Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    દુકનિદ્દેસવણ્ણના

    Dukaniddesavaṇṇanā

    ઉપાદાભાજનીયકથા

    Upādābhājanīyakathā

    ૫૯૫. ઇદાનિ દુવિધસઙ્ગહાદીસુ ‘અત્થિ રૂપં ઉપાદા, અત્થિ રૂપં નોઉપાદા’તિ એવં ભેદસબ્ભાવતો પુચ્છાપુબ્બઙ્ગમં પદભાજનં દસ્સેન્તો કતમં તં રૂપં ઉપાદાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉપાદિયતીતિ ‘ઉપાદા’; મહાભૂતાનિ ગહેત્વા, અમુઞ્ચિત્વા, તાનિ નિસ્સાય પવત્તતીતિ અત્થો. ઇદાનિ તં પભેદતો દસ્સેન્તો ચક્ખાયતનન્તિઆદિમાહ.

    595. Idāni duvidhasaṅgahādīsu ‘atthi rūpaṃ upādā, atthi rūpaṃ noupādā’ti evaṃ bhedasabbhāvato pucchāpubbaṅgamaṃ padabhājanaṃ dassento katamaṃ taṃ rūpaṃ upādātiādimāha. Tattha upādiyatīti ‘upādā’; mahābhūtāni gahetvā, amuñcitvā, tāni nissāya pavattatīti attho. Idāni taṃ pabhedato dassento cakkhāyatanantiādimāha.

    ૫૯૬. એવં તેવીસતિવિધં ઉપાદારૂપં સઙ્ખેપતો ઉદ્દિસિત્વા પુન તદેવ વિત્થારતો નિદ્દિસન્તો કતમં તં રૂપં ચક્ખાયતનન્તિઆદિમાહ. તત્થ દુવિધં ચક્ખુ – મંસચક્ખુ પઞ્ઞાચક્ખુ ચ. એતેસુ ‘બુદ્ધચક્ખુ સમન્તચક્ખુ ઞાણચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ ધમ્મચક્ખૂ’તિ પઞ્ચવિધં પઞ્ઞાચક્ખુ. તત્થ ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સત્તે અપ્પરજક્ખે…પે॰… દુવિઞ્ઞાપયે’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૩) ઇદં બુદ્ધચક્ખુ નામ. ‘‘સમન્તચક્ખુ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ ઇદં સમન્તચક્ખુ નામ. ‘‘ચક્ખું ઉદપાદિ ઞાણં ઉદપાદી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૫) ઇદં ઞાણચક્ખુ નામ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૪) ઇદં દિબ્બચક્ખુ નામ. ‘‘તસ્મિં યેવાસને વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૫) ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયસઙ્ખાતં ઞાણં ધમ્મચક્ખુ નામ.

    596. Evaṃ tevīsatividhaṃ upādārūpaṃ saṅkhepato uddisitvā puna tadeva vitthārato niddisanto katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatanantiādimāha. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Etesu ‘buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhū’ti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe…pe… duviññāpaye’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Tasmiṃ yevāsane virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.

    મંસચક્ખુપિ પસાદચક્ખુ સસમ્ભારચક્ખૂતિ દુવિધં હોતિ. તત્થ યોયં અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતો હેટ્ઠા અક્ખિકૂપકટ્ઠિકેન, ઉપરિ ભમુકટ્ઠિકેન, ઉભતો અક્ખિકૂટેહિ, અન્તો મત્થલુઙ્ગેન, બહિદ્ધા અક્ખિલોમેહિ પરિચ્છિન્નો મંસપિણ્ડો. સઙ્ખેપતો ‘ચતસ્સો ધાતુયો, વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા, સમ્ભવો સણ્ઠાનં, જીવિતં ભાવો કાયપસાદો ચક્ખુપસાદો’તિ ચુદ્દસસમ્ભારો. વિત્થારતો ‘ચતસ્સો ધાતુયો, તંસન્નિસ્સિતવણ્ણગન્ધરસઓજાસણ્ઠાનસમ્ભવા ચા’તિ ઇમાનિ દસ ચતુસમુટ્ઠાનિકત્તા ચત્તાલીસં હોન્તિ. જીવિતં ભાવો કાયપસાદો ચક્ખુપસાદોતિ ચત્તારિ એકન્તકમ્મસમુટ્ઠાનાનેવાતિ ઇમેસં ચતુચત્તાલીસાય રૂપાનં વસેન ચતુચત્તાલીસસમ્ભારો. યં લોકો સેતં ચક્ખું પુથુલં વિસટં વિત્થિણ્ણં ‘ચક્ખુ’ન્તિ સઞ્જાનન્તો ન ચક્ખું સઞ્જાનાતિ, વત્થું ચક્ખુતો સઞ્જાનાતિ, સો મંસપિણ્ડો અક્ખિકૂપે પતિટ્ઠિતો, ન્હારુસુત્તકેન મત્થલુઙ્ગે આબદ્ધો, યત્થ સેતમ્પિ અત્થિ, કણ્હમ્પિ લોહિતકમ્પિ, પથવીપિ આપોપિ તેજોપિ વાયોપિ, યં સેમ્હૂસ્સદત્તા સેતં, પિત્તુસ્સદત્તા કણ્હં, રુહિરુસ્સદત્તા લોહિતકં, પથવુસ્સદત્તા પત્થિણ્ણં હોતિ, આપુસ્સદત્તા પગ્ઘરતિ, તેજુસ્સદત્તા પરિદય્હતિ, વાયુસ્સદત્તા સમ્ભમતિ, ઇદં સસમ્ભારચક્ખુ નામ.

    Maṃsacakkhupi pasādacakkhu sasambhāracakkhūti duvidhaṃ hoti. Tattha yoyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena, ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo. Saṅkhepato ‘catasso dhātuyo, vaṇṇo gandho raso ojā, sambhavo saṇṭhānaṃ, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādo’ti cuddasasambhāro. Vitthārato ‘catasso dhātuyo, taṃsannissitavaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavā cā’ti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti. Jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsasambhāro. Yaṃ loko setaṃ cakkhuṃ puthulaṃ visaṭaṃ vitthiṇṇaṃ ‘cakkhu’nti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, so maṃsapiṇḍo akkhikūpe patiṭṭhito, nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho, yattha setampi atthi, kaṇhampi lohitakampi, pathavīpi āpopi tejopi vāyopi, yaṃ semhūssadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthiṇṇaṃ hoti, āpussadattā paggharati, tejussadattā paridayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma.

    યો પનેત્થ સિતો એત્થ પટિબદ્ધો ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો, ઇદં પસાદચક્ખુ નામ. તદેતં તસ્સ સસમ્ભારચક્ખુનો સેતમણ્ડલપરિક્ખિત્તસ્સ કણ્હમણ્ડલસ્સ મજ્ઝે, અભિમુખે ઠિતાનં સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસભૂતે દિટ્ઠિમણ્ડલે, સત્તસુ પિચુપટલેસુ આસિત્તતેલં પિચુપટલાનિ વિય, સત્તક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા, ધારણન્હાપનમણ્ડનબીજનકિચ્ચાહિ ચતૂહિ ધાતીહિ ખત્તિયકુમારો વિય, સન્ધારણઆબન્ધનપરિપાચનસમુદીરણકિચ્ચાહિ ચતૂહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં, ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં, આયુના અનુપાલિયમાનં, વણ્ણગન્ધરસાદીહિ પરિવુતં, પમાણતો ઊકાસિરમત્તં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ધમ્મસેનાપતિના –

    Yo panettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe, abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūte diṭṭhimaṇḍale, sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya, sattakkhipaṭalāni byāpetvā, dhāraṇanhāpanamaṇḍanabījanakiccāhi catūhi dhātīhi khattiyakumāro viya, sandhāraṇaābandhanaparipācanasamudīraṇakiccāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇagandharasādīhi parivutaṃ, pamāṇato ūkāsiramattaṃ, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā –

    ‘‘યેન ચક્ખુપ્પસાદેન, રૂપાનિ મનુપસ્સતિ;

    ‘‘Yena cakkhuppasādena, rūpāni manupassati;

    પરિત્તં સુખુમં એતં, ઊકાસિરસમૂપમ’’ન્તિ.

    Parittaṃ sukhumaṃ etaṃ, ūkāsirasamūpama’’nti.

    ચક્ખુ ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં. યં ચક્ખુ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદોતિ ઇધાપિ ઉપયોગત્થેયેવ સામિવચનં; ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ઉપાદિયિત્વા પવત્તપ્પસાદોતિ અત્થો. ઇમિના પસાદચક્ખુમેવ ગણ્હાતિ, સેસચક્ખું પટિક્ખિપતિ. યં પન ઇન્દ્રિયગોચરસુત્તે ‘‘એકં મહાભૂતં ઉપાદાય પસાદો પથવીધાતુયા તીહિ મહાભૂતેહિ સઙ્ગહિતો આપોધાતુયા ચ તેજોધાતુયા ચ વાયોધાતુયા ચ,’’ ચતુપરિવત્તસુત્તે ‘‘દ્વિન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો પથવીધાતુયા ચ આપોધાતુયા ચ દ્વીહિ મહાભૂતેહિ સઙ્ગહિતો તેજોધાતુયા ચ વાયોધાતુયા ચા’’તિ વુત્તં, તં પરિયાયેન વુત્તં. અયઞ્હિ સુત્તન્તિકકથા નામ પરિયાયદેસના . યો ચ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો સો તેસુ એકેકસ્સાપિ દિન્નં દ્વિન્નમ્પિ પસાદોયેવાતિ ઇમિના પરિયાયેન તત્થ દેસના આગતા. અભિધમ્મો પન નિપ્પરિયાયદેસના નામ. તસ્મા ઇધ ‘ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો’તિ વુત્તં.

    Cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādoti idhāpi upayogattheyeva sāmivacanaṃ; cattāri mahābhūtāni upādiyitvā pavattappasādoti attho. Iminā pasādacakkhumeva gaṇhāti, sesacakkhuṃ paṭikkhipati. Yaṃ pana indriyagocarasutte ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā tīhi mahābhūtehi saṅgahito āpodhātuyā ca tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca,’’ catuparivattasutte ‘‘dvinnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā ca āpodhātuyā ca dvīhi mahābhūtehi saṅgahito tejodhātuyā ca vāyodhātuyā cā’’ti vuttaṃ, taṃ pariyāyena vuttaṃ. Ayañhi suttantikakathā nāma pariyāyadesanā . Yo ca catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo so tesu ekekassāpi dinnaṃ dvinnampi pasādoyevāti iminā pariyāyena tattha desanā āgatā. Abhidhammo pana nippariyāyadesanā nāma. Tasmā idha ‘catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’ti vuttaṃ.

    ‘અયં મે અત્તા’તિ બાલજનેન પરિગ્ગહિતત્તા અત્તભાવો વુચ્ચતિ સરીરમ્પિ ખન્ધપઞ્ચકમ્પિ. તસ્મિં પરિયાપન્નો તન્નિસ્સિતોતિ અત્તભાવપરિયાપન્નો ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પસ્સિતું ન સક્કાતિ અનિદસ્સનો. પટિઘટ્ટનાનિઘંસો એત્થ જાયતીતિ સપ્પટિઘો.

    ‘Ayaṃ me attā’ti bālajanena pariggahitattā attabhāvo vuccati sarīrampi khandhapañcakampi. Tasmiṃ pariyāpanno tannissitoti attabhāvapariyāpanno cakkhuviññāṇena passituṃ na sakkāti anidassano. Paṭighaṭṭanānighaṃso ettha jāyatīti sappaṭigho.

    યેનાતિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – યેન કરણભૂતેન ચક્ખુના અયં સત્તો ઇદં વુત્તપ્પકારં રૂપં અતીતે પસ્સિ વા, વત્તમાને પસ્સતિ વા, અનાગતે પસ્સિસ્સતિ વા, સચસ્સ અપરિભિન્નં ચક્ખુ ભવેય્ય, અથાનેન આપાથગતં રૂપં પસ્સે વા, અતીતં વા રૂપં અતીતેન ચક્ખુના પસ્સિ, પચ્ચુપ્પન્નં પચ્ચુપ્પન્નેન પસ્સતિ, અનાગતં અનાગતેન પસ્સિસ્સતિ, સચે તં રૂપં ચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છેય્ય ચક્ખુના તં રૂપં પસ્સેય્યાતિ ઇદમેત્થ પરિકપ્પવચનં. દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેન ચક્ખુંપેતં, સઞ્જાતિસમોસરણટ્ઠેન ચક્ખાયતનંપેતં, સુઞ્ઞતભાવનિસ્સત્તટ્ઠેન ચક્ખુધાતુપેસા. દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયંપેતં. લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોપેસો. વળઞ્જનટ્ઠેન દ્વારાપેસા. અપૂરણીયટ્ઠેન સમુદ્દોપેસો. પરિસુદ્ધટ્ઠેન પણ્ડરંપેતં. ફસ્સાદીનં અભિજાયનટ્ઠેન ખેત્તંપેતં. તેસંયેવ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન વત્થુંપેતં. સમવિસમં દસ્સેન્તં અત્તભાવં નેતીતિ નેત્તંપેતં. તેનેવટ્ઠેન નયનંપેતં . સક્કાયપરિયાપન્નટ્ઠેન ઓરિમં તીરંપેતં. બહુસાધારણટ્ઠેન અસ્સામિકટ્ઠેન ચ સુઞ્ઞો ગામોપેસોતિ.

    Yenātiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – yena karaṇabhūtena cakkhunā ayaṃ satto idaṃ vuttappakāraṃ rūpaṃ atīte passi vā, vattamāne passati vā, anāgate passissati vā, sacassa aparibhinnaṃ cakkhu bhaveyya, athānena āpāthagataṃ rūpaṃ passe vā, atītaṃ vā rūpaṃ atītena cakkhunā passi, paccuppannaṃ paccuppannena passati, anāgataṃ anāgatena passissati, sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya cakkhunā taṃ rūpaṃ passeyyāti idamettha parikappavacanaṃ. Dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhuṃpetaṃ, sañjātisamosaraṇaṭṭhena cakkhāyatanaṃpetaṃ, suññatabhāvanissattaṭṭhena cakkhudhātupesā. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃpetaṃ. Lujjanapalujjanaṭṭhena lokopeso. Vaḷañjanaṭṭhena dvārāpesā. Apūraṇīyaṭṭhena samuddopeso. Parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃpetaṃ. Phassādīnaṃ abhijāyanaṭṭhena khettaṃpetaṃ. Tesaṃyeva patiṭṭhānaṭṭhena vatthuṃpetaṃ. Samavisamaṃ dassentaṃ attabhāvaṃ netīti nettaṃpetaṃ. Tenevaṭṭhena nayanaṃpetaṃ. Sakkāyapariyāpannaṭṭhena orimaṃ tīraṃpetaṃ. Bahusādhāraṇaṭṭhena assāmikaṭṭhena ca suñño gāmopesoti.

    એત્તાવતા ‘પસ્સિ વા’તિઆદીહિ ચતૂહિ પદેહિ ચક્ખુંપેતન્તિઆદીનિ ચુદ્દસ નામાનિ યોજેત્વા ચક્ખાયતનસ્સ ચત્તારો વવત્થાપનનયા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. કથં? એત્થ હિ યેન ચક્ખુના અનિદસ્સનેન સપ્પટિઘેન રૂપં સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં પસ્સિ વા ચક્ખુંપેતં…પે॰… સુઞ્ઞો ગામોપેસો, ઇદં તં રૂપં ચક્ખાયતનન્તિ અયમેકો નયો. એવં સેસાપિ વેદિતબ્બા.

    Ettāvatā ‘passi vā’tiādīhi catūhi padehi cakkhuṃpetantiādīni cuddasa nāmāni yojetvā cakkhāyatanassa cattāro vavatthāpananayā vuttāti veditabbā. Kathaṃ? Ettha hi yena cakkhunā anidassanena sappaṭighena rūpaṃ sanidassanaṃ sappaṭighaṃ passi vā cakkhuṃpetaṃ…pe… suñño gāmopeso, idaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti ayameko nayo. Evaṃ sesāpi veditabbā.

    ૫૯૭. ઇદાનિ યસ્મા વિજ્જુનિચ્છરણાદિકાલેસુ અનોલોકેતુકામસ્સાપિ રૂપં ચક્ખુપસાદં ઘટ્ટેતિ, તસ્મા તં આકારં દસ્સેતું દુતિયો નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ યમ્હિ ચક્ખુમ્હીતિ યમ્હિ અધિકરણભૂતે ચક્ખુમ્હિ. રૂપન્તિ પચ્ચત્તવચનમેતં. તત્થ પટિહઞ્ઞિ વાતિ અતીતત્થો. પટિહઞ્ઞતિ વાતિ પચ્ચુપ્પન્નત્થો. પટિહઞ્ઞિસ્સતિ વાતિ અનાગતત્થો. પટિહઞ્ઞે વાતિ વિકપ્પનત્થો. અતીતઞ્હિ રૂપં અતીતે ચક્ખુસ્મિં પટિહઞ્ઞિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નં પચ્ચુપ્પન્ને પટિહઞ્ઞતિ નામ. અનાગતં અનાગતે પટિહઞ્ઞિસ્સતિ નામ. સચે તં રૂપં ચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છેય્ય, ચક્ખુમ્હિ પટિહઞ્ઞેય્ય તં રૂપન્તિ અયમેત્થ પરિકપ્પો. અત્થતો પન પસાદં ઘટ્ટયમાનમેવ રૂપં પટિહઞ્ઞતિ નામ. ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ ચત્તારો વવત્થાપનનયા વેદિતબ્બા.

    597. Idāni yasmā vijjuniccharaṇādikālesu anoloketukāmassāpi rūpaṃ cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ dutiyo niddesavāro āraddho. Tattha yamhi cakkhumhīti yamhi adhikaraṇabhūte cakkhumhi. Rūpanti paccattavacanametaṃ. Tattha paṭihaññi vāti atītattho. Paṭihaññativāti paccuppannattho. Paṭihaññissati vāti anāgatattho. Paṭihaññe vāti vikappanattho. Atītañhi rūpaṃ atīte cakkhusmiṃ paṭihaññi nāma. Paccuppannaṃ paccuppanne paṭihaññati nāma. Anāgataṃ anāgate paṭihaññissati nāma. Sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya, cakkhumhi paṭihaññeyya taṃ rūpanti ayamettha parikappo. Atthato pana pasādaṃ ghaṭṭayamānameva rūpaṃ paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.

    ૫૯૮. ઇદાનિ યસ્મા અત્તનો ઇચ્છાય ઓલોકેતુકામસ્સ રૂપે ચક્ખું ઉપસંહરતો ચક્ખુ રૂપસ્મિં પટિહઞ્ઞતિ, તસ્મા તં આકારં દસ્સેતું તતિયો નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. સો અત્થતો પાકટોયેવ. એત્થ પન ચક્ખુ આરમ્મણં સમ્પટિચ્છમાનમેવ રૂપમ્હિ પટિહઞ્ઞતિ નામ. ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ ચત્તારો વવત્થાપનનયા વેદિતબ્બા.

    598. Idāni yasmā attano icchāya oloketukāmassa rūpe cakkhuṃ upasaṃharato cakkhu rūpasmiṃ paṭihaññati, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ tatiyo niddesavāro āraddho. So atthato pākaṭoyeva. Ettha pana cakkhu ārammaṇaṃ sampaṭicchamānameva rūpamhi paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.

    ૫૯૯. ઇતો પરં ફસ્સપઞ્ચમકાનં ઉપ્પત્તિદસ્સનવસેન પઞ્ચ, તેસંયેવ આરમ્મણપટિબદ્ધઉપ્પત્તિદસ્સનવસેન પઞ્ચાતિ, દસ વારા દસ્સિતા. તત્થ ચક્ખું નિસ્સાયાતિ ચક્ખું નિસ્સાય, પચ્ચયં કત્વા. રૂપં આરબ્ભાતિ રૂપારમ્મણં આગમ્મ, સન્ધાય, પટિચ્ચ. ઇમિના ચક્ખુપસાદવત્થુકાનં ફસ્સાદીનં પુરેજાતપચ્ચયેન ચક્ખુદ્વારજવનવીથિપરિયાપન્નાનં આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ રૂપસ્સ પચ્ચયભાવો દસ્સિતો. ઇતરેસુ પઞ્ચસુ વારેસુ રૂપં આરમ્મણમસ્સાતિ રૂપારમ્મણોતિ એવં આરમ્મણપચ્ચયમત્તેનેવ પચ્ચયભાવો દસ્સિતો. યથા પન પુરિમેસુ તીસુ, એવં ઇમેસુપિ દસસુ વારેસુ ચત્તારો ચત્તારો વવત્થાપનનયા વેદિતબ્બા. એવં કતમં તં રૂપં ચક્ખાયતનન્તિ પુચ્છાય ઉદ્ધટં ચક્ખું ‘ઇદં ત’ન્તિ નાનપ્પકારતો દસ્સેતું, પુરિમા તયો, ઇમે દસાતિ, તેરસ નિદ્દેસવારા દસ્સિતા. એકેકસ્મિઞ્ચેત્થ ચતુન્નં ચતુન્નં વવત્થાપનનયાનં આગતત્તા દ્વિપઞ્ઞાસાય નયેહિ પટિમણ્ડેત્વાવ દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા.

    599. Ito paraṃ phassapañcamakānaṃ uppattidassanavasena pañca, tesaṃyeva ārammaṇapaṭibaddhauppattidassanavasena pañcāti, dasa vārā dassitā. Tattha cakkhuṃ nissāyāti cakkhuṃ nissāya, paccayaṃ katvā. Rūpaṃ ārabbhāti rūpārammaṇaṃ āgamma, sandhāya, paṭicca. Iminā cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnaṃ purejātapaccayena cakkhudvārajavanavīthipariyāpannānaṃ ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapaccayehi rūpassa paccayabhāvo dassito. Itaresu pañcasu vāresu rūpaṃ ārammaṇamassāti rūpārammaṇoti evaṃ ārammaṇapaccayamatteneva paccayabhāvo dassito. Yathā pana purimesu tīsu, evaṃ imesupi dasasu vāresu cattāro cattāro vavatthāpananayā veditabbā. Evaṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti pucchāya uddhaṭaṃ cakkhuṃ ‘idaṃ ta’nti nānappakārato dassetuṃ, purimā tayo, ime dasāti, terasa niddesavārā dassitā. Ekekasmiñcettha catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ āgatattā dvipaññāsāya nayehi paṭimaṇḍetvāva dassitāti veditabbā.

    ૬૦૦. ઇતો પરેસુ સોતાયતનાદિનિદ્દેસેસુપિ એસેવ નયો. વિસેસમત્તં પનેત્થ એવં વેદિતબ્બં – સુણાતીતિ સોતં. તં સસમ્ભારસોતબિલસ્સ અન્તો તનુતમ્બલોમાચિતે અઙ્ગુલિવેધકસણ્ઠાને પદેસે વુત્તપ્પકારાહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં, ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં, આયુના અનુપાલિયમાનં, વણ્ણાદીહિ પરિવુતં સોતવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

    600. Ito paresu sotāyatanādiniddesesupi eseva nayo. Visesamattaṃ panettha evaṃ veditabbaṃ – suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese vuttappakārāhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇādīhi parivutaṃ sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.

    ઘાયતીતિ ઘાનં. તં સસમ્ભારઘાનબિલસ્સ અન્તો અજપ્પદસણ્ઠાને પદેસે યથાવુત્તપ્પકારઉપકારુપત્થમ્ભનાનુપાલનપરિવારં હુત્વા ઘાનવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

    Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajappadasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivāraṃ hutvā ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.

    સાયનટ્ઠેન જિવ્હા. સા સસમ્ભારજિવ્હામજ્ઝસ્સ ઉપરિ ઉપ્પલદલગ્ગસણ્ઠાને પદેસે યથાવુત્તપ્પકારઉપકારુપત્થમ્ભનાનુપાલનપરિવારા હુત્વા જિવ્હાવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાના તિટ્ઠતિ.

    Sāyanaṭṭhena jivhā. Sā sasambhārajivhāmajjhassa upari uppaladalaggasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārā hutvā jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati.

    યાવતા પન ઇમસ્મિં કાયે ઉપાદિણ્ણકરૂપં નામ અત્થિ, સબ્બત્થ કાયાયતનં, કપ્પાસપટલે સ્નેહો વિય, યથાવુત્તપ્પકારઉપકારુપત્થમ્ભનાનુપાલનપરિવારમેવ હુત્વા કાયવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. અયમેત્થ વિસેસો. સેસો પાળિપ્પભેદો ચ અત્થો ચ ચક્ખુનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ ઇધ ચક્ખુપદસ્સ ઠાને સોતપદાદીનિ, રૂપપદસ્સ ઠાને સદ્દપદાદીનિ, પસ્સીતિ આદીનં ઠાને સુણીતિઆદિપદાનિ ચ આગતાનિ. ‘નેત્તંપેતં , નયનંપેત’ન્તિ ઇમસ્સ ચ પદદ્વયસ્સ અભાવા દ્વાદસ દ્વાદસ નામાનિ હોન્તિ. સેસં સબ્બત્થ વુત્તસદિસમેવ.

    Yāvatā pana imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya, yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārameva hutvā kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Ayamettha viseso. Seso pāḷippabhedo ca attho ca cakkhuniddese vuttanayeneva veditabbo. Kevalañhi idha cakkhupadassa ṭhāne sotapadādīni, rūpapadassa ṭhāne saddapadādīni, passīti ādīnaṃ ṭhāne suṇītiādipadāni ca āgatāni. ‘Nettaṃpetaṃ , nayanaṃpeta’nti imassa ca padadvayassa abhāvā dvādasa dvādasa nāmāni honti. Sesaṃ sabbattha vuttasadisameva.

    તત્થ સિયા – યદિ યાવતા ઇમસ્મિં કાયે ઉપાદિણ્ણકરૂપં નામ અત્થિ, સબ્બત્થ કાયાયતનં, કપ્પાસપટલે સ્નેહો વિય. ‘એવં સન્તે લક્ખણસમ્મિસ્સતા આપજ્જતી’તિ. ‘નાપજ્જતી’તિ. ‘કસ્મા’? ‘અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞત્થ અભાવતો’. ‘યદિ એવં, ન સબ્બત્થ કાયાયતન’ન્તિ? ‘નેવ પરમત્થતો સબ્બત્થ. વિનિબ્ભુજિત્વા પનસ્સ નાનાકરણં પઞ્ઞાપેતું ન સક્કા, તસ્મા એવં વુત્તં. યથા હિ રૂપરસાદયો, વાલિકાચુણ્ણાનિ વિય, વિવેચેતું અસક્કુણેય્યતાય અઞ્ઞમઞ્ઞબ્યાપિનોતિ વુચ્ચન્તિ, ન ચ પરમત્થતો રૂપે રસો અત્થિ. યદિ સિયા રૂપગ્ગહણેનેવ રસગ્ગહણં ગચ્છેય્ય. એવં કાયાયતનમ્પિ પરમત્થતો નેવ સબ્બત્થ અત્થિ, ન ચ સબ્બત્થ નત્થિ, વિવેચેતું અસક્કુણેય્યતાયાતિ. એવમેત્થ ન લક્ખણસમ્મિસ્સતા આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બા’.

    Tattha siyā – yadi yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya. ‘Evaṃ sante lakkhaṇasammissatā āpajjatī’ti. ‘Nāpajjatī’ti. ‘Kasmā’? ‘Aññassa aññattha abhāvato’. ‘Yadi evaṃ, na sabbattha kāyāyatana’nti? ‘Neva paramatthato sabbattha. Vinibbhujitvā panassa nānākaraṇaṃ paññāpetuṃ na sakkā, tasmā evaṃ vuttaṃ. Yathā hi rūparasādayo, vālikācuṇṇāni viya, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāya aññamaññabyāpinoti vuccanti, na ca paramatthato rūpe raso atthi. Yadi siyā rūpaggahaṇeneva rasaggahaṇaṃ gaccheyya. Evaṃ kāyāyatanampi paramatthato neva sabbattha atthi, na ca sabbattha natthi, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāyāti. Evamettha na lakkhaṇasammissatā āpajjatīti veditabbā’.

    અપિચ લક્ખણાદિવવત્થાપનતોપેતેસં અસમ્મિસ્સતા વેદિતબ્બા – એતેસુ હિ રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા ચક્ખુ, રૂપેસુ આવિઞ્છનરસં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

    Apica lakkhaṇādivavatthāpanatopetesaṃ asammissatā veditabbā – etesu hi rūpābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā cakkhu, rūpesu āviñchanarasaṃ, cakkhuviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, daṭṭhukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    સદ્દાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં સોતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા સોતં, સદ્દેસુ આવિઞ્છનરસં, સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સોતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

    Saddābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ sotukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā sotaṃ, saddesu āviñchanarasaṃ, sotaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, sotukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    ગન્ધાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા ઘાનં, ગન્ધેસુ આવિઞ્છનરસં, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

    Gandhābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ ghāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā ghānaṃ, gandhesu āviñchanarasaṃ, ghānaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ ghāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    રસાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણા સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણા વા જિવ્હા, રસેસુ આવિઞ્છનરસા, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાના.

    Rasābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇā sāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇā vā jivhā, rasesu āviñchanarasā, jivhāviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānā, sāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānā.

    ફોટ્ઠબ્બાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણો ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણો વા કાયો, ફોટ્ઠબ્બેસુ આવિઞ્છનરસો, કાયવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનો.

    Phoṭṭhabbābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇo phusitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇo vā kāyo, phoṭṭhabbesu āviñchanaraso, kāyaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhāno, phusitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhāno.

    કેચિ પન ‘તેજાધિકાનં ભૂતાનં પસાદો ચક્ખુ, વાયુપથવીઆપાધિકાનં ભૂતાનં પસાદા સોતઘાનજિવ્હા, કાયો સબ્બેસ’ન્તિ વદન્તિ. અપરે ‘તેજાધિકાનં પસાદો ચક્ખુ, વિવરવાયુઆપપથવાધિકાનં પસાદા સોતઘાનજિવ્હાકાયા’તિ વદન્તિ. તે વત્તબ્બા – ‘સુત્તં આહરથા’તિ. અદ્ધા સુત્તમેવ ન દક્ખિસ્સન્તિ. કેચિ પનેત્થ ‘તેજાદીનં ગુણેહિ રૂપાદીહિ અનુગ્ગય્હભાવતો’તિ કારણં વદન્તિ. તે ચ વત્તબ્બા – ‘કો પનેવમાહ – રૂપાદયો તેજાદીનં ગુણા’તિ? અવિનિબ્ભોગેસુ હિ રૂપેસુ ‘અયં ઇમસ્સ ગુણો, અયં ઇમસ્સ ગુણો’તિ ન લબ્ભા વત્તું. અથાપિ વદેય્યું – ‘યથા તેસુ તેસુ સમ્ભારેસુ તસ્સ તસ્સ ભૂતસ્સ અધિકતાય પથવીઆદીનં સન્ધારણાદીનિ કિચ્ચાનિ ઇચ્છથ, એવં તેજાદિઅધિકેસુ સમ્ભારેસુ રૂપાદીનં અધિકભાવદસ્સનતો ઇચ્છિતબ્બમેતં રૂપાદયો તેસં ગુણા’તિ. તે વત્તબ્બા – ઇચ્છેય્યામ , યદિ આપાધિકસ્સ આસવસ્સ ગન્ધતો પથવીઅધિકે કપ્પાસે ગન્ધો અધિકતરો સિયા, તેજાધિકસ્સ ચ ઉણ્હોદકસ્સ વણ્ણતોપિ સીતૂદકસ્સ વણ્ણો પરિહાયેથ. યસ્મા પનેતં ઉભયમ્પિ નત્થિ, તસ્મા પહાયેથેતં એતેસં નિસ્સયભૂતાનં વિસેસકપ્પનં, યથા અવિસેસેપિ એકકલાપે ભૂતાનં રૂપરસાદયો અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસા હોન્તિ, એવં ચક્ખુપસાદાદયો, અવિજ્જમાનેપિ અઞ્ઞસ્મિં વિસેસકારણેતિ ગહેતબ્બમેતં.

    Keci pana ‘tejādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādo cakkhu, vāyupathavīāpādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādā sotaghānajivhā, kāyo sabbesa’nti vadanti. Apare ‘tejādhikānaṃ pasādo cakkhu, vivaravāyuāpapathavādhikānaṃ pasādā sotaghānajivhākāyā’ti vadanti. Te vattabbā – ‘suttaṃ āharathā’ti. Addhā suttameva na dakkhissanti. Keci panettha ‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’ti kāraṇaṃ vadanti. Te ca vattabbā – ‘ko panevamāha – rūpādayo tejādīnaṃ guṇā’ti? Avinibbhogesu hi rūpesu ‘ayaṃ imassa guṇo, ayaṃ imassa guṇo’ti na labbhā vattuṃ. Athāpi vadeyyuṃ – ‘yathā tesu tesu sambhāresu tassa tassa bhūtassa adhikatāya pathavīādīnaṃ sandhāraṇādīni kiccāni icchatha, evaṃ tejādiadhikesu sambhāresu rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanato icchitabbametaṃ rūpādayo tesaṃ guṇā’ti. Te vattabbā – iccheyyāma , yadi āpādhikassa āsavassa gandhato pathavīadhike kappāse gandho adhikataro siyā, tejādhikassa ca uṇhodakassa vaṇṇatopi sītūdakassa vaṇṇo parihāyetha. Yasmā panetaṃ ubhayampi natthi, tasmā pahāyethetaṃ etesaṃ nissayabhūtānaṃ visesakappanaṃ, yathā avisesepi ekakalāpe bhūtānaṃ rūparasādayo aññamaññaṃ visadisā honti, evaṃ cakkhupasādādayo, avijjamānepi aññasmiṃ visesakāraṇeti gahetabbametaṃ.

    કિં પન તં યં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અસાધારણં? કમ્મમેવ નેસં વિસેસકારણં. તસ્મા કમ્મવિસેસતો એતેસં વિસેસો, ન ભૂતવિસેસતો. ભૂતવિસેસે હિ સતિ પસાદોવ નુપ્પજ્જતિ. સમાનાનઞ્હિ પસાદો, ન વિસમાનાનન્તિ પોરાણા. એવં કમ્મેવિસસતો વિસેસવન્તેસુ ચ એતેસુ ચક્ખુસોતાનિ અસમ્પત્તવિસયગ્ગાહકાનિ અત્તનો નિસ્સયં અનલ્લીનનિસ્સયે એવ વિસયે વિઞ્ઞાણહેતુત્તા. ઘાનજિવ્હાકાયા સમ્પત્તવિસયગ્ગાહકા, નિસ્સયવસેન ચેવ સયઞ્ચ અત્તનો નિસ્સયં અલ્લીનેયેવ વિસયે વિઞ્ઞાણહેતુત્તા.

    Kiṃ pana taṃ yaṃ aññamaññassa asādhāraṇaṃ? Kammameva nesaṃ visesakāraṇaṃ. Tasmā kammavisesato etesaṃ viseso, na bhūtavisesato. Bhūtavisese hi sati pasādova nuppajjati. Samānānañhi pasādo, na visamānānanti porāṇā. Evaṃ kammevisasato visesavantesu ca etesu cakkhusotāni asampattavisayaggāhakāni attano nissayaṃ anallīnanissaye eva visaye viññāṇahetuttā. Ghānajivhākāyā sampattavisayaggāhakā, nissayavasena ceva sayañca attano nissayaṃ allīneyeva visaye viññāṇahetuttā.

    અટ્ઠકથાયં પન ‘‘આપાથગતત્તાવ આરમ્મણં સમ્પત્તં નામ. ચન્દમણ્ડલસૂરિયમણ્ડલાનઞ્હિ દ્વાચત્તાલીસયોજનસહસ્સમત્થકે ઠિતાનં વણ્ણો ચક્ખુપસાદં ઘટ્ટેતિ. સો દૂરે ઠત્વા પઞ્ઞાયમાનોપિ સમ્પત્તોયેવ નામ. તંગોચરત્તા ચક્ખુ સમ્પત્તગોચરમેવ નામ. દૂરે રુક્ખં છિન્દન્તાનમ્પિ, રજકાનઞ્ચ વત્થં ધોવન્તાનં દૂરતોવ કાયવિકારો પઞ્ઞાયતિ. સદ્દો પન ધાતુપરમ્પરાય આગન્ત્વા સોતં ઘટ્ટેત્વા સણિકં વવત્થાનં ગચ્છતી’’તિ વુત્તં.

    Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘āpāthagatattāva ārammaṇaṃ sampattaṃ nāma. Candamaṇḍalasūriyamaṇḍalānañhi dvācattālīsayojanasahassamatthake ṭhitānaṃ vaṇṇo cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti. So dūre ṭhatvā paññāyamānopi sampattoyeva nāma. Taṃgocarattā cakkhu sampattagocarameva nāma. Dūre rukkhaṃ chindantānampi, rajakānañca vatthaṃ dhovantānaṃ dūratova kāyavikāro paññāyati. Saddo pana dhātuparamparāya āgantvā sotaṃ ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatī’’ti vuttaṃ.

    તત્થ કિઞ્ચાપિ આપાથગતત્તા આરમ્મણં સમ્પત્તન્તિ વુત્તં, ચન્દમણ્ડલાદિવણ્ણો પન ચક્ખું અસમ્પત્તો દૂરે ઠિતોવ પઞ્ઞાયતિ. સદ્દોપિ સચે સણિકં આગચ્છેય્ય, દૂરે ઉપ્પન્નો ચિરેન સુય્યેય્ય, પરમ્પરઘટ્ટનાય ચ આગન્ત્વા સોતં ઘટ્ટેન્તો અસુકદિસાય નામાતિ ન પઞ્ઞાયેય્ય. તસ્મા અસમ્પત્તગોચરાનેવ તાનિ.

    Tattha kiñcāpi āpāthagatattā ārammaṇaṃ sampattanti vuttaṃ, candamaṇḍalādivaṇṇo pana cakkhuṃ asampatto dūre ṭhitova paññāyati. Saddopi sace saṇikaṃ āgaccheyya, dūre uppanno cirena suyyeyya, paramparaghaṭṭanāya ca āgantvā sotaṃ ghaṭṭento asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Tasmā asampattagocarāneva tāni.

    અહિઆદિસમાનાનિ ચેતાનિ. યથા હિ અહિ નામ બહિ સિત્તસમ્મટ્ઠટ્ઠાને નાભિરમતિ, સઙ્કારટ્ઠાનતિણપણ્ણગહનવમ્મિકાનિયેવ પન પવિસિત્વા નિપન્નકાલે અભિરમતિ, એકગ્ગતં આપજ્જતિ, એવમેવ ચક્ખુપેતં વિસમજ્ઝાસયં મટ્ઠેસુ સુવણ્ણભિત્તિઆદીસુ નાભિરમતિ, ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છતિ, રૂપચિત્તપુપ્ફલતાદિચિત્તેસુયેવ પન અભિરમતિ. તાદિસેસુ હિ ઠાનેસુ ચક્ખુમ્હિ અપ્પહોન્તે મુખમ્પિ વિવરિત્વા ઓલોકેતુકામા હોન્તિ.

    Ahiādisamānāni cetāni. Yathā hi ahi nāma bahi sittasammaṭṭhaṭṭhāne nābhiramati, saṅkāraṭṭhānatiṇapaṇṇagahanavammikāniyeva pana pavisitvā nipannakāle abhiramati, ekaggataṃ āpajjati, evameva cakkhupetaṃ visamajjhāsayaṃ maṭṭhesu suvaṇṇabhittiādīsu nābhiramati, oloketumpi na icchati, rūpacittapupphalatādicittesuyeva pana abhiramati. Tādisesu hi ṭhānesu cakkhumhi appahonte mukhampi vivaritvā oloketukāmā honti.

    સુસુમારોપિ બહિ નિક્ખન્તો ગહેતબ્બં ન પસ્સતિ, અક્ખીનિ નિમ્મીલેત્વાવ ચરતિ. યદા પન બ્યામસતમત્તં ઉદકં ઓગાહિત્વા બિલં પવિસિત્વા નિપન્નો હોતિ, તદા તસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ સુખં સુપતિ, એવમેવ સોતં તમ્પે બિલજ્ઝાસયં આકાસસન્નિસ્સિતં કણ્ણચ્છિદ્દકૂપકેયેવ અજ્ઝાસયં કરોતિ. કણ્ણચ્છિદ્દાકાસોયેવ તસ્સ સદ્દસવને પચ્ચયો હોતિ. અજટાકાસોપિ વટ્ટતિયેવ. અન્તોલેણસ્મિઞ્હિ સજ્ઝાયે કરિયમાને ન લેણચ્છદનં ભિન્દિત્વા સદ્દો બહિ નિક્ખમતિ, દ્વારવાતપાનચ્છિદ્દેહિ પન નિક્ખમિત્વા ધાતુપરમ્પરાયેવ ઘટ્ટેન્તો ગન્ત્વા સોતપસાદં ઘટ્ટેતિ. અથ તસ્મિં કાલે ‘અસુકો નામ સજ્ઝાયતી’તિ લેણપિટ્ઠે નિસિન્ના જાનન્તિ.

    Susumāropi bahi nikkhanto gahetabbaṃ na passati, akkhīni nimmīletvāva carati. Yadā pana byāmasatamattaṃ udakaṃ ogāhitvā bilaṃ pavisitvā nipanno hoti, tadā tassa cittaṃ ekaggaṃ hoti sukhaṃ supati, evameva sotaṃ tampe bilajjhāsayaṃ ākāsasannissitaṃ kaṇṇacchiddakūpakeyeva ajjhāsayaṃ karoti. Kaṇṇacchiddākāsoyeva tassa saddasavane paccayo hoti. Ajaṭākāsopi vaṭṭatiyeva. Antoleṇasmiñhi sajjhāye kariyamāne na leṇacchadanaṃ bhinditvā saddo bahi nikkhamati, dvāravātapānacchiddehi pana nikkhamitvā dhātuparamparāyeva ghaṭṭento gantvā sotapasādaṃ ghaṭṭeti. Atha tasmiṃ kāle ‘asuko nāma sajjhāyatī’ti leṇapiṭṭhe nisinnā jānanti.

    એવં સન્તે સમ્પત્તગોચરતા હોતિ. ‘કિં પનેતં સમ્પત્તગોચર’ન્તિ? ‘આમ, સમ્પત્તગોચરં’. ‘યદિ એવં, દૂરે ભેરીઆદીસુ વજ્જમાનેસુ દૂરે સદ્દોતિ જાનનં ન ભવેય્યા’તિ? ‘નો ન ભવતિ. સોતપસાદસ્મિઞ્હિ ઘટ્ટિતે દૂરે સદ્દો આસન્ને સદ્દો, પરતીરે ઓરિમતીરેતિ તથા તથા જાનનાકારો હોતિ. ધમ્મતા એસા’તિ. ‘કિં એતાય ધમ્મતાય? યતો યતો છિદ્દં તતો તતો સવનં હોતિ, ચન્દિમસૂરિયાદીનં દસ્સનં વિયાતિ અસમ્પત્તગોચરમેવેતં’.

    Evaṃ sante sampattagocaratā hoti. ‘Kiṃ panetaṃ sampattagocara’nti? ‘Āma, sampattagocaraṃ’. ‘Yadi evaṃ, dūre bherīādīsu vajjamānesu dūre saddoti jānanaṃ na bhaveyyā’ti? ‘No na bhavati. Sotapasādasmiñhi ghaṭṭite dūre saddo āsanne saddo, paratīre orimatīreti tathā tathā jānanākāro hoti. Dhammatā esā’ti. ‘Kiṃ etāya dhammatāya? Yato yato chiddaṃ tato tato savanaṃ hoti, candimasūriyādīnaṃ dassanaṃ viyāti asampattagocaramevetaṃ’.

    પક્ખીપિ રુક્ખે વા ભૂમિયં વા ન રમતિ. યદા પન એકં વા દ્વે વા લેડ્ડુપાતે અતિક્કમ્મ અજટાકાસં પક્ખન્દો હોતિ, તદા એકગ્ગચિત્તતં આપજ્જતિ, એવમેવ ઘાનમ્પિ આકાસજ્ઝાસયં વાતૂપનિસ્સયગન્ધગોચરં. તથા હિ ગાવો નવવુટ્ઠે દેવે ભૂમિયં ઘાયિત્વા ઘાયિત્વા આકાસાભિમુખા હુત્વા વાતં આકડ્ઢન્તિ. અઙ્ગુલીહિ ગન્ધપિણ્ડં ગહેત્વાપિ ચ ઉપસિઙ્ઘનકાલે વાતં અનાકડ્ઢન્તો નેવ તસ્સ ગન્ધં જાનાતિ.

    Pakkhīpi rukkhe vā bhūmiyaṃ vā na ramati. Yadā pana ekaṃ vā dve vā leḍḍupāte atikkamma ajaṭākāsaṃ pakkhando hoti, tadā ekaggacittataṃ āpajjati, evameva ghānampi ākāsajjhāsayaṃ vātūpanissayagandhagocaraṃ. Tathā hi gāvo navavuṭṭhe deve bhūmiyaṃ ghāyitvā ghāyitvā ākāsābhimukhā hutvā vātaṃ ākaḍḍhanti. Aṅgulīhi gandhapiṇḍaṃ gahetvāpi ca upasiṅghanakāle vātaṃ anākaḍḍhanto neva tassa gandhaṃ jānāti.

    કુક્કુરોપિ બહિ વિચરન્તો ખેમટ્ઠાનં ન પસ્સતિ લેડ્ડુપહારાદીહિ ઉપદ્દુતો હોતિ. અન્તોગામં પવિસિત્વા ઉદ્ધનટ્ઠાને છારિકં બ્યૂહિત્વા નિપન્નસ્સ પન ફાસુકં હોતિ, એવમેવ જિવ્હાપિ ગામજ્ઝાસયા આપોસન્નિસ્સિતરસારમ્મણા. તથા હિ તિયામરત્તિં સમણધમ્મં કત્વાપિ પાતોવ પત્તચીવરમાદાય ગામો પવિસિતબ્બો હોતિ. સુક્ખખાદનીયસ્સ ચ ન સક્કા ખેળેન અતેમિતસ્સ રસં જાનિતું.

    Kukkuropi bahi vicaranto khemaṭṭhānaṃ na passati leḍḍupahārādīhi upadduto hoti. Antogāmaṃ pavisitvā uddhanaṭṭhāne chārikaṃ byūhitvā nipannassa pana phāsukaṃ hoti, evameva jivhāpi gāmajjhāsayā āposannissitarasārammaṇā. Tathā hi tiyāmarattiṃ samaṇadhammaṃ katvāpi pātova pattacīvaramādāya gāmo pavisitabbo hoti. Sukkhakhādanīyassa ca na sakkā kheḷena atemitassa rasaṃ jānituṃ.

    સિઙ્ગાલોપિ બહિ ચરન્તો રતિં ન વિન્દતિ, આમકસુસાને મનુસ્સમંસં ખાદિત્વા નિપન્નસ્સેવ પનસ્સ ફાસુકં હોતિ, એવમેવ કાયોપિ ઉપાદિણ્ણકજ્ઝાસયો પથવીનિસ્સિતફોટ્ઠબ્બારમ્મણો. તથા હિ અઞ્ઞં ઉપાદિણ્ણકં અલભમાના સત્તા અત્તનોવ હત્થતલે સીસં કત્વા નિપજ્જન્તિ. અજ્ઝત્તિકબાહિરા ચસ્સ પથવી આરમ્મણગ્ગહણે પચ્ચયો હોતિ. સુસન્થતસ્સપિ હિ સયનસ્સ, હત્થે ઠપિતાનમ્પિ વા ફલાનં, ન સક્કા અનિસીદન્તેન વા અનિપ્પીળેન્તેન વા થદ્ધમુદુભાવો જાનિતુન્તિ. અજ્ઝત્તિકબાહિરાપથવી એતસ્સ કાયપસાદસ્સ ફોટ્ઠબ્બજાનને પચ્ચયો હોતિ. એવં લક્ખણાદિવવત્થાનતોપેતેસં અસમ્મિસ્સતા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞેયેવ હિ ચક્ખુપસાદસ્સ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનગોચરજ્ઝાસયનિસ્સયા અઞ્ઞે સોતપસાદાદીનન્તિ અસમ્મિસ્સાનેવ ચક્ખાયતનાદીનિ.

    Siṅgālopi bahi caranto ratiṃ na vindati, āmakasusāne manussamaṃsaṃ khāditvā nipannasseva panassa phāsukaṃ hoti, evameva kāyopi upādiṇṇakajjhāsayo pathavīnissitaphoṭṭhabbārammaṇo. Tathā hi aññaṃ upādiṇṇakaṃ alabhamānā sattā attanova hatthatale sīsaṃ katvā nipajjanti. Ajjhattikabāhirā cassa pathavī ārammaṇaggahaṇe paccayo hoti. Susanthatassapi hi sayanassa, hatthe ṭhapitānampi vā phalānaṃ, na sakkā anisīdantena vā anippīḷentena vā thaddhamudubhāvo jānitunti. Ajjhattikabāhirāpathavī etassa kāyapasādassa phoṭṭhabbajānane paccayo hoti. Evaṃ lakkhaṇādivavatthānatopetesaṃ asammissatā veditabbā. Aññeyeva hi cakkhupasādassa lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānagocarajjhāsayanissayā aññe sotapasādādīnanti asammissāneva cakkhāyatanādīni.

    અપિચ નેસં અસમ્મિસ્સતાય અયં ઉપમાપિ વેદિતબ્બા – યથા હિ પઞ્ચવણ્ણાનં ધજાનં ઉસ્સાપિતાનં કિઞ્ચાપિ છાયા એકાબદ્ધા વિય હોતિ, તસ્સ તસ્સ પન અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્મિસ્સાવ યથા ચ પઞ્ચવણ્ણેન કપ્પાસેન વટ્ટિં કત્વા દીપે જાલિતે કિઞ્ચાપિ જાલા એકાબદ્ધા વિય હોતિ, તસ્સ તસ્સ પન અંસુનો પાટિયેક્કા પાટિયેક્કા જાલા અસમ્મિસ્સા એવ, એવમેવ કિઞ્ચાપિ ઇમાનિ પઞ્ચાયતનાનિ એકસ્મિં અત્તભાવે સમોસટાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પન અસમ્મિસ્સાનેવ. ન કેવલઞ્ચ ઇમાનેવ પઞ્ચ, સેસરૂપાનિપિ અસમ્મિસ્સાનેવ. ઇમસ્મિઞ્હિ સરીરે હેટ્ઠિમકાયો મજ્ઝિમકાયો ઉપરિમકાયોતિ તયો કોટ્ઠાસા. તત્થ નાભિતો પટ્ઠાય હેટ્ઠા હેટ્ઠિમકાયો નામ. તસ્મિં કાયદસકં, ભાવદસકં, આહારસમુટ્ઠાનાનિ અટ્ઠ, ઉતુસમુટ્ઠાનાનિ અટ્ઠ, ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ અટ્ઠાતિ ચતુચત્તાલીસ રૂપાનિ. નાભિતો ઉદ્ધં યાવ ગલવાટકા મજ્ઝિમકાયો નામ. તત્થ ચ કાયદસકં, ભાવદસકં, વત્થુદસકં, આહારસમુટ્ઠાનાદીનિ તીણિ અટ્ઠકાનીતિ ચતુપઞ્ઞાસ રૂપાનિ. ગલવાટકતો ઉદ્ધં ઉપરિમકાયો નામ. તત્થ ચક્ખુદસકં, સોતદસકં, ઘાનદસકં, જિવ્હાદસકં, કાયદસકં, ભાવદસકં, આહારસમુટ્ઠાનાદીનિ તીણિ અટ્ઠકાનીતિ ચતુરાસીતિ રૂપાનિ.

    Apica nesaṃ asammissatāya ayaṃ upamāpi veditabbā – yathā hi pañcavaṇṇānaṃ dhajānaṃ ussāpitānaṃ kiñcāpi chāyā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aññamaññaṃ asammissāva yathā ca pañcavaṇṇena kappāsena vaṭṭiṃ katvā dīpe jālite kiñcāpi jālā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aṃsuno pāṭiyekkā pāṭiyekkā jālā asammissā eva, evameva kiñcāpi imāni pañcāyatanāni ekasmiṃ attabhāve samosaṭāni aññamaññaṃ pana asammissāneva. Na kevalañca imāneva pañca, sesarūpānipi asammissāneva. Imasmiñhi sarīre heṭṭhimakāyo majjhimakāyo uparimakāyoti tayo koṭṭhāsā. Tattha nābhito paṭṭhāya heṭṭhā heṭṭhimakāyo nāma. Tasmiṃ kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānāni aṭṭha, utusamuṭṭhānāni aṭṭha, cittasamuṭṭhānāni aṭṭhāti catucattālīsa rūpāni. Nābhito uddhaṃ yāva galavāṭakā majjhimakāyo nāma. Tattha ca kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, vatthudasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti catupaññāsa rūpāni. Galavāṭakato uddhaṃ uparimakāyo nāma. Tattha cakkhudasakaṃ, sotadasakaṃ, ghānadasakaṃ, jivhādasakaṃ, kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti caturāsīti rūpāni.

    તત્થ ચક્ખુપસાદસ્સ પચ્ચયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા, જીવિતિન્દ્રિયં ચક્ખુપસાદોતિ ઇદં એકન્તતો અવિનિભુત્તાનં દસન્નં નિપ્ફન્નરૂપાનં વસેન ચક્ખુદસકં નામ. ઇમિના નયેન સેસાનિપિ વેદિતબ્બાનિ. તેસુ હેટ્ઠિમકાયે રૂપં મજ્ઝિમકાયઉપરિમકાયરૂપેહિ સદ્ધિં અસમ્મિસ્સં. સેસકાયદ્વયેપિ રૂપં ઇતરેહિ સદ્ધિં અસમ્મિસ્સમેવ. યથા હિ સાયન્હસમયે પબ્બતચ્છાયા ચ રુક્ખચ્છાયા ચ કિઞ્ચાપિ એકાબદ્ધા વિય હોન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પન અસમ્મિસ્સાવ એવં ઇમેસુપિ કાયેસુ ચતુચત્તાલીસ ચતુપઞ્ઞાસ ચતુરાસીતિ રૂપાનિ ચ કિઞ્ચાપિ એકાબદ્ધાનિ વિય હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં પન અસમ્મિસ્સાનેવાતિ.

    Tattha cakkhupasādassa paccayāni cattāri mahābhūtāni, vaṇṇo gandho raso ojā, jīvitindriyaṃ cakkhupasādoti idaṃ ekantato avinibhuttānaṃ dasannaṃ nipphannarūpānaṃ vasena cakkhudasakaṃ nāma. Iminā nayena sesānipi veditabbāni. Tesu heṭṭhimakāye rūpaṃ majjhimakāyauparimakāyarūpehi saddhiṃ asammissaṃ. Sesakāyadvayepi rūpaṃ itarehi saddhiṃ asammissameva. Yathā hi sāyanhasamaye pabbatacchāyā ca rukkhacchāyā ca kiñcāpi ekābaddhā viya honti aññamaññaṃ pana asammissāva evaṃ imesupi kāyesu catucattālīsa catupaññāsa caturāsīti rūpāni ca kiñcāpi ekābaddhāni viya honti, aññamaññaṃ pana asammissānevāti.

    ૬૧૬. રૂપાયતનનિદ્દેસે વણ્ણોવ વણ્ણનિભા; નિભાતીતિ વા નિભા. ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પાકટા હોતીતિ અત્થો. વણ્ણોવ નિભા વણ્ણનિભા. સદ્ધિં નિદસ્સનેન સનિદસ્સનં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પસ્સિતબ્બન્તિ અત્થો. સદ્ધિં પટિઘેન સપ્પટિઘં, પટિઘટ્ટનનિઘંસજનકન્તિ અત્થો. નીલાદીસુ ઉમાપુપ્ફસમાનં નીલં, કણિકારપુપ્ફસમાનં પીતકં, બન્ધુજીવકપુપ્ફસમાનં લોહિતકં, ઓસધિતારકસમાનં ઓદાતં. ઝામઙ્ગારસમાનં કાળકં, મન્દરત્તં સિન્દુવારકરવીરમકુળસમાનં મઞ્જિટ્ઠકં. ‘‘હરિત્તચહેમવણ્ણકામંસુમુખપક્કમા’’તિ (જા॰ ૧.૧૫.૧૩૩) એત્થ પન કિઞ્ચાપિ ‘હરી’તિ સુવણ્ણં વુત્તં, પરતો પનસ્સ જાતરૂપગ્ગહણેન ગહિતત્તા ઇધ સામં હરિ નામ. ઇમાનિ સત્ત વત્થું અનામસિત્વા સભાવેનેવ દસ્સિતાનિ.

    616. Rūpāyatananiddese vaṇṇova vaṇṇanibhā; nibhātīti vā nibhā. Cakkhuviññāṇassa pākaṭā hotīti attho. Vaṇṇova nibhā vaṇṇanibhā. Saddhiṃ nidassanena sanidassanaṃ, cakkhuviññāṇena passitabbanti attho. Saddhiṃ paṭighena sappaṭighaṃ, paṭighaṭṭananighaṃsajanakanti attho. Nīlādīsu umāpupphasamānaṃ nīlaṃ, kaṇikārapupphasamānaṃ pītakaṃ, bandhujīvakapupphasamānaṃ lohitakaṃ, osadhitārakasamānaṃ odātaṃ. Jhāmaṅgārasamānaṃ kāḷakaṃ, mandarattaṃ sinduvārakaravīramakuḷasamānaṃ mañjiṭṭhakaṃ. ‘‘Harittacahemavaṇṇakāmaṃsumukhapakkamā’’ti (jā. 1.15.133) ettha pana kiñcāpi ‘harī’ti suvaṇṇaṃ vuttaṃ, parato panassa jātarūpaggahaṇena gahitattā idha sāmaṃ hari nāma. Imāni satta vatthuṃ anāmasitvā sabhāveneva dassitāni.

    હરિવણ્ણન્તિ હરિતસદ્દલવણ્ણં. અમ્બઙ્કુરવણ્ણન્તિ અમ્બઙ્કુરેન સમાનવણ્ણં. ઇમાનિ દ્વે વત્થું આમસિત્વા દસ્સિતાનિ. દીઘાદીનિ દ્વાદસ વોહારતો દસ્સિતાનિ. સો ચ નેસં વોહારો ઉપનિધાયસિદ્ધો ચેવ સન્નિવેસસિદ્ધો ચ. દીઘાદીનિ હિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપનિધાયસિદ્ધાનિ, વટ્ટાદીનિ સન્નિવેસવિસેસેન. તત્થ રસ્સં ઉપનિધાય તતો ઉચ્ચતરં દીઘં, તં ઉપનિધાય તતો નીચતરં રસ્સં. થૂલં ઉપનિધાય તતો ખુદ્દકતરં અણું, તં ઉપનિધાય તતો મહન્તતરં થૂલં. ચક્કસણ્ઠાનં વટ્ટં, કુક્કુટણ્ડસણ્ઠાનં પરિમણ્ડલં. ચતૂહિ અંસેહિ યુત્તં ચતુરંસં. છળંસાદીસુપિ એસેવ નયો. નિન્નન્તિ ઓનતં, થલન્તિ ઉન્નતં.

    Harivaṇṇanti haritasaddalavaṇṇaṃ. Ambaṅkuravaṇṇanti ambaṅkurena samānavaṇṇaṃ. Imāni dve vatthuṃ āmasitvā dassitāni. Dīghādīni dvādasa vohārato dassitāni. So ca nesaṃ vohāro upanidhāyasiddho ceva sannivesasiddho ca. Dīghādīni hi aññamaññaṃ upanidhāyasiddhāni, vaṭṭādīni sannivesavisesena. Tattha rassaṃ upanidhāya tato uccataraṃ dīghaṃ, taṃ upanidhāya tato nīcataraṃ rassaṃ. Thūlaṃ upanidhāya tato khuddakataraṃ aṇuṃ, taṃ upanidhāya tato mahantataraṃ thūlaṃ. Cakkasaṇṭhānaṃ vaṭṭaṃ, kukkuṭaṇḍasaṇṭhānaṃ parimaṇḍalaṃ. Catūhi aṃsehi yuttaṃ caturaṃsaṃ. Chaḷaṃsādīsupi eseva nayo. Ninnanti onataṃ, thalanti unnataṃ.

    તત્થ યસ્મા દીઘાદીનિ ફુસિત્વા સક્કા જાનિતું, નીલાદીનિ પનેવં ન સક્કા, તસ્મા ન નિપ્પરિયાયેન દીઘં રૂપાયતનં; તથા રસ્સાદીનિ. તં તં નિસ્સાય પન તથા તથા ઠિતં દીઘં રસ્સન્તિ તેન તેન વોહારેન રૂપાયતનમેવેત્થ ભાસિતન્તિ વેદિતબ્બં. છાયા આતપોતિ ઇદં અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છિન્નં; તથા આલોકો અન્ધકારો ચ. અબ્ભા મહિકાતિઆદીનિ ચત્તારિ વત્થુનાવ દસ્સિતાનિ. તત્થ ‘અબ્ભા’તિ વલાહકો. ‘મહિકા’તિ હિમં. ઇમેહિ ચતૂહિ અબ્ભાદીનં વણ્ણા દસ્સિતા. ચન્દમણ્ડલસ્સ વણ્ણનિભાતિઆદીહિ તેસં તેસં પભાવણ્ણા દસ્સિતા.

    Tattha yasmā dīghādīni phusitvā sakkā jānituṃ, nīlādīni panevaṃ na sakkā, tasmā na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ; tathā rassādīni. Taṃ taṃ nissāya pana tathā tathā ṭhitaṃ dīghaṃ rassanti tena tena vohārena rūpāyatanamevettha bhāsitanti veditabbaṃ. Chāyā ātapoti idaṃ aññamaññaparicchinnaṃ; tathā āloko andhakāro ca. Abbhā mahikātiādīni cattāri vatthunāva dassitāni. Tattha ‘abbhā’ti valāhako. ‘Mahikā’ti himaṃ. Imehi catūhi abbhādīnaṃ vaṇṇā dassitā. Candamaṇḍalassa vaṇṇanibhātiādīhi tesaṃ tesaṃ pabhāvaṇṇā dassitā.

    તત્થ ચન્દમણ્ડલાદીનં વત્થૂનં એવં વિસેસો વેદિતબ્બો – મણિમયં રજતપટિચ્છન્નં એકૂનપઞ્ઞાસયોજનાયામવિત્થારં ચન્દસ્સ દેવપુત્તસ્સ વિમાનં ચન્દમણ્ડલં નામ. સોવણ્ણમયં ફલિકપટિચ્છન્નં સમપણ્ણાસયોજનાયામવિત્થારં સૂરિયસ્સ દેવપુત્તસ્સ વિમાનં સૂરિયમણ્ડલં નામ. સત્તરતનમયાનિ સત્તટ્ઠદસદ્વાદસયોજનાયામવિત્થારાનિ તેસં તેસં દેવપુત્તાનં વિમાનાનિ તારકરૂપાનિ નામ.

    Tattha candamaṇḍalādīnaṃ vatthūnaṃ evaṃ viseso veditabbo – maṇimayaṃ rajatapaṭicchannaṃ ekūnapaññāsayojanāyāmavitthāraṃ candassa devaputtassa vimānaṃ candamaṇḍalaṃ nāma. Sovaṇṇamayaṃ phalikapaṭicchannaṃ samapaṇṇāsayojanāyāmavitthāraṃ sūriyassa devaputtassa vimānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ nāma. Sattaratanamayāni sattaṭṭhadasadvādasayojanāyāmavitthārāni tesaṃ tesaṃ devaputtānaṃ vimānāni tārakarūpāni nāma.

    તત્થ હેટ્ઠા ચન્દો, સૂરિયો ઉપરિ, ઉભિન્નમન્તરં યોજનં હોતિ. ચન્દસ્સ હેટ્ઠિમન્તતો સૂરિયસ્સ ઉપરિમન્તો યોજનસતં હોતિ. દ્વીસુ પસ્સેસુ નક્ખત્તતારકા ગચ્છન્તિ. એતેસુ પન તીસુ ચન્દો દન્ધગમનો, સૂરિયો સીઘગમનો, નક્ખત્તતારકા સબ્બસીઘગમના. કાલેન ચન્દિમસૂરિયાનં પુરતો હોન્તિ કાલેન પચ્છા.

    Tattha heṭṭhā cando, sūriyo upari, ubhinnamantaraṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimanto yojanasataṃ hoti. Dvīsu passesu nakkhattatārakā gacchanti. Etesu pana tīsu cando dandhagamano, sūriyo sīghagamano, nakkhattatārakā sabbasīghagamanā. Kālena candimasūriyānaṃ purato honti kālena pacchā.

    આદાસમણ્ડલન્તિ કંસમયં. મણીતિ ઠપેત્વા વેળુરિયં સેસો જોતિરસાદિઅનેકપ્પભેદો. સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકો; મુત્તા સામુદ્દિકાપિ, સેસાપિ. વેળુરિયોતિ વેળુવણ્ણમણિ. જાતરૂપં વુચ્ચતિ સત્થુવણ્ણો. સત્થા હિ સુવણ્ણવણ્ણો, સુવણ્ણમ્પિ સત્થુવણ્ણં. રજતં વુચ્ચતિ કહાપણો – લોહમાસકો દારુમાસકો જતુમાસકો, યે ‘વોહારં ગચ્છન્તી’તિ (પારા॰ ૫૮૪) વુત્તં તં સબ્બમ્પિ ઇધ ગહિતં.

    Ādāsamaṇḍalanti kaṃsamayaṃ. Maṇīti ṭhapetvā veḷuriyaṃ seso jotirasādianekappabhedo. Saṅkhoti sāmuddiko; muttā sāmuddikāpi, sesāpi. Veḷuriyoti veḷuvaṇṇamaṇi. Jātarūpaṃ vuccati satthuvaṇṇo. Satthā hi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇampi satthuvaṇṇaṃ. Rajataṃ vuccati kahāpaṇo – lohamāsako dārumāsako jatumāsako, ye ‘vohāraṃ gacchantī’ti (pārā. 584) vuttaṃ taṃ sabbampi idha gahitaṃ.

    યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિ ઇમિના પાળિઆગતં ઠપેત્વા સેસં તટ્ટિકપિલોતિકકણ્ણિકવણ્ણાદિભેદં રૂપં ગહિતં. તઞ્હિ સબ્બં યેવાપનકેસુ પવિટ્ઠં.

    Yaṃ vā panaññampīti iminā pāḷiāgataṃ ṭhapetvā sesaṃ taṭṭikapilotikakaṇṇikavaṇṇādibhedaṃ rūpaṃ gahitaṃ. Tañhi sabbaṃ yevāpanakesu paviṭṭhaṃ.

    એવમેતં નીલાદિના ભેદેન ભિન્નમ્પિ રૂપં સબ્બં લક્ખણાદીહિ અભિન્નમેવ. સબ્બઞ્હેતં ચક્ખુપટિહનનલક્ખણં રૂપં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસં, તસ્સેવ ગોચરપચ્ચુપટ્ઠાનં, ચતુમહાભૂતપદટ્ઠાનં. યથા ચેતં તથા સબ્બાનિપિ ઉપાદારૂપાનિ. યત્થ પન વિસેસો અત્થિ તત્થ વક્ખામ. સેસમેત્થ ચક્ખાયતનનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. કેવલઞ્હિ તત્થ ચક્ખુપુબ્બઙ્ગમો નિદ્દેસો ઇધ રૂપપુબ્બઙ્ગમો. તત્થ ‘ચક્ખું પેત’ન્તિઆદીનિ ચુદ્દસ નામાનિ, ઇધ ‘રૂપંપેત’ન્તિઆદીનિ તીણિ. સેસં તાદિસમેવ. યથા હિ ચતૂહિ ચતૂહિ નયેહિ પટિમણ્ડેત્વા ચક્ખું વવત્થાપેતું તેરસ વારા વુત્તા, ઇધાપિ તે તથેવ વુત્તાતિ.

    Evametaṃ nīlādinā bhedena bhinnampi rūpaṃ sabbaṃ lakkhaṇādīhi abhinnameva. Sabbañhetaṃ cakkhupaṭihananalakkhaṇaṃ rūpaṃ, cakkhuviññāṇassa visayabhāvarasaṃ, tasseva gocarapaccupaṭṭhānaṃ, catumahābhūtapadaṭṭhānaṃ. Yathā cetaṃ tathā sabbānipi upādārūpāni. Yattha pana viseso atthi tattha vakkhāma. Sesamettha cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha cakkhupubbaṅgamo niddeso idha rūpapubbaṅgamo. Tattha ‘cakkhuṃ peta’ntiādīni cuddasa nāmāni, idha ‘rūpaṃpeta’ntiādīni tīṇi. Sesaṃ tādisameva. Yathā hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍetvā cakkhuṃ vavatthāpetuṃ terasa vārā vuttā, idhāpi te tatheva vuttāti.

    ૬૨૦. સદ્દાયતનનિદ્દેસે ભેરિસદ્દોતિ મહાભેરીપહટભેરીનં સદ્દો. મુદિઙ્ગસઙ્ખપણવસદ્દાપિ મુદિઙ્ગાદિપચ્ચયા સદ્દા. ગીતસઙ્ખાતો સદ્દો ગીતસદ્દો . વુત્તાવસેસાનં વીણાદીનં તન્તિબદ્ધાનં સદ્દો વાદિતસદ્દો. સમ્મસદ્દોતિ કંસતાલકટ્ઠતાલસદ્દો. પાણિસદ્દોતિ પાણિપ્પહારસદ્દો. સત્તાનં નિગ્ઘોસસદ્દોતિ બહૂનં સન્નિપતિતાનં અપઞ્ઞાયમાનપદબ્યઞ્જનનિગ્ઘોસસદ્દો. ધાતૂનં સન્નિઘાતસદ્દોતિ રુક્ખાનં અઞ્ઞમઞ્ઞનિઘંસનઘણ્ટિકાકોટનાદિસદ્દો. વાતસ્સ વાયતો સદ્દો વાતસદ્દો. ઉદકસ્સ સન્દમાનસ્સ વા પટિહતસ્સ વા સદ્દો ઉદકસદ્દો. મનુસ્સાનં સલ્લાપાદિસદ્દો મનુસ્સસદ્દો. તં ઠપેત્વા સેસો સબ્બોપિ અમનુસ્સસદ્દો. ઇમિના પદદ્વયેન સબ્બોપિ સદ્દો પરિયાદિન્નો. એવં સન્તેપિ વંસફાલનપિલોતિકફાલનાદીસુ પવત્તો પાળિયં અનાગતસદ્દો યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો.

    620. Saddāyatananiddese bherisaddoti mahābherīpahaṭabherīnaṃ saddo. Mudiṅgasaṅkhapaṇavasaddāpi mudiṅgādipaccayā saddā. Gītasaṅkhāto saddo gītasaddo. Vuttāvasesānaṃ vīṇādīnaṃ tantibaddhānaṃ saddo vāditasaddo. Sammasaddoti kaṃsatālakaṭṭhatālasaddo. Pāṇisaddoti pāṇippahārasaddo. Sattānaṃ nigghosasaddoti bahūnaṃ sannipatitānaṃ apaññāyamānapadabyañjananigghosasaddo. Dhātūnaṃ sannighātasaddoti rukkhānaṃ aññamaññanighaṃsanaghaṇṭikākoṭanādisaddo. Vātassa vāyato saddo vātasaddo. Udakassa sandamānassa vā paṭihatassa vā saddo udakasaddo. Manussānaṃ sallāpādisaddo manussasaddo. Taṃ ṭhapetvā seso sabbopi amanussasaddo. Iminā padadvayena sabbopi saddo pariyādinno. Evaṃ santepi vaṃsaphālanapilotikaphālanādīsu pavatto pāḷiyaṃ anāgatasaddo yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhoti veditabbo.

    એવમયં ભેરીસદ્દાદિના ભેદેન ભિન્નોપિ સદ્દો લક્ખણાદીહિ અભિન્નોયેવ. સબ્બોપિ હેસ સોતપટિહનનલક્ખણો સદ્દો સોતવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરપચ્ચુપટ્ઠાનો. સેસં ચક્ખાયતનનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધાપિ હિ ચતૂહિ ચતૂહિ નયેહિ પટિમણ્ડિતા તેરસ વારા વુત્તા. તેસં અત્થો સક્કા વુત્તનયેનેવ જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતો.

    Evamayaṃ bherīsaddādinā bhedena bhinnopi saddo lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa sotapaṭihananalakkhaṇo saddo sotaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Tesaṃ attho sakkā vuttanayeneva jānitunti na vitthārito.

    ૬૨૪. ગન્ધાયતનનિદ્દેસે મૂલગન્ધોતિ યં કિઞ્ચિ મૂલં પટિચ્ચ નિબ્બત્તો ગન્ધો. સારગન્ધાદીસુપિ એસેવ નયો. અસિદ્ધદુસિદ્ધાનં ડાકાદીનં ગન્ધો આમકગન્ધો. મચ્છસકલિકાપૂતિમંસસંકિલિટ્ઠસપ્પિઆદીનં ગન્ધો વિસ્સગન્ધો. સુગન્ધોતિ ઇટ્ઠગન્ધો. દુગ્ગન્ધોતિ અનિટ્ઠગન્ધો. ઇમિના પદદ્વયેન સબ્બોપિ ગન્ધો પરિયાદિન્નો. એવં સન્તેપિ કણ્ણકગન્ધપિલોતિકગન્ધાદયો પાળિયં અનાગતા સબ્બેપિ ગન્ધા યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠાતિ વેદિતબ્બા.

    624. Gandhāyatananiddese mūlagandhoti yaṃ kiñci mūlaṃ paṭicca nibbatto gandho. Sāragandhādīsupi eseva nayo. Asiddhadusiddhānaṃ ḍākādīnaṃ gandho āmakagandho. Macchasakalikāpūtimaṃsasaṃkiliṭṭhasappiādīnaṃ gandho vissagandho. Sugandhoti iṭṭhagandho. Duggandhoti aniṭṭhagandho. Iminā padadvayena sabbopi gandho pariyādinno. Evaṃ santepi kaṇṇakagandhapilotikagandhādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi gandhā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.

    એવમયં મૂલગન્ધાદિના ભેદેન ભિન્નોપિ ગન્ધો લક્ખણાદીહિ અભિન્નોયેવ. સબ્બોપિ હેસ ઘાનપટિહનનલક્ખણો ગન્ધો, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરપચ્ચુપટ્ઠાનો. સેસં ચક્ખાયતનનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધાપિ હિ તથેવ દ્વિપઞ્ઞાસનયપટિમણ્ડિતા તેરસ વારા વુત્તા. તે અત્થતો પાકટાયેવ.

    Evamayaṃ mūlagandhādinā bhedena bhinnopi gandho lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa ghānapaṭihananalakkhaṇo gandho, ghānaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Te atthato pākaṭāyeva.

    ૬૨૮. રસાયતનનિદ્દેસે મૂલરસોતિ યંકિઞ્ચિ મૂલં પટિચ્ચ નિબ્બત્તરસો. ખન્ધરસાદીસુપિ એસેવ નયો. અમ્બિલન્તિ તક્કમ્બિલાદિ. મધુરન્તિ એકન્તતો ગોસપ્પિઆદિ. મધુ પન કસાવયુત્તં ચિરનિક્ખિત્તં કસાવં હોતિ. ફાણિતં ખારિયુત્તં ચિરનિક્ખિત્તં ખારિયં હોતિ. સપ્પિ પન ચિરનિક્ખિત્તં વણ્ણગન્ધે જહન્તમ્પિ રસં ન જહતીતિ તદેવ એકન્તમધુરં. તિત્તકન્તિ નિમ્બપણ્ણાદિ. કટુકન્તિ સિઙ્ગિવેરમરિચાદિ. લોણિકન્તિ સામુદ્દિકલોણાદિ. ખારિકન્તિ વાતિઙ્ગણકળીરાદિ. લમ્બિલન્તિ બદરામલકકપિટ્ઠસાલવાદિ. કસાવન્તિ હરિતકાદિ. ઇમે સબ્બેપિ રસા વત્થુવસેન વુત્તા. તંતંવત્થુતો પનેત્થ રસોવ અમ્બિલાદીહિ નામેહિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. સાદૂતિ ઇટ્ઠરસો, અસાદૂતિ અનિટ્ઠરસો. ઇમિના પદદ્વયેન સબ્બોપિ રસો પરિયાદિન્નો. એવં સન્તેપિ લેડ્ડુરસભિત્તિરસપિલોતિકરસાદયો પાળિયં અનાગતા સબ્બેપિ રસા યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠાતિ વેદિતબ્બા.

    628. Rasāyatananiddese mūlarasoti yaṃkiñci mūlaṃ paṭicca nibbattaraso. Khandharasādīsupi eseva nayo. Ambilanti takkambilādi. Madhuranti ekantato gosappiādi. Madhu pana kasāvayuttaṃ ciranikkhittaṃ kasāvaṃ hoti. Phāṇitaṃ khāriyuttaṃ ciranikkhittaṃ khāriyaṃ hoti. Sappi pana ciranikkhittaṃ vaṇṇagandhe jahantampi rasaṃ na jahatīti tadeva ekantamadhuraṃ. Tittakanti nimbapaṇṇādi. Kaṭukanti siṅgiveramaricādi. Loṇikanti sāmuddikaloṇādi. Khārikanti vātiṅgaṇakaḷīrādi. Lambilanti badarāmalakakapiṭṭhasālavādi. Kasāvanti haritakādi. Ime sabbepi rasā vatthuvasena vuttā. Taṃtaṃvatthuto panettha rasova ambilādīhi nāmehi vuttoti veditabbo. Sādūti iṭṭharaso, asādūti aniṭṭharaso. Iminā padadvayena sabbopi raso pariyādinno. Evaṃ santepi leḍḍurasabhittirasapilotikarasādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi rasā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.

    એવમયં મૂલરસાદિનાભેદેન ભિન્નોપિ રસો લક્ખણાદીહિ અભિન્નોયેવ. સબ્બોપિ હેસ જિવ્હાપટિહનનલક્ખણો રસો, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરપચ્ચુપટ્ઠાનો. સેસં ચક્ખાયતનનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધાપિ હિ તથેવ દ્વિપઞ્ઞાસનયપટિમણ્ડિતા તેરસ વારા વુત્તા.

    Evamayaṃ mūlarasādinābhedena bhinnopi raso lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa jivhāpaṭihananalakkhaṇo raso, jivhāviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā.

    ૬૩૨. ઇત્થિન્દ્રિયનિદ્દેસે યન્તિ કરણવચનં. યેન કારણેન ઇત્થિયા ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ હોન્તીતિ અયમેત્થ અત્થો. તત્થ ‘લિઙ્ગ’ન્તિ સણ્ઠાનં. ઇત્થિયા હિ હત્થપાદગીવાઉરાદીનં સણ્ઠાનં ન પુરિસસ્સ વિય હોતિ. ઇત્થીનઞ્હિ હેટ્ઠિમકાયો વિસદો હોતિ, ઉપરિમકાયો અવિસદો. હત્થપાદા ખુદ્દકા, મુખં ખુદ્દકં. નિમિત્તન્તિ સઞ્જાનનં. ઇત્થીનઞ્હિ ઉરમંસં અવિસદં હોતિ, મુખં નિમ્મસ્સુદાઠિકં. કેસબન્ધવત્થગ્ગહણમ્પિ ન પુરિસાનં વિય હોતિ. કુત્તન્તિ કિરિયા. ઇત્થિયો હિ દહરકાલે સુપ્પકમુસલકેહિ કીળન્તિ, ચિત્તધીતલિકાય કીળન્તિ, મત્તિકવાકેન સુત્તકં નામ કન્તન્તિ. આકપ્પોતિ ગમનાદિઆકારો. ઇત્થિયો હિ ગચ્છમાના અવિસદા ગચ્છન્તિ, તિટ્ઠમાના નિપજ્જમાના નિસીદમાના ખાદમાના ભુઞ્જમાના અવિસદા ભુઞ્જન્તિ. પુરિસમ્પિ હિ અવિસદં દિસ્વા માતુગામો વિય ગચ્છતિ તિટ્ઠતિ નિપજ્જતિ નિસીદતિ ખાદતિ ભુઞ્જતીતિ વદન્તિ.

    632. Itthindriyaniddese yanti karaṇavacanaṃ. Yena kāraṇena itthiyā itthiliṅgādīni hontīti ayamettha attho. Tattha ‘liṅga’nti saṇṭhānaṃ. Itthiyā hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na purisassa viya hoti. Itthīnañhi heṭṭhimakāyo visado hoti, uparimakāyo avisado. Hatthapādā khuddakā, mukhaṃ khuddakaṃ. Nimittanti sañjānanaṃ. Itthīnañhi uramaṃsaṃ avisadaṃ hoti, mukhaṃ nimmassudāṭhikaṃ. Kesabandhavatthaggahaṇampi na purisānaṃ viya hoti. Kuttanti kiriyā. Itthiyo hi daharakāle suppakamusalakehi kīḷanti, cittadhītalikāya kīḷanti, mattikavākena suttakaṃ nāma kantanti. Ākappoti gamanādiākāro. Itthiyo hi gacchamānā avisadā gacchanti, tiṭṭhamānā nipajjamānā nisīdamānā khādamānā bhuñjamānā avisadā bhuñjanti. Purisampi hi avisadaṃ disvā mātugāmo viya gacchati tiṭṭhati nipajjati nisīdati khādati bhuñjatīti vadanti.

    ઇત્થત્તં ઇત્થિભાવોતિ ઉભયમ્પિ એકત્થં; ઇત્થિસભાવોતિ અત્થો. અયં કમ્મજો પટિસન્ધિસમુટ્ઠિતો. ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ પન ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ પવત્તે સમુટ્ઠિતાનિ. યથા હિ બીજે સતિ, બીજં પટિચ્ચ, બીજપચ્ચયા રુક્ખો વડ્ઢિત્વા સાખાવિટપસમ્પન્નો હુત્વા આકાસં પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ, એવમેવ ઇત્થિભાવસઙ્ખાતે ઇત્થિન્દ્રિયે સતિ ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ હોન્તિ. બીજં વિય હિ ઇત્થિન્દ્રિયં, બીજં પટિચ્ચ વડ્ઢિત્વા આકાસં પૂરેત્વા ઠિતરુક્ખો વિય ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ પવત્તે સમુટ્ઠહન્તિ. તત્થ ઇત્થિન્દ્રિયં ન ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં, મનોવિઞ્ઞેય્યમેવ. ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાનિપિ મનોવિઞ્ઞેય્યાનિપિ.

    Itthattaṃ itthibhāvoti ubhayampi ekatthaṃ; itthisabhāvoti attho. Ayaṃ kammajo paṭisandhisamuṭṭhito. Itthiliṅgādīni pana itthindriyaṃ paṭicca pavatte samuṭṭhitāni. Yathā hi bīje sati, bījaṃ paṭicca, bījapaccayā rukkho vaḍḍhitvā sākhāviṭapasampanno hutvā ākāsaṃ pūretvā tiṭṭhati, evameva itthibhāvasaṅkhāte itthindriye sati itthiliṅgādīni honti. Bījaṃ viya hi itthindriyaṃ, bījaṃ paṭicca vaḍḍhitvā ākāsaṃ pūretvā ṭhitarukkho viya itthindriyaṃ paṭicca itthiliṅgādīni pavatte samuṭṭhahanti. Tattha itthindriyaṃ na cakkhuviññeyyaṃ, manoviññeyyameva. Itthiliṅgādīni cakkhuviññeyyānipi manoviññeyyānipi.

    ઇદં તં રૂપં ઇત્થિન્દ્રિયન્તિ ઇદં તં રૂપં, યથા ચક્ખુન્દ્રિયાદીનિ પુરિસસ્સાપિ હોન્તિ, ન એવં; નિયમતો પન ઇત્થિયા એવ ઇન્દ્રિયં ‘ઇત્થિન્દ્રિયં’.

    Idaṃ taṃ rūpaṃ itthindriyanti idaṃ taṃ rūpaṃ, yathā cakkhundriyādīni purisassāpi honti, na evaṃ; niyamato pana itthiyā eva indriyaṃ ‘itthindriyaṃ’.

    ૬૩૩. પુરિસિન્દ્રિયેપિ એસેવ નયો. પુરિસલિઙ્ગાદીનિ પન ઇત્થિલિઙ્ગાદીનં પટિપક્ખતો વેદિતબ્બાનિ. પુરિસસ્સ હિ હત્થપાદગીવાઉરાદીનં સણ્ઠાનં ન ઇત્થિયા વિય હોતિ. પુરિસાનઞ્હિ ઉપરિમકાયો વિસદો હોતિ હેટ્ઠિમકાયો અવિસદો, હત્થપાદા મહન્તા, મુખં મહન્તં, ઉરમંસં વિસદં, મસ્સુદાઠિકા ઉપ્પજ્જન્તિ. કેસબન્ધનવત્થગ્ગહણં ન ઇત્થીનં વિય હોતિ. દહરકાલે રથનઙ્ગલાદીહિ કીળન્તિ, વાલિકપાળિં કત્વા વાપિં નામ ખનન્તિ, ગમનાદીનિ વિસદાનિ હોન્તિ. ઇત્થિમ્પિ ગમનાદીનિ વિસદાનિ કુરુમાનં દિસ્વા ‘પુરિસો વિય ગચ્છતી’તિઆદીનિ વદન્તિ. સેસં ઇત્થિન્દ્રિયે વુત્તસદિસમેવ.

    633. Purisindriyepi eseva nayo. Purisaliṅgādīni pana itthiliṅgādīnaṃ paṭipakkhato veditabbāni. Purisassa hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na itthiyā viya hoti. Purisānañhi uparimakāyo visado hoti heṭṭhimakāyo avisado, hatthapādā mahantā, mukhaṃ mahantaṃ, uramaṃsaṃ visadaṃ, massudāṭhikā uppajjanti. Kesabandhanavatthaggahaṇaṃ na itthīnaṃ viya hoti. Daharakāle rathanaṅgalādīhi kīḷanti, vālikapāḷiṃ katvā vāpiṃ nāma khananti, gamanādīni visadāni honti. Itthimpi gamanādīni visadāni kurumānaṃ disvā ‘puriso viya gacchatī’tiādīni vadanti. Sesaṃ itthindriye vuttasadisameva.

    તત્થ ઇત્થિભાવલક્ખણં ઇત્થિન્દ્રિયં, ઇત્થીતિ પકાસનરસં, ઇત્થિલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. પુરિસભાવલક્ખણં પુરિસિન્દ્રિયં, પુરિસોતિ પકાસનરસં, પુરિસલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. ઉભયમ્પેતં પઠમકપ્પિકાનં પવત્તે સમુટ્ઠાતિ. અપરભાગે પટિસન્ધિયં. પટિસન્ધિસમુટ્ઠિતમ્પિ પવત્તે ચલતિ પરિવત્તતિ.

    Tattha itthibhāvalakkhaṇaṃ itthindriyaṃ, itthīti pakāsanarasaṃ, itthiliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Purisabhāvalakkhaṇaṃ purisindriyaṃ, purisoti pakāsanarasaṃ, purisaliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Ubhayampetaṃ paṭhamakappikānaṃ pavatte samuṭṭhāti. Aparabhāge paṭisandhiyaṃ. Paṭisandhisamuṭṭhitampi pavatte calati parivattati.

    યથાહ –

    Yathāha –

    ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભૂતં હોતિ. તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરિસ્સા ભિક્ખુનિયા પુરિસલિઙ્ગં પાતુભૂતં હોતી’’તિ (પારા॰ ૬૯).

    ‘‘Tena kho pana samayena aññatarassa bhikkhuno itthiliṅgaṃ pātubhūtaṃ hoti. Tena kho pana samayena aññatarissā bhikkhuniyā purisaliṅgaṃ pātubhūtaṃ hotī’’ti (pārā. 69).

    ઇમેસુ પન દ્વીસુ પુરિસલિઙ્ગં ઉત્તમં, ઇત્થિલિઙ્ગં હીનં. તસ્મા પુરિસલિઙ્ગં બલવઅકુસલેન અન્તરધાયતિ, ઇત્થિલિઙ્ગં દુબ્બલકુસલેન પતિટ્ઠાતિ. ઇત્થિલિઙ્ગં પન અન્તરધાયન્તં દુબ્બલઅકુસલેન અન્તરધાયતિ, પુરિસલિઙ્ગં બલવકુસલેન પતિટ્ઠાતિ. એવં ઉભયમ્પિ અકુસલેન અન્તરધાયતિ, કુસલેન પતિટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં.

    Imesu pana dvīsu purisaliṅgaṃ uttamaṃ, itthiliṅgaṃ hīnaṃ. Tasmā purisaliṅgaṃ balavaakusalena antaradhāyati, itthiliṅgaṃ dubbalakusalena patiṭṭhāti. Itthiliṅgaṃ pana antaradhāyantaṃ dubbalaakusalena antaradhāyati, purisaliṅgaṃ balavakusalena patiṭṭhāti. Evaṃ ubhayampi akusalena antaradhāyati, kusalena patiṭṭhātīti veditabbaṃ.

    ઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પન કિં એકં ઇન્દ્રિયં ઉદાહુ દ્વેતિ? એકં. તઞ્ચ ખો ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં, પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પુરિસિન્દ્રિયં. ‘એવં સન્તે દુતિયબ્યઞ્જનકસ્સ અભાવો આપજ્જતિ. ઇન્દ્રિયઞ્હિ બ્યઞ્જનકારણં વુત્તં. તઞ્ચસ્સ નત્થી’તિ? ‘ન તસ્સ ઇન્દ્રિયં બ્યઞ્જનકારણં’. ‘કસ્મા’? ‘સદા અભાવતો. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ હિ યદા ઇત્થિયા રાગચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદાવ પુરિસબ્યઞ્જનં પાકટં હોતિ, ઇત્થિબ્યઞ્જનં પટિચ્છન્નં ગુળ્હં હોતિ. તથા ઇતરસ્સ ઇતરં.

    Ubhatobyañjanakassa pana kiṃ ekaṃ indriyaṃ udāhu dveti? Ekaṃ. Tañca kho itthiubhatobyañjanakassa itthindriyaṃ, purisaubhatobyañjanakassa purisindriyaṃ. ‘Evaṃ sante dutiyabyañjanakassa abhāvo āpajjati. Indriyañhi byañjanakāraṇaṃ vuttaṃ. Tañcassa natthī’ti? ‘Na tassa indriyaṃ byañjanakāraṇaṃ’. ‘Kasmā’? ‘Sadā abhāvato. Itthiubhatobyañjanakassa hi yadā itthiyā rāgacittaṃ uppajjati, tadāva purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itthibyañjanaṃ paṭicchannaṃ guḷhaṃ hoti. Tathā itarassa itaraṃ.

    યદિ ચ તેસં ઇન્દ્રિયં દુતિયબ્યઞ્જનકારણં ભવેય્ય, સદાપિ બ્યઞ્જનદ્વયં તિટ્ઠેય્ય. ન પન તિટ્ઠતિ. તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ન તસ્સ તં બ્યઞ્જનકારણં. કમ્મસહાયં પન રાગચિત્તમેવેત્થ કારણં. યસ્મા ચસ્સ એકમેવ ઇન્દ્રિયં હોતિ, તસ્મા ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો સયમ્પિ ગબ્ભં ગણ્હાતિ, પરમ્પિ ગણ્હાપેતિ. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકો પરં ગબ્ભં ગણ્હાપેતિ, સયં પન ન ગણ્હાતીતિ.

    Yadi ca tesaṃ indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ bhaveyya, sadāpi byañjanadvayaṃ tiṭṭheyya. Na pana tiṭṭhati. Tasmā veditabbametaṃ na tassa taṃ byañjanakāraṇaṃ. Kammasahāyaṃ pana rāgacittamevettha kāraṇaṃ. Yasmā cassa ekameva indriyaṃ hoti, tasmā itthiubhatobyañjanako sayampi gabbhaṃ gaṇhāti, parampi gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako paraṃ gabbhaṃ gaṇhāpeti, sayaṃ pana na gaṇhātīti.

    ૬૩૪. જીવિતિન્દ્રિયનિદ્દેસે યં વત્તબ્બં તં હેટ્ઠા અરૂપજીવિતિન્દ્રિયે વુત્તમેવ. કેવલઞ્હિ તત્થ યો તેસં અરૂપીનં ધમ્માનન્તિ વુત્તં, ઇધ રૂપજીવિતિન્દ્રિયત્તા યો તેસં રૂપીનં ધમ્માનન્તિ અયમેવ વિસેસો. લક્ખણાદીનિ પનસ્સ એવં વેદિતબ્બાનિ – સહજાતરૂપાનુપાલનલક્ખણં જીવિતિન્દ્રિયં, તેસં પવત્તનરસં, તેસં યેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બભૂતપદટ્ઠાનન્તિ.

    634. Jīvitindriyaniddese yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā arūpajīvitindriye vuttameva. Kevalañhi tattha yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānanti vuttaṃ, idha rūpajīvitindriyattā yo tesaṃ rūpīnaṃ dhammānanti ayameva viseso. Lakkhaṇādīni panassa evaṃ veditabbāni – sahajātarūpānupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃ yeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbabhūtapadaṭṭhānanti.

    ૬૩૫. કાયવિઞ્ઞત્તિનિદ્દેસે કાયવિઞ્ઞત્તીતિ એત્થ તાવ કાયેન અત્તનો ભાવં વિઞ્ઞાપેન્તાનં તિરચ્છાનેહિપિ પુરિસાનં, પુરિસેહિ વા તિરચ્છાનાનમ્પિ કાયગહણાનુસારેન ગહિતાય એતાય ભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ ‘વિઞ્ઞત્તિ’. સયં કાયગહણાનુસારેન વિઞ્ઞાયતીતિપિ ‘વિઞ્ઞત્તિ’. ‘‘કાયેન સંવરો સાધૂ’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૩૬૧) આગતો ચોપનસઙ્ખાતો કાયોવ વિઞ્ઞત્તિ ‘કાયવિઞ્ઞત્તિ’. કાયવિપ્ફન્દનેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનહેતુત્તા, સયઞ્ચ તથા વિઞ્ઞેય્યત્તા કાયેન વિઞ્ઞત્તીતિપિ ‘કાયવિઞ્ઞત્તિ’.

    635. Kāyaviññattiniddese kāyaviññattīti ettha tāva kāyena attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi kāyagahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti ‘viññatti’. Sayaṃ kāyagahaṇānusārena viññāyatītipi ‘viññatti’. ‘‘Kāyena saṃvaro sādhū’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgato copanasaṅkhāto kāyova viññatti ‘kāyaviññatti’. Kāyavipphandanena adhippāyaviññāpanahetuttā, sayañca tathā viññeyyattā kāyena viññattītipi ‘kāyaviññatti’.

    કુસલચિત્તસ્સ વાતિઆદીસુ અટ્ઠહિ કામાવચરેહિ અભિઞ્ઞાચિત્તેન ચાતિ નવહિ કુસલચિત્તેહિ કુસલચિત્તસ્સ વા, દ્વાદસહિપિ અકુસલચિત્તેહિ અકુસલચિત્તસ્સ વા, અટ્ઠહિ મહાકિરિયેહિ દ્વીહિ અહેતુકકિરિયેહિ અભિઞ્ઞાપ્પત્તેન એકેન રૂપાવચરકિરિયેનાતિ એકાદસહિ કિરિયચિત્તેહિ અબ્યાકતચિત્તસ્સ વા. ઇતો અઞ્ઞાનિ હિ ચિત્તાનિ વિઞ્ઞત્તિં ન જનેન્તિ. સેક્ખાસેક્ખપુથુજ્જનાનં પન એત્તકેહેવ ચિત્તેહિ વિઞ્ઞત્તિ હોતીતિ એતેસં કુસલાદીનં વસેન તીહિ પદેહિ ‘હેતુતો’ દસ્સિતા.

    Kusalacittassa vātiādīsu aṭṭhahi kāmāvacarehi abhiññācittena cāti navahi kusalacittehi kusalacittassa vā, dvādasahipi akusalacittehi akusalacittassa vā, aṭṭhahi mahākiriyehi dvīhi ahetukakiriyehi abhiññāppattena ekena rūpāvacarakiriyenāti ekādasahi kiriyacittehi abyākatacittassa vā. Ito aññāni hi cittāni viññattiṃ na janenti. Sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ pana ettakeheva cittehi viññatti hotīti etesaṃ kusalādīnaṃ vasena tīhi padehi ‘hetuto’ dassitā.

    ઇદાનિ છહિ પદેહિ ‘ફલતો’ દસ્સેતું અભિક્કમન્તસ્સ વાતિઆદિ વુત્તં. અભિક્કમાદયો હિ વિઞ્ઞત્તિવસેન પવત્તત્તા વિઞ્ઞત્તિફલં નામ. તત્થ ‘અભિક્કમન્તસ્સા’તિ પુરતો કાયં અભિહરન્તસ્સ. પટિક્કમન્તસ્સાતિ પચ્છતો પચ્ચાહરન્તસ્સ. આલોકેન્તસ્સાતિ ઉજુકં પેક્ખન્તસ્સ. વિલોકેન્તસ્સાતિ ઇતો ચિતો ચ પેક્ખન્તસ્સ. સમિઞ્જેન્તસ્સાતિ સન્ધયો સઙ્કોચેન્તસ્સ. પસારેન્તસ્સાતિ સન્ધયો પટિપણામેન્તસ્સ.

    Idāni chahi padehi ‘phalato’ dassetuṃ abhikkamantassa vātiādi vuttaṃ. Abhikkamādayo hi viññattivasena pavattattā viññattiphalaṃ nāma. Tattha ‘abhikkamantassā’ti purato kāyaṃ abhiharantassa. Paṭikkamantassāti pacchato paccāharantassa. Ālokentassāti ujukaṃ pekkhantassa. Vilokentassāti ito cito ca pekkhantassa. Samiñjentassāti sandhayo saṅkocentassa. Pasārentassāti sandhayo paṭipaṇāmentassa.

    ઇદાનિ છહિ પદેહિ ‘સભાવતો’ દસ્સેતું કાયસ્સ થમ્ભનાતિ આદિ વુત્તં. તત્થ ‘કાયસ્સા’તિ સરીરસ્સ. કાયં થમ્ભેત્વા થદ્ધં કરોતીતિ થમ્ભના. તમેવ ઉપસગ્ગેન વડ્ઢેત્વા સન્થમ્ભનાતિ આહ. બલવતરા વા થમ્ભના ‘સન્થમ્ભના’. સન્થમ્ભિતત્તન્તિ સન્થમ્ભિતભાવો. વિઞ્ઞાપનવસેન વિઞ્ઞત્તિ. વિઞ્ઞાપનાતિ વિઞ્ઞાપનાકારો. વિઞ્ઞાપિતભાવો વિઞ્ઞાપિતત્તં. સેસમેત્થ યં વત્તબ્બં તં હેટ્ઠા દ્વારકથાયં વુત્તમેવ. તથા વચીવિઞ્ઞત્તિયં.

    Idāni chahi padehi ‘sabhāvato’ dassetuṃ kāyassa thambhanāti ādi vuttaṃ. Tattha ‘kāyassā’ti sarīrassa. Kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā. Tameva upasaggena vaḍḍhetvā santhambhanāti āha. Balavatarā vā thambhanā ‘santhambhanā’. Santhambhitattanti santhambhitabhāvo. Viññāpanavasena viññatti. Viññāpanāti viññāpanākāro. Viññāpitabhāvo viññāpitattaṃ. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā dvārakathāyaṃ vuttameva. Tathā vacīviññattiyaṃ.

    ૬૩૬. વચીવિઞ્ઞત્તીતિપદસ્સ પન નિદ્દેસપદાનઞ્ચ અત્થો તત્થ ન વુત્તો, સો એવં વેદિતબ્બો – વાચાય અત્તનો ભાવં વિઞ્ઞાપેન્તાનં તિરચ્છાનેહિપિ પુરિસાનં, પુરિસેહિ વા તિરચ્છાનાનમ્પિ , વચીગહણાનુસારેન ગહિતાય એતાય ભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ વિઞ્ઞત્તિ. સયઞ્ચ વચીગહણાનુસારેન વિઞ્ઞાયતીતિપિ વિઞ્ઞત્તિ. ‘‘સાધુ વાચાય સંવરો’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૩૬૧) આગતા ચોપનસઙ્ખાતા વચી એવ વિઞ્ઞત્તિ ‘વચીવિઞ્ઞત્તિ’. વચીઘોસેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનહેતુત્તા સયઞ્ચ તથાવિઞ્ઞેય્યત્તા વાચાય વિઞ્ઞત્તીતિપિ ‘વચીવિઞ્ઞત્તિ’. વાચા ગિરાતિઆદીસુ વુચ્ચતીતિ ‘વાચા’. ગિરિયતીતિ ‘ગિરા’. બ્યપ્પથોતિ વાક્યભેદો. વાક્યઞ્ચ તં પથો ચ અત્થં ઞાતુકામાનં ઞાપેતુકામાનઞ્ચાતિપિ ‘બ્યપ્પથો’. ઉદીરિયતીતિ ઉદીરણં. ઘુસ્સતીતિ ઘોસો. કરિયતીતિ કમ્મં. ઘોસોવ કમ્મં ઘોસકમ્મં. નાનપ્પકારેહિ કતો ઘોસોતિ અત્થો. વચિયા ભેદો વચીભેદો. સો પન ‘ન ભઙ્ગો, પભેદગતા વાચા એવા’તિ ઞાપનત્થં વાચા વચીભેદોતિ વુત્તં. ઇમેહિ સબ્બેહિપિ પદેહિ ‘સદ્દવાચાવ’ દસ્સિતા. ઇદાનિ તાય વાચાય સદ્ધિં યોજેત્વા હેટ્ઠા વુત્તત્થાનં વિઞ્ઞત્તિઆદીનં પદાનં વસેન તીહાકારેહિ સભાવતો તં દસ્સેતું યા તાય વાચાય વિઞ્ઞત્તીતિઆદિ વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ.

    636. Vacīviññattītipadassa pana niddesapadānañca attho tattha na vutto, so evaṃ veditabbo – vācāya attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi , vacīgahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti viññatti. Sayañca vacīgahaṇānusārena viññāyatītipi viññatti. ‘‘Sādhu vācāya saṃvaro’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgatā copanasaṅkhātā vacī eva viññatti ‘vacīviññatti’. Vacīghosena adhippāyaviññāpanahetuttā sayañca tathāviññeyyattā vācāya viññattītipi ‘vacīviññatti’. Vācā girātiādīsu vuccatīti ‘vācā’. Giriyatīti ‘girā’. Byappathoti vākyabhedo. Vākyañca taṃ patho ca atthaṃ ñātukāmānaṃ ñāpetukāmānañcātipi ‘byappatho’. Udīriyatīti udīraṇaṃ. Ghussatīti ghoso. Kariyatīti kammaṃ. Ghosova kammaṃ ghosakammaṃ. Nānappakārehi kato ghosoti attho. Vaciyā bhedo vacībhedo. So pana ‘na bhaṅgo, pabhedagatā vācā evā’ti ñāpanatthaṃ vācā vacībhedoti vuttaṃ. Imehi sabbehipi padehi ‘saddavācāva’ dassitā. Idāni tāya vācāya saddhiṃ yojetvā heṭṭhā vuttatthānaṃ viññattiādīnaṃ padānaṃ vasena tīhākārehi sabhāvato taṃ dassetuṃ yā tāya vācāya viññattītiādi vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva.

    ઇદાનિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તેસુ અસમ્મોહત્થં દ્વત્તિંસ છબ્બીસ એકૂનવીસતિ સોળસ પચ્છિમાનીતિ ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં – દ્વત્તિંસ ચિત્તાનિ હિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇરિયાપથમ્પિ ઉપત્થમ્ભેન્તિ, દુવિધમ્પિ વિઞ્ઞત્તિં જનેન્તિ. છબ્બીસતિ વિઞ્ઞત્તિમેવ ન જનેન્તિ, ઇતરદ્વયં કરોન્તિ. એકૂનવીસતિ રૂપમેવ સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇતરદ્વયં ન કરોન્તિ. સોળસ ઇમેસુ તીસુ એકમ્પિ ન કરોન્તિ.

    Idāni viññattisamuṭṭhāpakacittesu asammohatthaṃ dvattiṃsa chabbīsa ekūnavīsati soḷasa pacchimānīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – dvattiṃsa cittāni hi rūpaṃ samuṭṭhāpenti, iriyāpathampi upatthambhenti, duvidhampi viññattiṃ janenti. Chabbīsati viññattimeva na janenti, itaradvayaṃ karonti. Ekūnavīsati rūpameva samuṭṭhāpenti, itaradvayaṃ na karonti. Soḷasa imesu tīsu ekampi na karonti.

    તત્થ દ્વત્તિંસાતિ હેટ્ઠા વુત્તાનેવ કામાવચરતો અટ્ઠ કુસલાનિ, દ્વાદસ અકુસલાનિ, કિરિયતો દસ ચિત્તાનિ, સેક્ખપુથુજ્જનાનં અભિઞ્ઞાચિત્તં, ખીણાસવાનં અભિઞ્ઞાચિત્તન્તિ. છબ્બીસાતિ રૂપાવચરતો પઞ્ચ કુસલાનિ, પઞ્ચ કિરિયાનિ, અરૂપાવચરતો ચત્તારિ કુસલાનિ, ચત્તારિ કિરિયાનિ, ચત્તારિ મગ્ગચિત્તાનિ, ચત્તારિ ફલચિત્તાનીતિ. એકૂનવીસતીતિ કામાવચરકુસલવિપાકતો એકાદસ, અકુસલવિપાકતો દ્વે , કિરિયતો કિરિયમનોધાતુ, રૂપાવચરતો પઞ્ચ વિપાકચિત્તાનીતિ. સોળસાતિ દ્વે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, સબ્બસત્તાનં પટિસન્ધિચિત્તં, ખીણાસવાનં ચુતિચિત્તં, અરૂપે ચત્તારિ વિપાકચિત્તાનીતિ. ઇમાનિ સોળસ રૂપિરિયાપથવિઞ્ઞત્તીસુ એકમ્પિ ન કરોન્તિ. અઞ્ઞાનિપિ બહૂનિ અરૂપે ઉપ્પન્નાનિ અનોકાસગતત્તા રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. ન તાનેવ, કાયવચીવિઞ્ઞત્તિયોપિ.

    Tattha dvattiṃsāti heṭṭhā vuttāneva kāmāvacarato aṭṭha kusalāni, dvādasa akusalāni, kiriyato dasa cittāni, sekkhaputhujjanānaṃ abhiññācittaṃ, khīṇāsavānaṃ abhiññācittanti. Chabbīsāti rūpāvacarato pañca kusalāni, pañca kiriyāni, arūpāvacarato cattāri kusalāni, cattāri kiriyāni, cattāri maggacittāni, cattāri phalacittānīti. Ekūnavīsatīti kāmāvacarakusalavipākato ekādasa, akusalavipākato dve , kiriyato kiriyamanodhātu, rūpāvacarato pañca vipākacittānīti. Soḷasāti dve pañcaviññāṇāni, sabbasattānaṃ paṭisandhicittaṃ, khīṇāsavānaṃ cuticittaṃ, arūpe cattāri vipākacittānīti. Imāni soḷasa rūpiriyāpathaviññattīsu ekampi na karonti. Aññānipi bahūni arūpe uppannāni anokāsagatattā rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Na tāneva, kāyavacīviññattiyopi.

    ૬૩૭. આકાસધાતુનિદ્દેસે ન કસ્સતિ, ન નિકસ્સતિ, કસિતું વા છિન્દિતું વા ભિન્દિતું વા ન સક્કાતિ આકાસો. આકાસોવ આકાસગતં , ખેળગતાદિ વિય. આકાસોતિ વા ગતન્તિ ‘આકાસગતં’. ન હઞ્ઞતીતિ અઘં, અઘટ્ટનીયન્તિ અત્થો. અઘમેવ અઘગતં. છિદ્દટ્ઠેન વિવરો. વિવરોવ વિવરગતં. અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહીતિ એતેહિ અસમ્ફુટ્ઠં નિજ્જટાકાસંવ કથિતં. લક્ખણાદિતો પન રૂપપરિચ્છેદલક્ખણા આકાસધાતુ, રૂપપરિયન્તપ્પકાસનરસા, રૂપમરિયાદપચ્ચુપટ્ઠાના અસમ્ફુટ્ઠભાવછિદ્દવિવરભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, પરિચ્છિન્નરૂપપદટ્ઠાના, યાય પરિચ્છિન્નેસુ રૂપેસુ ‘ઇદમિતો ઉદ્ધં અધો તિરિય’ન્તિ ચ હોતિ.

    637. Ākāsadhātuniddese na kassati, na nikassati, kasituṃ vā chindituṃ vā bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Ākāsova ākāsagataṃ, kheḷagatādi viya. Ākāsoti vā gatanti ‘ākāsagataṃ’. Na haññatīti aghaṃ, aghaṭṭanīyanti attho. Aghameva aghagataṃ. Chiddaṭṭhena vivaro. Vivarova vivaragataṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti etehi asamphuṭṭhaṃ nijjaṭākāsaṃva kathitaṃ. Lakkhaṇādito pana rūpaparicchedalakkhaṇā ākāsadhātu, rūpapariyantappakāsanarasā, rūpamariyādapaccupaṭṭhānā asamphuṭṭhabhāvachiddavivarabhāvapaccupaṭṭhānā vā, paricchinnarūpapadaṭṭhānā, yāya paricchinnesu rūpesu ‘idamito uddhaṃ adho tiriya’nti ca hoti.

    ૬૩૮. ઇતો પરે રૂપસ્સલહુતાદીનં નિદ્દેસા ચિત્તસ્સલહુતાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. લક્ખણાદિતો પનેત્થ અદન્ધતાલક્ખણા રૂપસ્સ લહુતા, રૂપાનં ગરુભાવવિનોદનરસા, લહુપરિવત્તિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, લહુરૂપપદટ્ઠાના. અથદ્ધતાલક્ખણા રૂપસ્સ મુદુતા, રૂપાનં થદ્ધભાવવિનોદનરસા, સબ્બકિરિયાસુ અવિરોધિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, મુદુરૂપપદટ્ઠાના. સરીરકિરિયાનુકૂલકમ્મઞ્ઞભાવલક્ખણા રૂપસ્સ કમ્મઞ્ઞતા, અકમ્મઞ્ઞતાવિનોદનરસા, અદુબ્બલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કમ્મઞ્ઞરૂપપદટ્ઠાના.

    638. Ito pare rūpassalahutādīnaṃ niddesā cittassalahutādīsu vuttanayeneva veditabbā. Lakkhaṇādito panettha adandhatālakkhaṇā rūpassa lahutā, rūpānaṃ garubhāvavinodanarasā, lahuparivattitāpaccupaṭṭhānā, lahurūpapadaṭṭhānā. Athaddhatālakkhaṇā rūpassa mudutā, rūpānaṃ thaddhabhāvavinodanarasā, sabbakiriyāsu avirodhitāpaccupaṭṭhānā, mudurūpapadaṭṭhānā. Sarīrakiriyānukūlakammaññabhāvalakkhaṇā rūpassa kammaññatā, akammaññatāvinodanarasā, adubbalabhāvapaccupaṭṭhānā, kammaññarūpapadaṭṭhānā.

    એતા પન તિસ્સો ન અઞ્ઞમઞ્ઞં વિજહન્તિ. એવં સન્તેપિ યો અરોગિનો વિય રૂપાનં લહુભાવો, અદન્ધતાલહુપરિવત્તિપ્પકારો, રૂપદન્ધત્તકરધાતુક્ખોભપટિપક્ખપચ્ચયસમુટ્ઠાનો, સો રૂપવિકારો ‘રૂપસ્સલહુતા’. યો સુપરિમદ્દિતચમ્મસ્સેવ રૂપાનં મુદુભાવો સબ્બકિરિયાવિસેસેસુ સરસવત્તનભાવો વસવત્તનભાવમદ્દવપ્પકારો રૂપથદ્ધત્તકરધાતુક્ખોભપટિપક્ખપચ્ચયસમુટ્ઠાનો , સો રૂપવિકારો ‘રૂપસ્સ મુદુતા’. યો પન સુધન્તસુવણ્ણસ્સેવ રૂપાનં કમ્મઞ્ઞભાવો સરીરકિરિયાનુકૂલભાવપ્પકારો સરીરકિરિયાનં અનનુકૂલકરધાતુક્ખોભપટિપક્ખપચ્ચયસમુટ્ઠાનો, સો રૂપવિકારો ‘રૂપસ્સ કમ્મઞ્ઞતા’તિ. એવમેતાસં વિસેસો વેદિતબ્બો.

    Etā pana tisso na aññamaññaṃ vijahanti. Evaṃ santepi yo arogino viya rūpānaṃ lahubhāvo, adandhatālahuparivattippakāro, rūpadandhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassalahutā’. Yo suparimadditacammasseva rūpānaṃ mudubhāvo sabbakiriyāvisesesu sarasavattanabhāvo vasavattanabhāvamaddavappakāro rūpathaddhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno , so rūpavikāro ‘rūpassa mudutā’. Yo pana sudhantasuvaṇṇasseva rūpānaṃ kammaññabhāvo sarīrakiriyānukūlabhāvappakāro sarīrakiriyānaṃ ananukūlakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassa kammaññatā’ti. Evametāsaṃ viseso veditabbo.

    એતા પન તિસ્સોપિ કમ્મં કાતું ન સક્કોતિ, આહારાદયોવ કરોન્તિ. તથા હિ યોગિનો ‘અજ્જ અમ્હેહિ ભોજનસપ્પાયં લદ્ધં, કાયો નો લહુ મુદુ કમ્મઞ્ઞો’તિ વદન્તિ. ‘અજ્જ ઉતુસપ્પાયં લદ્ધં, અજ્જ અમ્હાકં ચિત્તં એકગ્ગં, કાયો નો લહુ મુદુ કમ્મઞ્ઞો’તિ વદન્તીતિ.

    Etā pana tissopi kammaṃ kātuṃ na sakkoti, āhārādayova karonti. Tathā hi yogino ‘ajja amhehi bhojanasappāyaṃ laddhaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadanti. ‘Ajja utusappāyaṃ laddhaṃ, ajja amhākaṃ cittaṃ ekaggaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadantīti.

    ૬૪૧. ઉપચયસન્તતિનિદ્દેસેસુ આયતનાનન્તિ અડ્ઢેકાદસન્નં રૂપાયતનાનં. આચયોતિ નિબ્બત્તિ. સો રૂપસ્સ ઉપચયોતિ યો આયતનાનં આચયો પુનપ્પુનં નિબ્બત્તમાનાનં, સોવ રૂપસ્સ ઉપચયો નામ હોતિ; વડ્ઢીતિ અત્થો. યો રૂપસ્સ ઉપચયો સા રૂપસ્સ સન્તતીતિ યા એવં ઉપચિતાનં રૂપાનં વડ્ઢિ, તતો ઉત્તરિતરં પવત્તિકાલે સા રૂપસ્સ સન્તતિ નામ હોતિ; પવત્તીતિ અત્થો. નદિતીરે ખતકૂપસ્મિઞ્હિ ઉદકુગ્ગમનકાલો વિય આચયો, નિબ્બત્તિ; પરિપુણ્ણકાલો વિય ઉપચયો, વડ્ઢિ; અજ્ઝોત્થરિત્વા ગમનકાલો વિય સન્તતિ, પવત્તીતિ વેદિતબ્બા.

    641. Upacayasantatiniddesesu āyatanānanti aḍḍhekādasannaṃ rūpāyatanānaṃ. Ācayoti nibbatti. So rūpassa upacayoti yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo nāma hoti; vaḍḍhīti attho. Yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatīti yā evaṃ upacitānaṃ rūpānaṃ vaḍḍhi, tato uttaritaraṃ pavattikāle sā rūpassa santati nāma hoti; pavattīti attho. Naditīre khatakūpasmiñhi udakuggamanakālo viya ācayo, nibbatti; paripuṇṇakālo viya upacayo, vaḍḍhi; ajjhottharitvā gamanakālo viya santati, pavattīti veditabbā.

    એવં કિં કથિતં હોતીતિ? આયતનેન હિ આચયો કથિતો, આચયેન આયતનં કથિતં. આચયોવ કથિતો આયતનમેવ કથિતં. એવમ્પિ કિં કથિતં હોતીતિ? ચતુસન્તતિરૂપાનં આચયો ઉપચયો નિબ્બત્તિ વડ્ઢિ કથિતા. અત્થતો હિ ઉભયમ્પેતં જાતિરૂપસ્સેવ અધિવચનં. આકારનાનત્તેન પન વેનેય્યવસેન ચ ઉપચયો સન્તતીતિ ઉદ્દેસદેસનં કત્વા યસ્મા એત્થ અત્થતો નાનત્તં નત્થિ, તસ્મા નિદ્દેસે ‘‘યો આયતનાનં આચયો સો રૂપસ્સ ઉપચયો, યો રૂપસ્સ ઉપચયો સા રૂપસ્સ સન્તતી’’તિ વુત્તં.

    Evaṃ kiṃ kathitaṃ hotīti? Āyatanena hi ācayo kathito, ācayena āyatanaṃ kathitaṃ. Ācayova kathito āyatanameva kathitaṃ. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti? Catusantatirūpānaṃ ācayo upacayo nibbatti vaḍḍhi kathitā. Atthato hi ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ. Ākāranānattena pana veneyyavasena ca upacayo santatīti uddesadesanaṃ katvā yasmā ettha atthato nānattaṃ natthi, tasmā niddese ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo so rūpassa upacayo, yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatī’’ti vuttaṃ.

    યસ્મા ચ ઉભયમ્પેતં જાતિરૂપસ્સેવ અધિવચનં તસ્મા એત્થ આચયલક્ખણો રૂપસ્સ ઉપચયો, પુબ્બન્તતો રૂપાનં ઉમ્મુજ્જાપનરસો, નિય્યાતનપચ્ચુપટ્ઠાનો પરિપુણ્ણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, ઉપચિતરૂપપદટ્ઠાનો. પવત્તિલક્ખણા રૂપસ્સ સન્તતિ, અનુપ્પબન્ધરસા, અનુપચ્છેદપચ્ચુપટ્ઠાના, અનુપ્પબન્ધરૂપપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

    Yasmā ca ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ tasmā ettha ācayalakkhaṇo rūpassa upacayo, pubbantato rūpānaṃ ummujjāpanaraso, niyyātanapaccupaṭṭhāno paripuṇṇabhāvapaccupaṭṭhāno vā, upacitarūpapadaṭṭhāno. Pavattilakkhaṇā rūpassa santati, anuppabandharasā, anupacchedapaccupaṭṭhānā, anuppabandharūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    ૬૪૩. જરતાનિદ્દેસે જીરણકવસેન જરા; અયમેત્થ સભાવનિદ્દેસો . જીરણાકારો જીરણતા. ખણ્ડિચ્ચન્તિ આદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા. અયઞ્હિ ‘જરા’તિ ઇમિના પદેન સભાવતો દીપિતા; તેનસ્સાયં સભાવનિદ્દેસો. ‘જીરણતા’તિ ઇમિના આકારતો; તેનસ્સાયં આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિ ઇમિના કાલાતિક્કમે દન્તનખાનં ખણ્ડિતભાવકરણકિચ્ચતો. પાલિચ્ચન્તિ ઇમિના કેસલોમાનં પલિતભાવકરણકિચ્ચતો. વલિત્તચતાતિ ઇમિના મંસં મિલાપેત્વા તચે વલિભાવકરણકિચ્ચતો દીપિતા. તેનસ્સા ઇમે ‘ખણ્ડિચ્ચ’ન્તિઆદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. તેહિ ઇમેસં વિકારાનં દસ્સનવસેન પાકટીભૂતા પાકટજરા દસ્સિતા. યથેવ હિ ઉદકસ્સ વા અગ્ગિનો વા તિણરુક્ખાદીનં સંભગ્ગપલિભગ્ગતાય વા ઝામતાય વા ગતમગ્ગો પાકટો હોતિ, ન ચ સો ગતમગ્ગો તાનેવ ઉદકાદીનિ, એવમેવ જરાય દન્તાદીસુ ખણ્ડિચ્ચાદિવસેન ગતમગ્ગો પાકટો, ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વાપિ ગય્હતિ, ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરા. ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ.

    643. Jaratāniddese jīraṇakavasena jarā; ayamettha sabhāvaniddeso . Jīraṇākāro jīraṇatā. Khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi ‘jarā’ti iminā padena sabhāvato dīpitā; tenassāyaṃ sabhāvaniddeso. ‘Jīraṇatā’ti iminā ākārato; tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valibhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime ‘khaṇḍicca’ntiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃbhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati, na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.

    આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકોતિ ઇમેહિ પન પદેહિ કાલાતિક્કમેયેવ અભિબ્યત્તાય આયુક્ખયચક્ખાદિઇન્દ્રિયપરિપાકસઞ્ઞિતાય પકતિયા દીપિતા. તેનસ્સિમે પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ, તસ્મા જરા ‘આયુનો સંહાની’તિ ફલૂપચારેન વુત્તા. યસ્મા ચ દહરકાલે સુપ્પસન્નાનિ, સુખુમમ્પિ અત્તનો વિસયં સુખેનેવ ગણ્હનસમત્થાનિ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ જરં પત્તસ્સ પરિપક્કાનિ આલુળિતાનિ અવિસદાનિ, ઓળારિકમ્પિ અત્તનો વિસયં ગહેતું અસમત્થાનિ હોન્તિ, તસ્મા ‘ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો’તિપિ ફલૂપચારેનેવ વુત્તા.

    Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaññitāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘āyuno saṃhānī’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni, sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni, oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘indriyānaṃ paripāko’tipi phalūpacāreneva vuttā.

    સા પનાયં એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બાપિ જરા પાકટા પટિચ્છન્નાતિ દુવિધા હોતિ. તત્થ દન્તાદીસુ ખણ્ડભાવાદિદસ્સનતો રૂપધમ્મેસુ જરા પાકટજરા નામ . અરૂપધમ્મેસુ પન જરા તાદિસસ્સ વિકારસ્સ અદસ્સનતો પટિચ્છન્નજરા નામ. પુન અવીચિ સવીચીતિ એવમ્પિ દુવિધા હોતિ. તત્થ મણિકનકરજતપવાળચન્દિમસૂરિયાદીનં વિય, મન્દદસકાદીસુ પાણીનં વિય ચ, પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ ચ અપાણીનં વિય, અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં દુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા અવીચિજરા નામ; નિરન્તરજરાતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞેસુ પન યથાવુત્તેસુ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા સવીચિજરા નામાતિ વેદિતબ્બા.

    Sā panāyaṃ evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍabhāvādidassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma . Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Puna avīci savīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandimasūriyādīnaṃ viya, mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca, pupphaphalapallavādīsu ca apāṇīnaṃ viya, antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ duviññeyyattā jarā avīcijarā nāma; nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāmāti veditabbā.

    લક્ખણાદિતોપિ રૂપપરિપાકલક્ખણા રૂપસ્સ જરતા, ઉપનયનરસા, સભાવાનપગમેપિ નવભાવાપગમપચ્ચુપટ્ઠાના, વીહિપુરાણભાવો વિય પરિપચ્ચમાનરૂપપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

    Lakkhaṇāditopi rūpaparipākalakkhaṇā rūpassa jaratā, upanayanarasā, sabhāvānapagamepi navabhāvāpagamapaccupaṭṭhānā, vīhipurāṇabhāvo viya paripaccamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    ૬૪૪. અનિચ્ચતાનિદ્દેસે ખયગમનવસેન ખયો, વયગમનવસેન વયો, ભિજ્જનવસેન ભેદો. અથ વા, યસ્મા તં પત્વા રૂપં ખીયતિ, વેતિ, ભિજ્જતિ ચ, તસ્મા ખીયતિ એતસ્મિન્તિ ‘ખયો’, વેતિ એતસ્મિન્તિ ‘વયો’, ભિજ્જતિ એતસ્મિન્તિ ‘ભેદો’. ઉપસગ્ગવસેન પદં વડ્ઢેત્વા ભેદોવ પરિભેદો. હુત્વા અભાવટ્ઠેન, ન નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચં. તસ્સ ભાવો અનિચ્ચતા . અન્તરધાયતિ એત્થાતિ અન્તરધાનં. મરણઞ્હિ પત્વા રૂપં અન્તરધાયતિ, અદસ્સનં ગચ્છતિ. ન કેવલઞ્ચ રૂપમેવ, સબ્બેપિ પઞ્ચક્ખન્ધા. તસ્મા પઞ્ચન્નમ્પિ ખન્ધાનં અનિચ્ચતાય ઇદમેવ લક્ખણન્તિ વેદિતબ્બં. લક્ખણાદિતો પન પરિભેદલક્ખણા રૂપસ્સ અનિચ્ચતા, સંસીદનરસા, ખયવયપચ્ચુપટ્ઠાના, પરિભિજ્જમાનરૂપપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

    644. Aniccatāniddese khayagamanavasena khayo, vayagamanavasena vayo, bhijjanavasena bhedo. Atha vā, yasmā taṃ patvā rūpaṃ khīyati, veti, bhijjati ca, tasmā khīyati etasminti ‘khayo’, veti etasminti ‘vayo’, bhijjati etasminti ‘bhedo’. Upasaggavasena padaṃ vaḍḍhetvā bhedova paribhedo. Hutvā abhāvaṭṭhena, na niccanti aniccaṃ. Tassa bhāvo aniccatā. Antaradhāyati etthāti antaradhānaṃ. Maraṇañhi patvā rūpaṃ antaradhāyati, adassanaṃ gacchati. Na kevalañca rūpameva, sabbepi pañcakkhandhā. Tasmā pañcannampi khandhānaṃ aniccatāya idameva lakkhaṇanti veditabbaṃ. Lakkhaṇādito pana paribhedalakkhaṇā rūpassa aniccatā, saṃsīdanarasā, khayavayapaccupaṭṭhānā, paribhijjamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    હેટ્ઠા જાતિ ગહિતા જરા ગહિતા, ઇમસ્મિં ઠાને મરણં ગહિતં. ઇમે તયો ધમ્મા ઇમેસં સત્તાનં ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચામિત્તસદિસા. યથા હિ પુરિસસ્સ તયો પચ્ચામિત્તા ઓતારં ગવેસમાના વિચરેય્યું. તેસુ એકો એવં વદેય્ય – ‘એતં નીહરિત્વા અટવિપવેસનં મય્હં ભારો હોતૂ’તિ. દુતિયો ‘અટવિગતકાલે પોથેત્વા પથવિયં પાતનં મય્હં ભારો’તિ. તતિયો ‘પથવિગતકાલતો પટ્ઠાય અસિના સીસચ્છેદનં મય્હં ભારો’તિ. એવરૂપા ઇમે જાતિ આદયો. નીહરિત્વા અટવિપવેસનપચ્ચામિત્તસદિસા હેત્થ જાતિ, તસ્મિં તસ્મિં ઠાને નિબ્બત્તાપનતો. અટવિગતં પોથેત્વા પથવિયં પાતનપચ્ચામિત્તસદિસા જરા , નિબ્બત્તક્ખન્ધાનં દુબ્બલપરાધીનમઞ્ચપરાયણભાવકરણતો. પથવિગતસ્સ અસિના સીસચ્છેદકપચ્ચામિત્તસદિસં મરણં, જરાપ્પત્તાનં ખન્ધાનં જીવિતક્ખયપાપનતોતિ.

    Heṭṭhā jāti gahitā jarā gahitā, imasmiṃ ṭhāne maraṇaṃ gahitaṃ. Ime tayo dhammā imesaṃ sattānaṃ ukkhittāsikapaccāmittasadisā. Yathā hi purisassa tayo paccāmittā otāraṃ gavesamānā vicareyyuṃ. Tesu eko evaṃ vadeyya – ‘etaṃ nīharitvā aṭavipavesanaṃ mayhaṃ bhāro hotū’ti. Dutiyo ‘aṭavigatakāle pothetvā pathaviyaṃ pātanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Tatiyo ‘pathavigatakālato paṭṭhāya asinā sīsacchedanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Evarūpā ime jāti ādayo. Nīharitvā aṭavipavesanapaccāmittasadisā hettha jāti, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne nibbattāpanato. Aṭavigataṃ pothetvā pathaviyaṃ pātanapaccāmittasadisā jarā , nibbattakkhandhānaṃ dubbalaparādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇato. Pathavigatassa asinā sīsacchedakapaccāmittasadisaṃ maraṇaṃ, jarāppattānaṃ khandhānaṃ jīvitakkhayapāpanatoti.

    ૬૪૫. કબળીકારાહારનિદ્દેસે કબળં કરીયતીતિ કબળીકારો. આહરીયતીતિ આહારો. કબળં કત્વા અજ્ઝોહરીયતીતિ અત્થો. રૂપં વા આહરતીતિપિ ‘આહારો’. એવં વત્થુવસેન નામં ઉદ્ધરિત્વા પુન વત્થુવસેનેવેતં પભેદતો દસ્સેતું ઓદનો કુમ્માસોતિઆદિ વુત્તં. ઓદનાદીનિ હિ ફાણિતપરિયન્તાનિ દ્વાદસ ઇધાધિપ્પેતસ્સ આહારસ્સ વત્થૂનિ. પાળિયં અનાગતાનિ મૂલફલાદીનિ યેવાપનકં પવિટ્ઠાનિ.

    645. Kabaḷīkārāhāraniddese kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro. Āharīyatīti āhāro. Kabaḷaṃ katvā ajjhoharīyatīti attho. Rūpaṃ vā āharatītipi ‘āhāro’. Evaṃ vatthuvasena nāmaṃ uddharitvā puna vatthuvasenevetaṃ pabhedato dassetuṃ odano kummāsotiādi vuttaṃ. Odanādīni hi phāṇitapariyantāni dvādasa idhādhippetassa āhārassa vatthūni. Pāḷiyaṃ anāgatāni mūlaphalādīni yevāpanakaṃ paviṭṭhāni.

    ઇદાનિ તાનિ મૂલફલાદીનિ કત્તબ્બતો દસ્સેતું યમ્હિ યમ્હિ જનપદેતિઆદિમાહ. તત્થ મુખેન અસિતબ્બં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ મુખાસિયં. દન્તેહિ વિખાદિતબ્બન્તિ દન્તવિખાદનં. ગલેન અજ્ઝોહરિતબ્બન્તિ ગલજ્ઝોહરણીયં. ઇદાનિ તં કિચ્ચવસેન દસ્સેતું કુચ્છિવિત્થમ્ભનન્તિ આહ. તઞ્હિ મૂલફલાદિ ઓદનકુમ્માસાદિ વા અજ્ઝોહટં કુચ્છિં વિત્થમ્ભેતિ. ઇદમસ્સ કિચ્ચં. યાય ઓજાય સત્તા યાપેન્તીતિ હેટ્ઠા સબ્બપદેહિ સવત્થુકં આહારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિબ્બટ્ટિતઓજમેવ દસ્સેતું ઇદં વુત્તં.

    Idāni tāni mūlaphalādīni kattabbato dassetuṃ yamhi yamhi janapadetiādimāha. Tattha mukhena asitabbaṃ bhuñjitabbanti mukhāsiyaṃ. Dantehi vikhāditabbanti dantavikhādanaṃ. Galena ajjhoharitabbanti galajjhoharaṇīyaṃ. Idāni taṃ kiccavasena dassetuṃ kucchivitthambhananti āha. Tañhi mūlaphalādi odanakummāsādi vā ajjhohaṭaṃ kucchiṃ vitthambheti. Idamassa kiccaṃ. Yāya ojāya sattā yāpentīti heṭṭhā sabbapadehi savatthukaṃ āhāraṃ dassetvā idāni nibbaṭṭitaojameva dassetuṃ idaṃ vuttaṃ.

    કિં પનેત્થ વત્થુસ્સ કિચ્ચં? કિં ઓજાય? પરિસ્સયહરણપાલનાનિ. વત્થુહિ પરિસ્સયં હરતિ પાલેતું ન સક્કોતિ, ઓજા પાલેતિ પરિસ્સયં હરિતું ન સક્કોતિ. દ્વેપિ એકતો હુત્વા પાલેતુમ્પિ સક્કોન્તિ પરિસ્સયમ્પિ હરિતું. કો પનેસ પરિસ્સયો નામ? કમ્મજતેજો. અન્તોકુચ્છિયઞ્હિ ઓદનાદિવત્થુસ્મિં અસતિ, કમ્મજતેજો ઉટ્ઠહિત્વા ઉદરપટલં ગણ્હાતિ, ‘છાતોમ્હિ, આહારં મે દેથા’તિ વદાપેતિ. ભુત્તકાલે ઉદરપટલં મુઞ્ચિત્વા વત્થું ગણ્હાતિ. અથ સત્તો એકગ્ગો હોતિ.

    Kiṃ panettha vatthussa kiccaṃ? Kiṃ ojāya? Parissayaharaṇapālanāni. Vatthuhi parissayaṃ harati pāletuṃ na sakkoti, ojā pāleti parissayaṃ harituṃ na sakkoti. Dvepi ekato hutvā pāletumpi sakkonti parissayampi harituṃ. Ko panesa parissayo nāma? Kammajatejo. Antokucchiyañhi odanādivatthusmiṃ asati, kammajatejo uṭṭhahitvā udarapaṭalaṃ gaṇhāti, ‘chātomhi, āhāraṃ me dethā’ti vadāpeti. Bhuttakāle udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthuṃ gaṇhāti. Atha satto ekaggo hoti.

    યથા હિ છાયારક્ખસો છાયં પવિટ્ઠં ગહેત્વા દેવસઙ્ખલિકાય બન્ધિત્વા અત્તનો ભવને મોદન્તો છાતકાલે આગન્ત્વા સીસે ડંસતિ. સો ડટ્ઠત્તા વિરવતિ. તં વિરવં સુત્વા ‘દુક્ખપ્પત્તો એત્થ અત્થી’તિ તતો તતો મનુસ્સા આગચ્છન્તિ. સો આગતાગતે ગહેત્વા ખાદિત્વા ભવને મોદતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. છાયારક્ખસો વિય હિ કમ્મજતેજો, દેવસઙ્ખલિકાય બન્ધિત્વા ઠપિતસત્તો વિય ઉદરપટલં, પુન આગતમનુસ્સા વિય ઓદનાદિવત્થુ, ઓતરિત્વા સીસે ડંસનં વિય કમ્મજતેજસ્સ વત્થુતો મુત્તસ્સ ઉદરપટલગ્ગહણં, ડટ્ઠસ્સ વિરવનકાલો વિય ‘આહારં દેથા’તિ વચનકાલો, તાય સઞ્ઞાય આગતાગતે ગહેત્વા ખાદિત્વા ભવને મોદનકાલો વિય કમ્મજતેજેન ઉદરપટલં મુઞ્ચિત્વા વત્થુસ્મિં ગહિતે એકગ્ગચિત્તતા.

    Yathā hi chāyārakkhaso chāyaṃ paviṭṭhaṃ gahetvā devasaṅkhalikāya bandhitvā attano bhavane modanto chātakāle āgantvā sīse ḍaṃsati. So ḍaṭṭhattā viravati. Taṃ viravaṃ sutvā ‘dukkhappatto ettha atthī’ti tato tato manussā āgacchanti. So āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Chāyārakkhaso viya hi kammajatejo, devasaṅkhalikāya bandhitvā ṭhapitasatto viya udarapaṭalaṃ, puna āgatamanussā viya odanādivatthu, otaritvā sīse ḍaṃsanaṃ viya kammajatejassa vatthuto muttassa udarapaṭalaggahaṇaṃ, ḍaṭṭhassa viravanakālo viya ‘āhāraṃ dethā’ti vacanakālo, tāya saññāya āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modanakālo viya kammajatejena udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthusmiṃ gahite ekaggacittatā.

    તત્થ ઓળારિકે વત્થુસ્મિં ઓજા મન્દા હોતિ. સુખુમે બલવતી. કુદ્રૂસકભત્તાદીનિ હિ ભુઞ્જિત્વા મુહુત્તેનેવ છાતો હોતિ. સપ્પિઆદીનિ પિવિત્વા ઠિતસ્સ દિવસમ્પિ ભત્તં ન રુચ્ચતિ. એત્થ ચ ઉપાદાયુપાદાય ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા. કુમ્ભીલાનઞ્હિ આહારં ઉપાદાય મોરાનં આહારો સુખુમો. કુમ્ભીલા કિર પાસાણે ગિલન્તિ. તે ચ નેસં કુચ્છિપ્પત્તા વિલીયન્તિ. મોરા સપ્પવિચ્છિકાદિપાણે ખાદન્તિ. મોરાનં પન આહારં ઉપાદાય તરચ્છાનં આહારો સુખુમો. તે કિર તિવસ્સછડ્ડિતાનિ વિસાણાનિ ચેવ અટ્ઠીનિ ચ ખાદન્તિ. તાનિ ચ નેસં ખેળેન તેમિતમત્તાનેવ કન્દમૂલં વિય મુદુકાનિ હોન્તિ. તરચ્છાનમ્પિ આહારમુપાદાય હત્થીનં આહારો સુખુમો. તે હિ નાનારુક્ખસાખાદયો ખાદન્તિ. હત્થીનં આહારતો ગવયગોકણ્ણમિગાદીનં આહારો સુખુમો. તે કિર નિસ્સારાનિ નાનારુક્ખપણ્ણાદીનિ ખાદન્તિ. તેસમ્પિ આહારતો ગુન્નં આહારો સુખુમો. તે અલ્લસુક્ખતિણાનિ ખાદન્તિ. તેસમ્પિ આહારતો સસાનં આહારો સુખુમો. સસાનં આહારતો સકુણાનં આહારો સુખુમો. સકુણાનં આહારતો પચ્ચન્તવાસીનં આહારો સુખુમો. પચ્ચન્તવાસીનં આહારતો ગામભોજકાનં આહારો સુખુમો. ગામભોજકાનં આહારતો રાજરાજમહામત્તાનં આહારો સુખુમો. તેસમ્પિ આહારતો ચક્કવત્તિનો આહારો સુખુમો. ચક્કવત્તિનો આહારતો ભુમ્મદેવાનં આહારો સુખુમો. ભુમ્મદેવાનં આહારતો ચાતુમહારાજિકાનં આહારો સુખુમો. એવં યાવ પરનિમ્મિતવસવત્તીનં આહારો વિત્થારેતબ્બો. તેસં પનાહારો સુખુમોત્વેવ નિટ્ઠં પત્તો.

    Tattha oḷārike vatthusmiṃ ojā mandā hoti. Sukhume balavatī. Kudrūsakabhattādīni hi bhuñjitvā muhutteneva chāto hoti. Sappiādīni pivitvā ṭhitassa divasampi bhattaṃ na ruccati. Ettha ca upādāyupādāya oḷārikasukhumatā veditabbā. Kumbhīlānañhi āhāraṃ upādāya morānaṃ āhāro sukhumo. Kumbhīlā kira pāsāṇe gilanti. Te ca nesaṃ kucchippattā vilīyanti. Morā sappavicchikādipāṇe khādanti. Morānaṃ pana āhāraṃ upādāya taracchānaṃ āhāro sukhumo. Te kira tivassachaḍḍitāni visāṇāni ceva aṭṭhīni ca khādanti. Tāni ca nesaṃ kheḷena temitamattāneva kandamūlaṃ viya mudukāni honti. Taracchānampi āhāramupādāya hatthīnaṃ āhāro sukhumo. Te hi nānārukkhasākhādayo khādanti. Hatthīnaṃ āhārato gavayagokaṇṇamigādīnaṃ āhāro sukhumo. Te kira nissārāni nānārukkhapaṇṇādīni khādanti. Tesampi āhārato gunnaṃ āhāro sukhumo. Te allasukkhatiṇāni khādanti. Tesampi āhārato sasānaṃ āhāro sukhumo. Sasānaṃ āhārato sakuṇānaṃ āhāro sukhumo. Sakuṇānaṃ āhārato paccantavāsīnaṃ āhāro sukhumo. Paccantavāsīnaṃ āhārato gāmabhojakānaṃ āhāro sukhumo. Gāmabhojakānaṃ āhārato rājarājamahāmattānaṃ āhāro sukhumo. Tesampi āhārato cakkavattino āhāro sukhumo. Cakkavattino āhārato bhummadevānaṃ āhāro sukhumo. Bhummadevānaṃ āhārato cātumahārājikānaṃ āhāro sukhumo. Evaṃ yāva paranimmitavasavattīnaṃ āhāro vitthāretabbo. Tesaṃ panāhāro sukhumotveva niṭṭhaṃ patto.

    લક્ખણાદિતોપિ ઓજાલક્ખણો કબળીકારો આહારો, રૂપાહરણરસો, ઉપત્થમ્ભનપચ્ચુપટ્ઠાનો, કબળં કત્વા આહરિતબ્બવત્થુપદટ્ઠાનોતિ વેદિતબ્બો.

    Lakkhaṇāditopi ojālakkhaṇo kabaḷīkāro āhāro, rūpāharaṇaraso, upatthambhanapaccupaṭṭhāno, kabaḷaṃ katvā āharitabbavatthupadaṭṭhānoti veditabbo.

    ૬૪૬. નોઉપાદાનિદ્દેસે યથા ઉપાદારૂપં ઉપાદિયતેવ, ન અઞ્ઞેન ઉપાદિયતિ, એવમેતં ન ઉપાદિયતેવાતિ નોઉપાદા.

    646. Noupādāniddese yathā upādārūpaṃ upādiyateva, na aññena upādiyati, evametaṃ na upādiyatevāti noupādā.

    ૬૪૭. ફુસિતબ્બન્તિ ફોટ્ઠબ્બં. ફુસિત્વા જાનિતબ્બન્તિ અત્થો. ફોટ્ઠબ્બઞ્ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ફોટ્ઠબ્બાયતનં. આપો ચ તં નિસ્સત્તસુઞ્ઞતસભાવટ્ઠેન ધાતુ ચાતિ આપોધાતુ. ઇદાનિ યસ્મા તીણિ રૂપાનિ ફુસિત્વા જાનિતબ્બાનિ તસ્મા તાનિ ભાજેત્વા દસ્સેતું કતમં તં રૂપં ફોટ્ઠબ્બાયતનં? પથવીધાતૂતિઆદિમાહ. તત્થ કક્ખળત્તલક્ખણા પથવીધાતુ, પતિટ્ઠાનરસા, સમ્પટિચ્છનપચ્ચુપટ્ઠાના. તેજોધાતુ ઉણ્હત્તલક્ખણા, પરિપાચનરસા, મદ્દવાનુપ્પદાનપચ્ચુપટ્ઠાના. વાયોધાતુ વિત્થમ્ભનલક્ખણા, સમુદીરણરસા, અભિનીહારપચ્ચુપટ્ઠાના. પુરિમા પન ‘આપોધાતુ’ પગ્ઘરણલક્ખણા, બ્રૂહનરસા, સઙ્ગહપચ્ચુપટ્ઠાના. એકેકા ચેત્થ સેસત્તયપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

    647. Phusitabbanti phoṭṭhabbaṃ. Phusitvā jānitabbanti attho. Phoṭṭhabbañca taṃ āyatanañcāti phoṭṭhabbāyatanaṃ. Āpo ca taṃ nissattasuññatasabhāvaṭṭhena dhātu cāti āpodhātu. Idāni yasmā tīṇi rūpāni phusitvā jānitabbāni tasmā tāni bhājetvā dassetuṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ? Pathavīdhātūtiādimāha. Tattha kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu, patiṭṭhānarasā, sampaṭicchanapaccupaṭṭhānā. Tejodhātu uṇhattalakkhaṇā, paripācanarasā, maddavānuppadānapaccupaṭṭhānā. Vāyodhātu vitthambhanalakkhaṇā, samudīraṇarasā, abhinīhārapaccupaṭṭhānā. Purimā pana ‘āpodhātu’ paggharaṇalakkhaṇā, brūhanarasā, saṅgahapaccupaṭṭhānā. Ekekā cettha sesattayapadaṭṭhānāti veditabbā.

    કક્ખળન્તિ થદ્ધં. મુદુકન્તિ અથદ્ધં. સણ્હન્તિ મટ્ઠં. ફરુસન્તિ ખરં. સુખસમ્ફસ્સન્તિ સુખવેદનાપચ્ચયં ઇટ્ઠફોટ્ઠબ્બં. દુક્ખસમ્ફસ્સન્તિ દુક્ખવેદનાપચ્ચયં અનિટ્ઠફોટ્ઠબ્બં. ગરુકન્તિ ભારિયં. લહુકન્તિ અભારિયં, સલ્લહુકન્તિ અત્થો. એત્થ ચ ‘કક્ખળં મુદુકં સણ્હં ફરુસં ગરુકં લહુક’ન્તિ પદેહિ પથવીધાતુ એવ ભાજિતા. ‘‘યદાયં કાયો આયુસહગતો ચ હોતિ ઉસ્માસહગતો ચ વિઞ્ઞાણસહગતો ચ તદા લહુતરો ચ હોતિ મુદુતરો ચ કમ્મઞ્ઞતરો ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૨૪) સુત્તેપિ લહુમુદુભૂતં પથવીધાતુમેવ સન્ધાય વુત્તં.

    Kakkhaḷanti thaddhaṃ. Mudukanti athaddhaṃ. Saṇhanti maṭṭhaṃ. Pharusanti kharaṃ. Sukhasamphassanti sukhavedanāpaccayaṃ iṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Dukkhasamphassanti dukkhavedanāpaccayaṃ aniṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Garukanti bhāriyaṃ. Lahukanti abhāriyaṃ, sallahukanti attho. Ettha ca ‘kakkhaḷaṃ mudukaṃ saṇhaṃ pharusaṃ garukaṃ lahuka’nti padehi pathavīdhātu eva bhājitā. ‘‘Yadāyaṃ kāyo āyusahagato ca hoti usmāsahagato ca viññāṇasahagato ca tadā lahutaro ca hoti mudutaro ca kammaññataro cā’’ti (dī. ni. 2.424) suttepi lahumudubhūtaṃ pathavīdhātumeva sandhāya vuttaṃ.

    ‘સુખસમ્ફસ્સં દુક્ખસમ્ફસ્સ’ન્તિ પદદ્વયેન પન તીણિપિ મહાભૂતાનિ ભાજિતાનિ. પથવીધાતુ હિ સુખસમ્ફસ્સાપિ અત્થિ દુક્ખસમ્ફસ્સાપિ. તથા તેજોધાતુવાયોધાતુયો. તત્થ સુખસમ્ફસ્સા પથવીધાતુ મુદુતલુણહત્થે દહરે પાદે સમ્બાહન્તે અસ્સાદેત્વા અસ્સાદેત્વા ‘સમ્બાહ તાત, સમ્બાહ તાતા’તિ વદાપનાકારં કરોતિ. સુખસમ્ફસ્સા તેજોધાતુ સીતસમયે અઙ્ગારકપલ્લં આહરિત્વા ગત્તં સેદેન્તે અસ્સાદેત્વા અસ્સાદેત્વા ‘સેદેહિ તાત, સેદેહિ તાતા’તિ વદાપનાકારં કરોતિ. સુખસમ્ફસ્સા વાયોધાતુ ઉણ્હસમયે વત્તસમ્પન્ને દહરે બીજનેન બીજન્તે અસ્સાદેત્વા અસ્સાદેત્વા ‘બીજ તાત, બીજ તાતા’તિ વદાપનાકારં કરોતિ. થદ્ધહત્થે પન દહરે પાદે સમ્બાહન્તે અટ્ઠીનં ભિજ્જનકાલો વિય હોતિ. સોપિ ‘અપેહી’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. ઉણ્હસમયે અઙ્ગારકપલ્લે આભતે ‘અપનેહિ ન’ન્તિ વત્તબ્બં હોતિ. સીતસમયે બીજનેન બીજન્તે ‘અપેહિ, મા બીજા’તિ વત્તબ્બં હોતિ. એવમેતાસં સુખસમ્ફસ્સતા દુક્ખસમ્ફસ્સતા ચ વેદિતબ્બા.

    ‘Sukhasamphassaṃ dukkhasamphassa’nti padadvayena pana tīṇipi mahābhūtāni bhājitāni. Pathavīdhātu hi sukhasamphassāpi atthi dukkhasamphassāpi. Tathā tejodhātuvāyodhātuyo. Tattha sukhasamphassā pathavīdhātu mudutaluṇahatthe dahare pāde sambāhante assādetvā assādetvā ‘sambāha tāta, sambāha tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā tejodhātu sītasamaye aṅgārakapallaṃ āharitvā gattaṃ sedente assādetvā assādetvā ‘sedehi tāta, sedehi tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā vāyodhātu uṇhasamaye vattasampanne dahare bījanena bījante assādetvā assādetvā ‘bīja tāta, bīja tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Thaddhahatthe pana dahare pāde sambāhante aṭṭhīnaṃ bhijjanakālo viya hoti. Sopi ‘apehī’ti vattabbataṃ āpajjati. Uṇhasamaye aṅgārakapalle ābhate ‘apanehi na’nti vattabbaṃ hoti. Sītasamaye bījanena bījante ‘apehi, mā bījā’ti vattabbaṃ hoti. Evametāsaṃ sukhasamphassatā dukkhasamphassatā ca veditabbā.

    યં ફોટ્ઠબ્બં અનિદસ્સનં સપ્પટિઘન્તિઆદિના નયેન વુત્તા પન ચતૂહિ ચતૂહિ નયેહિ પટિમણ્ડિતા તેરસ વારા હેટ્ઠા રૂપાયતનાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

    Yaṃ phoṭṭhabbaṃ anidassanaṃ sappaṭighantiādinā nayena vuttā pana catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā heṭṭhā rūpāyatanādīsu vuttanayeneva veditabbā.

    કિં પનેતાનિ તીણિ મહાભૂતાનિ એકપ્પહારેનેવ આપાથં આગચ્છન્તિ ઉદાહુ નોતિ? આગચ્છન્તિ. એવં આગતાનિ કાયપસાદં ઘટ્ટેન્તિ ન ઘટ્ટેન્તીતિ? ઘટ્ટેન્તિ. એકપ્પહારેનેવ તાનિ આરમ્મણં કત્વા કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ નુપ્પજ્જતીતિ? નુપ્પજ્જતિ. આભુજિતવસેન વા હિ ઉસ્સદવસેન વા આરમ્મણકરણં હોતિ.

    Kiṃ panetāni tīṇi mahābhūtāni ekappahāreneva āpāthaṃ āgacchanti udāhu noti? Āgacchanti. Evaṃ āgatāni kāyapasādaṃ ghaṭṭenti na ghaṭṭentīti? Ghaṭṭenti. Ekappahāreneva tāni ārammaṇaṃ katvā kāyaviññāṇaṃ uppajjati nuppajjatīti? Nuppajjati. Ābhujitavasena vā hi ussadavasena vā ārammaṇakaraṇaṃ hoti.

    તત્થ આભુજિતવસેન તાવ, પત્તસ્મિઞ્હિ ઓદનેન પૂરેત્વા આભતે એકં સિત્થં ગહેત્વા થદ્ધં વા મુદુકં વાતિ વીમંસન્તો કિઞ્ચાપિ તત્થ તેજોપિ અત્થિ વાયોપિ અત્થિ, પથવીધાતુમેવ પન આભુજતિ. ઉણ્હોદકે હત્થં ઓતારેત્વા વીમંસન્તો કિઞ્ચાપિ તત્થ પથવીપિ અત્થિ વાયોપિ અત્થિ, તેજોધાતુમેવ પન આભુજતિ. ઉણ્હસમયે વાતપાનં વિવરિત્વા વાતેન સરીરં પહરાપેન્તો ઠિતો મન્દમન્દે વાતે પહરન્તે કિઞ્ચાપિ તત્થ પથવીપિ અત્થિ તેજોપિ અત્થિ, વાયોધાતુમેવ પન આભુજતિ. એવં આભુજિતવસેન આરમ્મણં કરોતિ નામ.

    Tattha ābhujitavasena tāva, pattasmiñhi odanena pūretvā ābhate ekaṃ sitthaṃ gahetvā thaddhaṃ vā mudukaṃ vāti vīmaṃsanto kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, pathavīdhātumeva pana ābhujati. Uṇhodake hatthaṃ otāretvā vīmaṃsanto kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, tejodhātumeva pana ābhujati. Uṇhasamaye vātapānaṃ vivaritvā vātena sarīraṃ paharāpento ṭhito mandamande vāte paharante kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, vāyodhātumeva pana ābhujati. Evaṃ ābhujitavasena ārammaṇaṃ karoti nāma.

    યો પન ઉપક્ખલતિ વા સીસેન વા રુક્ખં પહરતિ ભુઞ્જન્તો વા સક્ખરં ડંસતિ, સો કિઞ્ચાપિ તત્થ તેજોપિ અત્થિ વાયોપિ અત્થિ, ઉસ્સદવસેન પન પથવીધાતુમેવ આરમ્મણં કરોતિ. અગ્ગિં અક્કમન્તોપિ કિઞ્ચાપિ તત્થ પથવીપિ અત્થિ વાયોપિ અત્થિ, ઉસ્સદવસેન પન તેજોધાતુમેવ આરમ્મણં કરોતિ. બલવવાતે કણ્ણસક્ખલિં પહરિત્વા બધિરભાવં કરોન્તે. કિઞ્ચાપિ તત્થ પથવીપિ અત્થિ તેજોપિ અત્થિ, ઉસ્સદવસેન પન વાયોધાતુમેવ આરમ્મણં કરોતિ.

    Yo pana upakkhalati vā sīsena vā rukkhaṃ paharati bhuñjanto vā sakkharaṃ ḍaṃsati, so kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana pathavīdhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Aggiṃ akkamantopi kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana tejodhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Balavavāte kaṇṇasakkhaliṃ paharitvā badhirabhāvaṃ karonte. Kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, ussadavasena pana vāyodhātumeva ārammaṇaṃ karoti.

    યંકિઞ્ચિ ધાતું આરમ્મણં કરોન્તસ્સ કાયવિઞ્ઞાણમ્પિ એકપ્પહારેન નુપ્પજ્જતિ. સૂચિકલાપેન વિદ્ધસ્સ એકપ્પહારેન કાયો ઘટ્ટિયતિ. યસ્મિં યસ્મિં પન ઠાને કાયપસાદો ઉસ્સન્નો હોતિ, તત્થ તત્થ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. યત્થ યત્થાપિ પટિઘટ્ટનનિઘંસો બલવા હોતિ તત્થ તત્થ પઠમં ઉપ્પજ્જતિ. કુક્કુટપત્તેન વણે ધોવિયમાને અંસુઅંસુ કાયપસાદં ઘટ્ટેતિ. યત્થ યત્થ પન પસાદો ઉસ્સન્નો હોતિ, તત્થ તત્થેવ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉસ્સદવસેન આરમ્મણં કરોતિ. ઉસ્સદવસેનેવ ચ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ નામ.

    Yaṃkiñci dhātuṃ ārammaṇaṃ karontassa kāyaviññāṇampi ekappahārena nuppajjati. Sūcikalāpena viddhassa ekappahārena kāyo ghaṭṭiyati. Yasmiṃ yasmiṃ pana ṭhāne kāyapasādo ussanno hoti, tattha tattha kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Yattha yatthāpi paṭighaṭṭananighaṃso balavā hoti tattha tattha paṭhamaṃ uppajjati. Kukkuṭapattena vaṇe dhoviyamāne aṃsuaṃsu kāyapasādaṃ ghaṭṭeti. Yattha yattha pana pasādo ussanno hoti, tattha tattheva kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Evaṃ ussadavasena ārammaṇaṃ karoti. Ussadavaseneva ca kāyaviññāṇaṃ uppajjati nāma.

    કથં પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણતો સઙ્કન્તિ હોતીતિ? દ્વીહાકારેહિ હોતિ – અજ્ઝાસયતો વા વિસયાધિમત્તતો વા. વિહારપૂજાદીસુ હિ ‘તાનિ તાનિ ચેતિયાનિ ચેવ પટિમાયો ચ વન્દિસ્સામિ, પોત્થકમ્મચિત્તકમ્માનિ ચ ઓલોકેસ્સામી’તિ અજ્ઝાસયેન ગતો એકં વન્દિત્વા વા પસ્સિત્વા વા ઇતરસ્સ વન્દનત્થાય વા દસ્સનત્થાય વા મનં કત્વા વન્દિતુમ્પિ પસ્સિતુમ્પિ ગચ્છતિયેવ, એવં અજ્ઝાસયતો સઙ્કમતિ નામ.

    Kathaṃ pana cittassa ārammaṇato saṅkanti hotīti? Dvīhākārehi hoti – ajjhāsayato vā visayādhimattato vā. Vihārapūjādīsu hi ‘tāni tāni cetiyāni ceva paṭimāyo ca vandissāmi, potthakammacittakammāni ca olokessāmī’ti ajjhāsayena gato ekaṃ vanditvā vā passitvā vā itarassa vandanatthāya vā dassanatthāya vā manaṃ katvā vanditumpi passitumpi gacchatiyeva, evaṃ ajjhāsayato saṅkamati nāma.

    કેલાસકૂટપટિભાગં પન મહાચેતિયં ઓલોકેન્તો ઠિતોપિ અપરભાગે સબ્બતૂરિયેસુ પગ્ગહિતેસુ રૂપારમ્મણં વિસ્સજ્જેત્વા સદ્દારમ્મણં સઙ્કમતિ. મનુઞ્ઞગન્ધેસુ પુપ્ફેસુ વા ગન્ધેસુ વા આભતેસુ સદ્દારમ્મણં વિસ્સજ્જેત્વા ગન્ધારમ્મણં સઙ્કમતિ. એવં વિસયાધિમત્તતો સઙ્કમતિ નામ.

    Kelāsakūṭapaṭibhāgaṃ pana mahācetiyaṃ olokento ṭhitopi aparabhāge sabbatūriyesu paggahitesu rūpārammaṇaṃ vissajjetvā saddārammaṇaṃ saṅkamati. Manuññagandhesu pupphesu vā gandhesu vā ābhatesu saddārammaṇaṃ vissajjetvā gandhārammaṇaṃ saṅkamati. Evaṃ visayādhimattato saṅkamati nāma.

    ૬૫૧. આપોધાતુનિદ્દેસે આપોતિ સભાવનિદ્દેસો. આપોવ આપોગતં. સિનેહવસેન સિનેહો, સિનેહોવ સિનેહગતં. બન્ધનત્તં રૂપસ્સાતિ પથવીધાતુઆદિકસ્સ ભૂતરૂપસ્સ બન્ધનભાવો. અયોપિણ્ડિઆદીનિ હિ આપોધાતુ આબન્ધિત્વા બદ્ધાનિ કરોતિ. તાય આબદ્ધત્તા તાનિ બદ્ધાનિ નામ હોન્તિ. પાસાણપબ્બતતાલટ્ઠિહત્થિદન્તગોસિઙ્ગાદીસુપિ એસેવ નયો . સબ્બાનિ હેતાનિ આપોધાતુ એવ આબન્ધિત્વા બદ્ધાનિ કરોતિ. આપોધાતુયા આબદ્ધત્તાવ બદ્ધાનિ હોન્તિ.

    651. Āpodhātuniddese āpoti sabhāvaniddeso. Āpova āpogataṃ. Sinehavasena sineho, sinehova sinehagataṃ. Bandhanattaṃrūpassāti pathavīdhātuādikassa bhūtarūpassa bandhanabhāvo. Ayopiṇḍiādīni hi āpodhātu ābandhitvā baddhāni karoti. Tāya ābaddhattā tāni baddhāni nāma honti. Pāsāṇapabbatatālaṭṭhihatthidantagosiṅgādīsupi eseva nayo . Sabbāni hetāni āpodhātu eva ābandhitvā baddhāni karoti. Āpodhātuyā ābaddhattāva baddhāni honti.

    કિં પન પથવીધાતુ સેસધાતૂનં પતિટ્ઠા હોતિ ન હોતીતિ હોતિ ફુસિત્વા હોતિ ઉદાહુ અફુસિત્વા? આપોધાતુ વા સેસા આબન્ધમાના ફુસિત્વા આબન્ધતિ ઉદાહુ અફુસિત્વાતિ? પથવીધાતુ તાવ આપોધાતુયા અફુસિત્વાવ પતિટ્ઠા હોતિ, તેજોધાતુયા ચ વાયોધાતુયા ચ ફુસિત્વા. આપોધાતુ પન પથવીધાતુમ્પિ તેજોવાયોધાતુયોપિ અફુસિત્વાવ આબન્ધતિ. યદિ ફુસિત્વા આબન્ધેય્ય ફોટ્ઠબ્બાયતનં નામ ભવેય્ય.

    Kiṃ pana pathavīdhātu sesadhātūnaṃ patiṭṭhā hoti na hotīti hoti phusitvā hoti udāhu aphusitvā? Āpodhātu vā sesā ābandhamānā phusitvā ābandhati udāhu aphusitvāti? Pathavīdhātu tāva āpodhātuyā aphusitvāva patiṭṭhā hoti, tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca phusitvā. Āpodhātu pana pathavīdhātumpi tejovāyodhātuyopi aphusitvāva ābandhati. Yadi phusitvā ābandheyya phoṭṭhabbāyatanaṃ nāma bhaveyya.

    તેજોધાતુવાયોધાતૂનમ્પિ સેસધાતૂસુ સકસકકિચ્ચકરણે એસેવ નયો. તેજોધાતુ હિ પથવીધાતું ફુસિત્વા ઝાપેતિ. સા પન ન ઉણ્હા હુત્વા ઝાયતિ. યદિ ઉણ્હા હુત્વા ઝાયેય્ય ઉણ્હત્તલક્ખણા નામ ભવેય્ય. આપોધાતું પન અફુસિત્વાવ તાપેતિ. સાપિ તપમાના ન ઉણ્હા હુત્વા તપતિ. યદિ ઉણ્હા હુત્વા તપેય્ય ઉણ્હત્તલક્ખણા નામ ભવેય્ય. વાયોધાતું પન ફુસિત્વાવ તાપેતિ. સાપિ તપમાના ન ઉણ્હા હુત્વા તપતિ. યદિ ઉણ્હા હુત્વા તપેય્ય ઉણ્હત્તલક્ખણા નામ ભવેય્ય. વાયોધાતુ પથવીધાતું ફુસિત્વા વિત્થમ્ભેતિ, તથા તેજોધાતું આપોધાતું પન અફુસિત્વાવ વિત્થમ્ભેતિ.

    Tejodhātuvāyodhātūnampi sesadhātūsu sakasakakiccakaraṇe eseva nayo. Tejodhātu hi pathavīdhātuṃ phusitvā jhāpeti. Sā pana na uṇhā hutvā jhāyati. Yadi uṇhā hutvā jhāyeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Āpodhātuṃ pana aphusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātuṃ pana phusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātu pathavīdhātuṃ phusitvā vitthambheti, tathā tejodhātuṃ āpodhātuṃ pana aphusitvāva vitthambheti.

    ઉચ્છુરસં પચિત્વા ફાણિતપિણ્ડે કરિયમાને આપોધાતુ થદ્ધા હોતિ ન હોતીતિ? ન હોતિ. સા હિ પગ્ઘરણલક્ખણા. પથવીધાતુ કક્ખળલક્ખણા. ઓમત્તં પન આપો અધિમત્તપથવીગતિકં જાતં. સા હિ રસાકારેન ઠિતભાવં વિજહતિ, લક્ખણં ન વિજહતિ. ફાણિતપિણ્ડે વિલીયમાનેપિ પથવીધાતુ ન વિલીયતિ. કક્ખળલક્ખણા હિ પથવીધાતુ પગ્ઘરણલક્ખણા આપોધાતુ. ઓમત્તા પન પથવી અધિમત્તઆપગતિકા હોતિ. સા પિણ્ડાકારેન ઠિતભાવં વિજહતિ, લક્ખણં ન વિજહતિ. ચતુન્નઞ્હિ મહાભૂતાનં ભાવઞ્ઞથત્તમેવ હોતિ, લક્ખણઞ્ઞથત્તં નામ નત્થિ. તસ્સ અભાવો અટ્ઠાનપરિકપ્પસુત્તેન દીપિતો. વુત્તઞ્હેતં –

    Ucchurasaṃ pacitvā phāṇitapiṇḍe kariyamāne āpodhātu thaddhā hoti na hotīti? Na hoti. Sā hi paggharaṇalakkhaṇā. Pathavīdhātu kakkhaḷalakkhaṇā. Omattaṃ pana āpo adhimattapathavīgatikaṃ jātaṃ. Sā hi rasākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Phāṇitapiṇḍe vilīyamānepi pathavīdhātu na vilīyati. Kakkhaḷalakkhaṇā hi pathavīdhātu paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu. Omattā pana pathavī adhimattaāpagatikā hoti. Sā piṇḍākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Catunnañhi mahābhūtānaṃ bhāvaññathattameva hoti, lakkhaṇaññathattaṃ nāma natthi. Tassa abhāvo aṭṭhānaparikappasuttena dīpito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘સિયા, આનન્દ, ચતુન્નં મહાભૂતાનં અઞ્ઞથત્તં, પથવીધાતુયા…પે॰… વાયોધાતુયા ; ન ત્વેવ બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતસ્સ અરિયસાવકસ્સ સિયા અઞ્ઞથત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૭૬).

    ‘‘Siyā, ānanda, catunnaṃ mahābhūtānaṃ aññathattaṃ, pathavīdhātuyā…pe… vāyodhātuyā ; na tveva buddhe aveccappasādena samannāgatassa ariyasāvakassa siyā aññathatta’’nti (a. ni. 3.76).

    અયઞ્હેત્થ અત્થો – આનન્દ, કક્ખળત્તલક્ખણા પથવીધાતુ પરિવત્તિત્વા પગ્ઘરણલક્ખણા આપોધાતુ નામ ભવેય્ય, અરિયસાવકસ્સ પન અઞ્ઞથત્તં નામ નત્થીતિ. એવમેત્થ અટ્ઠાનપરિકપ્પો આગતો.

    Ayañhettha attho – ānanda, kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu parivattitvā paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu nāma bhaveyya, ariyasāvakassa pana aññathattaṃ nāma natthīti. Evamettha aṭṭhānaparikappo āgato.

    ૬૫૨. ઇતો પરેસુ ઉપાદિણ્ણરૂપાદિનિદ્દેસેસુ ઉપાદિણ્ણપદાદીનં અત્થો માતિકાકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ચક્ખાયતનાદીનિ હેટ્ઠા વિત્થારિતાનેવ. તત્થ તત્થ પન વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ.

    652. Ito paresu upādiṇṇarūpādiniddesesu upādiṇṇapadādīnaṃ attho mātikākathāyaṃ vuttanayeneva veditabbo. Cakkhāyatanādīni heṭṭhā vitthāritāneva. Tattha tattha pana visesamattameva vakkhāma.

    ઉપાદિણ્ણનિદ્દેસે તાવ ચક્ખાયતનાદીનિ એકન્તઉપાદિણ્ણત્તા વુત્તાનિ. યસ્મા પન રૂપાયતનાદીનિ ઉપાદિણ્ણાનિપિ અત્થિ અનુપાદિણ્ણાનિપિ, તસ્મા તાનિ યં વા પનાતિ સઙ્ખેપતો દસ્સેત્વા પુન કમ્મસ્સ કતત્તા રૂપાયતનન્તિઆદિના નયેન વિત્થારિતાનિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બયેવાપનકેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Upādiṇṇaniddese tāva cakkhāyatanādīni ekantaupādiṇṇattā vuttāni. Yasmā pana rūpāyatanādīni upādiṇṇānipi atthi anupādiṇṇānipi, tasmā tāni yaṃ vā panāti saṅkhepato dassetvā puna kammassa katattā rūpāyatanantiādinā nayena vitthāritāni. Iminā upāyena sabbayevāpanakesu attho veditabbo.

    કસ્મા પન ‘કમ્મસ્સ કતત્તા’તિ ચ ‘ન કમ્મસ્સ કતત્તા’તિ ચ ઉભિન્નમ્પિ નિદ્દેસે ‘જરતા ચ અનિચ્ચતા ચ’ ન ગહિતા, અનુપાદિણ્ણાદીનંયેવ નિદ્દેસેસુ ગહિતાતિ? ન કમ્મસ્સ કતત્તાતિ એત્થ તાવ કમ્મતો અઞ્ઞપચ્ચયસમુટ્ઠાનં સઙ્ગહિતં. ‘કમ્મસ્સ કતત્તા’તિ એત્થ કમ્મસમુટ્ઠાનમેવ. ઇમાનિ ચ દ્વે રૂપાનિ નેવ કમ્મતો ન અઞ્ઞસ્મા રૂપજનકપચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા ન ગહિતાનિ. સા ચ નેસં અનુપ્પત્તિ પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. અનુપાદિણ્ણન્તિઆદીસુ પન કેવલં અનુપાદિણ્ણાદિગ્ગહણેન કમ્માદિસમુટ્ઠાનતા પટિક્ખિત્તા, નઅઞ્ઞપચ્ચયસમુટ્ઠાનતા અનુઞ્ઞાતા. તસ્મા તત્થ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

    Kasmā pana ‘kammassa katattā’ti ca ‘na kammassa katattā’ti ca ubhinnampi niddese ‘jaratā ca aniccatā ca’ na gahitā, anupādiṇṇādīnaṃyeva niddesesu gahitāti? Na kammassa katattāti ettha tāva kammato aññapaccayasamuṭṭhānaṃ saṅgahitaṃ. ‘Kammassa katattā’ti ettha kammasamuṭṭhānameva. Imāni ca dve rūpāni neva kammato na aññasmā rūpajanakapaccayā uppajjanti, tasmā na gahitāni. Sā ca nesaṃ anuppatti parato āvi bhavissati. Anupādiṇṇantiādīsu pana kevalaṃ anupādiṇṇādiggahaṇena kammādisamuṭṭhānatā paṭikkhittā, naaññapaccayasamuṭṭhānatā anuññātā. Tasmā tattha gahitānīti veditabbāni.

    ૬૬૬. ચિત્તસમુટ્ઠાનનિદ્દેસે કાયવિઞ્ઞત્તિ વચીવિઞ્ઞત્તીતિ ઇદં દ્વયં યસ્મા એકન્તચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ ભૂતાનિ ઉપાદાય પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા વુત્તં. પરમત્થતો પન તસ્સ નિસ્સયભૂતાનિ ભૂતાનેવ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ, તંનિસ્સિતત્તા. યથા અનિચ્ચસ્સ રૂપસ્સ જરામરણં અનિચ્ચં નામ હોતિ, એવમિદમ્પિ ચિત્તસમુટ્ઠાનં નામ જાતં.

    666. Cittasamuṭṭhānaniddese kāyaviññatti vacīviññattīti idaṃ dvayaṃ yasmā ekantacittasamuṭṭhānāni bhūtāni upādāya paññāyati, tasmā vuttaṃ. Paramatthato pana tassa nissayabhūtāni bhūtāneva cittasamuṭṭhānāni, taṃnissitattā. Yathā aniccassa rūpassa jarāmaraṇaṃ aniccaṃ nāma hoti, evamidampi cittasamuṭṭhānaṃ nāma jātaṃ.

    ૬૬૮. ચિત્તસહભુનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો. યાવ ચિત્તં તાવ પઞ્ઞાયનતો ઇદમેવ દ્વયં વુત્તં. ન પનેતં ચિત્તેન સહ ભૂતાનિ વિય, ચેતનાદયો વિય ચ ઉપ્પજ્જતિ.

    668. Cittasahabhuniddesepi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato idameva dvayaṃ vuttaṃ. Na panetaṃ cittena saha bhūtāni viya, cetanādayo viya ca uppajjati.

    ૬૭૦. ચિત્તાનુપરિવત્તિતાયપિ એસેવ નયો. યાવ ચિત્તં તાવ પઞ્ઞાયનતો એવ હેતં દ્વયં ચિત્તાનુપરિવત્તીતિ વુત્તં.

    670. Cittānuparivattitāyapi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato eva hetaṃ dvayaṃ cittānuparivattīti vuttaṃ.

    ૬૭૪. ઓળારિકન્તિ વત્થારમ્મણભૂતત્તા સંઙ્ઘટ્ટનવસેન ગહેતબ્બતો થૂલં. વુત્તવિપલ્લાસતો સુખુમં વેદિતબ્બં.

    674. Oḷārikanti vatthārammaṇabhūtattā saṃṅghaṭṭanavasena gahetabbato thūlaṃ. Vuttavipallāsato sukhumaṃ veditabbaṃ.

    ૬૭૬. દૂરેતિ ઘટ્ટનવસેન અગ્ગહેતબ્બત્તા દુબ્બિઞ્ઞેય્યભાવેન સમીપે ઠિતમ્પિ દૂરે. ઇતરં પન ઘટ્ટનવસેન ગહેતબ્બત્તા સુવિઞ્ઞેય્યભાવેન દૂરે ઠિતમ્પિ સન્તિકે. ચક્ખાયતનાદિનિદ્દેસા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બા. ઇદં તાવ દુવિધેન રૂપસઙ્ગહે વિસેસમત્તં. તિવિધસઙ્ગહો ઉત્તાનત્થોવ.

    676. Dūreti ghaṭṭanavasena aggahetabbattā dubbiññeyyabhāvena samīpe ṭhitampi dūre. Itaraṃ pana ghaṭṭanavasena gahetabbattā suviññeyyabhāvena dūre ṭhitampi santike. Cakkhāyatanādiniddesā heṭṭhā vuttanayeneva vitthārato veditabbā. Idaṃ tāva duvidhena rūpasaṅgahe visesamattaṃ. Tividhasaṅgaho uttānatthova.




    Next: ચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના • Catukkaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / રૂપવિભત્તિ • Rūpavibhatti

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
    ઉપાદાભાજનીયકથાવણ્ણના • Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
    નોઉપાદાભાજનીયકથાવણ્ણના • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
    ઉપાદાભાજનીયવણ્ણના • Upādābhājanīyavaṇṇanā
    નોઉપાદાભાજનીયકથાવણ્ણના • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact