| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
२. रूपकण्डं
2. Rūpakaṇḍaṃ
उद्देसवण्णना
Uddesavaṇṇanā
केनचीति रूपेन वा अरूपेन वा। चित्तुप्पादेन ताव रूपस्स समयववत्थानं न सक्का कातुं अब्यापिताय अनेकन्तिकताय चाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अचित्तसमुट्ठानसब्भावतो’’तिआदिमाह। तत्थ अचित्तसमुट्ठानं रूपं चित्तस्स तीसु खणेसु उप्पज्जतीति इमस्मिं ताव वादे चित्तुप्पत्तिसमयेन रूपूपपत्तिसमयस्स ववत्थानं मा होतु, चित्तस्स उप्पादक्खणेयेव सब्बम्पि रूपं उप्पज्जतीति इमस्मिं पन वादे कथन्ति? एत्थापि अचित्तसमुट्ठानं रूपं चित्तेन सहुप्पादेपि अनिन्द्रियबद्धरूपं विय अचित्तपटि बन्धुप्पादताय न चित्तेन ववत्थापेतब्बसमयन्ति वुत्तं ‘‘अचित्तसमुट्ठानसब्भावतो’’ति। तेन चित्तुप्पादेन रूपस्स समयववत्थानं न ब्यापीति दस्सेति। अनेकचित्तसमुट्ठानताय ववत्थानाभावतोति सम्बन्धो। नियते हि समुट्ठापकचित्ते चित्तसमुट्ठानरूपस्स सिया ववत्थानन्ति।
Kenacīti rūpena vā arūpena vā. Cittuppādena tāva rūpassa samayavavatthānaṃ na sakkā kātuṃ abyāpitāya anekantikatāya cāti imamatthaṃ dassento ‘‘acittasamuṭṭhānasabbhāvato’’tiādimāha. Tattha acittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ cittassa tīsu khaṇesu uppajjatīti imasmiṃ tāva vāde cittuppattisamayena rūpūpapattisamayassa vavatthānaṃ mā hotu, cittassa uppādakkhaṇeyeva sabbampi rūpaṃ uppajjatīti imasmiṃ pana vāde kathanti? Etthāpi acittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ cittena sahuppādepi anindriyabaddharūpaṃ viya acittapaṭi bandhuppādatāya na cittena vavatthāpetabbasamayanti vuttaṃ ‘‘acittasamuṭṭhānasabbhāvato’’ti. Tena cittuppādena rūpassa samayavavatthānaṃ na byāpīti dasseti. Anekacittasamuṭṭhānatāya vavatthānābhāvatoti sambandho. Niyate hi samuṭṭhāpakacitte cittasamuṭṭhānarūpassa siyā vavatthānanti.
केसञ्चीति कामावचरकुसलादीनं। कत्थचीति आरुप्पे। केसञ्चीति वा केसञ्चि पञ्चवोकारविपाकानं। कत्थचीति पटिसन्धिक्खणे चरिमक्खणे च। ‘‘तस्मिं समये फस्सो होती’’तिआदिना (ध॰ स॰ १) चित्तसहभाविनं एव चित्तेन समयववत्थानं कतन्ति वुत्तं ‘‘अचित्तसहभुभावतो’’ति। तेसन्ति उपादारूपानं। यो यस्स सहभावेन उपकारको, सो एव तस्स समयववत्थापकभावेन वुत्तोति आह ‘‘सहजात…पे॰… त्तनतो’’ति। नापि महाभूतेहीतिआदिना ववत्थानाभावमेव दस्सेति। केसञ्चीति अकम्मजादीनं। केहिचीति कम्मजादीहि। पवत्तितोति पवत्तनतो। सहाति एकस्मिं काले। अभावाति नियोगतो अभावा।
Kesañcīti kāmāvacarakusalādīnaṃ. Katthacīti āruppe. Kesañcīti vā kesañci pañcavokāravipākānaṃ. Katthacīti paṭisandhikkhaṇe carimakkhaṇe ca. ‘‘Tasmiṃ samaye phasso hotī’’tiādinā (dha. sa. 1) cittasahabhāvinaṃ eva cittena samayavavatthānaṃ katanti vuttaṃ ‘‘acittasahabhubhāvato’’ti. Tesanti upādārūpānaṃ. Yo yassa sahabhāvena upakārako, so eva tassa samayavavatthāpakabhāvena vuttoti āha ‘‘sahajāta…pe… ttanato’’ti. Nāpi mahābhūtehītiādinā vavatthānābhāvameva dasseti. Kesañcīti akammajādīnaṃ. Kehicīti kammajādīhi. Pavattitoti pavattanato. Sahāti ekasmiṃ kāle. Abhāvāti niyogato abhāvā.
विञ्ञत्ति …पे॰… न सक्का वत्तुं महाभूतेहि समयववत्थाने करियमाने तेहि अयावभाविततायाति अधिप्पायो। एकस्मिं कालेतिआदिनापि महाभूतेहि समयनियमने ववत्थानाभावमेव विभावेति। ‘‘तथा विभजनत्थ’’न्ति, ‘‘अविभत्तं अब्याकतं अत्थीति दस्सेतु’’न्ति च इमेसं पदानं ‘‘विभत्तं अविभत्तञ्च सब्बं सङ्गण्हन्तो आहा’’ति इमिना सम्बन्धो। समयववत्थानं कत्वा निद्दिसियमानस्स निप्पदेसताय असम्भवतो एकदेसं निद्दिसित्वा सामञ्ञेन निगमनं युत्तं, अकत्वा पन समयववत्थानं सरूपतो निद्दिसनेन तथाति इममत्थं आह ‘‘समयववत्थानेना’’तिआदिना। अविभत्तेति विपाककिरियाब्याकतं विय न पुब्बे विभत्ते। विभजितब्बेति भेदवन्तताय विभजनारहे। दस्सितेति उद्दिसनवसेन दस्सिते। वुत्तमेवत्थं वित्थारतरेन दस्सेतुं ‘‘एत्थ पना’’तिआदिमाह।
Viññatti…pe… na sakkā vattuṃ mahābhūtehi samayavavatthāne kariyamāne tehi ayāvabhāvitatāyāti adhippāyo. Ekasmiṃ kāletiādināpi mahābhūtehi samayaniyamane vavatthānābhāvameva vibhāveti. ‘‘Tathā vibhajanattha’’nti, ‘‘avibhattaṃ abyākataṃ atthīti dassetu’’nti ca imesaṃ padānaṃ ‘‘vibhattaṃ avibhattañca sabbaṃ saṅgaṇhanto āhā’’ti iminā sambandho. Samayavavatthānaṃ katvā niddisiyamānassa nippadesatāya asambhavato ekadesaṃ niddisitvā sāmaññena nigamanaṃ yuttaṃ, akatvā pana samayavavatthānaṃ sarūpato niddisanena tathāti imamatthaṃ āha ‘‘samayavavatthānenā’’tiādinā. Avibhatteti vipākakiriyābyākataṃ viya na pubbe vibhatte. Vibhajitabbeti bhedavantatāya vibhajanārahe. Dassiteti uddisanavasena dassite. Vuttamevatthaṃ vitthāratarena dassetuṃ ‘‘ettha panā’’tiādimāha.
विपाकादिधम्मानं नयनं नयो, सोव दस्सनन्ति नयदस्सनं। ‘‘देसना’’ति वुत्तं हेट्ठा गहणमेव नयदस्सनन्ति। दुतियविकप्पे पन कामावचरादिभावेन नीयतीति नयो, किरियाब्याकतं। तस्स दस्सनं नयदस्सनन्ति योजेतब्बं। दुकादीसु निद्देसवारे च हदयवत्थुनो अनागतत्ता तं अग्गहेत्वा पठमविकप्पो वुत्तो, एकके पन वत्थुपि गहितन्ति ‘‘हदयवत्थुञ्चा’’ति दुतियविकप्पे वुत्तं। किं पन कारणं दुकादीसु निद्देसवारे च हदयवत्थु न गहितन्ति? इतरवत्थूहि असमानगतिकत्ता देसनाभेदतो च। यथा हि चक्खुविञ्ञाणादीनि एकन्ततो चक्खादिनिस्सयानि, न एवं मनोविञ्ञाणं एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, निस्सितमुखेन च वत्थुदुकादिदेसना पवत्ता। यम्पि एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, तस्स वसेन ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स वत्थू’’तिआदिना दुकादीसु वुच्चमानेसुपि तदनुकूलआरम्मणदुकादयो न सम्भवन्ति। न हि ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स आरम्मणं, अत्थि रूपं न मनोविञ्ञाणस्स आरम्मण’’न्तिआदिना सक्का वत्तुन्ति वत्थारम्मणदुकदेसना भिन्नगतिका सियुं, समानगतिका च ता देसेतुं भगवतो अज्झासयो। एसा हि भगवतो देसना पकति। तेनेव हि निक्खेपकण्डे चित्तुप्पादविभागेन अवुच्चमानत्ता अवितक्काविचारपदविस्सज्जने विचारोति वत्तुं न सक्काति अवितक्कविचारमत्तपदविस्सज्जने लब्भमानोपि वितक्को न उद्धटो, अञ्ञथा वितक्को चाति वत्तब्बं सियाति। एवं इतरवत्थूहि असमानगतिकत्ता देसनाभेदतो च दुकादीसु उद्देसे न गहितं। उद्दिट्ठस्सेव हि निद्दिसनतो निद्देसेपि न गहितं हदयवत्थूति वदन्ति।
Vipākādidhammānaṃ nayanaṃ nayo, sova dassananti nayadassanaṃ. ‘‘Desanā’’ti vuttaṃ heṭṭhā gahaṇameva nayadassananti. Dutiyavikappe pana kāmāvacarādibhāvena nīyatīti nayo, kiriyābyākataṃ. Tassa dassanaṃ nayadassananti yojetabbaṃ. Dukādīsu niddesavāre ca hadayavatthuno anāgatattā taṃ aggahetvā paṭhamavikappo vutto, ekake pana vatthupi gahitanti ‘‘hadayavatthuñcā’’ti dutiyavikappe vuttaṃ. Kiṃ pana kāraṇaṃ dukādīsu niddesavāre ca hadayavatthu na gahitanti? Itaravatthūhi asamānagatikattā desanābhedato ca. Yathā hi cakkhuviññāṇādīni ekantato cakkhādinissayāni, na evaṃ manoviññāṇaṃ ekantato hadayavatthunissayaṃ, nissitamukhena ca vatthudukādidesanā pavattā. Yampi ekantato hadayavatthunissayaṃ, tassa vasena ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa vatthū’’tiādinā dukādīsu vuccamānesupi tadanukūlaārammaṇadukādayo na sambhavanti. Na hi ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa ārammaṇaṃ, atthi rūpaṃ na manoviññāṇassa ārammaṇa’’ntiādinā sakkā vattunti vatthārammaṇadukadesanā bhinnagatikā siyuṃ, samānagatikā ca tā desetuṃ bhagavato ajjhāsayo. Esā hi bhagavato desanā pakati. Teneva hi nikkhepakaṇḍe cittuppādavibhāgena avuccamānattā avitakkāvicārapadavissajjane vicāroti vattuṃ na sakkāti avitakkavicāramattapadavissajjane labbhamānopi vitakko na uddhaṭo, aññathā vitakko cāti vattabbaṃ siyāti. Evaṃ itaravatthūhi asamānagatikattā desanābhedato ca dukādīsu uddese na gahitaṃ. Uddiṭṭhasseva hi niddisanato niddesepi na gahitaṃ hadayavatthūti vadanti.
चक्खादिदसका सत्ताति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिभावपुरिसभावदसका सत्त, एकसन्तानवसेन वा चक्खुसोतघानजिव्हाकायभाववत्थुदसका सत्त। निब्बानस्स असतिपि परमत्थतो भेदे परिकप्पितभेदोपि भेदोयेव वोहारविसयेति कत्वा सोपादिसेसादिभेदो वुत्तो।
Cakkhādidasakāsattāti cakkhusotaghānajivhākāyaitthibhāvapurisabhāvadasakā satta, ekasantānavasena vā cakkhusotaghānajivhākāyabhāvavatthudasakā satta. Nibbānassa asatipi paramatthato bhede parikappitabhedopi bhedoyeva vohāravisayeti katvā sopādisesādibhedo vutto.
५८४. किञ्चापि अञ्ञत्थ कुक्कुटण्डसण्ठाने परिमण्डल-सद्दो दिस्सति, चक्कसण्ठानता पन वट्टसण्ठाने चक्कवाळे वुच्चमानो परिमण्डल-सद्दो वट्टपरियायो सिया। अनेकत्था हि सद्दाति अधिप्पायेनाह ‘‘वट्टं परिमण्डल’’न्ति। एत्थ च सिनेरुयुगन्धरादीनं समुद्दतो उपरिअधोभागानं वसेन उब्बेधो वुत्तो, आयामवित्थारेहिपि सिनेरु चतुरासीतियोजनसहस्सपरिमाणोव। यथाह ‘‘सिनेरु, भिक्खवे, पब्बतराजा चतुरासीति योजनसहस्सानि आयामेन, चतुरासीति योजनसहस्सानि वित्थारेना’’ति (अ॰ नि॰ ७.६६)। सिनेरुं पाकारपरिक्खेपवसेन परिक्खिपित्वा ठिता युगन्धरादयो, सिनेरुयुगन्धरादीनं अन्तरेपि सीतसमुद्दा नाम। ‘‘ते विसालतो यथाक्कमं सिनेरुआदीनं अच्चुग्गमनसमानपरिमाणा’’ति वदन्ति।
584. Kiñcāpi aññattha kukkuṭaṇḍasaṇṭhāne parimaṇḍala-saddo dissati, cakkasaṇṭhānatā pana vaṭṭasaṇṭhāne cakkavāḷe vuccamāno parimaṇḍala-saddo vaṭṭapariyāyo siyā. Anekatthā hi saddāti adhippāyenāha ‘‘vaṭṭaṃ parimaṇḍala’’nti. Ettha ca sineruyugandharādīnaṃ samuddato upariadhobhāgānaṃ vasena ubbedho vutto, āyāmavitthārehipi sineru caturāsītiyojanasahassaparimāṇova. Yathāha ‘‘sineru, bhikkhave, pabbatarājā caturāsīti yojanasahassāni āyāmena, caturāsīti yojanasahassāni vitthārenā’’ti (a. ni. 7.66). Sineruṃ pākāraparikkhepavasena parikkhipitvā ṭhitā yugandharādayo, sineruyugandharādīnaṃ antarepi sītasamuddā nāma. ‘‘Te visālato yathākkamaṃ sineruādīnaṃ accuggamanasamānaparimāṇā’’ti vadanti.
कोटिसतसहस्सचक्कवाळस्सेव आणाखेत्तभावो दससहस्सचक्कवाळस्स जातिखेत्तभावो विय धम्मतावसेनेव वेदितब्बो। विकप्पसमानसमुच्चयविभावनेसु विय अवधारणे अनियमे च वा-सद्दो वत्ततीति तथा योजना कता। अनेकत्था हि निपाताति। तत्थ अनेकन्तिकत्थो अनियमत्थो।
Koṭisatasahassacakkavāḷasseva āṇākhettabhāvo dasasahassacakkavāḷassa jātikhettabhāvo viya dhammatāvaseneva veditabbo. Vikappasamānasamuccayavibhāvanesu viya avadhāraṇe aniyame ca vā-saddo vattatīti tathā yojanā katā. Anekatthā hi nipātāti. Tattha anekantikattho aniyamattho.
सीलादिविसुद्धिसम्पादनेन, चतुधातुववत्थानवसेनेव वा महाकिच्चताय महन्तेन वायामेन। सतिपि लक्खणादिभेदे एकस्मिं एव काले एकस्मिं सन्ताने अनेकसतसहस्सकलापवुत्तितो महन्तानि बहूनि भूतानि परमत्थतो विज्जमानानीति वा महाभूतानि यथा ‘‘महाजनो’’ति। एवन्ति ‘‘उपादाय पवत्त’’न्ति अत्थे सति पटिच्चसमुप्पन्नता वुत्ता होति पच्चयसम्भूततादीपनतो। उपादायतीति उपादायति एवाति अधिप्पायो। तेनेवाह ‘‘एकन्तनिस्सितस्सा’’ति। ‘‘भवति हि निस्सयरूपानं सामिभावो’’ति आधाराधेय्यसम्बन्धवचनिच्छाय अभावे आधारभूतोपि अत्थो संसामिसम्बन्धवचनिच्छाय सामिभावेन वुच्चति यथा ‘‘रुक्खस्स साखा’’ति अधिप्पायो।
Sīlādivisuddhisampādanena, catudhātuvavatthānavaseneva vā mahākiccatāya mahantena vāyāmena. Satipi lakkhaṇādibhede ekasmiṃ eva kāle ekasmiṃ santāne anekasatasahassakalāpavuttito mahantāni bahūni bhūtāni paramatthato vijjamānānīti vā mahābhūtāni yathā ‘‘mahājano’’ti. Evanti ‘‘upādāya pavatta’’nti atthe sati paṭiccasamuppannatā vuttā hoti paccayasambhūtatādīpanato. Upādāyatīti upādāyati evāti adhippāyo. Tenevāha ‘‘ekantanissitassā’’ti. ‘‘Bhavati hi nissayarūpānaṃ sāmibhāvo’’ti ādhārādheyyasambandhavacanicchāya abhāve ādhārabhūtopi attho saṃsāmisambandhavacanicchāya sāmibhāvena vuccati yathā ‘‘rukkhassa sākhā’’ti adhippāyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / मातिका • Mātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
