiniddhe santikāvacarepi bandhujane mittajane ca atiseti ekantahitasampādanato paralokānugamanato ca ‘‘na taṃ mātāpitā kayirā’’tiādivacanañcettha (dha. pa. 43) sādhakaṃ. Tathā hatthiassarathapattibalakāyehi mantāgadasotthānappayogehi ca durārakkhaṃ attānaṃ ārakkhābhāvena sīlameva visiṭṭhataraṃ attādhīnato aparādhīnato mahāvisayato ca. Tenevāha – ‘‘dhammo have rakkhati dhammacāri’’ntiādi (jā. 1.10.102). Evamanekaguṇasamannāgataṃ sīlanti paccavekkhantassa aparipuṇṇā ceva sīlasampadā pāripūriṃ gacchati aparisuddhā ca pārisuddhiṃ.

    सचे पनस्स दीघरत्तं परिचयेन सीलपटिपक्खा धम्मा दोसादयो अन्तरन्तरा उप्पज्‍जेय्युं, तेन बोधिसत्तपटिञ्‍ञेन एवं पटिसञ्‍चिक्खितब्बं – ननु तया सम्बोधाय पणिधानं कतं, सीलविकलेन च न सक्‍का लोकियापि सम्पत्तियो पापुणितुं, पगेव लोकुत्तरा, सब्बसम्पत्तीनं पन अग्गभूताय सम्मासम्बोधिया अधिट्ठानभूतेन सीलेन परमुक्‍कंसगतेन भवितब्बं, तस्मा ‘‘किकीव अण्ड’’न्तिआदिना (विसुद्धि॰ १.१९; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७) वुत्तनयेन सम्मा सीलं रक्खन्तेन सुट्ठुतरं तया पेसलेन भवितब्बं।

    Sace panassa dīgharattaṃ paricayena sīlapaṭipakkhā dhammā dosādayo antarantarā uppajjeyyuṃ, tena bodhisattapaṭiññena evaṃ paṭisañcikkhitabbaṃ – nanu tayā sambodhāya paṇidhānaṃ kataṃ, sīlavikalena ca na sakkā lokiyāpi sampattiyo pāpuṇituṃ, pageva lokuttarā, sabbasampattīnaṃ pana aggabhūtāya sammāsambodhiyā adhiṭṭhānabhūtena sīlena paramukkaṃsagatena bhavitabbaṃ, tasmā ‘‘kikīva aṇḍa’’ntiādinā (visuddhi. 1.19; dī. ni. aṭṭha. 1.7) vuttanayena sammā sīlaṃ rakkhantena suṭṭhutaraṃ tayā pesalena bhavitabbaṃ.

    अपि च तया धम्मदेसनाय यानत्तये सत्तानं अवतारणपरिपाचनानि कातब्बानि, सीलविकलस्स च वचनं न पच्‍चेतब्बं होति, असप्पायाहारविचारस्स विय वेज्‍जस्स तिकिच्छनं, तस्मा कथाहं सद्धेय्यो हुत्वा सत्तानं अवतारणपरिपाचनानि करेय्यन्ति सभावपरिसुद्धसीलेन भवितब्बं। किञ्‍च झानादिगुणविसेसयोगेन मे सत्तानं उपकारकरणसमत्थता पञ्‍ञापारमिआदिपरिपूरणञ्‍च, झानादयो च गुणा सीलपारिसुद्धिं विना न सम्भवन्तीति सम्मदेव सीलं परिसोधेतब्बं।

    Api ca tayā dhammadesanāya yānattaye sattānaṃ avatāraṇaparipācanāni kātabbāni, sīlavikalassa ca vacanaṃ na paccetabbaṃ hoti, asappāyāhāravicārassa viya vejjassa tikicchanaṃ, tasmā kathāhaṃ saddheyyo hutvā sattānaṃ avatāraṇaparipācanāni kareyyanti sabhāvaparisuddhasīlena bhavitabbaṃ. Kiñca jhānādiguṇavisesayogena me sattānaṃ upakārakaraṇasamatthatā paññāpāramiādiparipūraṇañca, jhānādayo ca guṇā sīlapārisuddhiṃ vinā na sambhavantīti sammadeva sīlaṃ parisodhetabbaṃ.

    तथा ‘‘सम्बाधो घरावासो रजोपथो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१९१; सं॰ नि॰ २.१५४; म॰ नि॰ १.२९१; २.१०) घरावासे, ‘‘अट्ठिकङ्कलूपमा कामा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३४; पाचि॰ १७५) ‘‘मातापि पुत्तेन विवदती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१७८) च कामेसु, ‘‘सेय्यथापि पुरिसो इणं आदाय कम्मन्ते पयोजेय्या’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२१८) कामच्छन्दादीसु आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमा वुत्तविपरियायेन ‘‘अब्भोकासो पब्बज्‍जा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१९१; सं॰ नि॰ २.१५४) पब्बज्‍जादीसु आनिसंसपटिसङ्खावसेन नेक्खम्मपारमियं पच्‍चवेक्खणा वेदितब्बा। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन दुक्खक्खन्ध- (म॰ नि॰ १.१६३ आदयो) आसिविसोपमसुत्ता- (सं॰ नि॰ ४.२३८) दिवसेन वेदितब्बो।

    Tathā ‘‘sambādho gharāvāso rajopatho’’tiādinā (dī. ni. 1.191; saṃ. ni. 2.154; ma. ni. 1.291; 2.10) gharāvāse, ‘‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā’’tiādinā (ma. ni. 1.234; pāci. 175) ‘‘mātāpi puttena vivadatī’’tiādinā (ma. ni. 1.178) ca kāmesu, ‘‘seyyathāpi puriso iṇaṃ ādāya kammante payojeyyā’’tiādinā (dī. ni. 1.218) kāmacchandādīsu ādīnavadassanapubbaṅgamā vuttavipariyāyena ‘‘abbhokāso pabbajjā’’tiādinā (dī. ni. 1.191; saṃ. ni. 2.154) pabbajjādīsu ānisaṃsapaṭisaṅkhāvasena nekkhammapāramiyaṃ paccavekkhaṇā veditabbā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana dukkhakkhandha- (ma. ni. 1.163 ādayo) āsivisopamasuttā- (saṃ. ni. 4.238) divasena veditabbo.

    तथा ‘‘पञ्‍ञाय विना दानादयो धम्मा न विसुज्झन्ति, यथासकं ब्यापारसमत्था च न होन्ती’’ति पञ्‍ञागुणा मनसिकातब्बा। यथेव हि जीवितेन विना सरीरयन्तं न सोभति, न च अत्तनो किरियासु पटिपत्तिसमत्थं होति, यथा च चक्खादीनि इन्द्रियानि विञ्‍ञाणेन विना यथासकं विसयेसु किच्‍चं कातुं नप्पहोन्ति, एवं सद्धादीनि इन्द्रियानि पञ्‍ञाय विना सकिच्‍चपटिपत्तियं असमत्थानीति परिच्‍चागादिपटिपत्तियं पञ्‍ञा पधानकारणं। उम्मीलितपञ्‍ञाचक्खुका हि महाबोधिसत्ता अत्तनो अङ्गपच्‍चङ्गानिपि दत्वा अनत्तुक्‍कंसका अपरवम्भका च होन्ति, भेसज्‍जरुक्खा विय विकप्परहिता कालत्तयेपि सोमनस्सजाता। पञ्‍ञावसेन हि उपायकोसल्‍लयोगतो परिच्‍चागो परहितप्पवत्तिया दानपारमिभावं उपेति। अत्तत्थञ्हि दानं वड्ढिसदिसं होति।

    Tathā ‘‘paññāya vinā dānādayo dhammā na visujjhanti, yathāsakaṃ byāpārasamatthā ca na hontī’’ti paññāguṇā manasikātabbā. Yatheva hi jīvitena vinā sarīrayantaṃ na sobhati, na ca attano kiriyāsu paṭipattisamatthaṃ hoti, yathā ca cakkhādīni indriyāni viññāṇena vinā yathāsakaṃ visayesu kiccaṃ kātuṃ nappahonti, evaṃ saddhādīni indriyāni paññāya vinā sakiccapaṭipattiyaṃ asamatthānīti pariccāgādipaṭipattiyaṃ paññā padhānakāraṇaṃ. Ummīlitapaññācakkhukā hi mahābodhisattā attano aṅgapaccaṅgānipi datvā anattukkaṃsakā aparavambhakā ca honti, bhesajjarukkhā viya vikapparahitā kālattayepi somanassajātā. Paññāvasena hi upāyakosallayogato pariccāgo parahitappavattiyā dānapāramibhāvaṃ upeti. Attatthañhi dānaṃ vaḍḍhisadisaṃ hoti.

    तथा पञ्‍ञाय अभावेन तण्हादिसंकिलेसावियोगतो सीलस्स विसुद्धि एव न सम्भवति, कुतो सब्बञ्‍ञुगुणाधिट्ठानभावो। पञ्‍ञवा एव च घरावासे कामगुणेसु संसारे च आदीनवं पब्बज्‍जाय झानसमापत्तियं निब्बाने च आनिसंसं सुट्ठु सल्‍लक्खेन्तो पब्बजित्वा झानसमापत्तियो निब्बत्तेत्वा निब्बानाभिमुखो परे च तत्थ पतिट्ठापेति। वीरियञ्‍च पञ्‍ञाविरहितं यथिच्छितमत्थं न साधेति दुरारम्भभावतो। वरमेव हि अनारम्भो दुरारम्भतो, पञ्‍ञासहितेन पन वीरियेन न किञ्‍चि दुरधिगमं उपायपटिपत्तितो। तथा पञ्‍ञवा एव परापकारादीनं अधिवासकजातिको होति, न दुप्पञ्‍ञो। पञ्‍ञाविरहितस्स च परेहि उपनीता अपकारा खन्तिया पटिपक्खमेव अनुब्रूहेन्ति, पञ्‍ञवतो पन ते खन्तिसम्पत्तिया परिब्रूहनवसेन अस्सा थिरभावाय संवत्तन्ति। पञ्‍ञवा एव तीणिपि सच्‍चानि नेसं कारणानि पटिपक्खे च यथाभूतं जानित्वा परेसं अविसंवादको होति।

    Tathā paññāya abhāvena taṇhādisaṃkilesāviyogato sīlassa visuddhi eva na sambhavati, kuto sabbaññuguṇādhiṭṭhānabhāvo. Paññavā eva ca gharāvāse kāmaguṇesu saṃsāre ca ādīnavaṃ pabbajjāya jhānasamāpattiyaṃ nibbāne ca ānisaṃsaṃ suṭṭhu sallakkhento pabbajitvā jhānasamāpattiyo nibbattetvā nibbānābhimukho pare ca tattha patiṭṭhāpeti. Vīriyañca paññāvirahitaṃ yathicchitamatthaṃ na sādheti durārambhabhāvato. Varameva hi anārambho durārambhato, paññāsahitena pana vīriyena na kiñci duradhigamaṃ upāyapaṭipattito. Tathā paññavā eva parāpakārādīnaṃ adhivāsakajātiko hoti, na duppañño. Paññāvirahitassa ca parehi upanītā apakārā khantiyā paṭipakkhameva anubrūhenti, paññavato pana te khantisampattiyā paribrūhanavasena assā thirabhāvāya saṃvattanti. Paññavā eva tīṇipi saccāni nesaṃ kāraṇāni paṭipakkhe ca yathābhūtaṃ jānitvā paresaṃ avisaṃvādako hoti.

    तथा पञ्‍ञाबलेन अत्तानं उपत्थम्भेत्वा धितिसम्पदाय सब्बपारमीसु अचलसमादानाधिट्ठानो होति। पञ्‍ञवा एव च पियमज्झत्तवेरिविभागं अकत्वा सब्बत्थ हितूपसंहारकुसलो होति। तथा पञ्‍ञावसेन लाभालाभादिलोकधम्मसन्‍निपाते निब्बिकारताय मज्झत्तो होति। एवं सब्बासं पारमीनं पञ्‍ञाव पारिसुद्धिहेतूति पञ्‍ञागुणा पच्‍चवेक्खितब्बा। अपि च पञ्‍ञाय विना न दस्सनसम्पत्ति, अन्तरेन च दिट्ठिसम्पदं न सीलसम्पदा , सीलदिट्ठिसम्पदाविरहितस्स न समाधिसम्पदा, असमाहितेन च न सक्‍का अत्तहितमत्तम्पि साधेतुं, पगेव उक्‍कंसगतं परहितन्ति परहिताय पटिपन्‍नेन ‘‘ननु तया सक्‍कच्‍चं पञ्‍ञाय परिवुद्धियं आयोगो करणीयो’’ति बोधिसत्तेन अत्ता ओवदितब्बो। पञ्‍ञानुभावेन हि महासत्तो चतुरधिट्ठानाधिट्ठितो चतूहि सङ्गहवत्थूहि लोकं अनुग्गण्हन्तो सत्ते निय्यानमग्गे अवतारेति, इन्द्रियानि च नेसं परिपाचेति।

    Tathā paññābalena attānaṃ upatthambhetvā dhitisampadāya sabbapāramīsu acalasamādānādhiṭṭhāno hoti. Paññavā eva ca piyamajjhattaverivibhāgaṃ akatvā sabbattha hitūpasaṃhārakusalo hoti. Tathā paññāvasena lābhālābhādilokadhammasannipāte nibbikāratāya majjhatto hoti. Evaṃ sabbāsaṃ pāramīnaṃ paññāva pārisuddhihetūti paññāguṇā paccavekkhitabbā. Api ca paññāya vinā na dassanasampatti, antarena ca diṭṭhisampadaṃ na sīlasampadā , sīladiṭṭhisampadāvirahitassa na samādhisampadā, asamāhitena ca na sakkā attahitamattampi sādhetuṃ, pageva ukkaṃsagataṃ parahitanti parahitāya paṭipannena ‘‘nanu tayā sakkaccaṃ paññāya parivuddhiyaṃ āyogo karaṇīyo’’ti bodhisattena attā ovaditabbo. Paññānubhāvena hi mahāsatto caturadhiṭṭhānādhiṭṭhito catūhi saṅgahavatthūhi lokaṃ anuggaṇhanto satte niyyānamagge avatāreti, indriyāni ca nesaṃ paripāceti.

    तथा पञ्‍ञाबलेन खन्धायतनादीसु पविचयबहुलोपवत्तिनिवत्तियो याथावतो परिजानन्तो दानादयो गुणे विसेसनिब्बेधभागियभावं नयन्तो बोधिसत्तसिक्खाय परिपूरकारी होतीति एवमादिना अनेकाकारवोकारे पञ्‍ञागुणे ववत्थपेत्वा पञ्‍ञापारमी अनुब्रूहेतब्बा।

    Tathā paññābalena khandhāyatanādīsu pavicayabahulopavattinivattiyo yāthāvato parijānanto dānādayo guṇe visesanibbedhabhāgiyabhāvaṃ nayanto bodhisattasikkhāya paripūrakārī hotīti evamādinā anekākāravokāre paññāguṇe vavatthapetvā paññāpāramī anubrūhetabbā.

    तथा दिस्समानानिपि लोकियानि कम्मानि निहीनवीरियेन पापुणितुं असक्‍कुणेय्यानि, अगणितखेदेन पन आरद्धवीरियेन दुरधिगमं नाम नत्थि। निहीनवीरियो हि ‘‘संसारमहोघतो सब्बसत्ते सन्तारेस्सामी’’ति आरभितुमेव न सक्‍कुणाति। मज्झिमो आरभित्वा अन्तरा वोसानमापज्‍जति। उक्‍कट्ठवीरियो पन अत्तसुखनिरपेक्खो आरम्भपारमिमधिगच्छतीति वीरियसम्पत्ति पच्‍चवेक्खितब्बा। अपि च ‘‘यस्स अत्तनो एव संसारपङ्कतो समुद्धरणत्थमारम्भो, तस्सापि न वीरियस्स सिथिलभावे मनोरथानं मत्थकप्पत्ति सक्‍का सम्भावेतुं, पगेव सदेवकस्स लोकस्स समुद्धरणत्थं कताभिनीहारेना’’ति च ‘‘रागादीनं दोसगणानं मत्तमहागजानं विय दुन्‍निवारभावतो तन्‍निदानानञ्‍च कम्मसमादानानं उक्खित्तासिकवधकसदिसभावतो तन्‍निमित्तानञ्‍च दुग्गतीनं सब्बदा विवटमुखभावतो, तत्थ नियोजकानञ्‍च पापमित्तानं सदा सन्‍निहितभावतो तदोवादकारिताय च बालस्स पुथुज्‍जनभावस्स सतिसम्भवे युत्तं सयमेव संसारदुक्खतो निस्सरितुन्ति मिच्छावितक्‍का वीरियानुभावेन दूरीभवन्ती’’ति च ‘‘यदि पन सम्बोधि अत्ताधीनेन वीरियेन सक्‍का समधिगन्तुं, किमेत्थ दुक्‍कर’’न्ति च एवमादिना नयेन वीरियगुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā dissamānānipi lokiyāni kammāni nihīnavīriyena pāpuṇituṃ asakkuṇeyyāni, agaṇitakhedena pana āraddhavīriyena duradhigamaṃ nāma natthi. Nihīnavīriyo hi ‘‘saṃsāramahoghato sabbasatte santāressāmī’’ti ārabhitumeva na sakkuṇāti. Majjhimo ārabhitvā antarā vosānamāpajjati. Ukkaṭṭhavīriyo pana attasukhanirapekkho ārambhapāramimadhigacchatīti vīriyasampatti paccavekkhitabbā. Api ca ‘‘yassa attano eva saṃsārapaṅkato samuddharaṇatthamārambho, tassāpi na vīriyassa sithilabhāve manorathānaṃ matthakappatti sakkā sambhāvetuṃ, pageva sadevakassa lokassa samuddharaṇatthaṃ katābhinīhārenā’’ti ca ‘‘rāgādīnaṃ dosagaṇānaṃ mattamahāgajānaṃ viya dunnivārabhāvato tannidānānañca kammasamādānānaṃ ukkhittāsikavadhakasadisabhāvato tannimittānañca duggatīnaṃ sabbadā vivaṭamukhabhāvato, tattha niyojakānañca pāpamittānaṃ sadā sannihitabhāvato tadovādakāritāya ca bālassa puthujjanabhāvassa satisambhave yuttaṃ sayameva saṃsāradukkhato nissaritunti micchāvitakkā vīriyānubhāvena dūrībhavantī’’ti ca ‘‘yadi pana sambodhi attādhīnena vīriyena sakkā samadhigantuṃ, kimettha dukkara’’nti ca evamādinā nayena vīriyaguṇā paccavekkhitabbā.

    तथा खन्ति नामायं निरवसेसगुणपटिपक्खस्स कोधस्स विधमनतो गुणसम्पादने साधूनमप्पटिहतमायुधं, पराभिभवसमत्थानं अलङ्कारो, समणब्राह्मणानं बलसम्पदा, कोधग्गिविनयनउदकधारा, कल्याणस्स कित्तिसद्दस्स सञ्‍जातिदेसो, पापपुग्गलानं वचीविसवूपसमकरो मन्तागदो, संवरे ठितानं परमा धीरपकति, गम्भीरासयताय सागरो, दोसमहासागरस्स वेला, अपायद्वारस्स पिदहनकवाटं, देवब्रह्मलोकानं आरोहणसोपानं, सब्बगुणानं अधिवासनभूमि, उत्तमा कायवचीमनोविसुद्धीति मनसिकातब्बं।

    Tathā khanti nāmāyaṃ niravasesaguṇapaṭipakkhassa kodhassa vidhamanato guṇasampādane sādhūnamappaṭihatamāyudhaṃ, parābhibhavasamatthānaṃ alaṅkāro, samaṇabrāhmaṇānaṃ balasampadā, kodhaggivinayanaudakadhārā, kalyāṇassa kittisaddassa sañjātideso, pāpapuggalānaṃ vacīvisavūpasamakaro mantāgado, saṃvare ṭhitānaṃ paramā dhīrapakati, gambhīrāsayatāya sāgaro, dosamahāsāgarassa velā, apāyadvārassa pidahanakavāṭaṃ, devabrahmalokānaṃ ārohaṇasopānaṃ, sabbaguṇānaṃ adhivāsanabhūmi, uttamā kāyavacīmanovisuddhīti manasikātabbaṃ.

    अपि च ‘‘एते सत्ता खन्तिसम्पत्तिया अभावतो इधलोके तप्पन्ति, परलोके च तपनीयधम्मानुयोगतो’’ति च ‘‘यदिपि परापकारनिमित्तं दुक्खं उप्पज्‍जति, तस्स पन दुक्खस्स खेत्तभूतो अत्तभावो बीजभूतञ्‍च कम्मं मयाव अभिसङ्खत’’न्ति च ‘‘तस्स च दुक्खस्स आणण्यकारणमेत’’न्ति च ‘‘अपकारके असति कथं मय्हं खन्तिसम्पदा सम्भवती’’ति च ‘‘यदिपायं एतरहि अपकारको, अयं नाम पुब्बे अनेन मय्हं उपकारो कतो’’ति च ‘‘अपकारो एव वा खन्तिनिमित्तताय उपकारो’’ति च ‘‘सब्बेपिमे सत्ता मय्हं पुत्तसदिसा, पुत्तकतापराधेसु च को कुज्झिस्सती’’ति च ‘‘येन कोधपिसाचावेसेन अयं मय्हं अपरज्झति, स्वायं कोधभूतावेसो मया विनेतब्बो’’ति च, ‘‘येन अपकारेन इदं मय्हं दुक्खं उप्पन्‍नं, तस्स अहम्पि निमित्त’’न्ति च, ‘‘येहि धम्मेहि अपकारो कतो, यत्थ च कतो, सब्बेपि ते तस्मिं एव खणे निरुद्धा कस्सिदानि केन कोपो कातब्बो’’ति च, ‘‘अनत्तताय सब्बधम्मानं को कस्स अपरज्झती’’ति च पच्‍चवेक्खन्तेन खन्तिसम्पदा अनुब्रूहेतब्बा।

    Api ca ‘‘ete sattā khantisampattiyā abhāvato idhaloke tappanti, paraloke ca tapanīyadhammānuyogato’’ti ca ‘‘yadipi parāpakāranimittaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa pana dukkhassa khettabhūto attabhāvo bījabhūtañca kammaṃ mayāva abhisaṅkhata’’nti ca ‘‘tassa ca dukkhassa āṇaṇyakāraṇameta’’nti ca ‘‘apakārake asati kathaṃ mayhaṃ khantisampadā sambhavatī’’ti ca ‘‘yadipāyaṃ etarahi apakārako, ayaṃ nāma pubbe anena mayhaṃ upakāro kato’’ti ca ‘‘apakāro eva vā khantinimittatāya upakāro’’ti ca ‘‘sabbepime sattā mayhaṃ puttasadisā, puttakatāparādhesu ca ko kujjhissatī’’ti ca ‘‘yena kodhapisācāvesena ayaṃ mayhaṃ aparajjhati, svāyaṃ kodhabhūtāveso mayā vinetabbo’’ti ca, ‘‘yena apakārena idaṃ mayhaṃ dukkhaṃ uppannaṃ, tassa ahampi nimitta’’nti ca, ‘‘yehi dhammehi apakāro kato, yattha ca kato, sabbepi te tasmiṃ eva khaṇe niruddhā kassidāni kena kopo kātabbo’’ti ca, ‘‘anattatāya sabbadhammānaṃ ko kassa aparajjhatī’’ti ca paccavekkhantena khantisampadā anubrūhetabbā.

    यदि पनस्स दीघरत्तं परिचयेन परापकारनिमित्तको कोधो चित्तं परियादाय तिट्ठेय्य, तेन इति पटिसञ्‍चिक्खितब्बं – ‘‘खन्ति नामेसा परापकारस्स पटिपक्खपटिपत्तीनं पच्‍चुपकारकारण’’न्ति च ‘‘अपकारो च मय्हं दुक्खूपनिसा सद्धाति दुक्खुप्पादनेन सद्धाय सब्बलोके अनभिरतिसञ्‍ञाय च पच्‍चयो’’ति च, ‘‘इन्द्रियपकति हेसा यदिदं इट्ठानिट्ठविसयसमायोगो। तत्थ अनिट्ठविसयसमायोगो मय्हं न सियाति तं कुतेत्थ लब्भा’’ति च ‘‘कोधवसिको सत्तो कोधेन उम्मत्तो विक्खित्तचित्तो, तत्थ किं पच्‍चपकारेना’’ति च ‘‘सब्बेपिमे सत्ता सम्मासम्बुद्धेन ओरसपुत्ता विय परिपालिता, तस्मा न तत्थ मया चित्तकोपो कातब्बो’’ति च, ‘‘अपराधके च सति गुणे गुणवति मया कोपो न कातब्बो’’ति च, ‘‘असति गुणे विसेसेन करुणायितब्बो’’ति च ‘‘कोपेन च मय्हं गुणयसा निहीयन्ती’’ति च, ‘‘कुज्झनेन मय्हं दुब्बण्णदुक्खसेय्यादयो सपत्तकन्ता आगच्छन्ती’’ति च, ‘‘कोधो च नामायं सब्बाहितकारको सब्बहितविनासको बलवा पच्‍चत्थिको’’ति च, ‘‘सति च खन्तिया न कोचि पच्‍चत्थिको’’ति च, ‘‘अपराधकेन अपराधनिमित्तं यं आयतिं लद्धब्बं दुक्खं सति च खन्तिया मय्हं तदभावो’’ति च, ‘‘चिन्तनेन कुज्झन्तेन च मया पच्‍चत्थिकोयेव अनुवत्तितो होती’’ति च, ‘‘कोधे च मया खन्तिया अभिभूते तस्स दासभूतो पच्‍चत्थिको सम्मदेव अभिभूतो होती’’ति च, ‘‘कोधनिमित्तं खन्तिगुणपरिच्‍चागो मय्हं न युत्तो’’ति च, ‘‘सति च कोधे गुणविरोधपच्‍चनीकधम्मे कथं मे सीलादिधम्मा पारिपूरिं गच्छेय्युं, असति च तेसु कथाहं सत्तानं उपकारबहुलो पटिञ्‍ञानुरूपं उत्तमं सम्पत्तिं पापुणिस्सामी’’ति च, ‘‘खन्तिया च सति बहिद्धा विक्खेपाभावतो समाहितस्स सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चतो दुक्खतो सब्बे धम्मा अनत्ततो निब्बानञ्‍च असङ्खतामतसन्तपणीततादिभावतो निज्झानं खमन्ति बुद्धधम्मा च अचिन्तेय्यापरिमेय्यप्पभावा’’ति।

    Yadi panassa dīgharattaṃ paricayena parāpakāranimittako kodho cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, tena iti paṭisañcikkhitabbaṃ – ‘‘khanti nāmesā parāpakārassa paṭipakkhapaṭipattīnaṃ paccupakārakāraṇa’’nti ca ‘‘apakāro ca mayhaṃ dukkhūpanisā saddhāti dukkhuppādanena saddhāya sabbaloke anabhiratisaññāya ca paccayo’’ti ca, ‘‘indriyapakati hesā yadidaṃ iṭṭhāniṭṭhavisayasamāyogo. Tattha aniṭṭhavisayasamāyogo mayhaṃ na siyāti taṃ kutettha labbhā’’ti ca ‘‘kodhavasiko satto kodhena ummatto vikkhittacitto, tattha kiṃ paccapakārenā’’ti ca ‘‘sabbepime sattā sammāsambuddhena orasaputtā viya paripālitā, tasmā na tattha mayā cittakopo kātabbo’’ti ca, ‘‘aparādhake ca sati guṇe guṇavati mayā kopo na kātabbo’’ti ca, ‘‘asati guṇe visesena karuṇāyitabbo’’ti ca ‘‘kopena ca mayhaṃ guṇayasā nihīyantī’’ti ca, ‘‘kujjhanena mayhaṃ dubbaṇṇadukkhaseyyādayo sapattakantā āgacchantī’’ti ca, ‘‘kodho ca nāmāyaṃ sabbāhitakārako sabbahitavināsako balavā paccatthiko’’ti ca, ‘‘sati ca khantiyā na koci paccatthiko’’ti ca, ‘‘aparādhakena aparādhanimittaṃ yaṃ āyatiṃ laddhabbaṃ dukkhaṃ sati ca khantiyā mayhaṃ tadabhāvo’’ti ca, ‘‘cintanena kujjhantena ca mayā paccatthikoyeva anuvattito hotī’’ti ca, ‘‘kodhe ca mayā khantiyā abhibhūte tassa dāsabhūto paccatthiko sammadeva abhibhūto hotī’’ti ca, ‘‘kodhanimittaṃ khantiguṇapariccāgo mayhaṃ na yutto’’ti ca, ‘‘sati ca kodhe guṇavirodhapaccanīkadhamme kathaṃ me sīlādidhammā pāripūriṃ gaccheyyuṃ, asati ca tesu kathāhaṃ sattānaṃ upakārabahulo paṭiññānurūpaṃ uttamaṃ sampattiṃ pāpuṇissāmī’’ti ca, ‘‘khantiyā ca sati bahiddhā vikkhepābhāvato samāhitassa sabbe saṅkhārā aniccato dukkhato sabbe dhammā anattato nibbānañca asaṅkhatāmatasantapaṇītatādibhāvato nijjhānaṃ khamanti buddhadhammā ca acinteyyāparimeyyappabhāvā’’ti.

    ततो च अनुलोमियं खन्तियं ठितो केवला इमे अत्तत्तनियभावरहिता धम्ममत्ता यथासकं पच्‍चयेहि उप्पज्‍जन्ति वयन्ति, न कुतोचि आगच्छन्ति, न कुहिञ्‍चि गच्छन्ति, न च कत्थचि पतिट्ठिता, न चेत्थ कोचि कस्सचि ब्यापारोति अहंकारममंकारानधिट्ठानता निज्झानं खमति, येन बोधिसत्तो बोधिया नियतो अनावत्तिधम्मो होतीति एवमादिना खन्तिपारमिया पच्‍चवेक्खणा वेदितब्बा।

    Tato ca anulomiyaṃ khantiyaṃ ṭhito kevalā ime attattaniyabhāvarahitā dhammamattā yathāsakaṃ paccayehi uppajjanti vayanti, na kutoci āgacchanti, na kuhiñci gacchanti, na ca katthaci patiṭṭhitā, na cettha koci kassaci byāpāroti ahaṃkāramamaṃkārānadhiṭṭhānatā nijjhānaṃ khamati, yena bodhisatto bodhiyā niyato anāvattidhammo hotīti evamādinā khantipāramiyā paccavekkhaṇā veditabbā.

    तथा सच्‍चेन विना सीलादीनं असम्भवतो पटिञ्‍ञानुरूपं पटिपत्तिया अभावतो च, सच्‍चधम्मातिक्‍कमे च सब्बपापधम्मानं समोसरणतो असच्‍चसन्धस्स अपच्‍चयिकभावतो आयतिञ्‍च अनादेय्यवचनतावहनतो सम्पन्‍नसच्‍चस्स च, सब्बगुणाधिट्ठानभावतो सच्‍चाधिट्ठानेन सब्बबोधिसम्भारानं पारिसुद्धिपारिपूरिसामत्थियतो सभावधम्माविसंवादनेन सब्बबोधिसम्भारकिच्‍चकरणतो बोधिसत्तपटिपत्तिया च, परिनिप्फत्तितोतिआदिना सच्‍चपारमिया सम्पत्तियो पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā saccena vinā sīlādīnaṃ asambhavato paṭiññānurūpaṃ paṭipattiyā abhāvato ca, saccadhammātikkame ca sabbapāpadhammānaṃ samosaraṇato asaccasandhassa apaccayikabhāvato āyatiñca anādeyyavacanatāvahanato sampannasaccassa ca, sabbaguṇādhiṭṭhānabhāvato saccādhiṭṭhānena sabbabodhisambhārānaṃ pārisuddhipāripūrisāmatthiyato sabhāvadhammāvisaṃvādanena sabbabodhisambhārakiccakaraṇato bodhisattapaṭipattiyā ca, parinipphattitotiādinā saccapāramiyā sampattiyo paccavekkhitabbā.

    तथा दानादीसु दळ्हसमादानं तंपटिपक्खसन्‍निपाते च नेसं अचलाधिट्ठानं तत्थ च धीरवीरभावं विना न दानादिसम्भारा सम्बोधिनिमित्ता सम्भवन्तीतिआदिना अधिट्ठाने गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā dānādīsu daḷhasamādānaṃ taṃpaṭipakkhasannipāte ca nesaṃ acalādhiṭṭhānaṃ tattha ca dhīravīrabhāvaṃ vinā na dānādisambhārā sambodhinimittā sambhavantītiādinā adhiṭṭhāne guṇā paccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘अत्तहितमत्ते अवतिट्ठन्तेनापि सत्तेसु हितचित्ततं विना न सक्‍का इधलोकपरलोकसम्पत्तियो पापुणितुं, पगेव सब्बसत्ते निब्बानसम्पत्तियं पतिट्ठापेतुकामेना’’ति च, ‘‘पच्छा सब्बसत्तानं लोकुत्तरसम्पत्तिं आकङ्खन्तेन इदानि लोकियसम्पत्तिआकङ्खा युत्तरूपा’’ति च, ‘‘इदानि आसयमत्तेन परेसं हितसुखूपसंहारं कातुं असक्‍कोन्तो कदा पयोगेन तं साधेस्सामी’’ति च, ‘‘इदानि मया हितसुखूपसंहारेन संवड्ढिता पच्छा धम्मसंविभागसहाया मय्हं भविस्सन्ती’’ति च, ‘‘एतेहि विना न मय्हं बोधिसम्भारा सम्भवन्ति, तस्मा सब्बबुद्धगुणविभूतिनिप्फत्तिकारणत्ता मय्हं एते परमं पुञ्‍ञक्खेत्तं अनुत्तरं कुसलायतनं उत्तमं गारवट्ठान’’न्ति च, सविसेसं सत्तेसु सब्बेसु हितज्झासयता पच्‍चुपट्ठपेतब्बा , किञ्‍च करुणाधिट्ठानतोपि सब्बसत्तेसु मेत्ता अनुब्रूहेतब्बा। विमरियादीकतेन हि चेतसा सत्तेसु हितसुखूपसंहारनिरतस्स तेसं अहितदुक्खापनयनकामता बलवती उप्पज्‍जति दळ्हमूला। करुणा च सब्बेसं बुद्धकारकधम्मानं आदि चरणं पतिट्ठा मूलं मुखं पमुखन्ति एवमादिना मेत्ताय गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā ‘‘attahitamatte avatiṭṭhantenāpi sattesu hitacittataṃ vinā na sakkā idhalokaparalokasampattiyo pāpuṇituṃ, pageva sabbasatte nibbānasampattiyaṃ patiṭṭhāpetukāmenā’’ti ca, ‘‘pacchā sabbasattānaṃ lokuttarasampattiṃ ākaṅkhantena idāni lokiyasampattiākaṅkhā yuttarūpā’’ti ca, ‘‘idāni āsayamattena paresaṃ hitasukhūpasaṃhāraṃ kātuṃ asakkonto kadā payogena taṃ sādhessāmī’’ti ca, ‘‘idāni mayā hitasukhūpasaṃhārena saṃvaḍḍhitā pacchā dhammasaṃvibhāgasahāyā mayhaṃ bhavissantī’’ti ca, ‘‘etehi vinā na mayhaṃ bodhisambhārā sambhavanti, tasmā sabbabuddhaguṇavibhūtinipphattikāraṇattā mayhaṃ ete paramaṃ puññakkhettaṃ anuttaraṃ kusalāyatanaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhāna’’nti ca, savisesaṃ sattesu sabbesu hitajjhāsayatā paccupaṭṭhapetabbā , kiñca karuṇādhiṭṭhānatopi sabbasattesu mettā anubrūhetabbā. Vimariyādīkatena hi cetasā sattesu hitasukhūpasaṃhāraniratassa tesaṃ ahitadukkhāpanayanakāmatā balavatī uppajjati daḷhamūlā. Karuṇā ca sabbesaṃ buddhakārakadhammānaṃ ādi caraṇaṃ patiṭṭhā mūlaṃ mukhaṃ pamukhanti evamādinā mettāya guṇā paccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘उपेक्खाय अभावे सत्तेहि कता विप्पकारा चित्तस्स विकारं उप्पादेय्युं, सति च चित्तविकारे दानादीनं सम्भारानं सम्भवो एव नत्थी’’ति च, ‘‘मेत्तासिनेहेन सिनेहिते चित्ते उपेक्खाय विना सम्भारानं पारिसुद्धि न होती’’ति च, ‘‘अनुपेक्खको सम्भारेसु पुञ्‍ञसम्भारं तब्बिपाकञ्‍च सत्तहितत्थं परिणामेतुं न सक्‍कोती’’ति च, ‘‘उपेक्खाय अभावे देय्यधम्मपटिग्गाहकानं विभागं अकत्वा परिच्‍चजितुं न सक्‍कोती’’ति च, ‘‘उपेक्खारहितेन जीवितपरिक्खारानं जीवितस्स च अन्तरायं अमनसिकरित्वा सीलविसोधनं कातुं न सक्‍कोती’’ति च, तथा उपेक्खावसेन अरतिरतिसहस्सेव नेक्खम्मबलसिद्धितो उपपत्तितो इक्खणवसेन सब्बसम्भारकिच्‍चनिप्फत्तितो अच्‍चारद्धस्स वीरियस्स अनुपेक्खणे पधानकिच्‍चाकरणतो उपेक्खतो एव तितिक्खानिज्झानसम्भवतो उपेक्खावसेन सत्तसङ्खारानं अविसंवादनतो लोकधम्मानं अज्झुपेक्खणेन समादिन्‍नधम्मेसु अचलाधिट्ठानसिद्धितो परापकारादीसु अनाभोगवसेनेव मेत्ताविहारनिप्फत्तितोति सब्बबोधिसम्भारानं समादानाधिट्ठानपारिपूरिनिप्फत्तियो उपेक्खानुभावेन सम्पज्‍जन्तीति एवमादिना नयेन उपेक्खापारमी पच्‍चवेक्खितब्बा। एवं अपरिच्‍चागपरिच्‍चागादीसु यथाक्‍कमं आदीनवानिसंसपच्‍चवेक्खणा दानादिपारमीनं पच्‍चयोति दट्ठब्बं।

    Tathā ‘‘upekkhāya abhāve sattehi katā vippakārā cittassa vikāraṃ uppādeyyuṃ, sati ca cittavikāre dānādīnaṃ sambhārānaṃ sambhavo eva natthī’’ti ca, ‘‘mettāsinehena sinehite citte upekkhāya vinā sambhārānaṃ pārisuddhi na hotī’’ti ca, ‘‘anupekkhako sambhāresu puññasambhāraṃ tabbipākañca sattahitatthaṃ pariṇāmetuṃ na sakkotī’’ti ca, ‘‘upekkhāya abhāve deyyadhammapaṭiggāhakānaṃ vibhāgaṃ akatvā pariccajituṃ na sakkotī’’ti ca, ‘‘upekkhārahitena jīvitaparikkhārānaṃ jīvitassa ca antarāyaṃ amanasikaritvā sīlavisodhanaṃ kātuṃ na sakkotī’’ti ca, tathā upekkhāvasena aratiratisahasseva nekkhammabalasiddhito upapattito ikkhaṇavasena sabbasambhārakiccanipphattito accāraddhassa vīriyassa anupekkhaṇe padhānakiccākaraṇato upekkhato eva titikkhānijjhānasambhavato upekkhāvasena sattasaṅkhārānaṃ avisaṃvādanato lokadhammānaṃ ajjhupekkhaṇena samādinnadhammesu acalādhiṭṭhānasiddhito parāpakārādīsu anābhogavaseneva mettāvihāranipphattitoti sabbabodhisambhārānaṃ samādānādhiṭṭhānapāripūrinipphattiyo upekkhānubhāvena sampajjantīti evamādinā nayena upekkhāpāramī paccavekkhitabbā. Evaṃ apariccāgapariccāgādīsu yathākkamaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇā dānādipāramīnaṃ paccayoti daṭṭhabbaṃ.

    तथा सपरिक्खारा पञ्‍चदस चरणधम्मा पञ्‍च च अभिञ्‍ञायो। तत्थ चरणधम्मा नाम सीलसंवरो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्‍ञुता, जागरियानुयोगो, सत्त सद्धम्मा, चत्तारि झानानि च। तेसु सीलादीनं चतुन्‍नं तेरसापि धुतधम्मा अप्पिच्छतादयो च परिक्खारा। सद्धम्मेसु सद्धाय बुद्धधम्मसङ्घसीलचागदेवतूपसमानुस्सतिलूखपुग्गलपरिवज्‍जन- सिनिद्धपुग्गलसेवनपसादनीयधम्मपच्‍चवेक्खणतदधिमुत्तता परिक्खारो। हिरोत्तप्पानं अकुसलादीनवपच्‍चवेक्खणअपायादीनवपच्‍चवेक्खणकुसलधम्मूपत्थम्भन- भावपच्‍चवेक्खणहिरोत्तप्परहितपुग्गलपरिवज्‍जनहिरोत्तप्पसम्पन्‍नपुग्गलसेनतदधिमुत्तता। बाहुसच्‍चस्स पुब्बयोगपरिपुच्छक- भावसद्धम्माभियोगअनवज्‍जविज्‍जाट्ठानादिपरिचयपरिपक्‍किन्द्रियताकिलेसदूरीभावअप्पस्सुत- परिवज्‍जनबहुस्सुतसेवनतदधिमुत्तता। वीरियस्स अपायभयपच्‍चवेक्खण- गमनवीथिपच्‍चवेक्खणधम्ममहत्तपच्‍चवेक्खणथिनमिद्धविनोदनकुसीतपुग्गलपरिवज्‍जन- आरद्धवीरियपुग्गलसेवनसम्मप्पधानपच्‍चवेक्खणतदधिमुत्तता । सतिया सतिसम्पजञ्‍ञमुट्ठस्सतिपुग्गलपरिवज्‍जनउपट्ठितस्सतिपुग्गलसेवनतदधिमुत्तता। पञ्‍ञाय परिपुच्छकभारवत्थुविसदकिरियाइन्द्रियसमत्तपटिपादनदुप्पञ्‍ञपुग्गल- परिवज्‍जनपञ्‍ञवन्तपुग्गलसेवनगम्भीरञाणचरियपच्‍चवेक्खणतदधिमुत्तता। चतुन्‍नं झानानं सीलादिचतुक्‍कं अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु पुब्बभागभावना आवज्‍जनादिवसीभावकरणञ्‍च परिक्खारो। तत्थ सीलादीहि पयोगसुद्धिया सत्तानं अभयदाने आसयसुद्धिया आमिसदाने उभयसुद्धिया धम्मदाने समत्थो होतीतिआदिना चरणादीनं दानादिसम्भारानं पच्‍चयभावो यथारहं निद्धारेतब्बो। अतिवित्थारभयेन न निद्धारयिम्हाति। एवं सम्पत्तिचक्‍कादयोपि दानादीनं पच्‍चयोति वेदितब्बा।

    Tathā saparikkhārā pañcadasa caraṇadhammā pañca ca abhiññāyo. Tattha caraṇadhammā nāma sīlasaṃvaro, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, satta saddhammā, cattāri jhānāni ca. Tesu sīlādīnaṃ catunnaṃ terasāpi dhutadhammā appicchatādayo ca parikkhārā. Saddhammesu saddhāya buddhadhammasaṅghasīlacāgadevatūpasamānussatilūkhapuggalaparivajjana- siniddhapuggalasevanapasādanīyadhammapaccavekkhaṇatadadhimuttatā parikkhāro. Hirottappānaṃ akusalādīnavapaccavekkhaṇaapāyādīnavapaccavekkhaṇakusaladhammūpatthambhana- bhāvapaccavekkhaṇahirottapparahitapuggalaparivajjanahirottappasampannapuggalasenatadadhimuttatā. Bāhusaccassa pubbayogaparipucchaka- bhāvasaddhammābhiyogaanavajjavijjāṭṭhānādiparicayaparipakkindriyatākilesadūrībhāvaappassuta- parivajjanabahussutasevanatadadhimuttatā. Vīriyassa apāyabhayapaccavekkhaṇa- gamanavīthipaccavekkhaṇadhammamahattapaccavekkhaṇathinamiddhavinodanakusītapuggalaparivajjana- āraddhavīriyapuggalasevanasammappadhānapaccavekkhaṇatadadhimuttatā . Satiyā satisampajaññamuṭṭhassatipuggalaparivajjanaupaṭṭhitassatipuggalasevanatadadhimuttatā. Paññāya paripucchakabhāravatthuvisadakiriyāindriyasamattapaṭipādanaduppaññapuggala- parivajjanapaññavantapuggalasevanagambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇatadadhimuttatā. Catunnaṃ jhānānaṃ sīlādicatukkaṃ aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu pubbabhāgabhāvanā āvajjanādivasībhāvakaraṇañca parikkhāro. Tattha sīlādīhi payogasuddhiyā sattānaṃ abhayadāne āsayasuddhiyā āmisadāne ubhayasuddhiyā dhammadāne samattho hotītiādinā caraṇādīnaṃ dānādisambhārānaṃ paccayabhāvo yathārahaṃ niddhāretabbo. Ativitthārabhayena na niddhārayimhāti. Evaṃ sampatticakkādayopi dānādīnaṃ paccayoti veditabbā.

    को संकिलेसोति? अविसेसेन तण्हादीहि परामट्ठभावो पारमीनं संकिलेसो, विसेसेन पन देय्यधम्मपटिग्गाहकविकप्पा दानपारमिया संकिलेसो। सत्तकालविकप्पा सीलपारमिया, कामभवतदुपसमेसु अभिरतिअनभिरतिविकप्पा नेक्खम्मपारमिया, अहं ममाति विकप्पा पञ्‍ञापारमिया, लीनुद्धच्‍चविकप्पा वीरियपारमिया, अत्तपरविकप्पा खन्तिपारमिया, अदिट्ठादीसु दिट्ठादिविकप्पा सच्‍चपारमिया, बोधिसम्भारतब्बिपक्खेसु दोसगुणविकप्पा अधिट्ठानपारमिया, हिताहितविकप्पा मेत्तापारमिया, इट्ठानिट्ठविकप्पा उपेक्खापारमिया संकिलेसोति दट्ठब्बं।

    Ko saṃkilesoti? Avisesena taṇhādīhi parāmaṭṭhabhāvo pāramīnaṃ saṃkileso, visesena pana deyyadhammapaṭiggāhakavikappā dānapāramiyā saṃkileso. Sattakālavikappā sīlapāramiyā, kāmabhavatadupasamesu abhiratianabhirativikappā nekkhammapāramiyā, ahaṃ mamāti vikappā paññāpāramiyā, līnuddhaccavikappā vīriyapāramiyā, attaparavikappā khantipāramiyā, adiṭṭhādīsu diṭṭhādivikappā saccapāramiyā, bodhisambhāratabbipakkhesu dosaguṇavikappā adhiṭṭhānapāramiyā, hitāhitavikappā mettāpāramiyā, iṭṭhāniṭṭhavikappā upekkhāpāramiyā saṃkilesoti daṭṭhabbaṃ.

    किं वोदानन्ति? तण्हादीहि अनुपघातो यथावुत्तविकप्पविरहो च एतासं वोदानन्ति वेदितब्बं। अनुपहता हि तण्हामानदिट्ठिकोधूपनाहमक्खपळासइस्सामच्छरिय- मायासाठेय्यथम्भसारम्भमदप्पमादादीहि किलेसेहि देय्यधम्मपटिग्गाहकविकप्पादिरहिता च दानादिपारमियो परिसुद्धा पभस्सरा भवन्तीति।

    Kiṃ vodānanti? Taṇhādīhi anupaghāto yathāvuttavikappaviraho ca etāsaṃ vodānanti veditabbaṃ. Anupahatā hi taṇhāmānadiṭṭhikodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- māyāsāṭheyyathambhasārambhamadappamādādīhi kilesehi deyyadhammapaṭiggāhakavikappādirahitā ca dānādipāramiyo parisuddhā pabhassarā bhavantīti.

    को पटिपक्खोति? अविसेसेन सब्बेपि संकिलेसा सब्बेपि अकुसला धम्मा एतासं पटिपक्खो, विसेसेन पन पुब्बे वुत्ता मच्छेरादयोति वेदितब्बा। अपि च देय्यधम्मपटिग्गाहकदानफलेसु अलोभादोसामोहगुणयोगतो लोभदोसमोहपटिपक्खं दानं, कायादिदोसवङ्कापगमतो लोभादिपटिपक्खं सीलं, कामसुखपरूपघातअत्तकिलमथपरिवज्‍जनतो दोसत्तयपटिपक्खं नेक्खम्मं, लोभादीनं अन्धीकरणतो ञाणस्स च अनन्धीकरणतो लोभादिपटिपक्खा पञ्‍ञा , अलीनानुद्धतञायारम्भवसेन लोभादिपटिपक्खं वीरियं, इट्ठानिट्ठसुञ्‍ञतानं खमनतो लोभादिपटिपक्खा खन्ति, सतिपि परेसं उपकारे अपकारे च यथाभूतप्पवत्तिया लोभादिपटिपक्खं सच्‍चं, लोकधम्मे अभिभुय्य यथासमादिन्‍नेसु सम्भारेसु अचलनतो लोभादिपटिपक्खं अधिट्ठानं, नीवरणविवेकतो लोभादिपटिपक्खा मेत्ता, इट्ठानिट्ठेसु अनुनयपटिघविद्धंसनतो समप्पवत्तितो च लोभादिपटिपक्खा उपेक्खाति दट्ठब्बं।

    Ko paṭipakkhoti? Avisesena sabbepi saṃkilesā sabbepi akusalā dhammā etāsaṃ paṭipakkho, visesena pana pubbe vuttā maccherādayoti veditabbā. Api ca deyyadhammapaṭiggāhakadānaphalesu alobhādosāmohaguṇayogato lobhadosamohapaṭipakkhaṃ dānaṃ, kāyādidosavaṅkāpagamato lobhādipaṭipakkhaṃ sīlaṃ, kāmasukhaparūpaghātaattakilamathaparivajjanato dosattayapaṭipakkhaṃ nekkhammaṃ, lobhādīnaṃ andhīkaraṇato ñāṇassa ca anandhīkaraṇato lobhādipaṭipakkhā paññā , alīnānuddhatañāyārambhavasena lobhādipaṭipakkhaṃ vīriyaṃ, iṭṭhāniṭṭhasuññatānaṃ khamanato lobhādipaṭipakkhā khanti, satipi paresaṃ upakāre apakāre ca yathābhūtappavattiyā lobhādipaṭipakkhaṃ saccaṃ, lokadhamme abhibhuyya yathāsamādinnesu sambhāresu acalanato lobhādipaṭipakkhaṃ adhiṭṭhānaṃ, nīvaraṇavivekato lobhādipaṭipakkhā mettā, iṭṭhāniṭṭhesu anunayapaṭighaviddhaṃsanato samappavattito ca lobhādipaṭipakkhā upekkhāti daṭṭhabbaṃ.

    का पटिपत्तीति? दानपारमिया ताव सुखूपकरणसरीरजीवितपरिच्‍चागेन भयापनुदनेन धम्मोपदेसेन च बहुधा सत्तानं अनुग्गहकरणं पटिपत्ति। तत्थ आमिसदानं अभयदानं धम्मदानन्ति दातब्बवत्थुवसेन तिविधं दानं। तेसु बोधिसत्तस्स दातब्बवत्थु अज्झत्तिकं बाहिरन्ति दुविधं। तत्थ बाहिरं अन्‍नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यन्ति दसविधं। अन्‍नादीनं खादनीयभोजनीयादिविभागेन अनेकविधं। तथा रूपारम्मणं याव धम्मारम्मणन्ति आरम्मणतो छब्बिधं। रूपारम्मणादीनञ्‍च नीलादिविभागेन अनेकविधं। तथा मणिकनकरजतमुत्तापवाळादि, खेत्तवत्थुआरामादि, दासिदासगोमहिंसादि नानाविधवित्तूपकरणवसेन अनेकविधं।

    Kā paṭipattīti? Dānapāramiyā tāva sukhūpakaraṇasarīrajīvitapariccāgena bhayāpanudanena dhammopadesena ca bahudhā sattānaṃ anuggahakaraṇaṃ paṭipatti. Tattha āmisadānaṃ abhayadānaṃ dhammadānanti dātabbavatthuvasena tividhaṃ dānaṃ. Tesu bodhisattassa dātabbavatthu ajjhattikaṃ bāhiranti duvidhaṃ. Tattha bāhiraṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālāgandhavilepanaṃ seyyāvasathapadīpeyyanti dasavidhaṃ. Annādīnaṃ khādanīyabhojanīyādivibhāgena anekavidhaṃ. Tathā rūpārammaṇaṃ yāva dhammārammaṇanti ārammaṇato chabbidhaṃ. Rūpārammaṇādīnañca nīlādivibhāgena anekavidhaṃ. Tathā maṇikanakarajatamuttāpavāḷādi, khettavatthuārāmādi, dāsidāsagomahiṃsādi nānāvidhavittūpakaraṇavasena anekavidhaṃ.

    तत्थ महापुरिसो बाहिरं वत्थुं देन्तो ‘‘यो येन अत्थिको, तं तस्स देति, देन्तो च तस्स अत्थिको’’ति सयमेव जानन्तो अयाचितोपि देति पगेव याचितो। मुत्तचागो देति, नो अमुत्तचागो, परियत्तं देति, नो अपरियत्तं सति देय्यधम्मे। न पच्‍चुपकारसन्‍निस्सितो देति। असति देय्यधम्मे हि परियत्ते संविभागारहं संविभजति। न च देति परूपघातावहं सत्थविसमज्‍जादिकं, नापि कीळनकं यं अनत्थूपसंहितं पमादावहञ्‍च। न च गिलानस्स याचकस्स पानभोजनादिअसप्पायं पमाणरहितं वा देति, पमाणयुत्तं पन सप्पायमेव देति।

    Tattha mahāpuriso bāhiraṃ vatthuṃ dento ‘‘yo yena atthiko, taṃ tassa deti, dento ca tassa atthiko’’ti sayameva jānanto ayācitopi deti pageva yācito. Muttacāgo deti, no amuttacāgo, pariyattaṃ deti, no apariyattaṃ sati deyyadhamme. Na paccupakārasannissito deti. Asati deyyadhamme hi pariyatte saṃvibhāgārahaṃ saṃvibhajati. Na ca deti parūpaghātāvahaṃ satthavisamajjādikaṃ, nāpi kīḷanakaṃ yaṃ anatthūpasaṃhitaṃ pamādāvahañca. Na ca gilānassa yācakassa pānabhojanādiasappāyaṃ pamāṇarahitaṃ vā deti, pamāṇayuttaṃ pana sappāyameva deti.

    तथा याचितो गहट्ठानं गहट्ठानुच्छविकं देति, पब्बजितानं पब्बजितानुच्छविकं देति, मातापितरो ञातिसालोहिता मित्तामच्‍चा पुत्तदारदासकम्मकराति एतेसु कस्सचि पीळं अजनेन्तो देति, न च उळारं देय्यधम्मं पटिजानित्वा लूखं देति, न च लाभसक्‍कारसिलोकसन्‍निस्सितो देति, न च पच्‍चुपकारसन्‍निस्सितो देति, न च फलपाटिकङ्खी देति अञ्‍ञत्र सम्मासम्बोधिया, न च याचके देय्यधम्मं वा जिगुच्छन्तो देति, न च असञ्‍ञतानं याचकानं अक्‍कोसकरोसकानम्पि अपविद्धं दानं देति, अञ्‍ञदत्थु पसन्‍नचित्तो अनुकम्पन्तो सक्‍कच्‍चमेव देति, न च कोतूहलमङ्गलिको हुत्वा देति, कम्मफलमेव पन सद्दहन्तो देति, नपि याचके पयिरुपासनादीहि परिकिलेसेत्वा देति, अपरिकिलेसन्तो एव पन देति, न च परेसं वञ्‍चनाधिप्पायो भेदनाधिप्पायो वा दानं देति, असंकिलिट्ठचित्तो एव देति, नपि फरुसवाचो भाकुटिमुखो दानं देति, पियवादी पन पुब्बभासी मितवचनो हुत्वा देति , यस्मिञ्‍च देय्यधम्मे उळारमनुञ्‍ञताय वा चिरपरिचयेन वा गेधसभावताय वा लोभधम्मो अधिमत्तो होति, जानन्तो बोधिसत्तो तं खिप्पमेव पटिविनोदेत्वा याचके परियेसित्वापि देति, यञ्‍च देय्यवत्थु परित्तं याचकोपि पच्‍चुपट्ठितो, तं अचिन्तेत्वापि अत्तानं बाधेत्वा देन्तो याचकं सम्मानेति यथा तं अकित्तिपण्डितो। न च महापुरिसो अत्तनो पुत्तदारदासकम्मकरपोरिसे याचितो ते असञ्‍ञापिते दोमनस्सप्पत्ते याचकानं देति, सम्मदेव पन सञ्‍ञापिते सोमनस्सप्पत्ते देति। देन्तो च यक्खरक्खसपिसाचादीनं वा मनुस्सानं कुरूरकम्मन्तानं वा जानन्तो न देति, तथा रज्‍जम्पि तादिसानं न देति। ये लोकस्स अहिताय दुक्खाय अनत्थाय पटिपज्‍जन्ति, ये पन धम्मिका धम्मेन लोकं पालेन्ति, तेसं देति। एवं ताव बाहिरदाने पटिपत्ति वेदितब्बा।

    Tathā yācito gahaṭṭhānaṃ gahaṭṭhānucchavikaṃ deti, pabbajitānaṃ pabbajitānucchavikaṃ deti, mātāpitaro ñātisālohitā mittāmaccā puttadāradāsakammakarāti etesu kassaci pīḷaṃ ajanento deti, na ca uḷāraṃ deyyadhammaṃ paṭijānitvā lūkhaṃ deti, na ca lābhasakkārasilokasannissito deti, na ca paccupakārasannissito deti, na ca phalapāṭikaṅkhī deti aññatra sammāsambodhiyā, na ca yācake deyyadhammaṃ vā jigucchanto deti, na ca asaññatānaṃ yācakānaṃ akkosakarosakānampi apaviddhaṃ dānaṃ deti, aññadatthu pasannacitto anukampanto sakkaccameva deti, na ca kotūhalamaṅgaliko hutvā deti, kammaphalameva pana saddahanto deti, napi yācake payirupāsanādīhi parikilesetvā deti, aparikilesanto eva pana deti, na ca paresaṃ vañcanādhippāyo bhedanādhippāyo vā dānaṃ deti, asaṃkiliṭṭhacitto eva deti, napi pharusavāco bhākuṭimukho dānaṃ deti, piyavādī pana pubbabhāsī mitavacano hutvā deti , yasmiñca deyyadhamme uḷāramanuññatāya vā ciraparicayena vā gedhasabhāvatāya vā lobhadhammo adhimatto hoti, jānanto bodhisatto taṃ khippameva paṭivinodetvā yācake pariyesitvāpi deti, yañca deyyavatthu parittaṃ yācakopi paccupaṭṭhito, taṃ acintetvāpi attānaṃ bādhetvā dento yācakaṃ sammāneti yathā taṃ akittipaṇḍito. Na ca mahāpuriso attano puttadāradāsakammakaraporise yācito te asaññāpite domanassappatte yācakānaṃ deti, sammadeva pana saññāpite somanassappatte deti. Dento ca yakkharakkhasapisācādīnaṃ vā manussānaṃ kurūrakammantānaṃ vā jānanto na deti, tathā rajjampi tādisānaṃ na deti. Ye lokassa ahitāya dukkhāya anatthāya paṭipajjanti, ye pana dhammikā dhammena lokaṃ pālenti, tesaṃ deti. Evaṃ tāva bāhiradāne paṭipatti veditabbā.

    अज्झत्तिकदानं पन द्वीहि आकारेहि वेदितब्बं। कथं? यथा नाम कोचि पुरिसो घासच्छादनहेतु अत्तानं परस्स निस्सज्‍जति, विधेय्यभावं उपगच्छति दासब्यं, एवमेव महापुरिसो सम्बोधिहेतु निरामिसचित्तो सत्तानं अनुत्तरं हितसुखं इच्छन्तो अत्तनो दानपारमिं परिपूरेतुकामो अत्तानं परस्स निस्सज्‍जति, विधेय्यभावं उपगच्छति यथाकामकरणीयतं। करचरणनयनादिअङ्गपच्‍चङ्गं तेन तेन अत्थिकानं अकम्पितो अनोलीनो अनुप्पदेति, न तत्थ सज्‍जति न सङ्कोचं आपज्‍जति यथा तं बाहिरवत्थुस्मिं, तथा हि महापुरिसो द्वीहि आकारेहि बाहिरवत्थुं परिच्‍चजति यथासुखं परिभोगाय वा याचकानं तेसं मनोरथं परिपूरेन्तो, अत्तनो वसीभावाय वा, तत्थ सब्बेन सब्बं मुत्तचागो, एवमहं निस्सङ्गभावनाय सम्बोधिं पापुणिस्सामीति। एवं अज्झत्तिकवत्थुस्मिन्ति वेदितब्बं।

    Ajjhattikadānaṃ pana dvīhi ākārehi veditabbaṃ. Kathaṃ? Yathā nāma koci puriso ghāsacchādanahetu attānaṃ parassa nissajjati, vidheyyabhāvaṃ upagacchati dāsabyaṃ, evameva mahāpuriso sambodhihetu nirāmisacitto sattānaṃ anuttaraṃ hitasukhaṃ icchanto attano dānapāramiṃ paripūretukāmo attānaṃ parassa nissajjati, vidheyyabhāvaṃ upagacchati yathākāmakaraṇīyataṃ. Karacaraṇanayanādiaṅgapaccaṅgaṃ tena tena atthikānaṃ akampito anolīno anuppadeti, na tattha sajjati na saṅkocaṃ āpajjati yathā taṃ bāhiravatthusmiṃ, tathā hi mahāpuriso dvīhi ākārehi bāhiravatthuṃ pariccajati yathāsukhaṃ paribhogāya vā yācakānaṃ tesaṃ manorathaṃ paripūrento, attano vasībhāvāya vā, tattha sabbena sabbaṃ muttacāgo, evamahaṃ nissaṅgabhāvanāya sambodhiṃ pāpuṇissāmīti. Evaṃ ajjhattikavatthusminti veditabbaṃ.

    तत्थ यं अज्झत्तिकवत्थु दीयमानं याचकस्स एकन्तेनेव हिताय संवत्तति, तं देति, न इतरं। न च महापुरिसो मारस्स मारकायिकानं देवतानं वा विहिंसाधिप्पायानं अत्तनो अत्तभावं अङ्गपच्‍चङ्गानि वा जानमानो देति ‘‘मा तेसं अनत्थो अहोसी’’ति। यथा च मारकायिकानं, एवं तेहि अन्वाविट्ठानम्पि न देति, नपि उम्मत्तकानं। इतरेसं पन याचियमानो समनन्तरमेव देति, तादिसाय याचनाय दुल्‍लभभावतो तादिसस्स च दानस्स दुक्‍करभावतो।

    Tattha yaṃ ajjhattikavatthu dīyamānaṃ yācakassa ekanteneva hitāya saṃvattati, taṃ deti, na itaraṃ. Na ca mahāpuriso mārassa mārakāyikānaṃ devatānaṃ vā vihiṃsādhippāyānaṃ attano attabhāvaṃ aṅgapaccaṅgāni vā jānamāno deti ‘‘mā tesaṃ anattho ahosī’’ti. Yathā ca mārakāyikānaṃ, evaṃ tehi anvāviṭṭhānampi na deti, napi ummattakānaṃ. Itaresaṃ pana yāciyamāno samanantarameva deti, tādisāya yācanāya dullabhabhāvato tādisassa ca dānassa dukkarabhāvato.

    अभयदानं पन राजतो चोरतो अग्गितो उदकतो वेरिपुग्गलतो सीहब्यग्घादिवाळमिगतो नागयक्खरक्खसपिसाचादितो सत्तानं भये पच्‍चुपट्ठिते ततो परित्ताणभावेन वेदितब्बं।

    Abhayadānaṃ pana rājato corato aggito udakato veripuggalato sīhabyagghādivāḷamigato nāgayakkharakkhasapisācādito sattānaṃ bhaye paccupaṭṭhite tato parittāṇabhāvena veditabbaṃ.

    धम्मदानं पन असंकिलिट्ठचित्तस्स अविपरीता धम्मदेसना, ओपायिको हितस्स उपदेसो दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थवसेन येन सासने अनोतिण्णानं अवतारणं ओतिण्णानं परिपाचनं। तत्थायं नयो – सङ्खेपतो ताव दानकथा सीलकथा सग्गकथा कामानं आदीनवो संकिलेसो च नेक्खम्मे आनिसंसो। वित्थारतो पन सावकबोधियं अधिमुत्तचित्तानं सरणगमनं सीलसंवरो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्‍ञुता जागरियानुयोगो सत्त सद्धम्मा अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु कम्मकरणवसेन समथानुयोगो रूपकायादीसु विपस्सनाभिनिवेसेसु यथारहं अभिनिवेसमुखेन विपस्सनानुयोगो, तथा विसुद्धिपटिपदा सम्मत्तगहणं तिस्सो विज्‍जा छ अभिञ्‍ञा चतस्सो पटिसम्भिदा सावकबोधीति एतेसं गुणसंकित्तनवसेन यथारहं तत्थ तत्थ पतिट्ठापना परियोदपना च। तथा पच्‍चेकबोधियं सम्मासम्बोधियञ्‍च अधिमुत्तानं सत्तानं यथारहं दानादिपारमीनं सभावरसलक्खणादिसंकित्तनमुखेन तीसुपि अवत्थासु तेसं बुद्धानं महानुभावताविभावनेन यानद्वये पतिट्ठापना परियोदपना च। एवं महापुरिसो सत्तानं धम्मदानं देति।

    Dhammadānaṃ pana asaṃkiliṭṭhacittassa aviparītā dhammadesanā, opāyiko hitassa upadeso diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena yena sāsane anotiṇṇānaṃ avatāraṇaṃ otiṇṇānaṃ paripācanaṃ. Tatthāyaṃ nayo – saṅkhepato tāva dānakathā sīlakathā saggakathā kāmānaṃ ādīnavo saṃkileso ca nekkhamme ānisaṃso. Vitthārato pana sāvakabodhiyaṃ adhimuttacittānaṃ saraṇagamanaṃ sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satta saddhammā aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu kammakaraṇavasena samathānuyogo rūpakāyādīsu vipassanābhinivesesu yathārahaṃ abhinivesamukhena vipassanānuyogo, tathā visuddhipaṭipadā sammattagahaṇaṃ tisso vijjā cha abhiññā catasso paṭisambhidā sāvakabodhīti etesaṃ guṇasaṃkittanavasena yathārahaṃ tattha tattha patiṭṭhāpanā pariyodapanā ca. Tathā paccekabodhiyaṃ sammāsambodhiyañca adhimuttānaṃ sattānaṃ yathārahaṃ dānādipāramīnaṃ sabhāvarasalakkhaṇādisaṃkittanamukhena tīsupi avatthāsu tesaṃ buddhānaṃ mahānubhāvatāvibhāvanena yānadvaye patiṭṭhāpanā pariyodapanā ca. Evaṃ mahāpuriso sattānaṃ dhammadānaṃ deti.

    तथा महापुरिसो सत्तानं आमिसदानं देन्तो ‘‘इमिनाहं दानेन सत्तानं आयुवण्णसुखबलपटिभानादिसम्पत्तिञ्‍च रमणीयं अग्गफलसम्पत्तिञ्‍च निप्फादेय्य’’न्ति अन्‍नदानं देति, तथा सत्तानं कामकिलेसपिपासावूपसमाय पानं देति, तथा सुवण्णवण्णताय हिरोत्तप्पालङ्कारस्स च निप्फत्तिया वत्थानि देति, तथा इद्धिविधस्स चेव निब्बानसुखस्स च निप्फत्तिया यानं देति, तथा सीलगन्धनिप्फत्तिया गन्धं देति, तथा बुद्धगुणसोभानिप्फत्तिया मालाविलेपनं देति, बोधिमण्डासननिप्फत्तिया आसनं देति, तथागतसेय्यानिप्फत्तिया सेय्यं देति, सरणभावनिप्फत्तिया आवसथं देति, पञ्‍चचक्खुपटिलाभाय पदीपेय्यं देति, ब्यामप्पभानिप्फत्तिया रूपदानं देति, ब्रह्मस्सरनिप्फत्तिया सद्ददानं देति, सब्बलोकस्स पियभावाय रसदानं देति, बुद्धसुखुमालभावाय फोट्ठब्बदानं देति, अजरामरभावाय भेसज्‍जदानं देति, किलेसदासब्यविमोचनत्थं दासानं भुजिस्सतादानं देति, सद्धम्माभिरतिया अनवज्‍जखिड्डारतिहेतुदानं देति, सब्बेपि सत्ते अरियाय जातिया अत्तनो पुत्तभावूपनयनाय पुत्तदानं देति, सकलस्सपि लोकस्स पतिभावूपगमनाय दारदानं देति, सुभलक्खणसम्पत्तिया सुवण्णमणिमुत्तापवाळादिदानं, अनुब्यञ्‍जनसम्पत्तिया नानाविधविभूसनदानं, सद्धम्मकोसाधिगमाय वित्तकोसदानं, धम्मराजभावाय रज्‍जदानं, झानादिसम्पत्तिया आरामुय्यानतळाकवनदानं, चक्‍कङ्कितेहि पादेहि बोधिमण्डूपसङ्कमनाय चरणदानं, चतुरोघनित्थरणाय सत्तानं सद्धम्महत्थदानत्थं हत्थदानं, सद्धिन्द्रियादिपटिलाभाय कण्णनासादिदानं, समन्तचक्खुपटिलाभाय चक्खुदानं, ‘‘दस्सनसवनानुस्सरणपारिचरियादीसु सब्बकालं सब्बसत्तानं हितसुखावहो, सब्बलोकेन च उपजीवितब्बो मे कायो भवेय्या’’ति मंसलोहितादिदानं, ‘‘सब्बलोकुत्तमो भवेय्य’’न्ति उत्तमङ्गदानं देति।

    Tathā mahāpuriso sattānaṃ āmisadānaṃ dento ‘‘imināhaṃ dānena sattānaṃ āyuvaṇṇasukhabalapaṭibhānādisampattiñca ramaṇīyaṃ aggaphalasampattiñca nipphādeyya’’nti annadānaṃ deti, tathā sattānaṃ kāmakilesapipāsāvūpasamāya pānaṃ deti, tathā suvaṇṇavaṇṇatāya hirottappālaṅkārassa ca nipphattiyā vatthāni deti, tathā iddhividhassa ceva nibbānasukhassa ca nipphattiyā yānaṃ deti, tathā sīlagandhanipphattiyā gandhaṃ deti, tathā buddhaguṇasobhānipphattiyā mālāvilepanaṃ deti, bodhimaṇḍāsananipphattiyā āsanaṃ deti, tathāgataseyyānipphattiyā seyyaṃ deti, saraṇabhāvanipphattiyā āvasathaṃ deti, pañcacakkhupaṭilābhāya padīpeyyaṃ deti, byāmappabhānipphattiyā rūpadānaṃ deti, brahmassaranipphattiyā saddadānaṃ deti, sabbalokassa piyabhāvāya rasadānaṃ deti, buddhasukhumālabhāvāya phoṭṭhabbadānaṃ deti, ajarāmarabhāvāya bhesajjadānaṃ deti, kilesadāsabyavimocanatthaṃ dāsānaṃ bhujissatādānaṃ deti, saddhammābhiratiyā anavajjakhiḍḍāratihetudānaṃ deti, sabbepi satte ariyāya jātiyā attano puttabhāvūpanayanāya puttadānaṃ deti, sakalassapi lokassa patibhāvūpagamanāya dāradānaṃ deti, subhalakkhaṇasampattiyā suvaṇṇamaṇimuttāpavāḷādidānaṃ, anubyañjanasampattiyā nānāvidhavibhūsanadānaṃ, saddhammakosādhigamāya vittakosadānaṃ, dhammarājabhāvāya rajjadānaṃ, jhānādisampattiyā ārāmuyyānataḷākavanadānaṃ, cakkaṅkitehi pādehi bodhimaṇḍūpasaṅkamanāya caraṇadānaṃ, caturoghanittharaṇāya sattānaṃ saddhammahatthadānatthaṃ hatthadānaṃ, saddhindriyādipaṭilābhāya kaṇṇanāsādidānaṃ, samantacakkhupaṭilābhāya cakkhudānaṃ, ‘‘dassanasavanānussaraṇapāricariyādīsu sabbakālaṃ sabbasattānaṃ hitasukhāvaho, sabbalokena ca upajīvitabbo me kāyo bhaveyyā’’ti maṃsalohitādidānaṃ, ‘‘sabbalokuttamo bhaveyya’’nti uttamaṅgadānaṃ deti.

    एवं ददन्तो च न अनेसनाय देति, न च परोपघातेन, न भयेन, न लज्‍जाय, न दक्खिणेय्यरोसनेन, न पणीते सति लूखं, न अत्तुक्‍कंसनेन, न परवम्भनेन, न फलाभिसङ्खाय, न याचकजिगुच्छाय, न अचित्तीकारेन देति, अथ खो सक्‍कच्‍चं देति, सहत्थेन देति, कालेन देति, चित्तीकत्वा देति, अविभागेन देति। तीसु कालेसु सोमनस्सितो देति, ततो एव च दत्वा न पच्छानुतापी होति। न पटिग्गाहकवसेन मानावमानं करोति, पटिग्गाहकानं पियसमुदाचारो होति वदञ्‍ञू याचयोगो सपरिवारदायको। अन्‍नदानञ्हि देन्तो ‘‘तं सपरिवारं कत्वा दस्सामी’’ति वत्थादीहि सद्धिं देति। तथा वत्थदानं देन्तो ‘‘तं सपरिवारं कत्वा दस्सामी’’ति अन्‍नादीहि सद्धिं देति। यानदानादीसुपि एसेव नयो।

    Evaṃ dadanto ca na anesanāya deti, na ca paropaghātena, na bhayena, na lajjāya, na dakkhiṇeyyarosanena, na paṇīte sati lūkhaṃ, na attukkaṃsanena, na paravambhanena, na phalābhisaṅkhāya, na yācakajigucchāya, na acittīkārena deti, atha kho sakkaccaṃ deti, sahatthena deti, kālena deti, cittīkatvā deti, avibhāgena deti. Tīsu kālesu somanassito deti, tato eva ca datvā na pacchānutāpī hoti. Na paṭiggāhakavasena mānāvamānaṃ karoti, paṭiggāhakānaṃ piyasamudācāro hoti vadaññū yācayogo saparivāradāyako. Annadānañhi dento ‘‘taṃ saparivāraṃ katvā dassāmī’’ti vatthādīhi saddhiṃ deti. Tathā vatthadānaṃ dento ‘‘taṃ saparivāraṃ katvā dassāmī’’ti annādīhi saddhiṃ deti. Yānadānādīsupi eseva nayo.

    तथा रूपदानं देन्तो इतरारम्मणानिपि तस्स परिवारं कत्वा देति, एवं सेसेसुपि। तत्थ रूपदानं नाम नीलपीतलोहितओदातादिवण्णासु पुप्फवत्थधातूसु अञ्‍ञतरं लभित्वा रूपवसेन आभुजित्वा ‘‘रूपदानं दस्सामि, रूपदानं मय्ह’’न्ति चिन्तेत्वा तादिसे दक्खिणेय्ये दानं पतिट्ठापेति सवत्थुकं कत्वा। एतं रूपदानं नाम।

    Tathā rūpadānaṃ dento itarārammaṇānipi tassa parivāraṃ katvā deti, evaṃ sesesupi. Tattha rūpadānaṃ nāma nīlapītalohitaodātādivaṇṇāsu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ labhitvā rūpavasena ābhujitvā ‘‘rūpadānaṃ dassāmi, rūpadānaṃ mayha’’nti cintetvā tādise dakkhiṇeyye dānaṃ patiṭṭhāpeti savatthukaṃ katvā. Etaṃ rūpadānaṃ nāma.

    सद्ददानं पन भेरिसद्दादिवसेन वेदितब्बं। तत्थ सद्दं कन्दमूलानि विय उप्पाटेत्वा नीलुप्पलहत्थकं विय च हत्थे ठपेत्वा दातुं न सक्‍का, सवत्थुकं पन कत्वा देन्तो सद्ददानं देति नाम। तस्मा यदा ‘‘सद्ददानं दस्सामी’’ति भेरिमुदिङ्गादीसु अञ्‍ञतरेन तूरियेन तिण्णं रतनानं उपहारं करोति कारेति च, ‘‘सद्ददानं मे’’ति भेरिआदीनि ठपेति ठपापेति च। धम्मकथिकानं पन सरभेसज्‍जं तेलफाणितादिं देति, धम्मस्सवनं घोसेति, सरभञ्‍ञं भणति, धम्मकथं कथेति, उपनिसिन्‍नककथं अनुमोदनकथञ्‍च करोति कारेति च, तदा सद्ददानं नाम होति।

    Saddadānaṃ pana bherisaddādivasena veditabbaṃ. Tattha saddaṃ kandamūlāni viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘‘saddadānaṃ dassāmī’’ti bherimudiṅgādīsu aññatarena tūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti kāreti ca, ‘‘saddadānaṃ me’’ti bheriādīni ṭhapeti ṭhapāpeti ca. Dhammakathikānaṃ pana sarabhesajjaṃ telaphāṇitādiṃ deti, dhammassavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathañca karoti kāreti ca, tadā saddadānaṃ nāma hoti.

    तथा गन्धदानं मूलगन्धादीसु अञ्‍ञतरं रजनीयं गन्धवत्थुं पिंसितमेव वा गन्धं यंकिञ्‍चि लभित्वा गन्धवसेन आभुजित्वा ‘‘गन्धदानं दस्सामि, गन्धदानं मय्ह’’न्ति बुद्धरतनादीनं पूजं करोति कारेति च, गन्धपूजनत्थाय अगरुचन्दनादिके गन्धवत्थुके परिच्‍चजति। इदं गन्धदानं।

    Tathā gandhadānaṃ mūlagandhādīsu aññataraṃ rajanīyaṃ gandhavatthuṃ piṃsitameva vā gandhaṃ yaṃkiñci labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘‘gandhadānaṃ dassāmi, gandhadānaṃ mayha’’nti buddharatanādīnaṃ pūjaṃ karoti kāreti ca, gandhapūjanatthāya agarucandanādike gandhavatthuke pariccajati. Idaṃ gandhadānaṃ.

    तथा मूलरसादीसु यंकिञ्‍चि रजनीयं रसवत्थुं लभित्वा रसवसेन आभुजित्वा ‘‘रसदानं दस्सामि, रसदानं मय्ह’’न्ति दक्खिणेय्यानं देति, रसवत्थुमेव वा धञ्‍ञगवादिकं परिच्‍चजति। इदं रसदानं।

    Tathā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘‘rasadānaṃ dassāmi, rasadānaṃ mayha’’nti dakkhiṇeyyānaṃ deti, rasavatthumeva vā dhaññagavādikaṃ pariccajati. Idaṃ rasadānaṃ.

    तथा फोट्ठब्बदानं मञ्‍चपीठादिवसेन अत्थरणपावुरणादिवसेन च वेदितब्बं। यदा हि मञ्‍चपीठभिसिबिम्बोहनादिकं निवासनपारुपनादिकं वा सुखसम्फस्सं रजनीयं अनवज्‍जं फोट्ठब्बवत्थुं लभित्वा फोट्ठब्बवसेन आभुजित्वा ‘‘फोट्ठब्बदानं दस्सामि, फोट्ठब्बदानं मय्ह’’न्ति दक्खिणेय्यानं देति। यथावुत्तं फोट्ठब्बवत्थुं लभित्वा परिच्‍चजति, इदं फोट्ठब्बदानं।

    Tathā phoṭṭhabbadānaṃ mañcapīṭhādivasena attharaṇapāvuraṇādivasena ca veditabbaṃ. Yadā hi mañcapīṭhabhisibimbohanādikaṃ nivāsanapārupanādikaṃ vā sukhasamphassaṃ rajanīyaṃ anavajjaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘‘phoṭṭhabbadānaṃ dassāmi, phoṭṭhabbadānaṃ mayha’’nti dakkhiṇeyyānaṃ deti. Yathāvuttaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā pariccajati, idaṃ phoṭṭhabbadānaṃ.

    धम्मदानं पन धम्मारम्मणस्स अधिप्पेतत्ता ओजपानजीवितवसेन वेदितब्बं। ओजादीसु हि अञ्‍ञतरं रजनीयं वत्थुं लभित्वा धम्मारम्मणवसेन आभुजित्वा ‘‘धम्मदानं दस्सामि, धम्मदानं मय्ह’’न्ति सप्पिनवनीतादिओजदानं देति। अम्बपानादिअट्ठविधपानदानं देति, जीवितदानन्ति आभुजित्वा सलाकभत्तपक्खिकभत्तादीनि देति, अफासुकभावेन अभिभूतानं ब्याधितानं वेज्‍जे पच्‍चुपट्ठापेति, जालं फालापेति, कुमिनं विद्धंसापेति, सकुणपञ्‍जरं विद्धंसापेति, बन्धनेन बद्धानं सत्तानं बन्धनमोक्खं कारेति, माघातभेरिं चरापेति, अञ्‍ञानि च सत्तानं जीवितपरित्ताणत्थं एवरूपानि कम्मानि करोति कारापेति च। इदं धम्मदानं नाम।

    Dhammadānaṃ pana dhammārammaṇassa adhippetattā ojapānajīvitavasena veditabbaṃ. Ojādīsu hi aññataraṃ rajanīyaṃ vatthuṃ labhitvā dhammārammaṇavasena ābhujitvā ‘‘dhammadānaṃ dassāmi, dhammadānaṃ mayha’’nti sappinavanītādiojadānaṃ deti. Ambapānādiaṭṭhavidhapānadānaṃ deti, jīvitadānanti ābhujitvā salākabhattapakkhikabhattādīni deti, aphāsukabhāvena abhibhūtānaṃ byādhitānaṃ vejje paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kuminaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanena baddhānaṃ sattānaṃ bandhanamokkhaṃ kāreti, māghātabheriṃ carāpeti, aññāni ca sattānaṃ jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti kārāpeti ca. Idaṃ dhammadānaṃ nāma.

    सब्बमेतं यथावुत्तं दानसम्पदं सकललोकहितसुखाय परिणामेति। अत्तनो च सम्मासम्बोधिया अकुप्पाय विमुत्तिया अपरिक्खयस्स छन्दस्स अपरिक्खयस्स वीरियस्स अपरिक्खयस्स समाधिस्स अपरिक्खयस्स पटिभानस्स अपरिक्खयस्स ञाणस्स अपरिक्खयाय विमुत्तिया परिणामेति । इमञ्‍च दानपारमिं पटिपज्‍जन्तेन महासत्तेन जीविते अनिच्‍चसञ्‍ञा पच्‍चुपट्ठापेतब्बा तथा भोगेसु, बहुसाधारणता च नेसं मनसिकातब्बा, सत्तेसु च महाकरुणा सततं समितं पच्‍चुपट्ठापेतब्बा। एवञ्हि भोगे गहेतब्बसारं गण्हन्तो आदित्ततो विय अगारतो सब्बं सापतेय्यं अत्तानञ्‍च बहि नीहरन्तो न किञ्‍चि सेसेति, न कत्थचि विभागं करोति, अञ्‍ञदत्थु निरपेक्खो निस्सज्‍जति एव। अयं ताव दानपारमिया पटिपत्तिक्‍कमो।

    Sabbametaṃ yathāvuttaṃ dānasampadaṃ sakalalokahitasukhāya pariṇāmeti. Attano ca sammāsambodhiyā akuppāya vimuttiyā aparikkhayassa chandassa aparikkhayassa vīriyassa aparikkhayassa samādhissa aparikkhayassa paṭibhānassa aparikkhayassa ñāṇassa aparikkhayāya vimuttiyā pariṇāmeti . Imañca dānapāramiṃ paṭipajjantena mahāsattena jīvite aniccasaññā paccupaṭṭhāpetabbā tathā bhogesu, bahusādhāraṇatā ca nesaṃ manasikātabbā, sattesu ca mahākaruṇā satataṃ samitaṃ paccupaṭṭhāpetabbā. Evañhi bhoge gahetabbasāraṃ gaṇhanto ādittato viya agārato sabbaṃ sāpateyyaṃ attānañca bahi nīharanto na kiñci seseti, na katthaci vibhāgaṃ karoti, aññadatthu nirapekkho nissajjati eva. Ayaṃ tāva dānapāramiyā paṭipattikkamo.

    सीलपारमिया पन अयं पटिपत्तिक्‍कमो – यस्मा सब्बञ्‍ञुसीलालङ्कारेहि सत्ते अलङ्करितुकामेन महापुरिसेन आदितो अत्तनो एव ताव सीलं विसोधेतब्बं। तत्थ च चतूहि आकारेहि सीलं विसुज्झति – अज्झासयविसुद्धितो, समादानतो, अवीतिक्‍कमनतो, सति च वीतिक्‍कमे पुन पटिपाकतिककरणतो। विसुद्धासयताय हि एकच्‍चो अत्ताधिपति हुत्वा पापजिगुच्छनसभावो अज्झत्तं हिरिधम्मं पच्‍चुपट्ठापेत्वा सुपरिसुद्धसमाचारो होति। तथा परतो समादाने सति एकच्‍चो लोकाधिपति हुत्वा पापतो उत्तसन्तो ओत्तप्पधम्मं पच्‍चुपट्ठापेत्वा सुपरिसुद्धसमाचारो होति। इति उभयथापि एते अवीतिक्‍कमनतो सीले पतिट्ठहन्ति। अथ पन कदाचि सतिसम्मोसेन सीलस्स खण्डादिभावो सिया। ताययेव यथावुत्ताय हिरोत्तप्पसम्पत्तिया खिप्पमेव नं वुट्ठानादिना पटिपाकतिकं करोति।

    Sīlapāramiyā pana ayaṃ paṭipattikkamo – yasmā sabbaññusīlālaṅkārehi satte alaṅkaritukāmena mahāpurisena ādito attano eva tāva sīlaṃ visodhetabbaṃ. Tattha ca catūhi ākārehi sīlaṃ visujjhati – ajjhāsayavisuddhito, samādānato, avītikkamanato, sati ca vītikkame puna paṭipākatikakaraṇato. Visuddhāsayatāya hi ekacco attādhipati hutvā pāpajigucchanasabhāvo ajjhattaṃ hiridhammaṃ paccupaṭṭhāpetvā suparisuddhasamācāro hoti. Tathā parato samādāne sati ekacco lokādhipati hutvā pāpato uttasanto ottappadhammaṃ paccupaṭṭhāpetvā suparisuddhasamācāro hoti. Iti ubhayathāpi ete avītikkamanato sīle patiṭṭhahanti. Atha pana kadāci satisammosena sīlassa khaṇḍādibhāvo siyā. Tāyayeva yathāvuttāya hirottappasampattiyā khippameva naṃ vuṭṭhānādinā paṭipākatikaṃ karoti.

    तयिदं सीलं वारित्तं, चारित्तन्ति दुविधं। तत्थायं बोधिसत्तस्स वारित्तसीले पटिपत्तिक्‍कमो – सब्बसत्तेसु तथा दयापन्‍नचित्तेन भवितब्बं, यथा सुपिनन्तेनपि न आघातो उप्पज्‍जेय्य। परूपकारनिरतताय परसन्तको अलगद्दो विय न परामसितब्बो। सचे पब्बजितो होति, अब्रह्मचरियतोपि आराचारी होति सत्तविधमेथुनसंयोगविरहितो, पगेव परदारगमनतो। सचे पन अपब्बजितो गहट्ठो समानो परेसं दारेसु सदा पापकं चित्तम्पि न उप्पादेति। कथेन्तो च सच्‍चं हितं पियं वचनं परिमितमेव च कालेन धम्मिं कथं भासिता होति, सब्बत्थ अनभिज्झालु अब्यापन्‍नचित्तो अविपरीतदस्सनो कम्मस्सकतञाणेन च समन्‍नागतो सम्मग्गतेसु सम्मापटिपन्‍नेसु निविट्ठसद्धो होति निविट्ठपेमो।

    Tayidaṃ sīlaṃ vārittaṃ, cārittanti duvidhaṃ. Tatthāyaṃ bodhisattassa vārittasīle paṭipattikkamo – sabbasattesu tathā dayāpannacittena bhavitabbaṃ, yathā supinantenapi na āghāto uppajjeyya. Parūpakāraniratatāya parasantako alagaddo viya na parāmasitabbo. Sace pabbajito hoti, abrahmacariyatopi ārācārī hoti sattavidhamethunasaṃyogavirahito, pageva paradāragamanato. Sace pana apabbajito gahaṭṭho samāno paresaṃ dāresu sadā pāpakaṃ cittampi na uppādeti. Kathento ca saccaṃ hitaṃ piyaṃ vacanaṃ parimitameva ca kālena dhammiṃ kathaṃ bhāsitā hoti, sabbattha anabhijjhālu abyāpannacitto aviparītadassano kammassakatañāṇena ca samannāgato sammaggatesu sammāpaṭipannesu niviṭṭhasaddho hoti niviṭṭhapemo.

    इति चतुरापायवट्टदुक्खानं पथभूतेहि अकुसलकम्मपथेहि अकुसलधम्मेहि च ओरमित्वा सग्गमोक्खानं पथभूतेसु कुसलकम्मपथेसु पतिट्ठितस्स महापुरिसस्स परिसुद्धासयपयोगताय यथाभिपत्थिता सत्तानं हितसुखूपसंहिता मनोरथा सीघं सीघं अभिनिप्फज्‍जन्ति, पारमियो परिपूरेन्ति। एवंभूतो हि अयं। तत्थ हिंसानिवत्तिया सब्बसत्तानं अभयदानं देति, अप्पकसिरेनेव मेत्ताभावनं सम्पादेति, एकादस मेत्तानिसंसे अधिगच्छति, अप्पाबाधो होति अप्पातङ्को, दीघायुको सुखबहुलो लक्खणविसेसे पापुणाति, दोसवासनञ्‍च समुच्छिन्दति।

    Iti caturāpāyavaṭṭadukkhānaṃ pathabhūtehi akusalakammapathehi akusaladhammehi ca oramitvā saggamokkhānaṃ pathabhūtesu kusalakammapathesu patiṭṭhitassa mahāpurisassa parisuddhāsayapayogatāya yathābhipatthitā sattānaṃ hitasukhūpasaṃhitā manorathā sīghaṃ sīghaṃ abhinipphajjanti, pāramiyo paripūrenti. Evaṃbhūto hi ayaṃ. Tattha hiṃsānivattiyā sabbasattānaṃ abhayadānaṃ deti, appakasireneva mettābhāvanaṃ sampādeti, ekādasa mettānisaṃse adhigacchati, appābādho hoti appātaṅko, dīghāyuko sukhabahulo lakkhaṇavisese pāpuṇāti, dosavāsanañca samucchindati.

    तथा अदिन्‍नादाननिवत्तिया चोरादीहि असाधारणे भोगे अधिगच्छति। परेहि अनासङ्कनीयो पियो मनापो विस्ससनीयो विभवसम्पत्तीसु अलग्गचित्तो परिच्‍चागसीलो लोभवासनञ्‍च समुच्छिन्दति।

    Tathā adinnādānanivattiyā corādīhi asādhāraṇe bhoge adhigacchati. Parehi anāsaṅkanīyo piyo manāpo vissasanīyo vibhavasampattīsu alaggacitto pariccāgasīlo lobhavāsanañca samucchindati.

    अब्रह्मचरियनिवत्तिया अलोलो होति सन्तकायचित्तो, सत्तानं पियो होति मनापो अपरिसङ्कनीयो , कल्याणो चस्स कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छति, अलग्गचित्तो होति मातुगामेसु अलुद्धासयो, नेक्खम्मबहुलो लक्खणविसेसे अधिगच्छति, लोभवासनञ्‍च समुच्छिन्दति।

    Abrahmacariyanivattiyā alolo hoti santakāyacitto, sattānaṃ piyo hoti manāpo aparisaṅkanīyo , kalyāṇo cassa kittisaddo abbhuggacchati, alaggacitto hoti mātugāmesu aluddhāsayo, nekkhammabahulo lakkhaṇavisese adhigacchati, lobhavāsanañca samucchindati.

    मुसावादनिवत्तिया सत्तानं पमाणभूतो होति पच्‍चयिको थेतो आदेय्यवचनो, देवतानं पियो मनापो, सुरभिगन्धमुखो आरक्खितकायवचीसमाचारो, लक्खणविसेसे च अधिगच्छति, किलेसवासनञ्‍च समुच्छिन्दति।

    Musāvādanivattiyā sattānaṃ pamāṇabhūto hoti paccayiko theto ādeyyavacano, devatānaṃ piyo manāpo, surabhigandhamukho ārakkhitakāyavacīsamācāro, lakkhaṇavisese ca adhigacchati, kilesavāsanañca samucchindati.

    पेसुञ्‍ञनिवत्तिया परूपक्‍कमेहिपि अभेज्‍जकायो होति अभेज्‍जपरिवारो, सद्धम्मेसु च अभेज्‍जनकसद्धो, दळ्हमित्तो भवन्तरपरिचितानं विय सत्तानं एकन्तपियो असंकिलेसबहुलो।

    Pesuññanivattiyā parūpakkamehipi abhejjakāyo hoti abhejjaparivāro, saddhammesu ca abhejjanakasaddho, daḷhamitto bhavantaraparicitānaṃ viya sattānaṃ ekantapiyo asaṃkilesabahulo.

    फरुसवाचानिवत्तिया सत्तानं पियो होति मनापो सुखसीलो मधुरवचनो सम्भावनीयो, अट्ठङ्गसमन्‍नागतो चस्स सरो निब्बत्तति।

    Pharusavācānivattiyā sattānaṃ piyo hoti manāpo sukhasīlo madhuravacano sambhāvanīyo, aṭṭhaṅgasamannāgato cassa saro nibbattati.

    सम्फप्पलापनिवत्तिया सत्तानं पियो होति मनापो गरु भावनीयो च आदेय्यवचनो परिमितालापो। महेसक्खो च होति महानुभावो, ठानुप्पत्तिकेन पटिभानेन पञ्हानं ब्याकरणकुसलो, बुद्धभूमियञ्‍च एकाय एव वाचाय अनेकभासानं सत्तानं अनेकेसं पञ्हानं ब्याकरणसमत्थो होति।

    Samphappalāpanivattiyā sattānaṃ piyo hoti manāpo garu bhāvanīyo ca ādeyyavacano parimitālāpo. Mahesakkho ca hoti mahānubhāvo, ṭhānuppattikena paṭibhānena pañhānaṃ byākaraṇakusalo, buddhabhūmiyañca ekāya eva vācāya anekabhāsānaṃ sattānaṃ anekesaṃ pañhānaṃ byākaraṇasamattho hoti.

    अनभिज्झालुताय इच्छितलाभी होति, उळारेसु च भोगेसु रुचिं पटिलभति, खत्तियमहासालादीनं सम्मतो होति, पच्‍चत्थिकेहि अनभिभवनीयो, इन्द्रियवेकल्‍लं न पापुणाति, अप्पटिपुग्गलो च होति।

    Anabhijjhālutāya icchitalābhī hoti, uḷāresu ca bhogesu ruciṃ paṭilabhati, khattiyamahāsālādīnaṃ sammato hoti, paccatthikehi anabhibhavanīyo, indriyavekallaṃ na pāpuṇāti, appaṭipuggalo ca hoti.

    अब्यापादेन पियदस्सनो होति, सत्तानं सम्भावनीयो परहिताभिनन्दिताय च सत्ते अप्पकसिरेनेव पसादेति, अलूखसभावो च होति मेत्ताविहारी, महेसक्खो च होति महानुभावो।

    Abyāpādena piyadassano hoti, sattānaṃ sambhāvanīyo parahitābhinanditāya ca satte appakasireneva pasādeti, alūkhasabhāvo ca hoti mettāvihārī, mahesakkho ca hoti mahānubhāvo.

    मिच्छादस्सनाभावेन कल्याणे सहाये पटिलभति, सीसच्छेदम्पि पापुणन्तो पापकम्मं न करोति, कम्मस्सकतादस्सनतो अकोतूहलमङ्गलिको च होति, सद्धम्मे चस्स सद्धा पतिट्ठिता होति मूलजाता, सद्दहति च तथागतानं बोधिं, समयन्तरेसु नाभिरमति उक्‍कारट्ठाने विय राजहंसो , लक्खणत्तयपरिजाननकुसलो होति, अन्ते च अनावरणञाणलाभी, याव बोधिं न पापुणाति, ताव तस्मिं तस्मिं सत्तनिकाये उक्‍कट्ठुक्‍कट्ठो च होति, उळारुळारा सम्पत्तियो पापुणाति। इति हिदं सीलं नाम सब्बसम्पत्तीनं अधिट्ठानं, सब्बबुद्धगुणानं पभवभूमि, सब्बबुद्धकारकधम्मानं आदि चरणं मुखं पमुखन्ति बहुमाननं उप्पादेत्वा कायवचीसंयमे इन्द्रियदमने आजीवविसुद्धियं पच्‍चयपरिभोगेसु च सतिसम्पजञ्‍ञबलेन अप्पमत्तेन लाभसक्‍कारसिलोकं मित्तमुखपच्‍चत्थिकं विय सल्‍लक्खेत्वा ‘‘किकीव अण्ड’’न्तिआदिना (विसुद्धि॰ १.१९; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७) वुत्तनयेन सक्‍कच्‍चं सीलं सम्पादेतब्बं। अयं ताव वारित्तसीले पटिपत्तिक्‍कमो।

    Micchādassanābhāvena kalyāṇe sahāye paṭilabhati, sīsacchedampi pāpuṇanto pāpakammaṃ na karoti, kammassakatādassanato akotūhalamaṅgaliko ca hoti, saddhamme cassa saddhā patiṭṭhitā hoti mūlajātā, saddahati ca tathāgatānaṃ bodhiṃ, samayantaresu nābhiramati ukkāraṭṭhāne viya rājahaṃso , lakkhaṇattayaparijānanakusalo hoti, ante ca anāvaraṇañāṇalābhī, yāva bodhiṃ na pāpuṇāti, tāva tasmiṃ tasmiṃ sattanikāye ukkaṭṭhukkaṭṭho ca hoti, uḷāruḷārā sampattiyo pāpuṇāti. Iti hidaṃ sīlaṃ nāma sabbasampattīnaṃ adhiṭṭhānaṃ, sabbabuddhaguṇānaṃ pabhavabhūmi, sabbabuddhakārakadhammānaṃ ādi caraṇaṃ mukhaṃ pamukhanti bahumānanaṃ uppādetvā kāyavacīsaṃyame indriyadamane ājīvavisuddhiyaṃ paccayaparibhogesu ca satisampajaññabalena appamattena lābhasakkārasilokaṃ mittamukhapaccatthikaṃ viya sallakkhetvā ‘‘kikīva aṇḍa’’ntiādinā (visuddhi. 1.19; dī. ni. aṭṭha. 1.7) vuttanayena sakkaccaṃ sīlaṃ sampādetabbaṃ. Ayaṃ tāva vārittasīle paṭipattikkamo.

    चारित्तसीले पन पटिपत्ति एवं वेदितब्बा – इध बोधिसत्तो कल्याणमित्तानं गरुट्ठानियानं अभिवादनं पच्‍चुट्ठानं अञ्‍जलिकम्मं सामीचिकम्मं कालेन कालं कत्ता होति, तथा तेसं कालेन कालं उपट्ठानं कत्ता होति, गिलानानं कायवेय्यावटिकं। सुभासितपदानि सुत्वा साधुकारं कत्ता होति, गुणवन्तानं गुणे वण्णेता परेसं अपकारे खन्ता, उपकारे अनुस्सरिता, पुञ्‍ञानि अनुमोदिता, अत्तनो पुञ्‍ञानि सम्मासम्बोधिया परिणामेता, सब्बकालं अप्पमादविहारी कुसलेसु धम्मेसु, सति च अच्‍चये अच्‍चयतो दिस्वा तादिसानं सहधम्मिकानं यथाभूतं आविकत्ता, उत्तरि च सम्मापटिपत्तिं सम्मदेव परिपूरेता।

    Cārittasīle pana paṭipatti evaṃ veditabbā – idha bodhisatto kalyāṇamittānaṃ garuṭṭhāniyānaṃ abhivādanaṃ paccuṭṭhānaṃ añjalikammaṃ sāmīcikammaṃ kālena kālaṃ kattā hoti, tathā tesaṃ kālena kālaṃ upaṭṭhānaṃ kattā hoti, gilānānaṃ kāyaveyyāvaṭikaṃ. Subhāsitapadāni sutvā sādhukāraṃ kattā hoti, guṇavantānaṃ guṇe vaṇṇetā paresaṃ apakāre khantā, upakāre anussaritā, puññāni anumoditā, attano puññāni sammāsambodhiyā pariṇāmetā, sabbakālaṃ appamādavihārī kusalesu dhammesu, sati ca accaye accayato disvā tādisānaṃ sahadhammikānaṃ yathābhūtaṃ āvikattā, uttari ca sammāpaṭipattiṃ sammadeva paripūretā.

    तथा अत्तनो अनुरूपासु अत्थूपसंहितासु सत्तानं इतिकत्तब्बतासु दक्खो अनलसो सहायभावं उपगच्छति। उप्पन्‍नेसु च सत्तानं ब्याधिआदिदुक्खेसु यथारहं पतिकारविधायको। ञातिभोगादिब्यसनपतितेसु सोकापनोदनो उल्‍लुम्पनसभावावट्ठितो हुत्वा निग्गहारहानं धम्मेनेव निग्गण्हनको यावदेव अकुसला वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापनाय। पग्गहारहानं धम्मेनेव पग्गण्हनको। यानि पुरिमकानं महाबोधिसत्तानं उळारतमानि परमदुक्‍करानि अचिन्तेय्यानुभावानि सत्तानं एकन्तहितसुखावहानि चरितानि, येहि नेसं बोधिसम्भारा सम्मदेव परिपाकं अगमंसु, तानि सुत्वा अनुब्बिग्गो अनुत्रासो तेपि महापुरिसा मनुस्सा एव, कमेन पन सिक्खापारिपूरिया भावितत्तभावा तादिसाय उळारतमाय आनुभावसम्पत्तिया बोधिसम्भारेसु उक्‍कंसपारमिप्पत्ता अहेसुं, तस्मा मयापि सीलादिसिक्खासु सम्मदेव तथा पटिपज्‍जितब्बं, याय पटिपत्तिया अहम्पि अनुक्‍कमेन सिक्खं परिपूरेत्वा एकन्ततो तं पदं अनुपापुणिस्सामीति सद्धापुरेचारिकं वीरियं अविस्सज्‍जेन्तो सम्मदेव सीलेसु परिपूरकारी होति।

    Tathā attano anurūpāsu atthūpasaṃhitāsu sattānaṃ itikattabbatāsu dakkho analaso sahāyabhāvaṃ upagacchati. Uppannesu ca sattānaṃ byādhiādidukkhesu yathārahaṃ patikāravidhāyako. Ñātibhogādibyasanapatitesu sokāpanodano ullumpanasabhāvāvaṭṭhito hutvā niggahārahānaṃ dhammeneva niggaṇhanako yāvadeva akusalā vuṭṭhāpetvā kusale patiṭṭhāpanāya. Paggahārahānaṃ dhammeneva paggaṇhanako. Yāni purimakānaṃ mahābodhisattānaṃ uḷāratamāni paramadukkarāni acinteyyānubhāvāni sattānaṃ ekantahitasukhāvahāni caritāni, yehi nesaṃ bodhisambhārā sammadeva paripākaṃ agamaṃsu, tāni sutvā anubbiggo anutrāso tepi mahāpurisā manussā eva, kamena pana sikkhāpāripūriyā bhāvitattabhāvā tādisāya uḷāratamāya ānubhāvasampattiyā bodhisambhāresu ukkaṃsapāramippattā ahesuṃ, tasmā mayāpi sīlādisikkhāsu sammadeva tathā paṭipajjitabbaṃ, yāya paṭipattiyā ahampi anukkamena sikkhaṃ paripūretvā ekantato taṃ padaṃ anupāpuṇissāmīti saddhāpurecārikaṃ vīriyaṃ avissajjento sammadeva sīlesu paripūrakārī hoti.

    तथा पटिच्छन्‍नकल्याणो होति विवटापराधो, अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो दुक्खसहो अपरितस्सनजातिको अनुद्धतो अनुन्‍नळो अचपलो अमुखरो अविकिण्णवाचो सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो कुहनादिमिच्छाजीवरहितो आचारगोचरसम्पन्‍नो अणुमत्तेसु वज्‍जेसु भयदस्सावी समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु आरद्धवीरियो पहितत्तो काये च जीविते च निरपेक्खो, अप्पमत्तकम्पि काये जीविते वा अपेक्खं नाधिवासेति पजहति विनोदेति, पगेव अधिमत्तं। सब्बेपि दुस्सील्यहेतुभूते कोधूपनाहादिके उपक्‍किलेसे पजहति विनोदेति। अप्पमत्तकेन च विसेसाधिगमेन अपरितुट्ठो होति, न सङ्कोचं आपज्‍जति, उपरूपरि विसेसाधिगमाय वायमति।

    Tathā paṭicchannakalyāṇo hoti vivaṭāparādho, appiccho santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho dukkhasaho aparitassanajātiko anuddhato anunnaḷo acapalo amukharo avikiṇṇavāco santindriyo santamānaso kuhanādimicchājīvarahito ācāragocarasampanno aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī samādāya sikkhati sikkhāpadesu āraddhavīriyo pahitatto kāye ca jīvite ca nirapekkho, appamattakampi kāye jīvite vā apekkhaṃ nādhivāseti pajahati vinodeti, pageva adhimattaṃ. Sabbepi dussīlyahetubhūte kodhūpanāhādike upakkilese pajahati vinodeti. Appamattakena ca visesādhigamena aparituṭṭho hoti, na saṅkocaṃ āpajjati, uparūpari visesādhigamāya vāyamati.

    येन यथालद्धा सम्पत्ति हानभागिया वा ठितिभागिया वा न होति, तथा महापुरिसो अन्धानं परिणायको होति, मग्गं आचिक्खति, बधिरानं हत्थमुद्दाय सञ्‍ञं देति, अत्थमनुग्गाहेति, तथा मूगानं। पीठसप्पिकानं पीठं देति यानं देति वाहेति वा। अस्सद्धानं सद्धापटिलाभाय वायमति, कुसीतानं उस्साहजननाय, मुट्ठस्सतीनं सतिसमायोगाय, विब्भन्तचित्तानं समाधिसम्पदाय, दुप्पञ्‍ञानं पञ्‍ञाधिगमाय वायमति। कामच्छन्दपरियुट्ठितानं कामच्छन्दपटिविनोदनाय वायमति। ब्यापादथिनमिद्धउद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चविचिकिच्छापरियुट्ठितानं विचिकिच्छाविनोदनाय वायमति। कामवितक्‍कादिअपकतानं कामवितक्‍कादिमिच्छावितक्‍कविनोदनाय वायमति। पुब्बकारीनं सत्तानं कतञ्‍ञुतं निस्साय पुब्बभासी पियवादी सङ्गाहको सदिसेन अधिकेन वा पच्‍चुपकारेन सम्मानेता होति।

    Yena yathāladdhā sampatti hānabhāgiyā vā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, tathā mahāpuriso andhānaṃ pariṇāyako hoti, maggaṃ ācikkhati, badhirānaṃ hatthamuddāya saññaṃ deti, atthamanuggāheti, tathā mūgānaṃ. Pīṭhasappikānaṃ pīṭhaṃ deti yānaṃ deti vāheti vā. Assaddhānaṃ saddhāpaṭilābhāya vāyamati, kusītānaṃ ussāhajananāya, muṭṭhassatīnaṃ satisamāyogāya, vibbhantacittānaṃ samādhisampadāya, duppaññānaṃ paññādhigamāya vāyamati. Kāmacchandapariyuṭṭhitānaṃ kāmacchandapaṭivinodanāya vāyamati. Byāpādathinamiddhauddhaccakukkuccavicikicchāpariyuṭṭhitānaṃ vicikicchāvinodanāya vāyamati. Kāmavitakkādiapakatānaṃ kāmavitakkādimicchāvitakkavinodanāya vāyamati. Pubbakārīnaṃ sattānaṃ kataññutaṃ nissāya pubbabhāsī piyavādī saṅgāhako sadisena adhikena vā paccupakārena sammānetā hoti.

    आपदासु सहायकिच्‍चं अनुतिट्ठति। तेसं तेसञ्‍च सत्तानं पकतिसभावञ्‍च परिजानित्वा येहि यथा संवसितब्बं होति, तेहि तथा संवसति। येसु च यथा पटिपज्‍जितब्बं होति, तेसु तथा पटिपज्‍जति। तञ्‍च खो अकुसलतो वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापनवसेन, न अञ्‍ञथा। परचित्तानुरक्खणा हि बोधिसत्तानं यावदेव कुसलाभिवड्ढिया। तथा हितज्झासयेनापि परो न हिंसितब्बो, न भण्डितब्बो, न मङ्कुभावमापादेतब्बो, न परस्स कुक्‍कुच्‍चं उप्पादेतब्बं, न निग्गहट्ठाने न चोदेतब्बो, न नीचतरं पटिपन्‍नस्स अत्ता उच्‍चतरे ठपेतब्बो, न च परेसु सब्बेन सब्बं असेविना भवितब्बं, न अतिसेविना भवितब्बं, न अकालसेविना।

    Āpadāsu sahāyakiccaṃ anutiṭṭhati. Tesaṃ tesañca sattānaṃ pakatisabhāvañca parijānitvā yehi yathā saṃvasitabbaṃ hoti, tehi tathā saṃvasati. Yesu ca yathā paṭipajjitabbaṃ hoti, tesu tathā paṭipajjati. Tañca kho akusalato vuṭṭhāpetvā kusale patiṭṭhāpanavasena, na aññathā. Paracittānurakkhaṇā hi bodhisattānaṃ yāvadeva kusalābhivaḍḍhiyā. Tathā hitajjhāsayenāpi paro na hiṃsitabbo, na bhaṇḍitabbo, na maṅkubhāvamāpādetabbo, na parassa kukkuccaṃ uppādetabbaṃ, na niggahaṭṭhāne na codetabbo, na nīcataraṃ paṭipannassa attā uccatare ṭhapetabbo, na ca paresu sabbena sabbaṃ asevinā bhavitabbaṃ, na atisevinā bhavitabbaṃ, na akālasevinā.

    सेवितब्बयुत्ते पन सत्ते देसकालानुरूपं सेवति। न च परेसं पुरतो पिये विगरहति, अप्पिये वा पसंसति। न अविस्सट्ठविस्सासी होति। न धम्मिकं उपनिमन्तनं पटिक्खिपति। न सञ्‍ञत्तिं उपगच्छति, नाधिकं पटिग्गण्हाति। सद्धासम्पन्‍ने सद्धानिसंसकथाय सम्पहंसति। सीलसुतचागपञ्‍ञासम्पन्‍ने पञ्‍ञासम्पन्‍नकथाय सम्पहंसति। सचे पन बोधिसत्तो अभिञ्‍ञाबलप्पत्तो होति, पमादापन्‍ने सत्ते अभिञ्‍ञाबलेन यथारहं निरयादिके दस्सेन्तो संवेजेत्वा अस्सद्धादिके सद्धादीसु पतिट्ठापेति। सासने ओतारेति। सद्धादिगुणसम्पन्‍ने परिपाचेति। एवमयं महापुरिसस्स चारित्तभूतो अपरिमाणो पुञ्‍ञाभिसन्दो कुसलाभिसन्दो उपरूपरि अभिवड्ढतीति वेदितब्बं।

    Sevitabbayutte pana satte desakālānurūpaṃ sevati. Na ca paresaṃ purato piye vigarahati, appiye vā pasaṃsati. Na avissaṭṭhavissāsī hoti. Na dhammikaṃ upanimantanaṃ paṭikkhipati. Na saññattiṃ upagacchati, nādhikaṃ paṭiggaṇhāti. Saddhāsampanne saddhānisaṃsakathāya sampahaṃsati. Sīlasutacāgapaññāsampanne paññāsampannakathāya sampahaṃsati. Sace pana bodhisatto abhiññābalappatto hoti, pamādāpanne satte abhiññābalena yathārahaṃ nirayādike dassento saṃvejetvā assaddhādike saddhādīsu patiṭṭhāpeti. Sāsane otāreti. Saddhādiguṇasampanne paripāceti. Evamayaṃ mahāpurisassa cārittabhūto aparimāṇo puññābhisando kusalābhisando uparūpari abhivaḍḍhatīti veditabbaṃ.

    अपि च या सा ‘‘किं सीलं केनट्ठेन सील’’न्तिआदिना पुच्छं कत्वा ‘‘पाणातिपातादीहि विरमन्तस्स वत्तपटिपत्तिं वा पूरेन्तस्स चेतनादयो धम्मा सील’’न्तिआदिना नयेन नानप्पकारतो सीलस्स वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.६ आदयो) वुत्ता, सा सब्बापि इध आहरित्वा वत्तब्बा। केवलञ्हि तत्थ सावकबोधिसत्तवसेन सीलकथा आगता, इध महाबोधिसत्तवसेन करुणूपायकोसल्‍लपुब्बङ्गमं कत्वा वत्तब्बाति अयमेव विसेसो। यतो इदं सीलं महापुरिसो यथा न अत्तनो दुग्गतियं परिक्‍किलेसविमुत्तिया सुगतियम्पि, न रज्‍जसम्पत्तिया, न चक्‍कवत्ति, न देव, न सक्‍क, न मार, न ब्रह्मसम्पत्तिया परिणामेति, तथा न अत्तनो तेविज्‍जताय, न छळभिञ्‍ञताय , न चतुप्पटिसम्भिदाधिगमाय, न सावकबोधिया, न पच्‍चेकबोधिया, परिणामेति, अथ खो सब्बञ्‍ञुभावेन सब्बसत्तानं अनुत्तरसीलालङ्कारसम्पादनत्थमेव परिणामेतीति। अयं सीलपारमिया पटिपत्तिक्‍कमो।

    Api ca yā sā ‘‘kiṃ sīlaṃ kenaṭṭhena sīla’’ntiādinā pucchaṃ katvā ‘‘pāṇātipātādīhi viramantassa vattapaṭipattiṃ vā pūrentassa cetanādayo dhammā sīla’’ntiādinā nayena nānappakārato sīlassa vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 1.6 ādayo) vuttā, sā sabbāpi idha āharitvā vattabbā. Kevalañhi tattha sāvakabodhisattavasena sīlakathā āgatā, idha mahābodhisattavasena karuṇūpāyakosallapubbaṅgamaṃ katvā vattabbāti ayameva viseso. Yato idaṃ sīlaṃ mahāpuriso yathā na attano duggatiyaṃ parikkilesavimuttiyā sugatiyampi, na rajjasampattiyā, na cakkavatti, na deva, na sakka, na māra, na brahmasampattiyā pariṇāmeti, tathā na attano tevijjatāya, na chaḷabhiññatāya , na catuppaṭisambhidādhigamāya, na sāvakabodhiyā, na paccekabodhiyā, pariṇāmeti, atha kho sabbaññubhāvena sabbasattānaṃ anuttarasīlālaṅkārasampādanatthameva pariṇāmetīti. Ayaṃ sīlapāramiyā paṭipattikkamo.

    तथा यस्मा करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमा कामेहि च भवेहि च निक्खमनवसेन पवत्ता कुसलचित्तुप्पत्ति नेक्खम्मपारमी, तस्मा सकलसंकिलेसनिवासनट्ठानताय पुत्तदारादीहि महासम्बाधताय कसिवाणिज्‍जादिनानाविधकम्मन्ताधिट्ठानब्याकुलताय च घरावासस्स नेक्खम्मसुखादीनं अनोकासतं, कामानञ्‍च सत्थधारालग्गमधुबिन्दु विय च अवलिय्हमाना परित्तस्सादा विपुलानत्थानुबन्धाति च, विज्‍जुलतोभासेन गहेतब्बनच्‍चं विय परित्तकालूपलब्भा, उम्मत्तकालङ्कारो विय विपरीतसञ्‍ञाय अनुभवितब्बा, करीसावच्छादना विय पतिकारभूता, उदकतेमितङ्गुलिया तनूदकपानं विय अतित्तिकरा, छातज्झत्तभोजनं विय साबाधा, बळिसामिसं विय ब्यसनसन्‍निपातकारणं, अग्गिसन्तापो विय कालत्तयेपि दुक्खुप्पत्तिहेतुभूता, मक्‍कटलेपो विय बन्धनिमित्तं, घातकावच्छादना विय अनत्थच्छादना, सपत्तगामवासो विय भयट्ठानभूता, पच्‍चत्थिकपोसको विय किलेसमारादीनं आमिसभूता, छणसम्पत्तियो विय विपरिणामदुक्खा, कोटरग्गि विय अन्तोदाहका, पुराणकूपावलम्बीबीरणमधुपिण्डं विय अनेकादीनवा, लोणूदकपानं विय पिपासाहेतुभूता, सुरामेरयं विय नीचजनसेविता, अप्पस्सादताय अट्ठिकङ्कलूपमातिआदिना (म॰ नि॰ १.२३४; २.४२; पाचि॰ ४१७; महानि॰ ३; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १४७) च नयेन आदीनवं सल्‍लक्खेत्वा तब्बिपरियायेन नेक्खम्मे आनिसंसं पस्सन्तेन नेक्खम्मपविवेकउपसमसुखादीसु निन्‍नपोणपब्भारचित्तेन नेक्खम्मपारमियं पटिपज्‍जितब्बं। यस्मा पन नेक्खम्मं पब्बज्‍जामूलकं, तस्मा पब्बज्‍जा ताव अनुट्ठातब्बा। पब्बज्‍जमनुतिट्ठन्तेन च महासत्तेन असति बुद्धुप्पादे कम्मवादीनं किरियवादीनं तापसपरिब्बाजकानं पब्बज्‍जा अनुट्ठातब्बा।

    Tathā yasmā karuṇūpāyakosallapariggahitā ādīnavadassanapubbaṅgamā kāmehi ca bhavehi ca nikkhamanavasena pavattā kusalacittuppatti nekkhammapāramī, tasmā sakalasaṃkilesanivāsanaṭṭhānatāya puttadārādīhi mahāsambādhatāya kasivāṇijjādinānāvidhakammantādhiṭṭhānabyākulatāya ca gharāvāsassa nekkhammasukhādīnaṃ anokāsataṃ, kāmānañca satthadhārālaggamadhubindu viya ca avaliyhamānā parittassādā vipulānatthānubandhāti ca, vijjulatobhāsena gahetabbanaccaṃ viya parittakālūpalabbhā, ummattakālaṅkāro viya viparītasaññāya anubhavitabbā, karīsāvacchādanā viya patikārabhūtā, udakatemitaṅguliyā tanūdakapānaṃ viya atittikarā, chātajjhattabhojanaṃ viya sābādhā, baḷisāmisaṃ viya byasanasannipātakāraṇaṃ, aggisantāpo viya kālattayepi dukkhuppattihetubhūtā, makkaṭalepo viya bandhanimittaṃ, ghātakāvacchādanā viya anatthacchādanā, sapattagāmavāso viya bhayaṭṭhānabhūtā, paccatthikaposako viya kilesamārādīnaṃ āmisabhūtā, chaṇasampattiyo viya vipariṇāmadukkhā, koṭaraggi viya antodāhakā, purāṇakūpāvalambībīraṇamadhupiṇḍaṃ viya anekādīnavā, loṇūdakapānaṃ viya pipāsāhetubhūtā, surāmerayaṃ viya nīcajanasevitā, appassādatāya aṭṭhikaṅkalūpamātiādinā (ma. ni. 1.234; 2.42; pāci. 417; mahāni. 3; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 147) ca nayena ādīnavaṃ sallakkhetvā tabbipariyāyena nekkhamme ānisaṃsaṃ passantena nekkhammapavivekaupasamasukhādīsu ninnapoṇapabbhāracittena nekkhammapāramiyaṃ paṭipajjitabbaṃ. Yasmā pana nekkhammaṃ pabbajjāmūlakaṃ, tasmā pabbajjā tāva anuṭṭhātabbā. Pabbajjamanutiṭṭhantena ca mahāsattena asati buddhuppāde kammavādīnaṃ kiriyavādīnaṃ tāpasaparibbājakānaṃ pabbajjā anuṭṭhātabbā.

    उप्पन्‍नेसु पन सम्मासम्बुद्धेसु तेसं सासने एव पब्बजितब्बं। पब्बजित्वा च यथावुत्ते सीले पतिट्ठितेन तस्सा एव हि सीलपारमिया वोदापनत्थं धुतगुणा समादातब्बा। समादिन्‍नधुतधम्मा हि महापुरिसा सम्मदेव ते परिहरन्ता अप्पिच्छासन्तुट्ठासल्‍लेखपविवेकअसंसग्गवीरियारम्भसुभरतादि- गुणसलिलविक्खालितकिलेसमलताय अनवज्‍जसीलवतगुणपरिसुद्धसब्बसमाचारा पोराणे अरियवंसत्तये पतिट्ठिता चतुत्थं भावनारामतासङ्खातं अरियवंसं अधिगन्तुं चत्तारीसाय आरम्मणेसु यथारहं उपचारप्पनाभेदं झानं उपसम्पज्‍ज विहरन्ति। एवं हिस्स सम्मदेव नेक्खम्मपारमी परिपूरिता होति।

    Uppannesu pana sammāsambuddhesu tesaṃ sāsane eva pabbajitabbaṃ. Pabbajitvā ca yathāvutte sīle patiṭṭhitena tassā eva hi sīlapāramiyā vodāpanatthaṃ dhutaguṇā samādātabbā. Samādinnadhutadhammā hi mahāpurisā sammadeva te pariharantā appicchāsantuṭṭhāsallekhapavivekaasaṃsaggavīriyārambhasubharatādi- guṇasalilavikkhālitakilesamalatāya anavajjasīlavataguṇaparisuddhasabbasamācārā porāṇe ariyavaṃsattaye patiṭṭhitā catutthaṃ bhāvanārāmatāsaṅkhātaṃ ariyavaṃsaṃ adhigantuṃ cattārīsāya ārammaṇesu yathārahaṃ upacārappanābhedaṃ jhānaṃ upasampajja viharanti. Evaṃ hissa sammadeva nekkhammapāramī paripūritā hoti.

    इमस्मिं पन ठाने तेरसहि धुतधम्मेहि सद्धिं दस कसिणानि, दस असुभानि, दसानुस्सतियो, चत्तारो ब्रह्मविहारा, चत्तारो आरुप्पा, एका सञ्‍ञा, एकं ववत्थानन्ति चत्तारीसाय समाधिभावनाय कम्मट्ठानानि भावनाविधानञ्‍च वित्थारतो वत्तब्बानि। तं पनेतं सब्बं यस्मा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२२ आदयो, ४७, ५५) सब्बाकारतो वित्थारेत्वा वुत्तं, तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। केवलञ्हि तत्थ सावकबोधिसत्तस्स वसेन वुत्तं, इध महाबोधिसत्तस्स वसेन करुणूपायकोसल्‍लपुब्बङ्गमं कत्वा वत्तब्बन्ति अयमेव विसेसोति। एवमेत्थ नेक्खम्मपारमिया पटिपत्तिक्‍कमो वेदितब्बो।

    Imasmiṃ pana ṭhāne terasahi dhutadhammehi saddhiṃ dasa kasiṇāni, dasa asubhāni, dasānussatiyo, cattāro brahmavihārā, cattāro āruppā, ekā saññā, ekaṃ vavatthānanti cattārīsāya samādhibhāvanāya kammaṭṭhānāni bhāvanāvidhānañca vitthārato vattabbāni. Taṃ panetaṃ sabbaṃ yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.22 ādayo, 47, 55) sabbākārato vitthāretvā vuttaṃ, tasmā tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha sāvakabodhisattassa vasena vuttaṃ, idha mahābodhisattassa vasena karuṇūpāyakosallapubbaṅgamaṃ katvā vattabbanti ayameva visesoti. Evamettha nekkhammapāramiyā paṭipattikkamo veditabbo.

    तथा पञ्‍ञापारमिं सम्पादेतुकामेन यस्मा पञ्‍ञा आलोको विय अन्धकारेन मोहेन सह न वत्तति, तस्मा मोहकारणानि ताव बोधिसत्तेन परिवज्‍जेतब्बानि। तत्थिमानि मोहकारणानि – अरति तन्दि विजम्भिता आलसियं गणसङ्गणिकारामता निद्दासीलता अनिच्छयसीलता ञाणस्मिं अकुतूहलता मिच्छाधिमानो अपरिपुच्छकता कायस्स न सम्मापरिहारो असमाहितचित्तता दुप्पञ्‍ञानं पुग्गलानं सेवना पञ्‍ञवन्तानं अपयिरुपासना अत्तपरिभवो मिच्छाविकप्पो विपरीताभिनिवेसो कायदळ्हिबहुलता असंवेगसीलता पञ्‍च नीवरणानि। सङ्खेपतो ये वा पन धम्मे आसेवतो अनुप्पन्‍ना पञ्‍ञा नुप्पज्‍जति, उप्पन्‍ना परिहायति। इति इमानि सम्मोहकारणानि परिवज्‍जेन्तेन बाहुसच्‍चे झानादीसु च योगो करणीयो।

    Tathā paññāpāramiṃ sampādetukāmena yasmā paññā āloko viya andhakārena mohena saha na vattati, tasmā mohakāraṇāni tāva bodhisattena parivajjetabbāni. Tatthimāni mohakāraṇāni – arati tandi vijambhitā ālasiyaṃ gaṇasaṅgaṇikārāmatā niddāsīlatā anicchayasīlatā ñāṇasmiṃ akutūhalatā micchādhimāno aparipucchakatā kāyassa na sammāparihāro asamāhitacittatā duppaññānaṃ puggalānaṃ sevanā paññavantānaṃ apayirupāsanā attaparibhavo micchāvikappo viparītābhiniveso kāyadaḷhibahulatā asaṃvegasīlatā pañca nīvaraṇāni. Saṅkhepato ye vā pana dhamme āsevato anuppannā paññā nuppajjati, uppannā parihāyati. Iti imāni sammohakāraṇāni parivajjentena bāhusacce jhānādīsu ca yogo karaṇīyo.

    तत्थायं बाहुसच्‍चस्स विसयविभागो – पञ्‍चक्खन्धा द्वादसायतनानि अट्ठारस धातुयो चत्तारि सच्‍चानि बावीसतिन्द्रियानि द्वादसपदिको पटिच्‍चसमुप्पादो तथा सतिपट्ठानादयो कुसलादिधम्मप्पकारभेदा च, यानि च लोके अनवज्‍जानि विज्‍जाट्ठानानि, ये च सत्तानं हितसुखविधानयोग्गा ब्याकरणविसेसा, इति एवं पकारं सकलमेव सुतविसयं उपायकोसल्‍लपुब्बङ्गमाय पञ्‍ञाय सतिया वीरियेन च साधुकं उग्गहणसवनधारणपरिचयपरिपुच्छाहि ओगाहेत्वा तत्थ च परेसं पतिट्ठापनेन सुतमया पञ्‍ञा निब्बत्तेतब्बा।

    Tatthāyaṃ bāhusaccassa visayavibhāgo – pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo cattāri saccāni bāvīsatindriyāni dvādasapadiko paṭiccasamuppādo tathā satipaṭṭhānādayo kusalādidhammappakārabhedā ca, yāni ca loke anavajjāni vijjāṭṭhānāni, ye ca sattānaṃ hitasukhavidhānayoggā byākaraṇavisesā, iti evaṃ pakāraṃ sakalameva sutavisayaṃ upāyakosallapubbaṅgamāya paññāya satiyā vīriyena ca sādhukaṃ uggahaṇasavanadhāraṇaparicayaparipucchāhi ogāhetvā tattha ca paresaṃ patiṭṭhāpanena sutamayā paññā nibbattetabbā.

    तथा सत्तानं इतिकत्तब्बतासु ठानुप्पत्तिकपटिभानभूता आयापायउपायकोसल्‍लभूता च पञ्‍ञा हितेसितं निस्साय तत्थ तत्थ यथारहं पवत्तेतब्बा। तथा खन्धादीनं सभावधम्मानं आकारपरिवितक्‍कनमुखेन ते निज्झानं खमापेन्तेन चिन्तामया पञ्‍ञा निब्बत्तेतब्बा। खन्धादीनंयेव पन सलक्खणसामञ्‍ञलक्खणपरिग्गहणवसेन लोकियपरिञ्‍ञा निब्बत्तेन्तेन पुब्बभागभावनापञ्‍ञा सम्पादेतब्बा। एवञ्हि नामरूपमत्तमिदं यथारहं पच्‍चयेहि उप्पज्‍जति चेव निरुज्झति च, न एत्थ कोचि कत्ता वा कारेता वा, हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्‍चं, उदयब्बयपटिपीळनट्ठेन दुक्खं, अवसवत्तनट्ठेन अनत्ताति अज्झत्तिकधम्मे बाहिरकधम्मे च निब्बिसेसं परिजानन्तो तत्थ आसङ्गं पजहन्तो परे च तत्थ तं जहापेन्तो केवलं करुणावसेनेव याव न बुद्धगुणा हत्थतलं आगच्छन्ति, ताव यानत्तये सत्ते अवतारणपरिपाचनेहि पतिट्ठपेन्तो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तियो अभिञ्‍ञायो च लोकिया वसीभावं पापेन्तो पञ्‍ञाय मत्थकं पापुणाति।

    Tathā sattānaṃ itikattabbatāsu ṭhānuppattikapaṭibhānabhūtā āyāpāyaupāyakosallabhūtā ca paññā hitesitaṃ nissāya tattha tattha yathārahaṃ pavattetabbā. Tathā khandhādīnaṃ sabhāvadhammānaṃ ākāraparivitakkanamukhena te nijjhānaṃ khamāpentena cintāmayā paññā nibbattetabbā. Khandhādīnaṃyeva pana salakkhaṇasāmaññalakkhaṇapariggahaṇavasena lokiyapariññā nibbattentena pubbabhāgabhāvanāpaññā sampādetabbā. Evañhi nāmarūpamattamidaṃ yathārahaṃ paccayehi uppajjati ceva nirujjhati ca, na ettha koci kattā vā kāretā vā, hutvā abhāvaṭṭhena aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ, avasavattanaṭṭhena anattāti ajjhattikadhamme bāhirakadhamme ca nibbisesaṃ parijānanto tattha āsaṅgaṃ pajahanto pare ca tattha taṃ jahāpento kevalaṃ karuṇāvaseneva yāva na buddhaguṇā hatthatalaṃ āgacchanti, tāva yānattaye satte avatāraṇaparipācanehi patiṭṭhapento jhānavimokkhasamādhisamāpattiyo abhiññāyo ca lokiyā vasībhāvaṃ pāpento paññāya matthakaṃ pāpuṇāti.

    तत्थ या इमा इद्धिविधञाणं दिब्बसोतधातुञाणं चेतोपरियञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं दिब्बचक्खुञाणं यथाकम्मुपगञाणं अनागतंसञाणन्ति सपरिभण्डा पञ्‍चलोकियअभिञ्‍ञासङ्खाता भावनापञ्‍ञा, या च खन्धायतनधातुइन्द्रियसच्‍चपटिच्‍चसमुप्पादादिभेदेसु भूमिभूतेसु धम्मेसु उग्गहपरिपुच्छावसेन ञाणपरिचयं कत्वा सीलविसुद्धिचित्तविसुद्धीति मूलभूतासु इमासु द्वीसु विसुद्धीसु पतिट्ठाय दिट्ठिविसुद्धिकङ्खावितरणविसुद्धिमग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि- पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिञाणदस्सनविसुद्धीति सरीरभूता इमा पञ्‍च विसुद्धियो सम्पादेन्तेन भावेतब्बा लोकियलोकुत्तरभेदा भावनापञ्‍ञा, तासं सम्पादनविधानं यस्मा ‘‘तत्थ एकोपि हुत्वा बहुधा होतीतिआदिकं इद्धिविकुब्बनं कातुकामेन आदिकम्मिकेन योगिना’’तिआदिना ‘‘खन्धाति रूपक्खन्धो वेदनाक्खन्धो सञ्‍ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो विञ्‍ञाणक्खन्धो’’तिआदिना च विसयविभागेन सद्धिं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.४३० आदयो) सब्बाकारतो वित्थारेत्वा वुत्तं, तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। केवलञ्हि तत्थ सावकबोधिसत्तस्स वसेन पञ्‍ञा आगता, इध महाबोधिसत्तस्स वसेन करुणूपायकोसल्‍लपुब्बङ्गमं कत्वा वत्तब्बा, ञाणदस्सनविसुद्धिं अपापेत्वा पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धियंयेव विपस्सना ठपेतब्बाति अयमेव विसेसो। एवमेत्थ पञ्‍ञापारमिया पटिपत्तिक्‍कमो वेदितब्बो।

    Tattha yā imā iddhividhañāṇaṃ dibbasotadhātuñāṇaṃ cetopariyañāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ yathākammupagañāṇaṃ anāgataṃsañāṇanti saparibhaṇḍā pañcalokiyaabhiññāsaṅkhātā bhāvanāpaññā, yā ca khandhāyatanadhātuindriyasaccapaṭiccasamuppādādibhedesu bhūmibhūtesu dhammesu uggahaparipucchāvasena ñāṇaparicayaṃ katvā sīlavisuddhicittavisuddhīti mūlabhūtāsu imāsu dvīsu visuddhīsu patiṭṭhāya diṭṭhivisuddhikaṅkhāvitaraṇavisuddhimaggāmaggañāṇadassanavisuddhi- paṭipadāñāṇadassanavisuddhiñāṇadassanavisuddhīti sarīrabhūtā imā pañca visuddhiyo sampādentena bhāvetabbā lokiyalokuttarabhedā bhāvanāpaññā, tāsaṃ sampādanavidhānaṃ yasmā ‘‘tattha ekopi hutvā bahudhā hotītiādikaṃ iddhivikubbanaṃ kātukāmena ādikammikena yoginā’’tiādinā ‘‘khandhāti rūpakkhandho vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho viññāṇakkhandho’’tiādinā ca visayavibhāgena saddhiṃ visuddhimagge (visuddhi. 2.430 ādayo) sabbākārato vitthāretvā vuttaṃ, tasmā tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha sāvakabodhisattassa vasena paññā āgatā, idha mahābodhisattassa vasena karuṇūpāyakosallapubbaṅgamaṃ katvā vattabbā, ñāṇadassanavisuddhiṃ apāpetvā paṭipadāñāṇadassanavisuddhiyaṃyeva vipassanā ṭhapetabbāti ayameva viseso. Evamettha paññāpāramiyā paṭipattikkamo veditabbo.

    तथा यस्मा सम्मासम्बोधिया कताभिनीहारेन महासत्तेन पारमिपरिपूरणत्थं सब्बकालं युत्तप्पयुत्तेन भवितब्बं आबद्धपरिकरणेन, तस्मा कालेन कालं ‘‘को नु खो अज्‍ज मया पुञ्‍ञसम्भारो ञाणसम्भारो वा उपचितो, किं वा मया परहितं कत’’न्ति दिवसे दिवसे पच्‍चवेक्खन्तेन सत्तहितत्थं उस्साहो करणीयो। सब्बेसम्पि सत्तानं उपकाराय अत्तनो परिग्गहभूतं वत्थु काये जीविते च निरपेक्खचित्तेन ओस्सजितब्बं। यं किञ्‍चि कम्मं करोति कायेन वाचाय वा, तं सब्बं सम्बोधियं निन्‍नचित्तेनेव कातब्बं, बोधिया परिणामेतब्बं। उळारेहि इत्तरेहि च कामेहि विनिवत्तचित्तेनेव भवितब्बं। सब्बासुपि इतिकत्तब्बतासु उपायकोसल्‍लं पच्‍चुपट्ठापेत्वाव पटिपज्‍जितब्बं।

    Tathā yasmā sammāsambodhiyā katābhinīhārena mahāsattena pāramiparipūraṇatthaṃ sabbakālaṃ yuttappayuttena bhavitabbaṃ ābaddhaparikaraṇena, tasmā kālena kālaṃ ‘‘ko nu kho ajja mayā puññasambhāro ñāṇasambhāro vā upacito, kiṃ vā mayā parahitaṃ kata’’nti divase divase paccavekkhantena sattahitatthaṃ ussāho karaṇīyo. Sabbesampi sattānaṃ upakārāya attano pariggahabhūtaṃ vatthu kāye jīvite ca nirapekkhacittena ossajitabbaṃ. Yaṃ kiñci kammaṃ karoti kāyena vācāya vā, taṃ sabbaṃ sambodhiyaṃ ninnacitteneva kātabbaṃ, bodhiyā pariṇāmetabbaṃ. Uḷārehi ittarehi ca kāmehi vinivattacitteneva bhavitabbaṃ. Sabbāsupi itikattabbatāsu upāyakosallaṃ paccupaṭṭhāpetvāva paṭipajjitabbaṃ.

    तस्मिं तस्मिं सत्तहिते आरद्धवीरियेन भवितब्बं इट्ठानिट्ठादिसब्बसहेन अविसंवादिना। सब्बेपि सत्ता अनोधिसो मेत्ताय करुणाय च फरितब्बा। या काचि सत्तानं दुक्खुप्पत्ति, सब्बा सा अत्तनि पाटिकङ्खितब्बा। सब्बेसञ्‍च सत्तानं पुञ्‍ञं अब्भनुमोदितब्बं। बुद्धानं महन्तता महानुभावता अभिण्हं पच्‍चवेक्खितब्बा। यञ्‍च किञ्‍चि कम्मं करोति कायेन वाचाय वा, तं सब्बं बोधिनिन्‍नचित्तपुब्बङ्गमं कातब्बं। इमिना हि उपायेन दानादीसु युत्तप्पयुत्तस्स थामवतो दळ्हपरक्‍कमस्स महासत्तस्स बोधिसत्तस्स अपरिमेय्यो पुञ्‍ञसम्भारो ञाणसम्भारो च दिवसे दिवसे उपचीयति।

    Tasmiṃ tasmiṃ sattahite āraddhavīriyena bhavitabbaṃ iṭṭhāniṭṭhādisabbasahena avisaṃvādinā. Sabbepi sattā anodhiso mettāya karuṇāya ca pharitabbā. Yā kāci sattānaṃ dukkhuppatti, sabbā sā attani pāṭikaṅkhitabbā. Sabbesañca sattānaṃ puññaṃ abbhanumoditabbaṃ. Buddhānaṃ mahantatā mahānubhāvatā abhiṇhaṃ paccavekkhitabbā. Yañca kiñci kammaṃ karoti kāyena vācāya vā, taṃ sabbaṃ bodhininnacittapubbaṅgamaṃ kātabbaṃ. Iminā hi upāyena dānādīsu yuttappayuttassa thāmavato daḷhaparakkamassa mahāsattassa bodhisattassa aparimeyyo puññasambhāro ñāṇasambhāro ca divase divase upacīyati.

    अपि च सत्तानं परिभोगत्थं परिपालनत्थञ्‍च अत्तनो सरीरं जीवितञ्‍च परिच्‍चजित्वा खुप्पिपासासीतुण्हवातातपादिदुक्खपतिकारो परियेसितब्बो उपनेतब्बो च। यञ्‍च यथावुत्तदुक्खपतिकारजं सुखं अत्तना पटिलभति, तथा रमणीयेसु आरामुय्यानपासादतळाकादीसु अरञ्‍ञायतनेसु च कायचित्तसन्तापाभावेन अभिनिब्बुतत्ता अत्तना सुखं पटिलभति, यञ्‍च सुणाति बुद्धानुबुद्धपच्‍चेकबुद्धा महाबोधिसत्ता च नेक्खम्मपटिपत्तियं ठिता दिट्ठधम्मसुखविहारभूतं ईदिसं नाम झानसमापत्तिसुखं अनुभवन्तीति, तं सब्बं सब्बसत्तेसु अनोधिसो उपसंहरतीति। अयं ताव नयो असमाहितभूमियं पतिट्ठितस्स।

    Api ca sattānaṃ paribhogatthaṃ paripālanatthañca attano sarīraṃ jīvitañca pariccajitvā khuppipāsāsītuṇhavātātapādidukkhapatikāro pariyesitabbo upanetabbo ca. Yañca yathāvuttadukkhapatikārajaṃ sukhaṃ attanā paṭilabhati, tathā ramaṇīyesu ārāmuyyānapāsādataḷākādīsu araññāyatanesu ca kāyacittasantāpābhāvena abhinibbutattā attanā sukhaṃ paṭilabhati, yañca suṇāti buddhānubuddhapaccekabuddhā mahābodhisattā ca nekkhammapaṭipattiyaṃ ṭhitā diṭṭhadhammasukhavihārabhūtaṃ īdisaṃ nāma jhānasamāpattisukhaṃ anubhavantīti, taṃ sabbaṃ sabbasattesu anodhiso upasaṃharatīti. Ayaṃ tāva nayo asamāhitabhūmiyaṃ patiṭṭhitassa.

    समाहितभूमियं पन पतिट्ठितो अत्तना यथानुभूतं विसेसाधिगमनिब्बत्तं पीतिं पस्सद्धिं सुखं समाधिं यथाभूतञाणञ्‍च सत्तेसु अधिमुच्‍चन्तो उपसंहरति परिणामेति। तथा महति संसारदुक्खे तस्स च निमित्तभूते किलेसाभिसङ्खारदुक्खे निमुग्गं सत्तनिकायं दिस्वा तत्रापि छेदनभेदनफालनपिंसनग्गिसन्तापादिजनिता दुक्खा तिब्बा खरा कटुका वेदना निरन्तरं चिरकालं वेदियन्ते नारके, अञ्‍ञमञ्‍ञं कुज्झनसन्तापनविहेठनहिंसनपराधीनतादीहि महादुक्खं अनुभवन्ते तिरच्छानगते, जोतिमालाकुलसरीरे खुप्पिपासावातातपादीहि डय्हमाने च विसुस्समाने च वन्तखेळादिआहारे उद्धबाहुं विरवन्ते निज्झामतण्हिकादिके महादुक्खं वेदियमाने पेते च, परियेट्ठिमूलकं महन्तं अनयब्यसनं पापुणन्ते हत्थच्छेदादिकारणायोगेन दुब्बण्णदुद्दसिकदलिद्दादिभावेन खुप्पिपासादिआबाधयोगेन बलवन्तेहि अभिभवनीयतो परेसं वहनतो पराधीनतो च, नारके पेते तिरच्छानगते च, अतिसयन्ते अपायदुक्खनिब्बिसेसं दुक्खमनुभवन्ते मनुस्से च, तथा विसयविसपरिभोगविक्खित्तचित्तताय रागादिपरिळाहेन डय्हमाने वातवेगसमुट्ठितजालासमिद्धसुक्खकट्ठसन्‍निपाते अग्गिक्खन्धे विय अनुपसन्तपरिळाहवुत्तिके अनुपसन्तनिहतपराधीने कामावचरदेवे च, महता वायामेन विदूरमाकासं विगाहितसकुन्ता विय बलवता दूरे पाणिना खित्तसरा विय च, सतिपि चिरप्पवत्तियं अनिच्‍चन्तिकताय पातपरियोसाना अनतिक्‍कन्तजातिजरामरणा एवाति रूपारूपावचरदेवे च पस्सन्तेन महन्तं संवेगं पच्‍चुपट्ठपेत्वा मेत्ताय करुणाय च अनोधिसो सत्ता फरितब्बा। एवं कायेन वाचाय मनसा च बोधिसम्भारे निरन्तरं उपचिनन्तेन यथा पारमियो पारिपूरिं गच्छन्ति, एवं सक्‍कच्‍चकारिना सातच्‍चकारिना अनोलीनवुत्तिना उस्साहो पवत्तेतब्बो, वीरियपारमी परिपूरेतब्बा।

    Samāhitabhūmiyaṃ pana patiṭṭhito attanā yathānubhūtaṃ visesādhigamanibbattaṃ pītiṃ passaddhiṃ sukhaṃ samādhiṃ yathābhūtañāṇañca sattesu adhimuccanto upasaṃharati pariṇāmeti. Tathā mahati saṃsāradukkhe tassa ca nimittabhūte kilesābhisaṅkhāradukkhe nimuggaṃ sattanikāyaṃ disvā tatrāpi chedanabhedanaphālanapiṃsanaggisantāpādijanitā dukkhā tibbā kharā kaṭukā vedanā nirantaraṃ cirakālaṃ vediyante nārake, aññamaññaṃ kujjhanasantāpanaviheṭhanahiṃsanaparādhīnatādīhi mahādukkhaṃ anubhavante tiracchānagate, jotimālākulasarīre khuppipāsāvātātapādīhi ḍayhamāne ca visussamāne ca vantakheḷādiāhāre uddhabāhuṃ viravante nijjhāmataṇhikādike mahādukkhaṃ vediyamāne pete ca, pariyeṭṭhimūlakaṃ mahantaṃ anayabyasanaṃ pāpuṇante hatthacchedādikāraṇāyogena dubbaṇṇaduddasikadaliddādibhāvena khuppipāsādiābādhayogena balavantehi abhibhavanīyato paresaṃ vahanato parādhīnato ca, nārake pete tiracchānagate ca, atisayante apāyadukkhanibbisesaṃ dukkhamanubhavante manusse ca, tathā visayavisaparibhogavikkhittacittatāya rāgādipariḷāhena ḍayhamāne vātavegasamuṭṭhitajālāsamiddhasukkhakaṭṭhasannipāte aggikkhandhe viya anupasantapariḷāhavuttike anupasantanihataparādhīne kāmāvacaradeve ca, mahatā vāyāmena vidūramākāsaṃ vigāhitasakuntā viya balavatā dūre pāṇinā khittasarā viya ca, satipi cirappavattiyaṃ aniccantikatāya pātapariyosānā anatikkantajātijarāmaraṇā evāti rūpārūpāvacaradeve ca passantena mahantaṃ saṃvegaṃ paccupaṭṭhapetvā mettāya karuṇāya ca anodhiso sattā pharitabbā. Evaṃ kāyena vācāya manasā ca bodhisambhāre nirantaraṃ upacinantena yathā pāramiyo pāripūriṃ gacchanti, evaṃ sakkaccakārinā sātaccakārinā anolīnavuttinā ussāho pavattetabbo, vīriyapāramī paripūretabbā.

    अपि च अचिन्तेय्यापरिमेय्यविपुलोळारविमलनिरुपमनिरूपक्‍किलेसगुणनिचयनिधानभूतस्स बुद्धभावस्स उस्सक्‍कित्वा सम्पहंसनयोग्गं वीरियं नाम अचिन्तेय्यानुभावमेव, यं न पचुरजना सोतुम्पि सक्‍कुणन्ति, पगेव पटिपज्‍जितुं। तथा हि तिविधा अभिनीहारचित्तुप्पत्ति, चतस्सो बुद्धभूमियो, चत्तारि सङ्गहवत्थूनि, करुणेकरसता, बुद्धधम्मेसु सच्छिकरणेन विसेसप्पच्‍चयो निज्झानखन्ति, सब्बधम्मेसु निरुपलेपो, सब्बसत्तेसु पियपुत्तसञ्‍ञा, संसारदुक्खेहि अपरिखेदो, सब्बदेय्यधम्मपरिच्‍चागो, तेन च निरतिमानता, अधिसीलादिअधिट्ठानं, तत्थ च अचञ्‍चलता, कुसलकिरियासु पीतिपामोज्‍जं, विवेकनिन्‍नचित्तता, झानानुयोगो, अनवज्‍जधम्मेन अतित्ति, यथासुतस्स धम्मस्स परेसं हितज्झासयेन देसना, सत्तानं ञाये निवेसना, आरम्भदळ्हता, धीरवीरभावो, परापवादपरापकारेसु विकाराभावो, सच्‍चाधिट्ठानं, समापत्तीसु वसीभावो, अभिञ्‍ञासु बलप्पत्ति, लक्खणत्तयावबोधो, सतिपट्ठानादीसु योगकम्माभियोगेन लोकुत्तरमग्गसम्भारसम्भरणं, नवलोकुत्तरावक्‍कन्तीति एवमादिका सब्बापि बोधिसम्भारपटिपत्ति वीरियानुभावेनेव समिज्झतीति अभिनीहारतो याव महाबोधि अनोस्सज्‍जन्तेन सक्‍कच्‍चं निरन्तरं वीरियं यथा उपरूपरि विसेसावहं होति, एवं सम्पादेतब्बं। सम्पज्‍जमाने च यथावुत्ते वीरिये खन्तिसच्‍चाधिट्ठानादयो च दानसीलादयो च सब्बेपि बोधिसम्भारा तदधीनवुत्तिताय सम्पन्‍ना एव होन्तीति खन्तिआदीसुपि इमिनाव नयेन पटिपत्ति वेदितब्बा।

    Api ca acinteyyāparimeyyavipuloḷāravimalanirupamanirūpakkilesaguṇanicayanidhānabhūtassa buddhabhāvassa ussakkitvā sampahaṃsanayoggaṃ vīriyaṃ nāma acinteyyānubhāvameva, yaṃ na pacurajanā sotumpi sakkuṇanti, pageva paṭipajjituṃ. Tathā hi tividhā abhinīhāracittuppatti, catasso buddhabhūmiyo, cattāri saṅgahavatthūni, karuṇekarasatā, buddhadhammesu sacchikaraṇena visesappaccayo nijjhānakhanti, sabbadhammesu nirupalepo, sabbasattesu piyaputtasaññā, saṃsāradukkhehi aparikhedo, sabbadeyyadhammapariccāgo, tena ca niratimānatā, adhisīlādiadhiṭṭhānaṃ, tattha ca acañcalatā, kusalakiriyāsu pītipāmojjaṃ, vivekaninnacittatā, jhānānuyogo, anavajjadhammena atitti, yathāsutassa dhammassa paresaṃ hitajjhāsayena desanā, sattānaṃ ñāye nivesanā, ārambhadaḷhatā, dhīravīrabhāvo, parāpavādaparāpakāresu vikārābhāvo, saccādhiṭṭhānaṃ, samāpattīsu vasībhāvo, abhiññāsu balappatti, lakkhaṇattayāvabodho, satipaṭṭhānādīsu yogakammābhiyogena lokuttaramaggasambhārasambharaṇaṃ, navalokuttarāvakkantīti evamādikā sabbāpi bodhisambhārapaṭipatti vīriyānubhāveneva samijjhatīti abhinīhārato yāva mahābodhi anossajjantena sakkaccaṃ nirantaraṃ vīriyaṃ yathā uparūpari visesāvahaṃ hoti, evaṃ sampādetabbaṃ. Sampajjamāne ca yathāvutte vīriye khantisaccādhiṭṭhānādayo ca dānasīlādayo ca sabbepi bodhisambhārā tadadhīnavuttitāya sampannā eva hontīti khantiādīsupi imināva nayena paṭipatti veditabbā.

    इति सत्तानं सुखूपकरणपरिच्‍चागेन बहुधा अनुग्गहकरणं दानेन पटिपत्ति, सीलेन तेसं जीवितसापतेय्यदाररक्खाअभेदपियहितवचनाविहिंसादिकारणानि, नेक्खम्मेन तेसं आमिसपटिग्गहणधम्मदानादिना अनेकविधा हितचरिया, पञ्‍ञाय तेसं हितकरणूपायकोसल्‍लं, वीरियेन तत्थ उस्साहारम्भअसंहीरानि, खन्तिया तदपराधसहनं, सच्‍चेन नेसं अवञ्‍चनतदुपकारकिरियासमादानाविसंवादनादि, अधिट्ठानेन तदुपकारकरणे अनत्थसम्पातेपि अचलनं, मेत्ताय नेसं हितसुखानुचिन्तनं, उपेक्खाय नेसं उपकारापकारेसु विकारानापत्तीति एवं अपरिमाणे सत्ते आरब्भ अनुकम्पितसब्बसत्तस्स महाबोधिसत्तस्स पुथुज्‍जनेहि असाधारणो अपरिमेय्यो पुञ्‍ञञाणसम्भारूपचयो एत्थ पटिपत्तीति वेदितब्बं। यो चेतासं पच्‍चयो वुत्तो, तस्स च सक्‍कच्‍चं सम्पादनं।

    Iti sattānaṃ sukhūpakaraṇapariccāgena bahudhā anuggahakaraṇaṃ dānena paṭipatti, sīlena tesaṃ jīvitasāpateyyadārarakkhāabhedapiyahitavacanāvihiṃsādikāraṇāni, nekkhammena tesaṃ āmisapaṭiggahaṇadhammadānādinā anekavidhā hitacariyā, paññāya tesaṃ hitakaraṇūpāyakosallaṃ, vīriyena tattha ussāhārambhaasaṃhīrāni, khantiyā tadaparādhasahanaṃ, saccena nesaṃ avañcanatadupakārakiriyāsamādānāvisaṃvādanādi, adhiṭṭhānena tadupakārakaraṇe anatthasampātepi acalanaṃ, mettāya nesaṃ hitasukhānucintanaṃ, upekkhāya nesaṃ upakārāpakāresu vikārānāpattīti evaṃ aparimāṇe satte ārabbha anukampitasabbasattassa mahābodhisattassa puthujjanehi asādhāraṇo aparimeyyo puññañāṇasambhārūpacayo ettha paṭipattīti veditabbaṃ. Yo cetāsaṃ paccayo vutto, tassa ca sakkaccaṃ sampādanaṃ.

    को विभागोति? दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समत्तिंसपारमियो। तत्थ कताभिनीहारस्स बोधिसत्तस्स परहितकरणाभिनिन्‍नासयपयोगस्स कण्हधम्मवोकिण्णा सुक्‍कधम्मा पारमियो एव, तेहि अवोकिण्णा सुक्‍कधम्मा उपपारमियो, अकण्हअसुक्‍का परमत्थपारमियोति केचि। समुदागमनकालेसु वा पूरियमाना पारमियो, बोधिसत्तभूमियं पुण्णा उपपारमियो, बुद्धभूमियं सब्बाकारपरिपुण्णा परमत्थपारमियो। बोधिसत्तभूमियं वा परहितकरणतो पारमियो, अत्तहितकरणतो उपपारमियो, बुद्धभूमियं बलवेसारज्‍जसमधिगमेन उभयहितपरिपूरणतो परमत्थपारमियो।

    Ko vibhāgoti? Dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsapāramiyo. Tattha katābhinīhārassa bodhisattassa parahitakaraṇābhininnāsayapayogassa kaṇhadhammavokiṇṇā sukkadhammā pāramiyo eva, tehi avokiṇṇā sukkadhammā upapāramiyo, akaṇhaasukkā paramatthapāramiyoti keci. Samudāgamanakālesu vā pūriyamānā pāramiyo, bodhisattabhūmiyaṃ puṇṇā upapāramiyo, buddhabhūmiyaṃ sabbākāraparipuṇṇā paramatthapāramiyo. Bodhisattabhūmiyaṃ vā parahitakaraṇato pāramiyo, attahitakaraṇato upapāramiyo, buddhabhūmiyaṃ balavesārajjasamadhigamena ubhayahitaparipūraṇato paramatthapāramiyo.

    एवं आदिमज्झपरियोसानेसु पणिधानारम्भपरिनिट्ठानेसु तेसं विभागोति अपरे। दोसूपसमकरुणापकतिकानं भवसुखविमुत्तिसुखपरमसुखप्पत्तानं पुञ्‍ञूपचयभेदतो तब्बिभागोति अञ्‍ञे। लज्‍जासतिमानापस्सयानं लोकुत्तरधम्माधिपतीनं सीलसमाधिपञ्‍ञागरुकानं तारिततरिततारयितूनं अनुबुद्धपच्‍चेकबुद्धसम्मासम्बुद्धानं पारमी, उपपारमी, परमत्थपारमीति बोधिसत्तस्सुप्पत्तितो यथावुत्तविभागोति केचि। चित्तपणिधितो याव वचीपणिधि, ताव पवत्ता सम्भारा पारमियो, वचीपणिधितो याव कायपणिधि, ताव पवत्ता उपपारमियो, कायपणिधितो पभुति परमत्थपारमियोति अपरे। अञ्‍ञे पन ‘‘परपुञ्‍ञानुमोदनवसेन पवत्ता सम्भारा पारमियो, परेसं कारापनवसेन पवत्ता उपपारमियो, सयंकरणवसेन पवत्ता परमत्थपारमियो’’ति वदन्ति।

    Evaṃ ādimajjhapariyosānesu paṇidhānārambhapariniṭṭhānesu tesaṃ vibhāgoti apare. Dosūpasamakaruṇāpakatikānaṃ bhavasukhavimuttisukhaparamasukhappattānaṃ puññūpacayabhedato tabbibhāgoti aññe. Lajjāsatimānāpassayānaṃ lokuttaradhammādhipatīnaṃ sīlasamādhipaññāgarukānaṃ tāritataritatārayitūnaṃ anubuddhapaccekabuddhasammāsambuddhānaṃ pāramī, upapāramī, paramatthapāramīti bodhisattassuppattito yathāvuttavibhāgoti keci. Cittapaṇidhito yāva vacīpaṇidhi, tāva pavattā sambhārā pāramiyo, vacīpaṇidhito yāva kāyapaṇidhi, tāva pavattā upapāramiyo, kāyapaṇidhito pabhuti paramatthapāramiyoti apare. Aññe pana ‘‘parapuññānumodanavasena pavattā sambhārā pāramiyo, paresaṃ kārāpanavasena pavattā upapāramiyo, sayaṃkaraṇavasena pavattā paramatthapāramiyo’’ti vadanti.

    तथा भवसुखावहो पुञ्‍ञञाणसम्भारो पारमी, अत्तनो निब्बानसुखावहो उपपारमी, परेसं तदुभयसुखावहो परमत्थपारमीति एके। पुत्तदारधनादिउपकरणपरिच्‍चागो पन दानपारमी, अङ्गपरिच्‍चागो दानउपपारमी, अत्तनो जीवितपरिच्‍चागो दानपरमत्थपारमीति। तथा पुत्तदारादिकस्स तिविधस्सापि हेतु अवीतिक्‍कमनवसेन तिस्सो सीलपारमियो, तेसु एव तिविधेसु वत्थूसु आलयं उपच्छिन्दित्वा निक्खमनवसेन तिस्सो नेक्खम्मपारमियो, उपकरणङ्गजीविततण्हं समूहनित्वा सत्तानं हिताहितविनिच्छयकरणवसेन तिस्सो पञ्‍ञापारमियो। यथावुत्तभेदानं परिच्‍चागादीनं वायमनवसेन तिस्सो वीरियपारमियो, उपकरणङ्गजीवितन्तरायकरानं खमनवसेन तिस्सो खन्तिपारमियो, उपकरणङ्गजीवितहेतु सच्‍चापरिच्‍चागवसेन तिस्सो सच्‍चपारमियो, दानादिपारमियो अकुप्पाधिट्ठानवसेनेव समिज्झन्तीति, उपकरणादिविनासेपि अचलाधिट्ठानवसेन तिस्सो अधिट्ठानपारमियो, उपकरणादिउपघातकेसुपि सत्तेसु मेत्ताय अविजहनवसेन तिस्सो मेत्तापारमियो, यथावुत्तवत्थुत्तयस्स उपकारापकारेसु सत्तसङ्खारेसु मज्झत्ततापटिलाभवसेन तिस्सो उपेक्खापारमियोति एवमादिना एतासं विभागो वेदितब्बाति।

    Tathā bhavasukhāvaho puññañāṇasambhāro pāramī, attano nibbānasukhāvaho upapāramī, paresaṃ tadubhayasukhāvaho paramatthapāramīti eke. Puttadāradhanādiupakaraṇapariccāgo pana dānapāramī, aṅgapariccāgo dānaupapāramī, attano jīvitapariccāgo dānaparamatthapāramīti. Tathā puttadārādikassa tividhassāpi hetu avītikkamanavasena tisso sīlapāramiyo, tesu eva tividhesu vatthūsu ālayaṃ upacchinditvā nikkhamanavasena tisso nekkhammapāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitataṇhaṃ samūhanitvā sattānaṃ hitāhitavinicchayakaraṇavasena tisso paññāpāramiyo. Yathāvuttabhedānaṃ pariccāgādīnaṃ vāyamanavasena tisso vīriyapāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitantarāyakarānaṃ khamanavasena tisso khantipāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitahetu saccāpariccāgavasena tisso saccapāramiyo, dānādipāramiyo akuppādhiṭṭhānavaseneva samijjhantīti, upakaraṇādivināsepi acalādhiṭṭhānavasena tisso adhiṭṭhānapāramiyo, upakaraṇādiupaghātakesupi sattesu mettāya avijahanavasena tisso mettāpāramiyo, yathāvuttavatthuttayassa upakārāpakāresu sattasaṅkhāresu majjhattatāpaṭilābhavasena tisso upekkhāpāramiyoti evamādinā etāsaṃ vibhāgo veditabbāti.

    को सङ्गहोति? एत्थ पन यथा एता विभागतो तिंसविधापि दानपारमिआदिभावतो दसविधा, एवं दानसीलखन्तिवीरियझानपञ्‍ञासभावेन छब्बिधा। एतासु हि नेक्खम्मपारमी सीलपारमिया सङ्गहिता, तस्सा पब्बज्‍जाभावे, नीवरणविवेकभावे पन झानपारमिया कुसलधम्मभावे छहिपि सङ्गहिता। सच्‍चपारमी सीलपारमिया एकदेसो एव वचीविरतिसच्‍चपक्खे, ञाणसच्‍चपक्खे पन पञ्‍ञापारमिया सङ्गहिता। मेत्तापारमि झानपारमिया एव। उपेक्खापारमी झानपञ्‍ञापारमीहि। अधिट्ठानपारमी सब्बाहिपि सङ्गहिताति।

    Ko saṅgahoti? Ettha pana yathā etā vibhāgato tiṃsavidhāpi dānapāramiādibhāvato dasavidhā, evaṃ dānasīlakhantivīriyajhānapaññāsabhāvena chabbidhā. Etāsu hi nekkhammapāramī sīlapāramiyā saṅgahitā, tassā pabbajjābhāve, nīvaraṇavivekabhāve pana jhānapāramiyā kusaladhammabhāve chahipi saṅgahitā. Saccapāramī sīlapāramiyā ekadeso eva vacīviratisaccapakkhe, ñāṇasaccapakkhe pana paññāpāramiyā saṅgahitā. Mettāpārami jhānapāramiyā eva. Upekkhāpāramī jhānapaññāpāramīhi. Adhiṭṭhānapāramī sabbāhipi saṅgahitāti.

    एतेसञ्‍च दानादीनं छन्‍नं गुणानं अञ्‍ञमञ्‍ञसम्बन्धानं पञ्‍चदसयुगलादीनि पञ्‍चदसयुगलादिसाधकानि होन्ति। सेय्यथिदं – दानसीलयुगलेन परहिताहितानं करणाकरणयुगलसिद्धि, दानखन्तियुगलेन अलोभादोसयुगलसिद्धि, दानवीरिययुगलेन चागसुतयुगलसिद्धि, दानझानयुगलेन कामदोसप्पहानयुगलसिद्धि। दानपञ्‍ञायुगलेन अरिययानधुरयुगलसिद्धि, सीलखन्तिद्वयेन पयोगासयसुद्धिद्वयसिद्धि, सीलवीरियद्वयेन भावनाद्वयसिद्धि, सीलझानद्वयेन दुस्सील्यपरियुट्ठानप्पहानद्वयसिद्धि, सीलपञ्‍ञाद्वयेन दानद्वयसिद्धि, खन्तिवीरिययुगलेन खमातेजद्वयसिद्धि, खन्तिझानयुगलेन विरोधानुरोधप्पहानयुगलसिद्धि, खन्तिपञ्‍ञायुगलेन सुञ्‍ञताखन्तिपटिवेधदुकसिद्धि, वीरियझानदुकेन पग्गहाविक्खेपदुकसिद्धि, वीरियपञ्‍ञादुकेन सरणदुकसिद्धि, झानपञ्‍ञादुकेन यानदुकसिद्धि , दानसीलखन्तित्तिकेन लोभदोसमोहप्पहानत्तिकसिद्धि, दानसीलवीरियत्तिकेन भोगजीवितकायसारादानत्तिकसिद्धि, दानसीलझानत्तिकेन पुञ्‍ञकिरियवत्थुत्तिकसिद्धि, दानसीलपञ्‍ञातिकेन आमिसाभयधम्मदानत्तिकसिद्धीति। एवं इतरेहिपि तिकेहि चतुक्‍कादीहि च यथासम्भवं तिकानि च चतुक्‍कादीनि च योजेतब्बानि।

    Etesañca dānādīnaṃ channaṃ guṇānaṃ aññamaññasambandhānaṃ pañcadasayugalādīni pañcadasayugalādisādhakāni honti. Seyyathidaṃ – dānasīlayugalena parahitāhitānaṃ karaṇākaraṇayugalasiddhi, dānakhantiyugalena alobhādosayugalasiddhi, dānavīriyayugalena cāgasutayugalasiddhi, dānajhānayugalena kāmadosappahānayugalasiddhi. Dānapaññāyugalena ariyayānadhurayugalasiddhi, sīlakhantidvayena payogāsayasuddhidvayasiddhi, sīlavīriyadvayena bhāvanādvayasiddhi, sīlajhānadvayena dussīlyapariyuṭṭhānappahānadvayasiddhi, sīlapaññādvayena dānadvayasiddhi, khantivīriyayugalena khamātejadvayasiddhi, khantijhānayugalena virodhānurodhappahānayugalasiddhi, khantipaññāyugalena suññatākhantipaṭivedhadukasiddhi, vīriyajhānadukena paggahāvikkhepadukasiddhi, vīriyapaññādukena saraṇadukasiddhi, jhānapaññādukena yānadukasiddhi , dānasīlakhantittikena lobhadosamohappahānattikasiddhi, dānasīlavīriyattikena bhogajīvitakāyasārādānattikasiddhi, dānasīlajhānattikena puññakiriyavatthuttikasiddhi, dānasīlapaññātikena āmisābhayadhammadānattikasiddhīti. Evaṃ itarehipi tikehi catukkādīhi ca yathāsambhavaṃ tikāni ca catukkādīni ca yojetabbāni.

    एवं छब्बिधानम्पि पन इमासं पारमीनं चतूहि अधिट्ठानेहि सङ्गहो वेदितब्बो। सब्बपारमीनं समूहसङ्गहतो हि चत्तारि अधिट्ठानानि, सेय्यथिदं – सच्‍चाधिट्ठानं, चागाधिट्ठानं, उपसमाधिट्ठानं, पञ्‍ञाधिट्ठानन्ति। तत्थ अधितिट्ठति एतेन, एत्थ वा अधितिट्ठति, अधिट्ठानमत्तमेव वा तन्ति अधिट्ठानं, सच्‍चञ्‍च तं अधिट्ठानञ्‍च, सच्‍चस्स वा अधिट्ठानं, सच्‍चं अधिट्ठानमेतस्साति वा सच्‍चाधिट्ठानं। एवं सेसेसुपि। तत्थ अविसेसतो ताव लोकुत्तरगुणे कताभिनीहारस्स अनुकम्पितसब्बसत्तस्स महासत्तस्स पटिञ्‍ञानुरूपं सब्बपारमिपरिग्गहतो सच्‍चाधिट्ठानं। तासं पटिपक्खपरिच्‍चागतो चागाधिट्ठानं । सब्बपारमितागुणेहि उपसमतो उपसमाधिट्ठानं। तेहि एव परहितोपायकोसल्‍लतो पञ्‍ञाधिट्ठानं।

    Evaṃ chabbidhānampi pana imāsaṃ pāramīnaṃ catūhi adhiṭṭhānehi saṅgaho veditabbo. Sabbapāramīnaṃ samūhasaṅgahato hi cattāri adhiṭṭhānāni, seyyathidaṃ – saccādhiṭṭhānaṃ, cāgādhiṭṭhānaṃ, upasamādhiṭṭhānaṃ, paññādhiṭṭhānanti. Tattha adhitiṭṭhati etena, ettha vā adhitiṭṭhati, adhiṭṭhānamattameva vā tanti adhiṭṭhānaṃ, saccañca taṃ adhiṭṭhānañca, saccassa vā adhiṭṭhānaṃ, saccaṃ adhiṭṭhānametassāti vā saccādhiṭṭhānaṃ. Evaṃ sesesupi. Tattha avisesato tāva lokuttaraguṇe katābhinīhārassa anukampitasabbasattassa mahāsattassa paṭiññānurūpaṃ sabbapāramipariggahato saccādhiṭṭhānaṃ. Tāsaṃ paṭipakkhapariccāgato cāgādhiṭṭhānaṃ . Sabbapāramitāguṇehi upasamato upasamādhiṭṭhānaṃ. Tehi eva parahitopāyakosallato paññādhiṭṭhānaṃ.

    विसेसतो पन याचकजनं अविसंवादेत्वा दस्सामीति पटिजाननतो पटिञ्‍ञं अविसंवादेत्वा दानतो दानं अविसंवादेत्वा अनुमोदनतो मच्छरियादिपटिपक्खपरिच्‍चागतो देय्यधम्मपटिग्गाहकदानदेय्यधम्मक्खयेसु लोभदोसमोहभयवूपसमतो यथारहं यथाकालं यथाविधानञ्‍च दानतो पञ्‍ञुत्तरतो च कुसलधम्मानं चतुरधिट्ठानपदट्ठानं दानं। तथा संवरसमादानस्स अवीतिक्‍कमनतो दुस्सील्यपरिच्‍चागतो दुच्‍चरितवूपसमनतो पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं सीलं। यथापटिञ्‍ञं खमनतो, परापराधविकप्पपरिच्‍चागतो, कोधपरियुट्ठानवूपसमनतो, पञ्‍ञुत्तरतो, च चतुरधिट्ठानपदट्ठाना खन्ति। पटिञ्‍ञानुरूपं परहितकरणतो, विसदपरिच्‍चागतो, अकुसलवूपसमनतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं वीरियं। पटिञ्‍ञानुरूपं लोकहितानुचिन्तनतो, नीवरणपरिच्‍चागतो, चित्तवूपसमनतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं झानं। यथापटिञ्‍ञं परहितूपायकोसल्‍लतो, अनुपायकिरियापरिच्‍चागतो, मोहजपरिळाहवूपसमनतो, सब्बञ्‍ञुतापटिलाभतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठाना पञ्‍ञा।

    Visesato pana yācakajanaṃ avisaṃvādetvā dassāmīti paṭijānanato paṭiññaṃ avisaṃvādetvā dānato dānaṃ avisaṃvādetvā anumodanato macchariyādipaṭipakkhapariccāgato deyyadhammapaṭiggāhakadānadeyyadhammakkhayesu lobhadosamohabhayavūpasamato yathārahaṃ yathākālaṃ yathāvidhānañca dānato paññuttarato ca kusaladhammānaṃ caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ dānaṃ. Tathā saṃvarasamādānassa avītikkamanato dussīlyapariccāgato duccaritavūpasamanato paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ sīlaṃ. Yathāpaṭiññaṃ khamanato, parāparādhavikappapariccāgato, kodhapariyuṭṭhānavūpasamanato, paññuttarato, ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānā khanti. Paṭiññānurūpaṃ parahitakaraṇato, visadapariccāgato, akusalavūpasamanato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ vīriyaṃ. Paṭiññānurūpaṃ lokahitānucintanato, nīvaraṇapariccāgato, cittavūpasamanato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ jhānaṃ. Yathāpaṭiññaṃ parahitūpāyakosallato, anupāyakiriyāpariccāgato, mohajapariḷāhavūpasamanato, sabbaññutāpaṭilābhato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānā paññā.

    तत्थ ञेय्यपटिञ्‍ञानुविधानेहि सच्‍चाधिट्ठानं। वत्थुकामकिलेसकामपरिच्‍चागेहि चागाधिट्ठानं। दोसदुक्खवूपसमेहि उपसमाधिट्ठानं। अनुबोधपटिवेधेहि पञ्‍ञाधिट्ठानं। तिविधसच्‍चपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि सच्‍चाधिट्ठानं। तिविधचागपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि चागाधिट्ठानं। तिविधवूपसमपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि उपसमाधिट्ठानं। तिविधञाणपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि पञ्‍ञाधिट्ठानं। सच्‍चाधिट्ठानपरिग्गहितानि चागूपसमपञ्‍ञाधिट्ठानानि अविसंवादनतो पटिञ्‍ञानुविधानतो च, चागाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चूपसमपञ्‍ञाधिट्ठानानि पटिपक्खपरिच्‍चागतो सब्बपरिच्‍चागफलत्ता च, उपसमाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चचागपञ्‍ञाधिट्ठानानि किलेसपरिळाहवूपसमनतो कामूपसमनतो कामपरिळाहवूपसमनतो च, पञ्‍ञाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चचागूपसमाधिट्ठानानि ञाणपुब्बङ्गमतो ञाणानुपरिवत्तनतो चाति एवं सब्बापि पारमियो सच्‍चप्पभाविता चागपरिब्यञ्‍जिता उपसमोपब्रूहिता पञ्‍ञापरिसुद्धा। सच्‍चञ्हि एतासं जनकहेतु। चागो परिग्गाहकहेतु, उपसमो परिवुद्धिहेतु, पञ्‍ञा पारिसुद्धिहेतु। तथा आदिम्हि सच्‍चाधिट्ठानं सच्‍चपटिञ्‍ञत्ता, मज्झे चागाधिट्ठानं कतपणिधानस्स परहिताय अत्तपरिच्‍चागतो। अन्ते उपसमाधिट्ठानं सब्बूपसमपरियोसानत्ता। आदिमज्झपरियोसानेसु पञ्‍ञाधिट्ठानं तस्मिं सति सम्भवतो असति अभावतो यथापटिञ्‍ञञ्‍च भावतो।

    Tattha ñeyyapaṭiññānuvidhānehi saccādhiṭṭhānaṃ. Vatthukāmakilesakāmapariccāgehi cāgādhiṭṭhānaṃ. Dosadukkhavūpasamehi upasamādhiṭṭhānaṃ. Anubodhapaṭivedhehi paññādhiṭṭhānaṃ. Tividhasaccapariggahitaṃ dosattayavirodhi saccādhiṭṭhānaṃ. Tividhacāgapariggahitaṃ dosattayavirodhi cāgādhiṭṭhānaṃ. Tividhavūpasamapariggahitaṃ dosattayavirodhi upasamādhiṭṭhānaṃ. Tividhañāṇapariggahitaṃ dosattayavirodhi paññādhiṭṭhānaṃ. Saccādhiṭṭhānapariggahitāni cāgūpasamapaññādhiṭṭhānāni avisaṃvādanato paṭiññānuvidhānato ca, cāgādhiṭṭhānapariggahitāni saccūpasamapaññādhiṭṭhānāni paṭipakkhapariccāgato sabbapariccāgaphalattā ca, upasamādhiṭṭhānapariggahitāni saccacāgapaññādhiṭṭhānāni kilesapariḷāhavūpasamanato kāmūpasamanato kāmapariḷāhavūpasamanato ca, paññādhiṭṭhānapariggahitāni saccacāgūpasamādhiṭṭhānāni ñāṇapubbaṅgamato ñāṇānuparivattanato cāti evaṃ sabbāpi pāramiyo saccappabhāvitā cāgaparibyañjitā upasamopabrūhitā paññāparisuddhā. Saccañhi etāsaṃ janakahetu. Cāgo pariggāhakahetu, upasamo parivuddhihetu, paññā pārisuddhihetu. Tathā ādimhi saccādhiṭṭhānaṃ saccapaṭiññattā, majjhe cāgādhiṭṭhānaṃ katapaṇidhānassa parahitāya attapariccāgato. Ante upasamādhiṭṭhānaṃ sabbūpasamapariyosānattā. Ādimajjhapariyosānesu paññādhiṭṭhānaṃ tasmiṃ sati sambhavato asati abhāvato yathāpaṭiññañca bhāvato.

    तत्थ महापुरिसा सततमत्तहितपरहितकरेहि गरुपियभावकरेहि सच्‍चचागाधिट्ठानेहि गिहिभूता आमिसदानेन परे अनुग्गण्हन्ति। तथा अत्तहितपरहितकरेहि गरुपियभावकरेहि उपसमपञ्‍ञाधिट्ठानेहि च पब्बजितभूता धम्मदानेन परे अनुग्गण्हन्ति।

    Tattha mahāpurisā satatamattahitaparahitakarehi garupiyabhāvakarehi saccacāgādhiṭṭhānehi gihibhūtā āmisadānena pare anuggaṇhanti. Tathā attahitaparahitakarehi garupiyabhāvakarehi upasamapaññādhiṭṭhānehi ca pabbajitabhūtā dhammadānena pare anuggaṇhanti.

    तत्थ अन्तिमभवे बोधिसत्तस्स चतुरधिट्ठानपरिपूरणं। परिपुण्णचतुरधिट्ठानस्स हि चरिमकभवूपपत्तीति एके। तत्र हि गब्भोक्‍कन्तिठितिअभिनिक्खमनेसु पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन सतो सम्पजानो सच्‍चाधिट्ठानपारिपूरिया सम्पतिजातो उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सब्बा दिसा ओलोकेत्वा सच्‍चानुपरिवत्तिना वचसा – ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्सा’’ति (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७) तिक्खत्तुं सीहनादं नदि।

    Tattha antimabhave bodhisattassa caturadhiṭṭhānaparipūraṇaṃ. Paripuṇṇacaturadhiṭṭhānassa hi carimakabhavūpapattīti eke. Tatra hi gabbhokkantiṭhitiabhinikkhamanesu paññādhiṭṭhānasamudāgamena sato sampajāno saccādhiṭṭhānapāripūriyā sampatijāto uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā sabbā disā oloketvā saccānuparivattinā vacasā – ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassā’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) tikkhattuṃ sīhanādaṃ nadi.

    उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन जिण्णातुरमतपब्बजितदस्साविनो चतुधम्मपदेसकोविदस्स योब्बनारोग्यजीवितसम्पत्तिमदानं उपसमो। चागाधिट्ठानसमुदागमेन महतो ञातिपरिवट्टस्स हत्थगतस्स च चक्‍कवत्तिरज्‍जस्स अनपेक्खपरिच्‍चागोति।

    Upasamādhiṭṭhānasamudāgamena jiṇṇāturamatapabbajitadassāvino catudhammapadesakovidassa yobbanārogyajīvitasampattimadānaṃ upasamo. Cāgādhiṭṭhānasamudāgamena mahato ñātiparivaṭṭassa hatthagatassa ca cakkavattirajjassa anapekkhapariccāgoti.

    दुतिये ठाने अभिसम्बोधियं चतुरधिट्ठानं परिपुण्णन्ति केचि। तत्थ हि यथापटिञ्‍ञं सच्‍चाधिट्ठानसमुदागमेन चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं अभिसमयो, ततो हि सच्‍चाधिट्ठानं परिपुण्णं। चागाधिट्ठानसमुदागमेन सब्बकिलेसूपक्‍किलेसपरिच्‍चागो, ततो हि चागाधिट्ठानं परिपुण्णं। उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन परमूपसमप्पत्ति, ततो हि उपसमाधिट्ठानं परिपुण्णं। पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन अनावरणञाणपटिलाभो, ततो हि पञ्‍ञाधिट्ठानं परिपुण्णन्ति। तं असिद्धं, अभिसम्बोधियापि परमत्थभावतो।

    Dutiye ṭhāne abhisambodhiyaṃ caturadhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti keci. Tattha hi yathāpaṭiññaṃ saccādhiṭṭhānasamudāgamena catunnaṃ ariyasaccānaṃ abhisamayo, tato hi saccādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Cāgādhiṭṭhānasamudāgamena sabbakilesūpakkilesapariccāgo, tato hi cāgādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Upasamādhiṭṭhānasamudāgamena paramūpasamappatti, tato hi upasamādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Paññādhiṭṭhānasamudāgamena anāvaraṇañāṇapaṭilābho, tato hi paññādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti. Taṃ asiddhaṃ, abhisambodhiyāpi paramatthabhāvato.

    ततिये ठाने धम्मचक्‍कप्पवत्तने चतुरधिट्ठानं परिपुण्णन्ति अञ्‍ञे। तत्थ हि सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स द्वादसहि आकारेहि अरियसच्‍चदेसनाय सच्‍चाधिट्ठानं परिपुण्णं। चागाधिट्ठानसमुदागतस्स सद्धम्ममहायागकरणेन चागाधिट्ठानं परिपुण्णं। उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स सयं उपसन्तस्स परेसं उपसमनेन उपसमाधिट्ठानं परिपुण्णं। पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स वेनेय्यानं आसयादिपरिजाननेन पञ्‍ञाधिट्ठानं परिपुण्णन्ति। तदपि असिद्धं, अपरियोसितत्ता बुद्धकिच्‍चस्स।

    Tatiye ṭhāne dhammacakkappavattane caturadhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti aññe. Tattha hi saccādhiṭṭhānasamudāgatassa dvādasahi ākārehi ariyasaccadesanāya saccādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa saddhammamahāyāgakaraṇena cāgādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa sayaṃ upasantassa paresaṃ upasamanena upasamādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Paññādhiṭṭhānasamudāgatassa veneyyānaṃ āsayādiparijānanena paññādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti. Tadapi asiddhaṃ, apariyositattā buddhakiccassa.

    चतुत्थे ठाने परिनिब्बाने चतुरधिट्ठानं परिपुण्णन्ति अपरे। तत्र हि परिनिब्बुतत्ता परमत्थसच्‍चसम्पत्तिया सच्‍चाधिट्ठानं परिपुण्णं। सब्बूपधिपटिनिस्सग्गेन चागाधिट्ठानं परिपुण्णं। सब्बसङ्खारूपसमेन उपसमाधिट्ठानं परिपुण्णं। पञ्‍ञापयोजनपरिनिट्ठानेन पञ्‍ञाधिट्ठानं परिपुण्णन्ति। तत्र महापुरिसस्स विसेसेन मेत्ताखेत्ते अभिजातियं सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स सच्‍चाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन करुणाखेत्ते अभिसम्बोधियं पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स पञ्‍ञाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन मुदिताखेत्ते धम्मचक्‍कप्पवत्तने चागाधिट्ठानसमुदागतस्स चागाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन उपेक्खाखेत्ते परिनिब्बाने उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स उपसमाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तन्ति दट्ठब्बं।

    Catutthe ṭhāne parinibbāne caturadhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti apare. Tatra hi parinibbutattā paramatthasaccasampattiyā saccādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Sabbūpadhipaṭinissaggena cāgādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Sabbasaṅkhārūpasamena upasamādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Paññāpayojanapariniṭṭhānena paññādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti. Tatra mahāpurisassa visesena mettākhette abhijātiyaṃ saccādhiṭṭhānasamudāgatassa saccādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena karuṇākhette abhisambodhiyaṃ paññādhiṭṭhānasamudāgatassa paññādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena muditākhette dhammacakkappavattane cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa cāgādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena upekkhākhette parinibbāne upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa upasamādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattanti daṭṭhabbaṃ.

    तत्र सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स संवासेन सीलं वेदितब्बं। चागाधिट्ठानसमुदागतस्स संवोहारेन सोचेय्यं वेदितब्बं। उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स आपदासु थामो वेदितब्बो। पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स साकच्छाय पञ्‍ञा वेदितब्बा। एवं सीलाजीवचित्तदिट्ठिविसुद्धियो वेदितब्बा। तथा सच्‍चाधिट्ठानसमुदागमेन दोसागतिं न गच्छति अविसंवादनतो। चागाधिट्ठानसमुदागमेन लोभागतिं न गच्छति अनभिसङ्गतो। उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन भयागतिं न गच्छति अनपराधतो। पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन मोहागतिं न गच्छति यथा भूतावबोधतो।

    Tatra saccādhiṭṭhānasamudāgatassa saṃvāsena sīlaṃ veditabbaṃ. Cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa saṃvohārena soceyyaṃ veditabbaṃ. Upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa āpadāsu thāmo veditabbo. Paññādhiṭṭhānasamudāgatassa sākacchāya paññā veditabbā. Evaṃ sīlājīvacittadiṭṭhivisuddhiyo veditabbā. Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena dosāgatiṃ na gacchati avisaṃvādanato. Cāgādhiṭṭhānasamudāgamena lobhāgatiṃ na gacchati anabhisaṅgato. Upasamādhiṭṭhānasamudāgamena bhayāgatiṃ na gacchati anaparādhato. Paññādhiṭṭhānasamudāgamena mohāgatiṃ na gacchati yathā bhūtāvabodhato.

    तथा पठमेन अदुट्ठो अधिवासेति, दुतियेन अलुद्धो पटिसेवति, ततियेन अभीतो परिवज्‍जेति, चतुत्थेन असम्मूळ्हो विनोदेति। पठमेन नेक्खम्मसुखप्पत्ति, इतरेहि पविवेकउपसमसम्बोधिसुखप्पत्तियो होन्तीति दट्ठब्बा। तथा विवेकजपीतिसुखसमाधिजपीतिसुखअपीतिजकायसुखसतिपारिसुद्धिज- उपेक्खासुखप्पत्तियो एतेहि चतूहि यथाक्‍कमं होन्ति। एवमनेकगुणानुबन्धेहि चतूहि अधिट्ठानेहि सब्बपारमिसमूहसङ्गहो वेदितब्बो। यथा च चतूहि अधिट्ठानेहि सब्बपारमिसङ्गहो, एवं करुणापञ्‍ञाहिपीति दट्ठब्बं। सब्बोपि हि बोधिसम्भारो करुणापञ्‍ञाहि सङ्गहितो। करुणापञ्‍ञापरिग्गहिता हि दानादिगुणा महाबोधिसम्भारा भवन्ति बुद्धत्तसिद्धिपरियोसानाति। एवमेतासं सङ्गहो वेदितब्बो।

    Tathā paṭhamena aduṭṭho adhivāseti, dutiyena aluddho paṭisevati, tatiyena abhīto parivajjeti, catutthena asammūḷho vinodeti. Paṭhamena nekkhammasukhappatti, itarehi pavivekaupasamasambodhisukhappattiyo hontīti daṭṭhabbā. Tathā vivekajapītisukhasamādhijapītisukhaapītijakāyasukhasatipārisuddhija- upekkhāsukhappattiyo etehi catūhi yathākkamaṃ honti. Evamanekaguṇānubandhehi catūhi adhiṭṭhānehi sabbapāramisamūhasaṅgaho veditabbo. Yathā ca catūhi adhiṭṭhānehi sabbapāramisaṅgaho, evaṃ karuṇāpaññāhipīti daṭṭhabbaṃ. Sabbopi hi bodhisambhāro karuṇāpaññāhi saṅgahito. Karuṇāpaññāpariggahitā hi dānādiguṇā mahābodhisambhārā bhavanti buddhattasiddhipariyosānāti. Evametāsaṃ saṅgaho veditabbo.

    को सम्पादनूपायोति? सकलस्सापि पुञ्‍ञादिसम्भारस्स सम्मासम्बोधिं उद्दिस्स अनवसेससम्भरणं अवेकल्‍लकारितायोगेन, तत्थ च सक्‍कच्‍चकारिता आदरबहुमानयोगेन, सातच्‍चकारिता निरन्तरयोगेन, चिरकालादियोगो च अन्तरा अवोसानापज्‍जनेनाति। तं पनस्स कालपरिमाणं परतो आवि भविस्सति। इति चतुरङ्गयोगो एतासं पारमीनं सम्पादनूपायो। तथा महासत्तेन बोधाय पटिपज्‍जन्तेन सम्मासम्बोधाय बुद्धानं पुरेतरमेव अत्ता निय्यातेतब्बो – ‘‘इमाहं अत्तभावं बुद्धानं निय्यातेमी’’ति। तंतंपरिग्गहवत्थुञ्‍च पटिलाभतो पुरेतरमेव दानमुखे निस्सज्‍जितब्बं। ‘‘यं किञ्‍चि मय्हं उप्पज्‍जनकं जीवितपरिक्खारजातं, सब्बं तं सति याचके दस्सामि, तेसं पन दिन्‍नावसेसं एव मया परिभुञ्‍जितब्ब’’न्ति।

    Ko sampādanūpāyoti? Sakalassāpi puññādisambhārassa sammāsambodhiṃ uddissa anavasesasambharaṇaṃ avekallakāritāyogena, tattha ca sakkaccakāritā ādarabahumānayogena, sātaccakāritā nirantarayogena, cirakālādiyogo ca antarā avosānāpajjanenāti. Taṃ panassa kālaparimāṇaṃ parato āvi bhavissati. Iti caturaṅgayogo etāsaṃ pāramīnaṃ sampādanūpāyo. Tathā mahāsattena bodhāya paṭipajjantena sammāsambodhāya buddhānaṃ puretarameva attā niyyātetabbo – ‘‘imāhaṃ attabhāvaṃ buddhānaṃ niyyātemī’’ti. Taṃtaṃpariggahavatthuñca paṭilābhato puretarameva dānamukhe nissajjitabbaṃ. ‘‘Yaṃ kiñci mayhaṃ uppajjanakaṃ jīvitaparikkhārajātaṃ, sabbaṃ taṃ sati yācake dassāmi, tesaṃ pana dinnāvasesaṃ eva mayā paribhuñjitabba’’nti.

    एवं हिस्स सम्मदेव परिच्‍चागाय कते चित्ताभिसङ्खारे यं उप्पज्‍जति परिग्गहवत्थु अविञ्‍ञाणकं सविञ्‍ञाणकं वा, तत्थ ये इमे पुब्बे दाने अकतपरिचयो, परिग्गहवत्थुस्स परित्तभावो, उळारमनुञ्‍ञता, परिक्खयचिन्ताति चत्तारो दानविनिबन्धा, तेसु यदा महाबोधिसत्तस्स संविज्‍जमानेसु देय्यधम्मेसु पच्‍चुपट्ठिते च याचकजने दाने चित्तं न पक्खन्दति न कमति। तेन निट्ठमेत्थ गन्तब्बं ‘‘अद्धाहं दाने पुब्बे अकतपरिचयो, तेन मे एतरहि दातुकम्यता चित्ते न सण्ठाती’’ति। सो एवं मे इतो परं दानाभिरतं चित्तं भविस्सति, हन्दाहं इतो पट्ठाय दानं दस्सामि, ननु मया पटिकच्‍चेव परिग्गहवत्थु याचकानं परिच्‍चत्तन्ति दानं देति मुत्तचागो पयतपाणी वोसग्गरतो याचयोगो दानसंविभागरतो। एवं महासत्तस्स पठमो दानविनिबन्धो हतो होति विहतो समुच्छिन्‍नो।

    Evaṃ hissa sammadeva pariccāgāya kate cittābhisaṅkhāre yaṃ uppajjati pariggahavatthu aviññāṇakaṃ saviññāṇakaṃ vā, tattha ye ime pubbe dāne akataparicayo, pariggahavatthussa parittabhāvo, uḷāramanuññatā, parikkhayacintāti cattāro dānavinibandhā, tesu yadā mahābodhisattassa saṃvijjamānesu deyyadhammesu paccupaṭṭhite ca yācakajane dāne cittaṃ na pakkhandati na kamati. Tena niṭṭhamettha gantabbaṃ ‘‘addhāhaṃ dāne pubbe akataparicayo, tena me etarahi dātukamyatā citte na saṇṭhātī’’ti. So evaṃ me ito paraṃ dānābhirataṃ cittaṃ bhavissati, handāhaṃ ito paṭṭhāya dānaṃ dassāmi, nanu mayā paṭikacceva pariggahavatthu yācakānaṃ pariccattanti dānaṃ deti muttacāgo payatapāṇī vosaggarato yācayogo dānasaṃvibhāgarato. Evaṃ mahāsattassa paṭhamo dānavinibandho hato hoti vihato samucchinno.

    तथा महासत्तो देय्यधम्मस्स परित्तभावे सति वेकल्‍ले च इति पटिसञ्‍चिक्खति – ‘‘अहं खो पुब्बे अदानसीलताय एतरहि एवं पच्‍चयविकलो जातो , तस्मा इदानि मया परित्तेन वा हीनेन वा यथालद्धेन देय्यधम्मेन अत्तानं पीळेत्वापि दानमेव दातब्बं, येनाहं आयतिम्पि दानपारमिं मत्थकं पापेस्सामी’’ति। सो इतरीतरेन तं दानं देति मुत्तचागो पयतपाणी वोसग्गरतो याचयोगो दानसंविभागरतो। एवं महासत्तस्स दुतियो दानविनिबन्धो हतो होति विहतो समुच्छिन्‍नो।

    Tathā mahāsatto deyyadhammassa parittabhāve sati vekalle ca iti paṭisañcikkhati – ‘‘ahaṃ kho pubbe adānasīlatāya etarahi evaṃ paccayavikalo jāto , tasmā idāni mayā parittena vā hīnena vā yathāladdhena deyyadhammena attānaṃ pīḷetvāpi dānameva dātabbaṃ, yenāhaṃ āyatimpi dānapāramiṃ matthakaṃ pāpessāmī’’ti. So itarītarena taṃ dānaṃ deti muttacāgo payatapāṇī vosaggarato yācayogo dānasaṃvibhāgarato. Evaṃ mahāsattassa dutiyo dānavinibandho hato hoti vihato samucchinno.

    तथा महासत्तो देय्यधम्मस्स उळारमनुञ्‍ञताय अदातुकम्यताचित्ते उप्पज्‍जमाने इति पटिसञ्‍चिक्खति – ‘‘ननु तया सप्पुरिस उळारतमा सब्बसेट्ठा सम्मासम्बोधि अभिपत्थिता, तस्मा तदत्थं तया उळारमनुञ्‍ञे एव देय्यधम्मे दातुं युत्तरूप’’न्ति। सो उळारं मनुञ्‍ञञ्‍च देति मुत्तचागो पयतपाणी वोस्सग्गरतो याचयोगो दानसंविभागरतो। एवं महापुरिसस्स ततियो दानविनिबन्धो हतो होति विहतो समुच्छिन्‍नो।

    Tathā mahāsatto deyyadhammassa uḷāramanuññatāya adātukamyatācitte uppajjamāne iti paṭisañcikkhati – ‘‘nanu tayā sappurisa uḷāratamā sabbaseṭṭhā sammāsambodhi abhipatthitā, tasmā tadatthaṃ tayā uḷāramanuññe eva deyyadhamme dātuṃ yuttarūpa’’nti. So uḷāraṃ manuññañca deti muttacāgo payatapāṇī vossaggarato yācayogo dānasaṃvibhāgarato. Evaṃ mahāpurisassa tatiyo dānavinibandho hato hoti vihato samucchinno.

    तथा महासत्तो दानं देन्तो यदा देय्यधम्मस्स परिक्खयं पस्सति, सो इति पटिसञ्‍चिक्खति – ‘‘अयं खो भोगानं सभावो, यदिदं खयधम्मता वयधम्मता च। अपि च मे पुब्बे तादिसस्स दानस्स अकतत्ता एवं भोगानं परिक्खयो दिस्सति, हन्दाहं यथालद्धेन देय्यधम्मेन परित्तेन वा विपुलेन वा दानमेव ददेय्यं, येनाहं आयतिं दानपारमिया मत्थकं पापुणिस्सामी’’ति। सो यथालद्धेन दानं देति मुत्तचागो पयतपाणी वोसग्गरतो याचयोगो दानसंविभागरतो। एवं महासत्तस्स चतुत्थो दानविनिबन्धो हतो होति विहतो समुच्छिन्‍नो। एवं ये ये दानपारमिया विनिबन्धभूता अनत्था, तेसं तेसं यथारहं पच्‍चवेक्खित्वा पटिविनोदनं उपायो। यथा च दानपारमिया, एवं सीलपारमिआदीसुपि दट्ठब्बं।

    Tathā mahāsatto dānaṃ dento yadā deyyadhammassa parikkhayaṃ passati, so iti paṭisañcikkhati – ‘‘ayaṃ kho bhogānaṃ sabhāvo, yadidaṃ khayadhammatā vayadhammatā ca. Api ca me pubbe tādisassa dānassa akatattā evaṃ bhogānaṃ parikkhayo dissati, handāhaṃ yathāladdhena deyyadhammena parittena vā vipulena vā dānameva dadeyyaṃ, yenāhaṃ āyatiṃ dānapāramiyā matthakaṃ pāpuṇissāmī’’ti. So yathāladdhena dānaṃ deti muttacāgo payatapāṇī vosaggarato yācayogo dānasaṃvibhāgarato. Evaṃ mahāsattassa catuttho dānavinibandho hato hoti vihato samucchinno. Evaṃ ye ye dānapāramiyā vinibandhabhūtā anatthā, tesaṃ tesaṃ yathārahaṃ paccavekkhitvā paṭivinodanaṃ upāyo. Yathā ca dānapāramiyā, evaṃ sīlapāramiādīsupi daṭṭhabbaṃ.

    अपि च यं महासत्तस्स बुद्धानं अत्तसन्‍निय्यातनं, तं सम्मदेव सब्बपारमीनं सम्पादनूपायो। बुद्धानञ्हि अत्तानं निय्यातेत्वा ठितो महापुरिसो तत्थ तत्थ बोधिसम्भारपारिपूरिया घटेन्तो वायमन्तो सरीरस्स सुखूपकरणानञ्‍च उपच्छेदकेसु दुस्सहेसुपि किच्छेसु दुरभिसम्भवेसुपि सत्तसङ्खारसमुपनीतेसु अनत्थेसु तिब्बेसु पाणहरेसु ‘‘अयं मया अत्तभावो बुद्धानं परिच्‍चत्तो, यं वा तं वा एत्थ होतू’’ति तंनिमित्तं न कम्पति न वेधति, ईसकम्पि अञ्‍ञथत्तं न गच्छति, कुसलारम्भे अञ्‍ञदत्थु अचलाधिट्ठानोव होति, एवं अत्तसन्‍निय्यातनम्पि एतासं सम्पादनूपायो।

    Api ca yaṃ mahāsattassa buddhānaṃ attasanniyyātanaṃ, taṃ sammadeva sabbapāramīnaṃ sampādanūpāyo. Buddhānañhi attānaṃ niyyātetvā ṭhito mahāpuriso tattha tattha bodhisambhārapāripūriyā ghaṭento vāyamanto sarīrassa sukhūpakaraṇānañca upacchedakesu dussahesupi kicchesu durabhisambhavesupi sattasaṅkhārasamupanītesu anatthesu tibbesu pāṇaharesu ‘‘ayaṃ mayā attabhāvo buddhānaṃ pariccatto, yaṃ vā taṃ vā ettha hotū’’ti taṃnimittaṃ na kampati na vedhati, īsakampi aññathattaṃ na gacchati, kusalārambhe aññadatthu acalādhiṭṭhānova hoti, evaṃ attasanniyyātanampi etāsaṃ sampādanūpāyo.

    अपि च समासतो कताभिनीहारस्स अत्तनि सिनेहस्स परिसोसनं परेसु च सिनेहस्स परिवड्ढनं एतासं सम्पादनूपायो। सम्मासम्बोधिसमधिगमाय हि कतमहापणिधानस्स महासत्तस्स याथावतो परिजाननेन सब्बेसु धम्मेसु अनुपलित्तस्स अत्तनि सिनेहो परिक्खयं परियादानं गच्छति, महाकरुणासमासेवनेन पन पियपुत्ते विय सब्बसत्ते सम्पस्समानस्स तेसु मेत्ताकरुणासिनेहो परिवड्ढति, ततो च तंतदवत्थानुरूपं अत्तपरसन्तानेसु लोभदोसमोहविगमेन विदूरीकतमच्छरियादिबोधिसम्भारपटिपक्खो महापुरिसो दानपियवचनअत्थचरियासमानत्ततासङ्खातेहि चतूहि सङ्गहवत्थूहि चतुरधिट्ठानानुगतेहि अच्‍चन्तं जनस्स सङ्गहकरणेन उपरि यानत्तये अवतारणं परिपाचनञ्‍च करोति।

    Api ca samāsato katābhinīhārassa attani sinehassa parisosanaṃ paresu ca sinehassa parivaḍḍhanaṃ etāsaṃ sampādanūpāyo. Sammāsambodhisamadhigamāya hi katamahāpaṇidhānassa mahāsattassa yāthāvato parijānanena sabbesu dhammesu anupalittassa attani sineho parikkhayaṃ pariyādānaṃ gacchati, mahākaruṇāsamāsevanena pana piyaputte viya sabbasatte sampassamānassa tesu mettākaruṇāsineho parivaḍḍhati, tato ca taṃtadavatthānurūpaṃ attaparasantānesu lobhadosamohavigamena vidūrīkatamacchariyādibodhisambhārapaṭipakkho mahāpuriso dānapiyavacanaatthacariyāsamānattatāsaṅkhātehi catūhi saṅgahavatthūhi caturadhiṭṭhānānugatehi accantaṃ janassa saṅgahakaraṇena upari yānattaye avatāraṇaṃ paripācanañca karoti.

    महासत्तानञ्हि महाकरुणा महापञ्‍ञा च दानेन अलङ्कता, दानं पियवचनेन, पियवचनं अत्थचरियाय, अत्थचरिया समानत्तताय अलङ्कता सङ्गहिता च। तेसं सब्बेपि सत्ते अत्तना निब्बिसेसे कत्वा बोधिसम्भारेसु पटिपज्‍जन्तानं सब्बत्थ समानसुखदुक्खताय समानत्तताय सिद्धि। बुद्धभूतानम्पि च तेहेव चतूहि सङ्गहवत्थूहि चतुरधिट्ठानपरिपूरिताभिवुद्धेहि जनस्स अच्‍चन्तिकसङ्गहकरणेन अभिविनयनं सिज्झति। दानञ्हि सम्मासम्बुद्धानं चागाधिट्ठानेन परिपूरिताभिवुद्धं, पियवचनं सच्‍चाधिट्ठानेन, अत्थचरिया पञ्‍ञाधिट्ठानेन, समानत्तता उपसमाधिट्ठानेन परिपूरिताभिवुद्धा। तथागतानञ्हि सब्बसावकपच्‍चेकबुद्धेहि समानत्तता परिनिब्बाने। तत्र हि नेसं अविसेसतो एकीभावो। तेनेवाह ‘‘नत्थि विमुत्तिया नानत्त’’न्ति। होन्ति चेत्थ –

    Mahāsattānañhi mahākaruṇā mahāpaññā ca dānena alaṅkatā, dānaṃ piyavacanena, piyavacanaṃ atthacariyāya, atthacariyā samānattatāya alaṅkatā saṅgahitā ca. Tesaṃ sabbepi satte attanā nibbisese katvā bodhisambhāresu paṭipajjantānaṃ sabbattha samānasukhadukkhatāya samānattatāya siddhi. Buddhabhūtānampi ca teheva catūhi saṅgahavatthūhi caturadhiṭṭhānaparipūritābhivuddhehi janassa accantikasaṅgahakaraṇena abhivinayanaṃ sijjhati. Dānañhi sammāsambuddhānaṃ cāgādhiṭṭhānena paripūritābhivuddhaṃ, piyavacanaṃ saccādhiṭṭhānena, atthacariyā paññādhiṭṭhānena, samānattatā upasamādhiṭṭhānena paripūritābhivuddhā. Tathāgatānañhi sabbasāvakapaccekabuddhehi samānattatā parinibbāne. Tatra hi nesaṃ avisesato ekībhāvo. Tenevāha ‘‘natthi vimuttiyā nānatta’’nti. Honti cettha –

    ‘‘सच्‍चो चागी उपसन्तो, पञ्‍ञवा अनुकम्पको।

    ‘‘Sacco cāgī upasanto, paññavā anukampako;

    सम्भतसब्बसम्भारो, कं नामत्थं न साधये॥

    Sambhatasabbasambhāro, kaṃ nāmatthaṃ na sādhaye.

    ‘‘महाकारुणिको सत्था, हितेसी च उपेक्खको।

    ‘‘Mahākāruṇiko satthā, hitesī ca upekkhako;

    निरपेक्खो च सब्बत्थ, अहो अच्छरियो जिनो॥

    Nirapekkho ca sabbattha, aho acchariyo jino.

    ‘‘विरत्तो सब्बधम्मेसु, सत्तेसु च उपेक्खको।

    ‘‘Viratto sabbadhammesu, sattesu ca upekkhako;

    सदा सत्तहिते युत्तो, अहो अच्छरियो जिनो॥

    Sadā sattahite yutto, aho acchariyo jino.

    ‘‘सब्बदा सब्बसत्तानं, हिताय च सुखाय च।

    ‘‘Sabbadā sabbasattānaṃ, hitāya ca sukhāya ca;

    उय्युत्तो अकिलासू च, अहो अच्छरियो जिनो’’ति॥

    Uyyutto akilāsū ca, aho acchariyo jino’’ti.

    कित्तकेन कालेन सम्पादनन्ति? हेट्ठिमेन ताव परिच्छेदेन चत्तारि असङ्ख्येय्यानि महाकप्पानं सतसहस्सञ्‍च, मज्झिमेन अट्ठ असङ्ख्येय्यानि महाकप्पानं सतसहस्सञ्‍च, उपरिमेन पन सोळस असङ्ख्येय्यानि महाकप्पानं सतसहस्सञ्‍च। एते च भेदा यथाक्‍कमं पञ्‍ञाधिकसद्धाधिकवीरियाधिकवसेन ञातब्बा। पञ्‍ञाधिकानञ्हि सद्धा मन्दा होति पञ्‍ञा तिक्खा, सद्धाधिकानं पञ्‍ञा मज्झिमा होति, वीरियाधिकानं पञ्‍ञा मन्दा, पञ्‍ञानुभावेन च सम्मासम्बोधि अधिगन्तब्बाति अट्ठकथायं वुत्तं।

    Kittakena kālena sampādananti? Heṭṭhimena tāva paricchedena cattāri asaṅkhyeyyāni mahākappānaṃ satasahassañca, majjhimena aṭṭha asaṅkhyeyyāni mahākappānaṃ satasahassañca, uparimena pana soḷasa asaṅkhyeyyāni mahākappānaṃ satasahassañca. Ete ca bhedā yathākkamaṃ paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavasena ñātabbā. Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti paññā tikkhā, saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti, vīriyādhikānaṃ paññā mandā, paññānubhāvena ca sammāsambodhi adhigantabbāti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.

    अपरे पन ‘‘वीरियस्स तिक्खमज्झिममुदुभावेन बोधिसत्तानं अयं कालविभागो’’ति वदन्ति। अविसेसेन पन विमुत्तिपरिपाचनीयानं धम्मानं तिक्खमज्झिममुदुभावेन यथावुत्तकालभेदेन बोधिसम्भारा तेसं पारिपूरिं गच्छन्तीति तयोपेते कालभेदा युत्तातिपि वदन्ति। एवं तिविधा हि बोधिसत्ता अभिनीहारक्खणे भवन्ति उग्घहटितञ्‍ञूविपञ्‍चितञ्‍ञूनेय्यभेदेन। तेसु यो उग्घटितञ्‍ञू, सो सम्मासम्बुद्धस्स सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुणन्तो गाथाय ततियपदे अपरियोसिते एव छहि अभिञ्‍ञाहि सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं अधिगन्तुं समत्थूपनिस्सयो होति, सचे सावकबोधियं अधिमुत्तो सिया।

    Apare pana ‘‘vīriyassa tikkhamajjhimamudubhāvena bodhisattānaṃ ayaṃ kālavibhāgo’’ti vadanti. Avisesena pana vimuttiparipācanīyānaṃ dhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvena yathāvuttakālabhedena bodhisambhārā tesaṃ pāripūriṃ gacchantīti tayopete kālabhedā yuttātipi vadanti. Evaṃ tividhā hi bodhisattā abhinīhārakkhaṇe bhavanti ugghahaṭitaññūvipañcitaññūneyyabhedena. Tesu yo ugghaṭitaññū, so sammāsambuddhassa sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto gāthāya tatiyapade apariyosite eva chahi abhiññāhi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ adhigantuṃ samatthūpanissayo hoti, sace sāvakabodhiyaṃ adhimutto siyā.

    दुतियो भगवतो सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुणन्तो अपरियोसिते एव गाथाय चतुत्थपदे छहि अभिञ्‍ञाहि अरहत्तं अधिगन्तुं समत्थूपनिस्सयो होति, यदि सावकबोधियं अधिमुत्तो सिया।

    Dutiyo bhagavato sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto apariyosite eva gāthāya catutthapade chahi abhiññāhi arahattaṃ adhigantuṃ samatthūpanissayo hoti, yadi sāvakabodhiyaṃ adhimutto siyā.

    इतरो पन भगवतो सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुत्वा परियोसिताय गाथाय छहि अभिञ्‍ञाहि अरहत्तं पत्तुं समत्थूपनिस्सयो होति।

    Itaro pana bhagavato sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ sutvā pariyositāya gāthāya chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti.

    तयोपेते विना कालभेदेन कताभिनीहारो बुद्धानं सन्तिके लद्धब्याकरणा च अनुक्‍कमेन पारमियो परिपूरेन्ता यथाक्‍कमं यथावुत्तभेदेन कालेन सम्मासम्बोधिं पापुणन्ति। तेसु तेसु पन कालभेदेसु अपरिपुण्णेसु ते ते महासत्ता दिवसे दिवसे वेस्सन्तरदानसदिसं महादानं देन्तापि तदनुरूपे सीलादिसब्बपारमिधम्मे आचिनन्तापि पञ्‍च महापरिच्‍चागे परिच्‍चजन्तापि ञातत्थचरिया लोकत्थचरिया बुद्धत्थचरिया परमकोटिं पापेन्तापि अन्तरा च सम्मासम्बुद्धा भविस्सन्तीति नेतं ठानं विज्‍जति। कस्मा? ञाणस्स अपरिपच्‍चनतो बुद्धकारकधम्मानं अपरिनिट्ठानतो। परिच्छिन्‍नकालनिप्फादितं विय हि सस्सं यथावुत्तकालपरिच्छेदेन परिनिप्फादिता सम्मासम्बोधि तदनन्तरा सब्बुस्साहेन वायमन्तेनापि न सक्‍का अधिगन्तुन्ति पारमिपारिपूरि यथावुत्तकालविसेसेन सम्पज्‍जतीति वेदितब्बं।

    Tayopete vinā kālabhedena katābhinīhāro buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇā ca anukkamena pāramiyo paripūrentā yathākkamaṃ yathāvuttabhedena kālena sammāsambodhiṃ pāpuṇanti. Tesu tesu pana kālabhedesu aparipuṇṇesu te te mahāsattā divase divase vessantaradānasadisaṃ mahādānaṃ dentāpi tadanurūpe sīlādisabbapāramidhamme ācinantāpi pañca mahāpariccāge pariccajantāpi ñātatthacariyā lokatthacariyā buddhatthacariyā paramakoṭiṃ pāpentāpi antarā ca sammāsambuddhā bhavissantīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā? Ñāṇassa aparipaccanato buddhakārakadhammānaṃ apariniṭṭhānato. Paricchinnakālanipphāditaṃ viya hi sassaṃ yathāvuttakālaparicchedena parinipphāditā sammāsambodhi tadanantarā sabbussāhena vāyamantenāpi na sakkā adhigantunti pāramipāripūri yathāvuttakālavisesena sampajjatīti veditabbaṃ.

    को आनिसंसोति? ये ते कताभिनीहारानं बोधिसत्तानं –

    Ko ānisaṃsoti? Ye te katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ –

    ‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्‍ना, बोधिया नियता नरा।

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannā, bodhiyā niyatā narā;

    संसरं दीघमद्धानं, कप्पकोटिसतेहिपि॥

    Saṃsaraṃ dīghamaddhānaṃ, kappakoṭisatehipi.

    ‘‘अवीचिम्हि नुप्पज्‍जन्ति, तथा लोकन्तरेसु च।

    ‘‘Avīcimhi nuppajjanti, tathā lokantaresu ca;

    निज्झामतण्हा खुप्पिपासा, न होन्ति कालकञ्‍जिका॥

    Nijjhāmataṇhā khuppipāsā, na honti kālakañjikā.

    ‘‘न होन्ति खुद्दका पाणा, उपपज्‍जन्तापि दुग्गतिं।

    ‘‘Na honti khuddakā pāṇā, upapajjantāpi duggatiṃ;

    जायमाना मनुस्सेसु, जच्‍चन्धा न भवन्ति ते॥

    Jāyamānā manussesu, jaccandhā na bhavanti te.

    ‘‘सोतवेकल्‍लता नत्थि, न भवन्ति मूगपक्खिका।

    ‘‘Sotavekallatā natthi, na bhavanti mūgapakkhikā;

    इत्थिभावं न गच्छन्ति, उभतोब्यञ्‍जनपण्डका॥

    Itthibhāvaṃ na gacchanti, ubhatobyañjanapaṇḍakā.

    ‘‘न भवन्ति परियापन्‍ना, बोधिया नियता नरा।

    ‘‘Na bhavanti pariyāpannā, bodhiyā niyatā narā;

    मुत्ता आनन्तरिकेहि, सब्बत्थ सुद्धगोचरा॥

    Muttā ānantarikehi, sabbattha suddhagocarā.

    ‘‘मिच्छादिट्ठिं न सेवन्ति, कम्मकिरियदस्सना।

    ‘‘Micchādiṭṭhiṃ na sevanti, kammakiriyadassanā;

    वसमानापि सग्गेसु, असञ्‍ञं नूपपज्‍जरे॥

    Vasamānāpi saggesu, asaññaṃ nūpapajjare.

    ‘‘सुद्धावासेसु देवेसु, हेतु नाम न विज्‍जति।

    ‘‘Suddhāvāsesu devesu, hetu nāma na vijjati;

    नेक्खम्मनिन्‍ना सप्पुरिसा, विसंयुत्ता भवाभवे।

    Nekkhammaninnā sappurisā, visaṃyuttā bhavābhave;

    चरन्ति लोकत्थचरियायो, पूरेन्ति सब्बपारमी’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) –

    Caranti lokatthacariyāyo, pūrenti sabbapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    एवं संवण्णिता आनिसंसा। ये च ‘‘सतो सम्पजानो, आनन्द, बोधिसत्तो तुसिता काया चवित्वा मातुकुच्छिं ओक्‍कमती’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२००; दी॰ नि॰ २.१७) सोळस अच्छरियब्भुतधम्मप्पकारा, ये च ‘‘सीतं ब्यपगतं होति, उण्हञ्‍च उपसम्मती’’तिआदिना (बु॰ वं॰ २.८३) ‘‘जायमाने खो, सारिपुत्त, बोधिसत्ते अयं दससहस्सी लोकधातु सङ्कम्पति सम्पकम्पति सम्पवेधती’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२०१; दी॰ नि॰ २.३२) च द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तप्पकारा, ये वा पनञ्‍ञेपि बोधिसत्तानं अधिप्पायसमिज्झनं कम्मादीसु वसीभावोति एवमादयो तत्थ तत्थ जातकबुद्धवंसादीसु दस्सिताकारा आनिसंसा, ते सब्बेपि एतासं आनिसंसा। तथा यथानिदस्सितभेदा अलोभादोसादिगुणयुगलादयो चाति वेदितब्बा।

    Evaṃ saṃvaṇṇitā ānisaṃsā. Ye ca ‘‘sato sampajāno, ānanda, bodhisatto tusitā kāyā cavitvā mātukucchiṃ okkamatī’’tiādinā (ma. ni. 3.200; dī. ni. 2.17) soḷasa acchariyabbhutadhammappakārā, ye ca ‘‘sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammatī’’tiādinā (bu. vaṃ. 2.83) ‘‘jāyamāne kho, sāriputta, bodhisatte ayaṃ dasasahassī lokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’tiādinā (ma. ni. 3.201; dī. ni. 2.32) ca dvattiṃsa pubbanimittappakārā, ye vā panaññepi bodhisattānaṃ adhippāyasamijjhanaṃ kammādīsu vasībhāvoti evamādayo tattha tattha jātakabuddhavaṃsādīsu dassitākārā ānisaṃsā, te sabbepi etāsaṃ ānisaṃsā. Tathā yathānidassitabhedā alobhādosādiguṇayugalādayo cāti veditabbā.

    अपि च यस्मा बोधिसत्तो अभिनीहारतो पट्ठाय सब्बसत्तानं पितुसमो होति हितेसिताय, दक्खिणेय्यको गरु भावनीयो परमञ्‍च पुञ्‍ञक्खेत्तं होति गुणविसेसयोगेन। येभुय्येन च मनुस्सानं पियो होति, अमनुस्सानं पियो होति, देवताहि अनुपालीयति, मेत्ताकरुणापरिभावितसन्तानताय वाळमिगादीहि च अनभिभवनीयो होति, यस्मिं यस्मिञ्‍च सत्तनिकाये पच्‍चाजायति, तस्मिं तस्मिं उळारेन वण्णेन उळारेन यसेन उळारेन सुखेन उळारेन बलेन उळारेन आधिपतेय्येन अञ्‍ञे सत्ते अभिभवति पुञ्‍ञविसेसयोगतो।

    Api ca yasmā bodhisatto abhinīhārato paṭṭhāya sabbasattānaṃ pitusamo hoti hitesitāya, dakkhiṇeyyako garu bhāvanīyo paramañca puññakkhettaṃ hoti guṇavisesayogena. Yebhuyyena ca manussānaṃ piyo hoti, amanussānaṃ piyo hoti, devatāhi anupālīyati, mettākaruṇāparibhāvitasantānatāya vāḷamigādīhi ca anabhibhavanīyo hoti, yasmiṃ yasmiñca sattanikāye paccājāyati, tasmiṃ tasmiṃ uḷārena vaṇṇena uḷārena yasena uḷārena sukhena uḷārena balena uḷārena ādhipateyyena aññe satte abhibhavati puññavisesayogato.

    अप्पाबाधो होति अप्पातङ्को, सुविसुद्धा चस्स सद्धा होति सुविसदा, सुविसुद्धं वीरियं, सतिसमाधिपञ्‍ञा सुविसदा, मन्दकिलेसो होति मन्ददरथो मन्दपरिळाहो, किलेसानं मन्दभावेनेव सुवचो होति पदक्खिणग्गाही, खमो होति सोरतो, सखिलो होति पटिसन्थारकुसलो, अक्‍कोधनो होति अनुपनाही, अमक्खी होति अपळासी, अनिस्सुकी होति अमच्छरी, असठो होति अमायावी, अथद्धो होति अनतिमानी, असारद्धो होति अप्पमत्तो, परतो उपतापसहो होति परेसं अनुपतापी, यस्मिञ्‍च गामखेत्ते पटिवसति, तत्थ सत्तानं भयादयो उपद्दवा येभुय्येन अनुप्पन्‍ना नुप्पज्‍जन्ति, उप्पन्‍ना च वूपसम्मन्ति, येसु च अपायेसु उप्पज्‍जति, न तत्थ पचुरजनो विय दुक्खेन अधिमत्तं पीळीयति, भिय्योसोमत्ताय संवेगमापज्‍जति। तस्मा महापुरिसस्स यथारहं तस्मिं तस्मिं भवे लब्भमाना एते सत्तानं पितुसमतादक्खिणेय्यतादयो गुणविसेसा आनिसंसाति वेदितब्बा।

    Appābādho hoti appātaṅko, suvisuddhā cassa saddhā hoti suvisadā, suvisuddhaṃ vīriyaṃ, satisamādhipaññā suvisadā, mandakileso hoti mandadaratho mandapariḷāho, kilesānaṃ mandabhāveneva suvaco hoti padakkhiṇaggāhī, khamo hoti sorato, sakhilo hoti paṭisanthārakusalo, akkodhano hoti anupanāhī, amakkhī hoti apaḷāsī, anissukī hoti amaccharī, asaṭho hoti amāyāvī, athaddho hoti anatimānī, asāraddho hoti appamatto, parato upatāpasaho hoti paresaṃ anupatāpī, yasmiñca gāmakhette paṭivasati, tattha sattānaṃ bhayādayo upaddavā yebhuyyena anuppannā nuppajjanti, uppannā ca vūpasammanti, yesu ca apāyesu uppajjati, na tattha pacurajano viya dukkhena adhimattaṃ pīḷīyati, bhiyyosomattāya saṃvegamāpajjati. Tasmā mahāpurisassa yathārahaṃ tasmiṃ tasmiṃ bhave labbhamānā ete sattānaṃ pitusamatādakkhiṇeyyatādayo guṇavisesā ānisaṃsāti veditabbā.

    तथा आयुसम्पदा रूपसम्पदा कुलसम्पदा इस्सरियसम्पदा आदेय्यवचनता महानुभावताति एतेपि महापुरिसस्स पारमीनं आनिसंसाति वेदितब्बा। तत्थ आयुसम्पदा नाम तस्सं तस्सं उपपत्तियं दीघायुकता चिरट्ठितिकता, ताय यथारद्धानि कुसलसमादानानि परियोसापेति, बहुञ्‍च कुसलं उपचिनोति। रूपसम्पदा नाम अभिरूपता दस्सनीयता पासादिकता, ताय रूपप्पमाणानं सत्तानं पसादावहो होति सम्भावनीयो। कुलसम्पदा नाम उळारेसु कुलेसु अभिनिब्बत्ति, ताय जातिमदादिमदमत्तानम्पि उपसङ्कमनीयो होति पयिरुपासनीयो, तेन ते निब्बिसेवने करोति। इस्सरियसम्पदा नाम महाविभवता महेसक्खता महापरिवारता च, ताहि सङ्गण्हितब्बे चतूहि सङ्गहवत्थूहि सङ्गण्हितुं, निग्गहेतब्बे धम्मेन निग्गहेतुञ्‍च समत्थो होति।

    Tathā āyusampadā rūpasampadā kulasampadā issariyasampadā ādeyyavacanatā mahānubhāvatāti etepi mahāpurisassa pāramīnaṃ ānisaṃsāti veditabbā. Tattha āyusampadā nāma tassaṃ tassaṃ upapattiyaṃ dīghāyukatā ciraṭṭhitikatā, tāya yathāraddhāni kusalasamādānāni pariyosāpeti, bahuñca kusalaṃ upacinoti. Rūpasampadā nāma abhirūpatā dassanīyatā pāsādikatā, tāya rūpappamāṇānaṃ sattānaṃ pasādāvaho hoti sambhāvanīyo. Kulasampadā nāma uḷāresu kulesu abhinibbatti, tāya jātimadādimadamattānampi upasaṅkamanīyo hoti payirupāsanīyo, tena te nibbisevane karoti. Issariyasampadā nāma mahāvibhavatā mahesakkhatā mahāparivāratā ca, tāhi saṅgaṇhitabbe catūhi saṅgahavatthūhi saṅgaṇhituṃ, niggahetabbe dhammena niggahetuñca samattho hoti.

    आदेय्यवचनता नाम सद्धेय्यता पच्‍चयिकता, ताय सत्तानं पमाणभूतो होति, अलङ्घनीया चस्स आणा होति। महानुभावता नाम आनुभावमहन्तता, ताय परेहि न अभिभूयति, सयमेव पन परे अञ्‍ञदत्थु अभिभवति धम्मेन समेन यथाभूतगुणेहि च, एवमेते आयुसम्पदादयो महापुरिसस्स पारमीनं आनिसंसा, सयञ्‍च अपरिमाणस्स पुञ्‍ञसम्भारस्स परिवुड्ढिहेतुभूता यानत्तये सत्तानं अवतारणस्स परिपाचनस्स च कारणभूताति वेदितब्बा।

    Ādeyyavacanatā nāma saddheyyatā paccayikatā, tāya sattānaṃ pamāṇabhūto hoti, alaṅghanīyā cassa āṇā hoti. Mahānubhāvatā nāma ānubhāvamahantatā, tāya parehi na abhibhūyati, sayameva pana pare aññadatthu abhibhavati dhammena samena yathābhūtaguṇehi ca, evamete āyusampadādayo mahāpurisassa pāramīnaṃ ānisaṃsā, sayañca aparimāṇassa puññasambhārassa parivuḍḍhihetubhūtā yānattaye sattānaṃ avatāraṇassa paripācanassa ca kāraṇabhūtāti veditabbā.

    किं फलन्ति? समासतो ताव सम्मासम्बुद्धभावो एतासं फलं, वित्थारतो पन द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणअसीतिअनुब्यञ्‍जनब्यामप्पभादिअनेकगुणगणसमुज्‍जलरूपकायसम्पत्ति- अधिट्ठानसबलचतुवेसारज्‍जछअसाधारणञाणअट्ठारसावेणिक- बुद्धधम्मप्पभुतिअनन्तापरिमाण गुणसमुदयोपसोभिनी धम्मकायसिरी। यावता पन बुद्धगुणा ये अनेकेहिपि कप्पेहि सम्मासम्बुद्धेनापि वाचाय परियोसापेतुं न सक्‍का, इदमेतासं फलं। वुत्तञ्‍चेतं –

    Kiṃphalanti? Samāsato tāva sammāsambuddhabhāvo etāsaṃ phalaṃ, vitthārato pana dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjanabyāmappabhādianekaguṇagaṇasamujjalarūpakāyasampatti- adhiṭṭhānasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇaaṭṭhārasāveṇika- buddhadhammappabhutianantāparimāṇa guṇasamudayopasobhinī dhammakāyasirī. Yāvatā pana buddhaguṇā ye anekehipi kappehi sammāsambuddhenāpi vācāya pariyosāpetuṃ na sakkā, idametāsaṃ phalaṃ. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं, कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे, वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४२५; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा)।

    Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; cariyā. aṭṭha. nidānakathā);

    एवमेत्थ पारमीसु पकिण्णककथा वेदितब्बा।

    Evamettha pāramīsu pakiṇṇakakathā veditabbā.

    यं पन पाळियं ‘‘दत्वा दातब्बकं दान’’न्तिआदिना सब्बापि पारमी एकज्झं दस्सेत्वा परतो ‘‘कोसज्‍जं भयतो दिस्वा’’तिआदिना परियोसानगाथाद्वयं वुत्तं, तं येहि वीरियारम्भमेत्ताभावना अप्पमादविहारेहि यथावुत्ता बुद्धकारकधम्मा विसदभावं गता सम्मासम्बोधिसङ्खाता च अत्तनो विमुत्ति परिपाचिता, तेहि वेनेय्यानम्पि विमुत्तिपरिपाचनाय ओवाददानत्थं वुत्थं।

    Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘datvā dātabbakaṃ dāna’’ntiādinā sabbāpi pāramī ekajjhaṃ dassetvā parato ‘‘kosajjaṃ bhayato disvā’’tiādinā pariyosānagāthādvayaṃ vuttaṃ, taṃ yehi vīriyārambhamettābhāvanā appamādavihārehi yathāvuttā buddhakārakadhammā visadabhāvaṃ gatā sammāsambodhisaṅkhātā ca attano vimutti paripācitā, tehi veneyyānampi vimuttiparipācanāya ovādadānatthaṃ vutthaṃ.

    तत्थ कोसज्‍जं भयतो दिस्वा, वीरियारम्भञ्‍च खेमतोति इमिना पटिपक्खे आदीनवदस्सनमुखेन वीरियारम्भे आनिसंसं दस्सेति। आरद्धवीरिया होथाति इमिना वीरियारम्भे नियोजेति। यस्मा च –

    Tattha kosajjaṃ bhayato disvā, vīriyārambhañca khematoti iminā paṭipakkhe ādīnavadassanamukhena vīriyārambhe ānisaṃsaṃ dasseti. Āraddhavīriyā hothāti iminā vīriyārambhe niyojeti. Yasmā ca –

    ‘‘सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा।

    ‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;

    सचित्तपरियोदपनं, एतं बुद्धान सासन’’न्ति॥ (ध॰ प॰ १८३; दी॰ नि॰ २.९०; नेत्ति॰ ३०, ५०) –

    Sacittapariyodapanaṃ, etaṃ buddhāna sāsana’’nti. (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90; netti. 30, 50) –

    सङ्खेपतो । वित्थारतो पन सकलेन बुद्धवचनेन पकासिता सब्बापि सम्पत्तियो एकन्तेनेव सम्मप्पधानाधीना, तस्मा भगवा वीरियारम्भे नियोजेत्वा ‘‘एसा बुद्धानुसासनी’’ति आह।

    Saṅkhepato . Vitthārato pana sakalena buddhavacanena pakāsitā sabbāpi sampattiyo ekanteneva sammappadhānādhīnā, tasmā bhagavā vīriyārambhe niyojetvā ‘‘esā buddhānusāsanī’’ti āha.

    तत्रायं सङ्खेपत्थो – य्वायं सब्बसंकिलेसमूलभावतो सब्बानत्थविधायकन्ति कोसज्‍जं भयतो तप्पटिपक्खतो चतूहि योगेहि अनुपद्दवभावसाधनतो वीरियारम्भञ्‍च खेमतो दिस्वा अधिसीलसिक्खादिसम्पादनवसेन वीरियस्स आरम्भो सम्मप्पधानानुयोगो, तत्थ यं सम्मदेव नियोजन, ‘‘आरद्धवीरिया होथा’’ति, एसा बुद्धानं भगवन्तानं अनुसासनी अनुसिट्ठि ओवादोति। सेसगाथासुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो।

    Tatrāyaṃ saṅkhepattho – yvāyaṃ sabbasaṃkilesamūlabhāvato sabbānatthavidhāyakanti kosajjaṃ bhayato tappaṭipakkhato catūhi yogehi anupaddavabhāvasādhanato vīriyārambhañca khemato disvā adhisīlasikkhādisampādanavasena vīriyassa ārambho sammappadhānānuyogo, tattha yaṃ sammadeva niyojana, ‘‘āraddhavīriyā hothā’’ti, esā buddhānaṃ bhagavantānaṃ anusāsanī anusiṭṭhi ovādoti. Sesagāthāsupi imināva nayena attho veditabbo.

    अयं पन विसेसो – विवादन्ति विरुद्धवादं, छविवादवत्थुवसेन विवदनन्ति अत्थो। अविवादन्ति विवादपटिपक्खं मेत्तावचीकम्मं, मेत्ताभावनं वा। अथ वा अविवादन्ति अविवादहेतुभूतं छब्बिधं सारणीयधम्मं। समग्गाति अवग्गा, कायेन चेव चित्तेन च सहिता अविरमिता अवियुत्ताति अत्थो। सखिलाति सक्‍कीला मुदुसीला, अञ्‍ञमञ्‍ञम्हि मुदुहदयाति अत्थो। एसा बुद्धानुसासनीति एत्थ सब्बेन सब्बं विवादमनुपगम्म यदिदं छसारणीयधम्मपरिपूरणवसेन समग्गवासे नियोजनं, एसा बुद्धानं अनुसिट्ठीति योजेतब्बं। समग्गवासञ्हि वसमाना सीलदिट्ठिसामञ्‍ञगता अविवदमाना सुखेनेव तिस्सो सिक्खा परिपूरेस्सन्तीति सत्था समग्गवासे नियोजनं अत्तनो सासनन्ति दस्सेसि।

    Ayaṃ pana viseso – vivādanti viruddhavādaṃ, chavivādavatthuvasena vivadananti attho. Avivādanti vivādapaṭipakkhaṃ mettāvacīkammaṃ, mettābhāvanaṃ vā. Atha vā avivādanti avivādahetubhūtaṃ chabbidhaṃ sāraṇīyadhammaṃ. Samaggāti avaggā, kāyena ceva cittena ca sahitā aviramitā aviyuttāti attho. Sakhilāti sakkīlā mudusīlā, aññamaññamhi muduhadayāti attho. Esā buddhānusāsanīti ettha sabbena sabbaṃ vivādamanupagamma yadidaṃ chasāraṇīyadhammaparipūraṇavasena samaggavāse niyojanaṃ, esā buddhānaṃ anusiṭṭhīti yojetabbaṃ. Samaggavāsañhi vasamānā sīladiṭṭhisāmaññagatā avivadamānā sukheneva tisso sikkhā paripūressantīti satthā samaggavāse niyojanaṃ attano sāsananti dassesi.

    पमादन्ति पमज्‍जनं, कुसलानं धम्मानं पमुस्सनं अकुसलेसु च धम्मेसु चित्तवोस्सग्गं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘तत्थ कतमो पमादो, कायदुच्‍चरिते वा वचीदुच्‍चरिते वा मनोदुच्‍चरिते वा पञ्‍चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोसग्गो वोसग्गानुप्पदानं कुसलानं वा धम्मानं भावनाय असक्‍कच्‍चकिरियता, असातच्‍चकिरियता, अनट्ठितकिरियता, ओलीनवुत्तिता, निक्खित्तछन्दता, निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं…पे॰… यो एवरूपो पमादो पमज्‍जना पमज्‍जितत्तं, अयं वुच्‍चति पमादो’’ति (विभ॰ ८४६)।

    Pamādanti pamajjanaṃ, kusalānaṃ dhammānaṃ pamussanaṃ akusalesu ca dhammesu cittavossaggaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘tattha katamo pamādo, kāyaduccarite vā vacīduccarite vā manoduccarite vā pañcasu vā kāmaguṇesu cittassa vosaggo vosaggānuppadānaṃ kusalānaṃ vā dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā, asātaccakiriyatā, anaṭṭhitakiriyatā, olīnavuttitā, nikkhittachandatā, nikkhittadhuratā anāsevanā abhāvanā abahulīkammaṃ…pe… yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ, ayaṃ vuccati pamādo’’ti (vibha. 846).

    अप्पमादन्ति अप्पमज्‍जनं। तं पमादस्स पटिपक्खतो वेदितब्बं। अत्थतो हि अप्पमादो नाम सतिया अविप्पवासो, ‘‘सतिया अविप्पवासो’’ति च निच्‍चं उपट्ठिताय सतिया एवेतं नामं। अपरे पन ‘‘सतिसम्पजञ्‍ञप्पधाना तथा पवत्ता चत्तारो अरूपिनो खन्धा अप्पमादो’’ति वदन्ति। यस्मा पन अप्पमादभावना नाम विसुं एका भावना नत्थि। या हि काचि पुञ्‍ञकिरिया कुसलकिरिया, सब्बा सा अप्पमादभावनात्वेव वेदितब्बा।

    Appamādanti appamajjanaṃ. Taṃ pamādassa paṭipakkhato veditabbaṃ. Atthato hi appamādo nāma satiyā avippavāso, ‘‘satiyā avippavāso’’ti ca niccaṃ upaṭṭhitāya satiyā evetaṃ nāmaṃ. Apare pana ‘‘satisampajaññappadhānā tathā pavattā cattāro arūpino khandhā appamādo’’ti vadanti. Yasmā pana appamādabhāvanā nāma visuṃ ekā bhāvanā natthi. Yā hi kāci puññakiriyā kusalakiriyā, sabbā sā appamādabhāvanātveva veditabbā.

    विसेसतो पन विवट्टूपनिस्सयं सरणगमनं कायिकवाचसिकसंवरञ्‍च उपादाय सब्बा सीलभावना, सब्बा समाधिभावना, सब्बा पञ्‍ञाभावना, सब्बा कुसलभावना, अनवज्‍जभावना , अप्पमादभावना। ‘‘अप्पमादो’’ति हि इदं पदं महन्तं अत्थं दीपेति, महन्तं अत्थं परिग्गहेत्वा तिट्ठति, सकलम्पि तेपिटकं बुद्धवचनं आहरित्वा अप्पमादपदस्स अत्थं कत्वा कथेन्तो धम्मकथिको ‘‘अतित्थेन पक्खन्दो’’ति न वत्तब्बो। कस्मा? अप्पमादपदस्स महन्तभावतो। तथा हि सम्मासम्बुद्धो कुसिनारायं यमकसालानमन्तरे परिनिब्बानसमये निपन्‍नो अभिसम्बोधितो पट्ठाय पञ्‍चचत्तालीसाय वस्सेसु अत्तना भासितं धम्मं एकेनेव पदेन सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो ‘‘अप्पमादेन सम्पादेथा’’ति (दी॰ नि॰ २.२१८) भिक्खूनं ओवादमदासि। तथा चाह – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गमानं पाणानं पदजातानि, सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति यदिदं महन्तत्तेन, एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा, अप्पमादो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (म॰ नि॰ १.३०० थोकं विसदिसं)। तत्थ अप्पमादभावनं सिखाप्पत्तं दस्सेन्तो सत्था ‘‘भावेथट्ठङ्गिकं मग्ग’’न्ति आह।

    Visesato pana vivaṭṭūpanissayaṃ saraṇagamanaṃ kāyikavācasikasaṃvarañca upādāya sabbā sīlabhāvanā, sabbā samādhibhāvanā, sabbā paññābhāvanā, sabbā kusalabhāvanā, anavajjabhāvanā , appamādabhāvanā. ‘‘Appamādo’’ti hi idaṃ padaṃ mahantaṃ atthaṃ dīpeti, mahantaṃ atthaṃ pariggahetvā tiṭṭhati, sakalampi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ āharitvā appamādapadassa atthaṃ katvā kathento dhammakathiko ‘‘atitthena pakkhando’’ti na vattabbo. Kasmā? Appamādapadassa mahantabhāvato. Tathā hi sammāsambuddho kusinārāyaṃ yamakasālānamantare parinibbānasamaye nipanno abhisambodhito paṭṭhāya pañcacattālīsāya vassesu attanā bhāsitaṃ dhammaṃ ekeneva padena saṅgahetvā dassento ‘‘appamādena sampādethā’’ti (dī. ni. 2.218) bhikkhūnaṃ ovādamadāsi. Tathā cāha – ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, yāni kānici jaṅgamānaṃ pāṇānaṃ padajātāni, sabbāni tāni hatthipade samodhānaṃ gacchanti, hatthipadaṃ tesaṃ aggamakkhāyati yadidaṃ mahantattena, evameva kho, bhikkhave, ye keci kusalā dhammā, sabbe te appamādamūlakā appamādasamosaraṇā, appamādo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (ma. ni. 1.300 thokaṃ visadisaṃ). Tattha appamādabhāvanaṃ sikhāppattaṃ dassento satthā ‘‘bhāvethaṭṭhaṅgikaṃ magga’’nti āha.

    तस्सत्थो – यो एस सीलादिखन्धत्तयसङ्गहो सम्मादिट्ठिपुब्बङ्गमो सम्मादिट्ठिआदीनंयेव अट्ठन्‍नं अङ्गानं वसेन अट्ठङ्गिको अरियमग्गो, तं भावेथ अत्तनो सन्ताने उप्पादेथ। दस्सनमग्गमत्ते अठत्वा उपरि तिण्णं मग्गानं उप्पादनवसेन वड्ढेथ, एवं वो अप्पमादभावना सिखाप्पत्ता भविस्सतीति। एसा बुद्धानुसासनीति यदिदं कुसलेसु धम्मेसु अप्पमज्‍जनं, तञ्‍च उस्सुक्‍कापेत्वा अरियमग्गस्स भावना एसा बुद्धानं भगवन्तानं अनुसिट्ठि ओवादोति।

    Tassattho – yo esa sīlādikhandhattayasaṅgaho sammādiṭṭhipubbaṅgamo sammādiṭṭhiādīnaṃyeva aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ vasena aṭṭhaṅgiko ariyamaggo, taṃ bhāvetha attano santāne uppādetha. Dassanamaggamatte aṭhatvā upari tiṇṇaṃ maggānaṃ uppādanavasena vaḍḍhetha, evaṃ vo appamādabhāvanā sikhāppattā bhavissatīti. Esā buddhānusāsanīti yadidaṃ kusalesu dhammesu appamajjanaṃ, tañca ussukkāpetvā ariyamaggassa bhāvanā esā buddhānaṃ bhagavantānaṃ anusiṭṭhi ovādoti.

    इति भगवा अरहत्तनिकूटेनेव चरियापिटकदेसनं निट्ठापेसि। इत्थं सुदन्तिआदीसु इत्थन्ति कप्पे च सतसहस्सेतिआदिना (चरिया॰ १.१) पकारेन। सुदन्ति निपातमत्तं। भगवाति भाग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा। अत्तनो पुब्बचरियन्ति पुरिमासु अकित्तिपण्डितादिजातीसु अत्तनो पटिपत्तिदुक्‍करकिरियं। सम्भावयमानोति हत्थतले आमलकं विय सम्मदेव पकासेन्तो। बुद्धापदानियं नामाति बुद्धानं पुरातनकम्मं पोराणं दुक्‍करकिरियं अधिकिच्‍च पवत्तत्ता देसितत्ता बुद्धापदानियन्ति एवंनामकं। धम्मपरियायन्ति धम्मदेसनं धम्मभूतं वा कारणं। अभासित्थाति अवोच। यं पनेत्थ न वुत्तं, तं हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्तानत्थत्ता च न वुत्तन्ति वेदितब्बं।

    Iti bhagavā arahattanikūṭeneva cariyāpiṭakadesanaṃ niṭṭhāpesi. Itthaṃ sudantiādīsu itthanti kappe ca satasahassetiādinā (cariyā. 1.1) pakārena. Sudanti nipātamattaṃ. Bhagavāti bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā. Attano pubbacariyanti purimāsu akittipaṇḍitādijātīsu attano paṭipattidukkarakiriyaṃ. Sambhāvayamānoti hatthatale āmalakaṃ viya sammadeva pakāsento. Buddhāpadāniyaṃ nāmāti buddhānaṃ purātanakammaṃ porāṇaṃ dukkarakiriyaṃ adhikicca pavattattā desitattā buddhāpadāniyanti evaṃnāmakaṃ. Dhammapariyāyanti dhammadesanaṃ dhammabhūtaṃ vā kāraṇaṃ. Abhāsitthāti avoca. Yaṃ panettha na vuttaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthattā ca na vuttanti veditabbaṃ.

    निगमनकथा

    Nigamanakathā

    एत्तावता च –

    Ettāvatā ca –

    विसुद्धचरितो सत्था, बुद्धिचरियाय पारगू।

    Visuddhacarito satthā, buddhicariyāya pāragū;

    सब्बचरियासु कुसलो, लोकाचरियो अनुत्तरो॥

    Sabbacariyāsu kusalo, lokācariyo anuttaro.

    यं अच्छरियधम्मानं, सब्बमच्छरियातिगो।

    Yaṃ acchariyadhammānaṃ, sabbamacchariyātigo;

    अत्तनो पुब्बचरियानं, आनुभावविभावनं॥

    Attano pubbacariyānaṃ, ānubhāvavibhāvanaṃ.

    देसेसि नाथो चरिया-पिटकं यञ्‍च तादिनो।

    Desesi nātho cariyā-piṭakaṃ yañca tādino;

    धम्मसङ्गाहका थेरा, सङ्गायिंसु तथेव च॥

    Dhammasaṅgāhakā therā, saṅgāyiṃsu tatheva ca.

    तस्स अत्थं पकासेतुं, पोराणट्ठकथानयं।

    Tassa atthaṃ pakāsetuṃ, porāṇaṭṭhakathānayaṃ;

    निस्साय या समारद्धा, अत्थसंवण्णना मया॥

    Nissāya yā samāraddhā, atthasaṃvaṇṇanā mayā.

    या तत्थ परमत्थानं, निद्धारेत्वा यथारहं।

    Yā tattha paramatthānaṃ, niddhāretvā yathārahaṃ;

    पकासना परमत्थ-दीपनी नाम नामतो॥

    Pakāsanā paramattha-dīpanī nāma nāmato.

    सम्पत्ता परिनिट्ठानं, अनाकुलविनिच्छया।

    Sampattā pariniṭṭhānaṃ, anākulavinicchayā;

    साधिकायट्ठवीसाय, पाळिया भाणवारतो॥

    Sādhikāyaṭṭhavīsāya, pāḷiyā bhāṇavārato.

    इति तं सङ्खरोन्तेन, यं तं अधिगतं मया।

    Iti taṃ saṅkharontena, yaṃ taṃ adhigataṃ mayā;

    पुञ्‍ञं तस्सानुभावेन, लोकनाथस्स सासनं॥

    Puññaṃ tassānubhāvena, lokanāthassa sāsanaṃ.

    ओगाहेत्वा विसुद्धाय, सीलादिपटिपत्तिया।

    Ogāhetvā visuddhāya, sīlādipaṭipattiyā;

    सब्बेपि देहिनो होन्तु, विमुत्तिरसभागिनो॥

    Sabbepi dehino hontu, vimuttirasabhāgino.

    चिरं तिट्ठतु लोकस्मिं, सम्मासम्बुद्धसासनं।

    Ciraṃ tiṭṭhatu lokasmiṃ, sammāsambuddhasāsanaṃ;

    तस्मिं सगारवा निच्‍चं, होन्तु सब्बेपि पाणिनो॥

    Tasmiṃ sagāravā niccaṃ, hontu sabbepi pāṇino.

    सम्मा वस्सतु कालेन, देवोपि जगतीपति।

    Sammā vassatu kālena, devopi jagatīpati;

    सद्धम्मनिरतो लोकं, धम्मेनेव पसासतूति॥

    Saddhammanirato lokaṃ, dhammeneva pasāsatūti.

    इति बदरतित्थविहारवासिना आचरियधम्मपालेन

    Iti badaratitthavihāravāsinā ācariyadhammapālena

    कता

    Katā

    चरियापिटकवण्णना निट्ठिता।

    Cariyāpiṭakavaṇṇanā niṭṭhitā.


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact