| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
३. पारिच्छत्तकवग्गो
3. Pāricchattakavaggo
१. उळारविमानवण्णना
1. Uḷāravimānavaṇṇanā
पारिच्छत्तकवग्गे उळारो ते यसो वण्णोति उळारविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन समयेन राजगहे आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स उपट्ठाककुले एका दारिका दानज्झासया दानसंविभागरता अहोसि। सा यं तस्मिं गेहे पुरेभत्तं खादनीयभोजनीयं उप्पज्जति, तत्थ अत्तना लद्धपटिवीसतो उपड्ढं देति, उपड्ढं अत्तना परिभुञ्जति, अदत्वा पन न भुञ्जति, दक्खिणेय्ये अपस्सन्तीपि ठपेत्वा दिट्ठकाले देति, याचकानम्पि देतियेव। अथस्सा माता ‘‘मम धीता दानज्झासया दानसंविभागरता’’ति हट्ठतुट्ठा तस्सा दिगुणं भागं देति। देन्ती च एकस्मिं भागे ताय संविभागे कते पुन अपरं देति, सा ततोपि संविभागं करोतियेव।
Pāricchattakavagge uḷāro te yaso vaṇṇoti uḷāravimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe. Tena samayena rājagahe āyasmato mahāmoggallānassa upaṭṭhākakule ekā dārikā dānajjhāsayā dānasaṃvibhāgaratā ahosi. Sā yaṃ tasmiṃ gehe purebhattaṃ khādanīyabhojanīyaṃ uppajjati, tattha attanā laddhapaṭivīsato upaḍḍhaṃ deti, upaḍḍhaṃ attanā paribhuñjati, adatvā pana na bhuñjati, dakkhiṇeyye apassantīpi ṭhapetvā diṭṭhakāle deti, yācakānampi detiyeva. Athassā mātā ‘‘mama dhītā dānajjhāsayā dānasaṃvibhāgaratā’’ti haṭṭhatuṭṭhā tassā diguṇaṃ bhāgaṃ deti. Dentī ca ekasmiṃ bhāge tāya saṃvibhāge kate puna aparaṃ deti, sā tatopi saṃvibhāgaṃ karotiyeva.
एवं गच्छन्ते काले तं वयप्पत्तं मातापितरो तस्मिंयेव नगरे अञ्ञतरस्मिं कुले कुमारस्स अदंसु। तं पन कुलं मिच्छादिट्ठिकं होति अस्सद्धं अप्पसन्नं । अथायस्मा महामोग्गल्लानो राजगहे सपदानं पिण्डाय चरमानो तस्सा दारिकाय ससुरस्स गेहद्वारे अट्ठासि। तं दिस्वा सा दारिका पसन्नचित्ता ‘‘पविसथ भन्ते’’ति पवेसेत्वा वन्दित्वा सस्सुया ठपितं पूवं तं अपस्सन्ती ‘‘तस्सा कथेत्वा अनुमोदापेस्सामी’’ति विस्सासेन गहेत्वा थेरस्स अदासि, थेरो अनुमोदनं कत्वा पक्कामि। दारिका ‘‘तुम्हेहि ठपितं पूवं महामोग्गल्लानत्थेरस्स अदासि’’न्ति सस्सुया कथेसि। सा तं सुत्वा ‘‘किन्नामिदं पागब्भियं, अयं मम सन्तकं अनापुच्छित्वाव समणस्स अदासी’’ति तं कटतटायमाना कोधाभिभूता युत्तायुत्तं अचिन्तेन्ती पुरतो ठितं मुसलखण्डं गहेत्वा अंसकूटे पहरि। सा सुखुमालताय परिक्खीणायुकताय च तेनेव पहारेन बलवदुक्खाभिभूता हुत्वा कतिपाहेनेव कालं कत्वा तावतिंसेसु निब्बत्ति। तस्सा सतिपि अञ्ञस्मिं सुचरितकम्मे थेरस्स कतदानमेव सातिसयं हुत्वा उपट्ठासि। तं आयस्मा महामोग्गल्लानो हेट्ठा वुत्तनयेनेव गन्त्वा –
Evaṃ gacchante kāle taṃ vayappattaṃ mātāpitaro tasmiṃyeva nagare aññatarasmiṃ kule kumārassa adaṃsu. Taṃ pana kulaṃ micchādiṭṭhikaṃ hoti assaddhaṃ appasannaṃ . Athāyasmā mahāmoggallāno rājagahe sapadānaṃ piṇḍāya caramāno tassā dārikāya sasurassa gehadvāre aṭṭhāsi. Taṃ disvā sā dārikā pasannacittā ‘‘pavisatha bhante’’ti pavesetvā vanditvā sassuyā ṭhapitaṃ pūvaṃ taṃ apassantī ‘‘tassā kathetvā anumodāpessāmī’’ti vissāsena gahetvā therassa adāsi, thero anumodanaṃ katvā pakkāmi. Dārikā ‘‘tumhehi ṭhapitaṃ pūvaṃ mahāmoggallānattherassa adāsi’’nti sassuyā kathesi. Sā taṃ sutvā ‘‘kinnāmidaṃ pāgabbhiyaṃ, ayaṃ mama santakaṃ anāpucchitvāva samaṇassa adāsī’’ti taṃ kaṭataṭāyamānā kodhābhibhūtā yuttāyuttaṃ acintentī purato ṭhitaṃ musalakhaṇḍaṃ gahetvā aṃsakūṭe pahari. Sā sukhumālatāya parikkhīṇāyukatāya ca teneva pahārena balavadukkhābhibhūtā hutvā katipāheneva kālaṃ katvā tāvatiṃsesu nibbatti. Tassā satipi aññasmiṃ sucaritakamme therassa katadānameva sātisayaṃ hutvā upaṭṭhāsi. Taṃ āyasmā mahāmoggallāno heṭṭhā vuttanayeneva gantvā –
२८६.
286.
‘‘उळारो ते यसो वण्णो, सब्बा ओभासते दिसा।
‘‘Uḷāro te yaso vaṇṇo, sabbā obhāsate disā;
नारियो नच्चन्ति गायन्ति, देवपुत्ता अलङ्कता॥
Nāriyo naccanti gāyanti, devaputtā alaṅkatā.
२८७.
287.
‘‘मोदेन्ति परिवारेन्ति, तव पूजाय देवते।
‘‘Modenti parivārenti, tava pūjāya devate;
सोवण्णानि विमानानि, तविमानि सुदस्सने॥
Sovaṇṇāni vimānāni, tavimāni sudassane.
२८८.
288.
‘‘तुवंसि इस्सरा तेसं, सब्बकामसमिद्धिनी।
‘‘Tuvaṃsi issarā tesaṃ, sabbakāmasamiddhinī;
अभिजाता महन्तासि, देवकाये पमोदसि।
Abhijātā mahantāsi, devakāye pamodasi;
देवते पुच्छिताचिक्ख, किस्स कम्मस्सिदं फल’’न्ति॥ –
Devate pucchitācikkha, kissa kammassidaṃ phala’’nti. –
तीहि गाथाहि पुच्छि।
Tīhi gāthāhi pucchi.
२८६. तत्थ यसोति परिवारो। वण्णोति वण्णनिभा सरीरोभासो। ‘‘उळारो’’ति पन विसेसेत्वा वुत्तत्ता तस्सा देवताय परिवारसम्पत्ति च वण्णसम्पत्ति च वुत्ता होति। तासु ‘‘उळारो ते वण्णो’’ति सङ्खेपतो वुत्तं वण्णसम्पत्तिं विसयवसेन वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘सब्बा ओभासते दिसा’’ति वत्वा ‘‘उळारो ते यसो’’ति वुत्तं परिवारसम्पत्तिं वत्थुवसेन वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘नारियो नच्चन्ती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सब्बा ओभासते दिसाति सब्बासु दिसासु विज्जोतते, सब्बा वा दिसा ओभासयते, विज्जोतयतीति अत्थो। ‘‘ओभासते’’ति पदस्स ‘‘ओभासन्ते’’ति केचि वचनविपल्लासेन अत्थं वदन्ति, तेहि ‘‘वण्णेना’’ति विभत्ति विपरिणामेतब्बा। वण्णेनाति च हेतुम्हि करणवचनं, वण्णेन हेतुभूतेनाति अत्थो। ‘‘सब्बा दिसा’’ति च जातिवसेन दिसासामञ्ञे अपेक्खिते वचनविपल्लासेनपि पयोजनं नत्थि। नारियोति एत्थापि ‘‘अलङ्कता’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। देवपुत्ताति एत्थ च-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो। तेन नारियो देवपुत्ता चाति समुच्चयो वेदितब्बो।
286. Tattha yasoti parivāro. Vaṇṇoti vaṇṇanibhā sarīrobhāso. ‘‘Uḷāro’’ti pana visesetvā vuttattā tassā devatāya parivārasampatti ca vaṇṇasampatti ca vuttā hoti. Tāsu ‘‘uḷāro te vaṇṇo’’ti saṅkhepato vuttaṃ vaṇṇasampattiṃ visayavasena vitthārato dassetuṃ ‘‘sabbā obhāsate disā’’ti vatvā ‘‘uḷāro te yaso’’ti vuttaṃ parivārasampattiṃ vatthuvasena vitthārato dassetuṃ ‘‘nāriyo naccantī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabbā obhāsate disāti sabbāsu disāsu vijjotate, sabbā vā disā obhāsayate, vijjotayatīti attho. ‘‘Obhāsate’’ti padassa ‘‘obhāsante’’ti keci vacanavipallāsena atthaṃ vadanti, tehi ‘‘vaṇṇenā’’ti vibhatti vipariṇāmetabbā. Vaṇṇenāti ca hetumhi karaṇavacanaṃ, vaṇṇena hetubhūtenāti attho. ‘‘Sabbā disā’’ti ca jātivasena disāsāmaññe apekkhite vacanavipallāsenapi payojanaṃ natthi. Nāriyoti etthāpi ‘‘alaṅkatā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Devaputtāti ettha ca-saddo luttaniddiṭṭho. Tena nāriyo devaputtā cāti samuccayo veditabbo.
२८७. मोदेन्तीति पमोदयन्ति। पूजायाति पूजनत्थं पूजानिमित्तं वा, नच्चन्ति गायन्तीति योजना। तविमानीति तव इमानि।
287.Modentīti pamodayanti. Pūjāyāti pūjanatthaṃ pūjānimittaṃ vā, naccanti gāyantīti yojanā. Tavimānīti tava imāni.
२८८. सब्बकामसमिद्धिनीति सब्बेहि पञ्चहि कामगुणेहि, सब्बेहि वा तया कामितेहि इच्छितेहि वत्थूहि समिद्धा। अभिजाताति सुजाता। महन्तासीति महती महानुभावा असि। देवकाये पमोदसीति इमस्मिं देवनिकाये दिब्बसम्पत्तिहेतुकेन परमेन पमोदनेन पमोदसि।
288.Sabbakāmasamiddhinīti sabbehi pañcahi kāmaguṇehi, sabbehi vā tayā kāmitehi icchitehi vatthūhi samiddhā. Abhijātāti sujātā. Mahantāsīti mahatī mahānubhāvā asi. Devakāye pamodasīti imasmiṃ devanikāye dibbasampattihetukena paramena pamodanena pamodasi.
एवं थेरेन पुच्छिता सा देवता तमत्थं विस्सज्जेसि –
Evaṃ therena pucchitā sā devatā tamatthaṃ vissajjesi –
२८९.
289.
‘‘अहं मनुस्सेसु मनुस्सभूता, पुरिमाय जातिया मनुस्सलोके।
‘‘Ahaṃ manussesu manussabhūtā, purimāya jātiyā manussaloke;
दुस्सीलकुले सुणिसा अहोसिं, अस्सद्धेसु कदरियेसु अहं॥
Dussīlakule suṇisā ahosiṃ, assaddhesu kadariyesu ahaṃ.
२९०.
290.
‘‘सद्धा सीलेन सम्पन्ना, संविभागरता सदा।
‘‘Saddhā sīlena sampannā, saṃvibhāgaratā sadā;
पिण्डाय चरमानस्स, अपूवं ते अदासहं॥
Piṇḍāya caramānassa, apūvaṃ te adāsahaṃ.
२९१.
291.
‘‘तदाहं सस्सुयाचिक्खिं, ‘समणो आगतो इध।
‘‘Tadāhaṃ sassuyācikkhiṃ, ‘samaṇo āgato idha;
तस्स अदासहं पूवं, पसन्ना सेहि पाणिभि’॥
Tassa adāsahaṃ pūvaṃ, pasannā sehi pāṇibhi’.
२९२.
292.
‘‘इतिस्सा सस्सु परिभासि, अविनीतासि त्वं वधु।
‘‘Itissā sassu paribhāsi, avinītāsi tvaṃ vadhu;
न मं सम्पुच्छितुं इच्छि, ‘समणस्स ददामहं’॥
Na maṃ sampucchituṃ icchi, ‘samaṇassa dadāmahaṃ’.
२९३.
293.
‘‘ततो मे सस्सु कुपिता, पहासि मुसलेन मं।
‘‘Tato me sassu kupitā, pahāsi musalena maṃ;
कूटङ्गच्छि अवधि मं, नासक्खिं जीवितुं चिरं॥
Kūṭaṅgacchi avadhi maṃ, nāsakkhiṃ jīvituṃ ciraṃ.
२९४.
294.
‘‘अहं कायस्स भेदा, विप्पमुत्ता ततो चुता।
‘‘Ahaṃ kāyassa bhedā, vippamuttā tato cutā;
देवानं तावतिंसानं, उपपन्ना सहब्यतं॥
Devānaṃ tāvatiṃsānaṃ, upapannā sahabyataṃ.
२९५.
295.
‘‘तेन मेतादिसो वण्णो…पे॰…
‘‘Tena metādiso vaṇṇo…pe…
वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti.
२८९. तत्थ अस्सद्धेसूति रतनत्तयसद्धाय कम्मफलसद्धाय च अभावेन अस्सद्धेसु, थद्धमच्छरियताय कदरियेसु सस्सुआदीसु अहं सद्धा सीलेन सम्पन्ना अहोसिन्ति योजना।
289. Tattha assaddhesūti ratanattayasaddhāya kammaphalasaddhāya ca abhāvena assaddhesu, thaddhamacchariyatāya kadariyesu sassuādīsu ahaṃ saddhā sīlena sampannā ahosinti yojanā.
२९०-१. अपूवन्ति कपल्लपूवं। तेति निपातमत्तं। सस्सुया आचिक्खिं गहितभावञापनत्थञ्च अनुमोदनत्थञ्चाति अधिप्पायो।
290-1.Apūvanti kapallapūvaṃ. Teti nipātamattaṃ. Sassuyā ācikkhiṃ gahitabhāvañāpanatthañca anumodanatthañcāti adhippāyo.
२९२. इतिस्साति एत्थ अस्साति निपातमत्तं। समणस्स ददामहन्ति अहं समणस्स अपूवं ददामीति। यस्मा न मं सम्पुच्छितुं इच्छि, तस्मा त्वं वधु अविनीतासीति सस्सु परिभासीति योजना।
292.Itissāti ettha assāti nipātamattaṃ. Samaṇassa dadāmahanti ahaṃ samaṇassa apūvaṃ dadāmīti. Yasmā na maṃ sampucchituṃ icchi, tasmā tvaṃ vadhu avinītāsīti sassu paribhāsīti yojanā.
२९३. पहासीति पहरि। कूटङ्गच्छि अवधि मन्ति एत्थ कूटन्ति अंसकूटं वुत्तं पुरिमपदलोपेन, कूटमेव अङ्गन्ति कूटङ्गं, तं छिन्दतीति कूटङ्गच्छि। एवं कोधाभिभूता हुत्वा मं अवधि, मम अंसकूटं छिन्दि, तेनेव उपक्कमेन मतत्ता मं मारेसीति अत्थो। तेनाह ‘‘नासक्खिं जीवितुं चिर’’न्ति।
293.Pahāsīti pahari. Kūṭaṅgacchi avadhi manti ettha kūṭanti aṃsakūṭaṃ vuttaṃ purimapadalopena, kūṭameva aṅganti kūṭaṅgaṃ, taṃ chindatīti kūṭaṅgacchi. Evaṃ kodhābhibhūtā hutvā maṃ avadhi, mama aṃsakūṭaṃ chindi, teneva upakkamena matattā maṃ māresīti attho. Tenāha ‘‘nāsakkhiṃ jīvituṃ cira’’nti.
२९४. विप्पमुत्ताति ततो दुक्खतो सुट्ठु मुत्ता। सेसं वुत्तनयमेव।
294.Vippamuttāti tato dukkhato suṭṭhu muttā. Sesaṃ vuttanayameva.
उळारविमानवण्णना निट्ठिता।
Uḷāravimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १. उळारविमानवत्थु • 1. Uḷāravimānavatthu
