| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
८. उद्देसविभङ्गसुत्तवण्णना
8. Uddesavibhaṅgasuttavaṇṇanā
३१३. देसेतब्बस्स अत्थस्स उद्दिसनं उद्देसो, विभजनं विभङ्गोति आह – ‘‘मातिकञ्च विभजनञ्चा’’ति तुलेय्यातिआदीनि चत्तारिपि पदानि पञ्ञावेवचनानि। अथ वा तुलेय्याति तुलनभूताय पञ्ञाय तस्स धम्मस्स पग्गहादिविधिना परितुलेय्य। तीरेय्याति तीरणभूताय पञ्ञाय तत्थ ञाणकिरियासमापनवसेन तीरेय्य। परिग्गण्हेय्याति तथासमापन्नो आनिसंसे अस्सादआदीनवे च विचिनेय्य। परिच्छिन्देय्याति परिच्छिन्दभूतेन ञाणेन अत्थं परिच्छिन्दित्वा जानेय्य। आरम्मणेसूति रूपादिपुथुत्तारम्मणेसु। निकन्तिवसेनाति निकामनवसेन अपेक्खावसेन। तिट्ठमानन्ति पवत्तमानं। गोचरज्झत्तेति झानारम्मणभूते। तञ्हि भावनाचित्तेनाभिभुय्य अविस्सज्जित्वा गय्हमानं अज्झत्तं विय होतीति ‘‘गोचरज्झत्त’’न्ति वुच्चति। भावनं आरद्धस्स भिक्खुनो यदि भावनारम्मणे निकन्ति उप्पज्जेय्य, ताय निकन्तिया उपरि भावनं विस्सज्जेत्वा चित्तसंकोचवसेन सण्ठितं नाम, तदभावेन असण्ठितं नाम होतीति, ‘‘अज्झत्तं असण्ठित’’न्ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो, ‘‘गोचरज्झत्ते निकन्तिवसेन असण्ठित’’न्ति आह। तथा हि वक्खति – ‘‘निकन्तिवसेन हि अतिट्ठमानं हानभागियं न होति, विसेसभागियमेव होती’’ति। अग्गहेत्वाति रूपादीसु किञ्चि तण्हादिग्गाहवसेन अग्गहेत्वा। तथा अग्गहणेनेव हि तण्हापरितासादिवसेन न परितस्सेय्य। अवसेसस्स च दुक्खस्साति सोकादिदुक्खस्स। अवसेसस्स च दुक्खस्साति वा जातिजरामरणसीसेन विपाकदुक्खस्स गहितत्ता किलेसदुक्खस्स चेव संसारदुक्खस्स चाति अत्थो।
313. Desetabbassa atthassa uddisanaṃ uddeso, vibhajanaṃ vibhaṅgoti āha – ‘‘mātikañca vibhajanañcā’’ti tuleyyātiādīni cattāripi padāni paññāvevacanāni. Atha vā tuleyyāti tulanabhūtāya paññāya tassa dhammassa paggahādividhinā parituleyya. Tīreyyāti tīraṇabhūtāya paññāya tattha ñāṇakiriyāsamāpanavasena tīreyya. Pariggaṇheyyāti tathāsamāpanno ānisaṃse assādaādīnave ca vicineyya. Paricchindeyyāti paricchindabhūtena ñāṇena atthaṃ paricchinditvā jāneyya. Ārammaṇesūti rūpādiputhuttārammaṇesu. Nikantivasenāti nikāmanavasena apekkhāvasena. Tiṭṭhamānanti pavattamānaṃ. Gocarajjhatteti jhānārammaṇabhūte. Tañhi bhāvanācittenābhibhuyya avissajjitvā gayhamānaṃ ajjhattaṃ viya hotīti ‘‘gocarajjhatta’’nti vuccati. Bhāvanaṃ āraddhassa bhikkhuno yadi bhāvanārammaṇe nikanti uppajjeyya, tāya nikantiyā upari bhāvanaṃ vissajjetvā cittasaṃkocavasena saṇṭhitaṃ nāma, tadabhāvena asaṇṭhitaṃ nāma hotīti, ‘‘ajjhattaṃ asaṇṭhita’’nti vuttanti dassento, ‘‘gocarajjhatte nikantivasena asaṇṭhita’’nti āha. Tathā hi vakkhati – ‘‘nikantivasena hi atiṭṭhamānaṃ hānabhāgiyaṃ na hoti, visesabhāgiyameva hotī’’ti. Aggahetvāti rūpādīsu kiñci taṇhādiggāhavasena aggahetvā. Tathā aggahaṇeneva hi taṇhāparitāsādivasena na paritasseyya. Avasesassa ca dukkhassāti sokādidukkhassa. Avasesassa ca dukkhassāti vā jātijarāmaraṇasīsena vipākadukkhassa gahitattā kilesadukkhassa ceva saṃsāradukkhassa cāti attho.
३१६. रूपमेव किलेसुप्पत्तिया कारणभावतो रूपनिमित्तं। रागादिवसेन तं अनुधावतीति रूपनिमित्तानुसारी।
316. Rūpameva kilesuppattiyā kāraṇabhāvato rūpanimittaṃ. Rāgādivasena taṃ anudhāvatīti rūpanimittānusārī.
३१८. निकन्तिवसेन असण्ठितन्ति अपेक्खावसेन सण्ठितं निकन्तिं पहाय पवत्तमानं उपरि विसेसावहतोति। तेनाह ‘‘निकन्तिवसेन ही’’तिआदि।
318.Nikantivasena asaṇṭhitanti apekkhāvasena saṇṭhitaṃ nikantiṃ pahāya pavattamānaṃ upari visesāvahatoti. Tenāha ‘‘nikantivasena hī’’tiādi.
३२०. अग्गहेत्वा अपरितस्सनाति पञ्चुपादानक्खन्धे, ‘‘एतं ममा’’तिआदिना तण्हादिग्गाहवसेन उपादियित्वा तण्हापरितासादिवसेन परितस्सना, वुत्तविपरियायेन अग्गहेत्वा अपरितस्सना वेदितब्बा। कथं पनेसा अनुपादापरितस्सना होतीति महाथेरस्स अधिप्पायं विवरितुं चोदनं समुट्ठपेति? उपादातब्बस्स अभावतोति तस्स अनुपादापरितस्सनाभावे कारणवचनं। यदि हीतिआदि तस्स समत्थनं। उपादापरितस्सनाव अस्स तथा उपादातब्बस्स तथेव उपादिन्नत्ता। एवन्ति निच्चादिआकारेन। उपादिन्नापीति गहितपरामट्ठापि। अनुपादिन्नाव होन्ति अयोनिसो गहितत्ता, विञ्ञूसु निस्साय जानितब्बत्ता च। दिट्ठिवसेनाति मिच्छादिट्ठिया गहणाकारवसेन, तस्स पन अयथाभूतगाहिताय परमत्थतो च अभावतो। अत्थतोति परमत्थतो। अनुपादापरितस्सनायेव नाम होति उपादातब्बाकारस्स अभावेन तं अनुपादियित्वा एव परितस्सनाति कत्वा।
320.Aggahetvā aparitassanāti pañcupādānakkhandhe, ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā taṇhādiggāhavasena upādiyitvā taṇhāparitāsādivasena paritassanā, vuttavipariyāyena aggahetvā aparitassanā veditabbā. Kathaṃ panesā anupādāparitassanā hotīti mahātherassa adhippāyaṃ vivarituṃ codanaṃ samuṭṭhapeti? Upādātabbassa abhāvatoti tassa anupādāparitassanābhāve kāraṇavacanaṃ. Yadi hītiādi tassa samatthanaṃ. Upādāparitassanāva assa tathā upādātabbassa tatheva upādinnattā. Evanti niccādiākārena. Upādinnāpīti gahitaparāmaṭṭhāpi. Anupādinnāva honti ayoniso gahitattā, viññūsu nissāya jānitabbattā ca. Diṭṭhivasenāti micchādiṭṭhiyā gahaṇākāravasena, tassa pana ayathābhūtagāhitāya paramatthato ca abhāvato. Atthatoti paramatthato. Anupādāparitassanāyeva nāma hoti upādātabbākārassa abhāvena taṃ anupādiyitvā eva paritassanāti katvā.
परिवत्ततीति न तदेव रूपं अञ्ञथा पवत्तं परिवत्तति, अथ खो पकतिजहनेन सभावविगमेन नस्सति भिज्जति। विपरिणतन्ति अञ्ञथत्तं गतं विनट्ठं। कम्मविञ्ञाणन्ति अभिसङ्खारविञ्ञाणं। ‘‘रूपं अत्ता’’तिआदि मिच्छागाहवसेन विञ्ञाणस्स रूपभेदेन वुत्तस्स भेदानुपरिवत्ति होति। विपरिणामं अनुगन्त्वा विपरिवत्तनतं आरब्भ पवत्तं विपरिणामानुपरिवत्तं; ततो समुप्पन्ना परितस्सना विपरिणामानुपरिवत्तजा परितस्सनाति दस्सेन्तो आह – ‘‘विपरिणामस्स…पे॰… परितस्सना’’ति। अकुसलधम्मसमुप्पादा चाति, ‘‘यं अहु वत मे, तं वत मे नत्थी’’तिआदिना पवत्ता अकुसलचित्तुप्पादधम्मा। खेपेत्वाति पवत्तितुं अप्पदानवसेन अनुप्पत्तिनिमित्तताय खेपेत्वा। भयतासेनाति भायनवसेनपि चित्तुत्रासेन। तण्हातासेनाति तस्सनेन। सविघातोति चित्तविघातनविघातेन सविघातो। ततो एव चेतोदुक्खेन सदुक्खो। मणिकरण्डकसञ्ञायाति रित्तकरण्डंयेव मणिपरिपुण्णकरण्डोति उप्पन्नसञ्ञाय। अग्गहेत्वा परितस्सनाति गहेतब्बस्स अभावेन गहणम्पि अविज्जमानपक्खियमेवाति अग्गहेत्वा परितस्सना नाम होति।
Parivattatīti na tadeva rūpaṃ aññathā pavattaṃ parivattati, atha kho pakatijahanena sabhāvavigamena nassati bhijjati. Vipariṇatanti aññathattaṃ gataṃ vinaṭṭhaṃ. Kammaviññāṇanti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ. ‘‘Rūpaṃ attā’’tiādi micchāgāhavasena viññāṇassa rūpabhedena vuttassa bhedānuparivatti hoti. Vipariṇāmaṃ anugantvā viparivattanataṃ ārabbha pavattaṃ vipariṇāmānuparivattaṃ; tato samuppannā paritassanā vipariṇāmānuparivattajā paritassanāti dassento āha – ‘‘vipariṇāmassa…pe… paritassanā’’ti. Akusaladhammasamuppādā cāti, ‘‘yaṃ ahu vata me, taṃ vata me natthī’’tiādinā pavattā akusalacittuppādadhammā. Khepetvāti pavattituṃ appadānavasena anuppattinimittatāya khepetvā. Bhayatāsenāti bhāyanavasenapi cittutrāsena. Taṇhātāsenāti tassanena. Savighātoti cittavighātanavighātena savighāto. Tato eva cetodukkhena sadukkho. Maṇikaraṇḍakasaññāyāti rittakaraṇḍaṃyeva maṇiparipuṇṇakaraṇḍoti uppannasaññāya. Aggahetvā paritassanāti gahetabbassa abhāvena gahaṇampi avijjamānapakkhiyamevāti aggahetvā paritassanā nāma hoti.
३२१. कम्मविञ्ञाणमेव नत्थि सति कम्मविञ्ञाणे रूपभेदानुपरिवत्ति सियाति कम्मविञ्ञाणाभावदस्सनमुखेन खीणासवस्स सब्बसो किलेसाभावं दस्सेति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
321.Kammaviññāṇameva natthi sati kammaviññāṇe rūpabhedānuparivatti siyāti kammaviññāṇābhāvadassanamukhena khīṇāsavassa sabbaso kilesābhāvaṃ dasseti. Sesaṃ suviññeyyameva.
उद्देसविभङ्गसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Uddesavibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ८. उद्देसविभङ्गसुत्तं • 8. Uddesavibhaṅgasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ८. उद्देसविभङ्गसुत्तवण्णना • 8. Uddesavibhaṅgasuttavaṇṇanā
