| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ખુદ્દસિક્ખા-મૂલસિક્ખા • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
૩૭. ઉગ્ગહનિદ્દેસવણ્ણના
37. Uggahaniddesavaṇṇanā
૨૮૧. પુગ્ગલ-સદ્દમત્તે પયુત્તે અત્તનોપિ ગહણસમ્ભવો સિયાતિ બ્યભિચારત્થં અઞ્ઞ-સદ્દપ્પયોગો. સતિ સમ્ભવે બ્યભિચારે વિસેસનં સાત્થકં હોતીતિ. દસભેદમ્પિ રતનન્તિ ‘‘મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૦૬) એવં વુત્તં દસભેદમ્પિ રતનં. ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાતિ ગણ્હન્તસ્સ સમ્પટિચ્છન્તસ્સ.
281. Puggala-saddamatte payutte attanopi gahaṇasambhavo siyāti byabhicāratthaṃ añña-saddappayogo. Sati sambhave byabhicāre visesanaṃ sātthakaṃ hotīti. Dasabhedampi ratananti ‘‘muttā maṇi veḷuriyo saṅkho silā pavāḷaṃ rajataṃ jātarūpaṃ lohitaṅko masāragalla’’nti (pāci. 506) evaṃ vuttaṃ dasabhedampi ratanaṃ. Uggaṇhantassāti gaṇhantassa sampaṭicchantassa.
૨૮૨-૩. તેસુ અત્તત્થં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ દ્વીસુ નિસ્સગ્ગીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ તેસુ દસસુ મજ્ઝે. દ્વીસૂતિ રજતજાતરૂપસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ નિસ્સગ્ગિયવત્થૂસુ. અત્તત્થન્તિ ઇમિના નવકમ્માદીનં પઞ્ચન્નં અત્થાય દુક્કટન્તિ દીપેતિ. સેસેસુ દુક્કટન્તિ અવસેસેસુ અટ્ઠસુ સબ્બેસમ્પિ અત્થાય ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટન્તિ અત્થો. ગણઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ પુગ્ગલઞ્ચ અનામસિત્વા ‘‘ચેત્યસ્સ નવકમ્મસ્સ દમ્મી’’તિ વુત્તે ચ ન પટિક્ખિપેતિ સમ્બન્ધનીયં. ન પટિક્ખિપેતિ ઇમિના સઙ્ઘાદિં આમસિત્વા વુત્તે પટિક્ખિપનં દીપેતિ. પટિક્ખિત્તે ‘‘કપ્પિયકારકાનં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, મમ પુરિસાનં મય્હમેવ વા હત્થે ભવિસ્સતિ, કેવલં તુમ્હે પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. ચતુપચ્ચયત્થાય ચ દિન્નં યેન યેન અત્થો હોતિ, તદત્થં ઉપનેતબ્બં. તેસં ચીવરત્થાય દિન્નં ચીવરેયેવ ઉપનેતબ્બં. સચે ચીવરેન તાદિસો અત્થો નત્થિ, પિણ્ડપાતાદીહિ સઙ્ઘો કિલમતિ, સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય અપલોકેત્વા તદત્થાયપિ ઉપનેતબ્બં. એસ નયો પિણ્ડપાતગિલાનપચ્ચયત્થાય દિન્નેપિ. સેનાસનત્થાય દિન્નં પન ગરુભણ્ડત્તા તત્થેવ ઉપનેતબ્બં, સેનાસનેસુ નસ્સન્તેસુ જગ્ગનત્થં મૂલચ્છેજ્જં અકત્વા અવિસ્સજ્જેત્વા યાપનમત્તં પરિભુઞ્જિતબ્બં.
282-3. Tesu attatthaṃ uggaṇhantassa dvīsu nissaggīti sambandho. Tesūti tesu dasasu majjhe. Dvīsūti rajatajātarūpasaṅkhātesu dvīsu nissaggiyavatthūsu. Attatthanti iminā navakammādīnaṃ pañcannaṃ atthāya dukkaṭanti dīpeti. Sesesu dukkaṭanti avasesesu aṭṭhasu sabbesampi atthāya uggaṇhantassa dukkaṭanti attho. Gaṇañca saṅghañca puggalañca anāmasitvā ‘‘cetyassa navakammassa dammī’’ti vutte ca na paṭikkhipeti sambandhanīyaṃ. Na paṭikkhipeti iminā saṅghādiṃ āmasitvā vutte paṭikkhipanaṃ dīpeti. Paṭikkhitte ‘‘kappiyakārakānaṃ vā hatthe bhavissati, mama purisānaṃ mayhameva vā hatthe bhavissati, kevalaṃ tumhe paccaye paribhuñjathā’’ti vadati, vaṭṭati. Catupaccayatthāya ca dinnaṃ yena yena attho hoti, tadatthaṃ upanetabbaṃ. Tesaṃ cīvaratthāya dinnaṃ cīvareyeva upanetabbaṃ. Sace cīvarena tādiso attho natthi, piṇḍapātādīhi saṅgho kilamati, saṅghasuṭṭhutāya apaloketvā tadatthāyapi upanetabbaṃ. Esa nayo piṇḍapātagilānapaccayatthāya dinnepi. Senāsanatthāya dinnaṃ pana garubhaṇḍattā tattheva upanetabbaṃ, senāsanesu nassantesu jagganatthaṃ mūlacchejjaṃ akatvā avissajjetvā yāpanamattaṃ paribhuñjitabbaṃ.
૨૮૪. ખેત્તાદીનં કેસઞ્ચિ દુક્કટવત્થૂનં સમ્પટિચ્છનૂપાયં દસ્સેતું ‘‘ખેત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ખેત્તન્તિ પુબ્બણ્ણવિરુહનટ્ઠાનં. વત્થુન્તિ અપરણ્ણઉચ્છુફલાદીનં વિરુહનટ્ઠાનં. દાસપસ્વાદિકન્તિ દાસપસુપુપ્ફારામફલારામાદિકં. પટિક્ખિપિત્વા કપ્પિયેન કમેન ચ ગણ્હેય્યાતિ સમ્બન્ધો. કપ્પિયેન કમેન ચાતિ એત્થ કમ-સદ્દો વોહારપ્પટિપાટિવચનો, તસ્મા પરેસં અત્તનો ચ કપ્પિયવોહારક્કમેનેવાતિ અત્થો.
284. Khettādīnaṃ kesañci dukkaṭavatthūnaṃ sampaṭicchanūpāyaṃ dassetuṃ ‘‘khetta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khettanti pubbaṇṇaviruhanaṭṭhānaṃ. Vatthunti aparaṇṇaucchuphalādīnaṃ viruhanaṭṭhānaṃ. Dāsapasvādikanti dāsapasupupphārāmaphalārāmādikaṃ. Paṭikkhipitvā kappiyena kamena ca gaṇheyyāti sambandho. Kappiyena kamena cāti ettha kama-saddo vohārappaṭipāṭivacano, tasmā paresaṃ attano ca kappiyavohārakkamenevāti attho.
સો ચ ખેત્તવત્થૂસુ તાવ ‘‘ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વા ‘‘કપ્પિયકારકાનં હત્થે ભવિસ્સતી’’તિ વા ‘‘સઙ્ઘો કપ્પિયભણ્ડં ભુઞ્જતૂ’’તિ વા ‘‘સીમં દેમા’’તિ વા પરેહિ વુત્તો, ‘‘સાધુ, ઉપાસક મિગપક્ખિનો એત્થ નિબ્ભયા સુખેન જીવિસ્સન્તી’’તિ અત્તના વા તળાકે યથાવુત્તેનેવ ‘‘ઉદકં પરિભુઞ્જિસ્સન્તિ, ભણ્ડકં ધોવિસ્સન્તિ, મિગપક્ખિનો પિવિસ્સન્તી’’તિ પરેહિ વા ‘‘સાધુ, ઉપાસક, સઙ્ઘો પાનીયં પિવિસ્સતી’’તિઆદિના અત્તના વા દાસે ‘‘આરામિકં દમ્મિ, વેય્યાવચ્ચકરં દમ્મિ, કપ્પિયકારકં દમ્મી’’તિ વા પસૂસુ ‘‘પઞ્ચગોરસપરિભોગત્થાય દમ્મી’’તિ આરામે ‘‘વનં દમ્મી’’તિ એવમાદિના વુત્તો વેદિતબ્બો. સચે પન કોચિ અબ્યત્તો અકપ્પિયવોહારેન ખેત્તાદિં પટિગ્ગણ્હાતિ વા કારેતિ વા, તં ભિક્ખૂહિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં, તં નિસ્સાય લદ્ધં કપ્પિયભણ્ડમ્પિ અકપ્પિયમેવ. અબ્યત્તેન પન લજ્જીભિક્ખુના કારાપિતેસુ કિઞ્ચાપિ પટિગ્ગહણં કપ્પિયં, ભિક્ખુસ્સ પયોગપચ્ચયા ઉપ્પન્નેન મિસ્સત્તા વિસગતપિણ્ડપાતો વિય, અકપ્પિયમંસભોજનં વિય ચ દુબ્બિનિબ્ભોગં હોતિ, સબ્બેસં અકપ્પિયમેવ.
So ca khettavatthūsu tāva ‘‘cattāro paccaye paribhuñjathā’’ti vā ‘‘kappiyakārakānaṃ hatthe bhavissatī’’ti vā ‘‘saṅgho kappiyabhaṇḍaṃ bhuñjatū’’ti vā ‘‘sīmaṃ demā’’ti vā parehi vutto, ‘‘sādhu, upāsaka migapakkhino ettha nibbhayā sukhena jīvissantī’’ti attanā vā taḷāke yathāvutteneva ‘‘udakaṃ paribhuñjissanti, bhaṇḍakaṃ dhovissanti, migapakkhino pivissantī’’ti parehi vā ‘‘sādhu, upāsaka, saṅgho pānīyaṃ pivissatī’’tiādinā attanā vā dāse ‘‘ārāmikaṃ dammi, veyyāvaccakaraṃ dammi, kappiyakārakaṃ dammī’’ti vā pasūsu ‘‘pañcagorasaparibhogatthāya dammī’’ti ārāme ‘‘vanaṃ dammī’’ti evamādinā vutto veditabbo. Sace pana koci abyatto akappiyavohārena khettādiṃ paṭiggaṇhāti vā kāreti vā, taṃ bhikkhūhi na paribhuñjitabbaṃ, taṃ nissāya laddhaṃ kappiyabhaṇḍampi akappiyameva. Abyattena pana lajjībhikkhunā kārāpitesu kiñcāpi paṭiggahaṇaṃ kappiyaṃ, bhikkhussa payogapaccayā uppannena missattā visagatapiṇḍapāto viya, akappiyamaṃsabhojanaṃ viya ca dubbinibbhogaṃ hoti, sabbesaṃ akappiyameva.
૨૮૫-૬. નવ…પે॰… કિરિયા ચ અનવે મત્તિકુદ્ધારણઞ્ચ બન્ધો ચ આળિયા થિરકારો ચ અનવે કેદારે અતિરેકભાગગ્ગહણઞ્ચ નવે ચ અપરિચ્છિન્નભાગે સસ્સે ‘‘એત્તકે દેથા’’તિ કહાપણુટ્ઠાપનઞ્ચાતિ સબ્બેસમ્પિ અકપ્પિયન્તિ સમ્બન્ધો. માતિકા ચ કેદારો ચ તળાકો ચાતિ દ્વન્દો માતિક…પે॰… તળાકા. તેસં કિરિયાતિ સમાસો. અનવેતિ ચતુપચ્ચયવસેન પટિગ્ગહિતે પુરાણતળાકે. ઉદકવસેન પટિગ્ગહિતે પન સુદ્ધચિત્તાનં વટ્ટતિ. બન્ધોતિ પાળિયા બન્ધો. પોરાણકેદારે નિયમિતપકતિભાગત્તા આહ ‘‘અનવે’’તિ. અપરિચ્છિન્નભાગેતિ ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે એત્તકો ભાગો દાતબ્બો’’તિ એવં અપરિચ્છિન્નભાગે.
285-6. Nava…pe… kiriyā ca anave mattikuddhāraṇañca bandho ca āḷiyā thirakāro ca anave kedāre atirekabhāgaggahaṇañca nave ca aparicchinnabhāge sasse ‘‘ettake dethā’’ti kahāpaṇuṭṭhāpanañcāti sabbesampi akappiyanti sambandho. Mātikā ca kedāro ca taḷāko cāti dvando mātika…pe… taḷākā. Tesaṃ kiriyāti samāso. Anaveti catupaccayavasena paṭiggahite purāṇataḷāke. Udakavasena paṭiggahite pana suddhacittānaṃ vaṭṭati. Bandhoti pāḷiyā bandho. Porāṇakedāre niyamitapakatibhāgattā āha ‘‘anave’’ti. Aparicchinnabhāgeti ‘‘ettake bhūmibhāge ettako bhāgo dātabbo’’ti evaṃ aparicchinnabhāge.
૨૮૭-૯. ‘‘કસ વપ્પ’’ ઇચ્ચાદિં અવત્વા ચ ‘‘એત્તકાય ભૂમિયા એત્તકો ભાગો દેય્યો’’તિ ભૂમિં વા પતિટ્ઠાપેતિ, તસ્સેવેતમકપ્પિયન્તિ સમ્બન્ધો. ચ-સદ્દો અવધારણે. પતિટ્ઠાપેતીતિ યો ભિક્ખુ પતિટ્ઠાપેતિ. તસ્સેવાતિ તસ્સ પતિટ્ઠાપકભિક્ખુસ્સેવ. એતન્તિ પતિટ્ઠાપિતભૂમિતો લદ્ધધઞ્ઞં ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે સસ્સં કતં, એત્તકં ગણ્હથા’’તિ એવં વદન્તે પમાણગણ્હનત્થં દણ્ડરજ્જુભિ મિનને વા ખલે ઠત્વા રક્ખણે વા તં નીહરાપને વા કોટ્ઠાગારાદિપટિસામને વા એતં તસ્સેવ અકપ્પિયન્તિ સમ્બન્ધનીયં. પતિટ્ઠાપેતિ ચાતિ સો ભિક્ખુ પતિટ્ઠાપેતિ ચ. કતન્તિ અમ્હેહિ કતં. વદન્તેવન્તિ એવં કસ્સકે વદન્તે. પમાણન્તિ ભૂમિપ્પમાણં. નીહરાપનેતિ ખલતો ગેહસ્સ નીહરાપને. એતન્તિ મિતલદ્ધરક્ખિતાદિકં. તસ્સેવાતિ માનકરક્ખકાદિનો એવ. અપુબ્બસ્સ અનુપ્પાદિતત્તા અઞ્ઞેસં કપ્પતીતિ આહ ‘‘તસ્સેવેતમકપ્પિય’’ન્તિ.
287-9. ‘‘Kasa vappa’’ iccādiṃ avatvā ca ‘‘ettakāya bhūmiyā ettako bhāgo deyyo’’ti bhūmiṃ vā patiṭṭhāpeti, tassevetamakappiyanti sambandho. Ca-saddo avadhāraṇe. Patiṭṭhāpetīti yo bhikkhu patiṭṭhāpeti. Tassevāti tassa patiṭṭhāpakabhikkhusseva. Etanti patiṭṭhāpitabhūmito laddhadhaññaṃ ‘‘ettake bhūmibhāge sassaṃ kataṃ, ettakaṃ gaṇhathā’’ti evaṃ vadante pamāṇagaṇhanatthaṃ daṇḍarajjubhi minane vā khale ṭhatvā rakkhaṇe vā taṃ nīharāpane vā koṭṭhāgārādipaṭisāmane vā etaṃ tasseva akappiyanti sambandhanīyaṃ. Patiṭṭhāpeti cāti so bhikkhu patiṭṭhāpeti ca. Katanti amhehi kataṃ. Vadantevanti evaṃ kassake vadante. Pamāṇanti bhūmippamāṇaṃ. Nīharāpaneti khalato gehassa nīharāpane. Etanti mitaladdharakkhitādikaṃ. Tassevāti mānakarakkhakādino eva. Apubbassa anuppāditattā aññesaṃ kappatīti āha ‘‘tassevetamakappiya’’nti.
૨૯૦. પટિસામનપ્પસઙ્ગેનાહ ‘‘પટિસામેય્યા’’તિઆદિ. પિતુસન્તકમ્પિ ગિહિસન્તકં યં કિઞ્ચીતિ સમ્બન્ધો. પિતુસન્તકન્તિ પિતા ચ માતા ચ પિતરો, તેસં સન્તકં. ગિહિસન્તકન્તિ ઇમિના પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં સન્તકં યં કિઞ્ચિ પરિક્ખારં પટિસામેતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. યં કિઞ્ચીતિ કપ્પિયં અકપ્પિયં વા અન્તમસો માતુકણ્ણપિળન્ધનતાલપણ્ણમ્પિ. ભણ્ડાગારિકસીસેનાતિ સીસઙ્ગમિવ પધાનં યં કિઞ્ચિ ‘‘સીસ’’ન્તિ ઇધ ઉપચારવસેન વુચ્ચતિ, તથા ભણ્ડાગારિકસદ્દોપિ ભાવપ્પધાનો, ભણ્ડાગારિકો ભણ્ડાગારિકત્તં સીસં પધાનન્તિ વિસેસનપરપદે કમ્મધારયો, તેન, ભણ્ડાગારિકત્તસ્સ પધાનકરણેનાતિ અત્થો.
290. Paṭisāmanappasaṅgenāha ‘‘paṭisāmeyyā’’tiādi. Pitusantakampi gihisantakaṃ yaṃ kiñcīti sambandho. Pitusantakanti pitā ca mātā ca pitaro, tesaṃ santakaṃ. Gihisantakanti iminā pañcannaṃ sahadhammikānaṃ santakaṃ yaṃ kiñci parikkhāraṃ paṭisāmetuṃ vaṭṭatīti dīpeti. Yaṃ kiñcīti kappiyaṃ akappiyaṃ vā antamaso mātukaṇṇapiḷandhanatālapaṇṇampi. Bhaṇḍāgārikasīsenāti sīsaṅgamiva padhānaṃ yaṃ kiñci ‘‘sīsa’’nti idha upacāravasena vuccati, tathā bhaṇḍāgārikasaddopi bhāvappadhāno, bhaṇḍāgāriko bhaṇḍāgārikattaṃ sīsaṃ padhānanti visesanaparapade kammadhārayo, tena, bhaṇḍāgārikattassa padhānakaraṇenāti attho.
૨૯૧-૨. અવસ્સં પટિસામિયન્તિ અવસ્સં સઙ્ગોપેતબ્બં. વુત્તેપીતિ માતાપિતૂહિ વુત્તેપિ.
291-2.Avassaṃ paṭisāmiyanti avassaṃ saṅgopetabbaṃ. Vuttepīti mātāpitūhi vuttepi.
૨૯૩-૪. વડ્ઢકિઆદયો વા રાજવલ્લભા વા ‘‘સકં પરિક્ખારં વા સયનભણ્ડં વા પટિસામેત્વા દેહી’’તિ યદિ વદન્તિ, છન્દતોપિ ભયાપિ ન કરેય્યાતિ યોજના. પરિક્ખારન્તિ વાસિફરસુઆદિઉપકરણભણ્ડં. છન્દતોપિ ભયાપીતિ વડ્ઢકિઆદીસુ છન્દેન, રાજવલ્લભેસુ ભયેન.
293-4. Vaḍḍhakiādayo vā rājavallabhā vā ‘‘sakaṃ parikkhāraṃ vā sayanabhaṇḍaṃ vā paṭisāmetvā dehī’’ti yadi vadanti, chandatopi bhayāpi na kareyyāti yojanā. Parikkhāranti vāsipharasuādiupakaraṇabhaṇḍaṃ. Chandatopi bhayāpīti vaḍḍhakiādīsu chandena, rājavallabhesu bhayena.
૨૯૫-૬. પટિસામિતું વટ્ટતીતિ યોજેતબ્બં. સઙ્કન્તીતિ યાદિસે પદેસે ‘‘ભિક્ખૂહિ વા સામણેરેહિ વા ગહિતં ભવિસ્સતી’’તિ સઙ્કં ઉપ્પાદેન્તિ, તાદિસે વિહારાવસથસ્સન્તોતિ યોજનીયં. વિહારાવસથસ્સાતિ વિહારસ્સ ચ આવસથસ્સ ચ. રતનન્તિ દસવિધં રતનં. રત્નસમ્મતન્તિ વત્થાદિકં. નિક્ખિપેય્યાતિ સામિકે દિટ્ઠે નિયમેત્વા દાતું ‘‘એત્તકા કહાપણા’’તિઆદિનાનુરૂપેન મત્તિકલઞ્છનાદિનિમિત્તેન વા સઞ્ઞાણં કત્વા નિક્ખિપેય્ય. ગહેત્વાનાતિ તાદિસે અસતિ અત્તનાવ ગહેત્વા. તાદિસેતિ રતને વા રતનસમ્મતે વા સતિ. સામિકાનાગમં ઞત્વાતિ યદિ અત્તનિ આસઙ્કન્તિ, મગ્ગા ઓક્કમ્મ નિસીદિય પચ્છા સામિકાનં અનાગમનં વિઞ્ઞાય. પતિરૂપન્તિ રતનસમ્મતે પંસુકૂલગ્ગહણં રતને નિરુસ્સુક્કગમનન્તિ એવરૂપં ભિક્ખૂનં અનુરૂપન્તિ.
295-6. Paṭisāmituṃ vaṭṭatīti yojetabbaṃ. Saṅkantīti yādise padese ‘‘bhikkhūhi vā sāmaṇerehi vā gahitaṃ bhavissatī’’ti saṅkaṃ uppādenti, tādise vihārāvasathassantoti yojanīyaṃ. Vihārāvasathassāti vihārassa ca āvasathassa ca. Ratananti dasavidhaṃ ratanaṃ. Ratnasammatanti vatthādikaṃ. Nikkhipeyyāti sāmike diṭṭhe niyametvā dātuṃ ‘‘ettakā kahāpaṇā’’tiādinānurūpena mattikalañchanādinimittena vā saññāṇaṃ katvā nikkhipeyya. Gahetvānāti tādise asati attanāva gahetvā. Tādiseti ratane vā ratanasammate vā sati. Sāmikānāgamaṃ ñatvāti yadi attani āsaṅkanti, maggā okkamma nisīdiya pacchā sāmikānaṃ anāgamanaṃ viññāya. Patirūpanti ratanasammate paṃsukūlaggahaṇaṃ ratane nirussukkagamananti evarūpaṃ bhikkhūnaṃ anurūpanti.
ઉગ્ગહનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Uggahaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
