Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
દુકનિદ્દેસો
Dukaniddeso
ઉપાદાભાજનીયકથાવણ્ણના
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
૫૯૬. અપ્પરજક્ખાદિસત્તસમૂહદસ્સનં બુદ્ધચક્ખુ, છસુ અસાધારણઞાણેસુ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં દટ્ઠબ્બં. સબ્બસઙ્ખતાસઙ્ખતદસ્સનં સમન્તચક્ખુ. ‘‘દુક્ખં પરિઞ્ઞેય્યં પરિઞ્ઞાત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૫) એવમાદિના આકારેન પવત્તં ઞાણદસ્સનં ઞાણચક્ખુ, તમ્પિ પુરિમદ્વયમિવ કામાવચરં. ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનં ધમ્મચક્ખુ. ઉપત્થમ્ભભૂતા ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપસન્તતિયો સમ્ભારા. સહ સમ્ભારેહિ સસમ્ભારં, સમ્ભારવન્તં. સમ્ભવોતિ આપોધાતુમેવ સમ્ભવસમ્ભૂતમાહ. સણ્ઠાનન્તિ વણ્ણાયતનમેવ પરિમણ્ડલાદિસણ્ઠાનભૂતં. તેસં પન વિસું વચનં તથાભૂતાનં અતથાભૂતાનઞ્ચ આપોધાતુવણ્ણાયતનાનં યથાવુત્તે મંસપિણ્ડે વિજ્જમાનત્તા. ચુદ્દસસમ્ભારો હિ મંસપિણ્ડો. સમ્ભવસ્સ ચતુધાતુનિસ્સિતેહિ સહ વુત્તસ્સ ધાતુત્તયનિસ્સિતતા યોજેતબ્બા. આપોધાતુવણ્ણાયતનાનમેવ વા સમ્ભવસણ્ઠાનાભાવા વિસું વુત્તાતિ ચતુધાતુનિસ્સિતતા ચ ન વિરુજ્ઝતિ. યં મંસપિણ્ડં સેતાદિના સઞ્જાનન્તો ન પસાદચક્ખું સઞ્જાનાતિ, પત્થિણ્ણતાદિવિસેસં વત્તુકામો ‘‘પથવીપિ અત્થી’’તિઆદિ વુત્તમ્પિ વદતિ.
596. Apparajakkhādisattasamūhadassanaṃ buddhacakkhu, chasu asādhāraṇañāṇesu indriyaparopariyattañāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabbasaṅkhatāsaṅkhatadassanaṃ samantacakkhu. ‘‘Dukkhaṃ pariññeyyaṃ pariññāta’’nti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) evamādinā ākārena pavattaṃ ñāṇadassanaṃ ñāṇacakkhu, tampi purimadvayamiva kāmāvacaraṃ. Catusaccadhammadassanaṃ dhammacakkhu. Upatthambhabhūtā catusamuṭṭhānikarūpasantatiyo sambhārā. Saha sambhārehi sasambhāraṃ, sambhāravantaṃ. Sambhavoti āpodhātumeva sambhavasambhūtamāha. Saṇṭhānanti vaṇṇāyatanameva parimaṇḍalādisaṇṭhānabhūtaṃ. Tesaṃ pana visuṃ vacanaṃ tathābhūtānaṃ atathābhūtānañca āpodhātuvaṇṇāyatanānaṃ yathāvutte maṃsapiṇḍe vijjamānattā. Cuddasasambhāro hi maṃsapiṇḍo. Sambhavassa catudhātunissitehi saha vuttassa dhātuttayanissitatā yojetabbā. Āpodhātuvaṇṇāyatanānameva vā sambhavasaṇṭhānābhāvā visuṃ vuttāti catudhātunissitatā ca na virujjhati. Yaṃ maṃsapiṇḍaṃ setādinā sañjānanto na pasādacakkhuṃ sañjānāti, patthiṇṇatādivisesaṃ vattukāmo ‘‘pathavīpi atthī’’tiādi vuttampi vadati.
સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસભૂતેતિ એતેન અવસેસં કણ્હમણ્ડલં પટિક્ખિપતિ. સ્નેહમિવ સત્તક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા ઠિતાહેવ અત્તનો નિસ્સયભૂતાહિ ચતૂહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં તંનિસ્સિતેહિ એવ આયુવણ્ણાદીહિ અનુપાલિતપરિવારિતં તિસન્તતિરૂપસમુટ્ઠાપકેહિ ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં તિટ્ઠતિ. સત્તક્ખિપટલાનં બ્યાપનવચનેન ચ અનેકકલાપગતભાવં ચક્ખુસ્સ દસ્સેતિ. પમાણતો ઊકાસિરમત્તન્તિ ઊકાસિરમત્તે પદેસે પવત્તનતો વુત્તં. રૂપાનિ મનુપસ્સતીતિ મ-કારો પદસન્ધિકરો. અથ વા મનૂતિ મચ્ચો. ઉપકારભૂતેહિ સઙ્ગહિતો. પરિયાયેનાતિ ચતુન્નં પસાદો તેસુ એકસ્સ દ્વિન્નઞ્ચાતિપિ વત્તું યુત્તો સમાનધનાનં ધનં વિયાતિ એતેન પરિયાયેન. સરીરં રૂપક્ખન્ધો એવ. પટિઘટ્ટનમેવ નિઘંસો પટિઘટ્ટનાનિઘંસો. રૂપાભિમુખભાવેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવાપત્તિસઙ્ખાતો પટિઘટ્ટનતો જાતો વા નિઘંસો પટિઘટ્ટનાનિઘંસો.
Sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūteti etena avasesaṃ kaṇhamaṇḍalaṃ paṭikkhipati. Snehamiva sattakkhipaṭalāni byāpetvā ṭhitāheva attano nissayabhūtāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ taṃnissitehi eva āyuvaṇṇādīhi anupālitaparivāritaṃ tisantatirūpasamuṭṭhāpakehi utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ tiṭṭhati. Sattakkhipaṭalānaṃ byāpanavacanena ca anekakalāpagatabhāvaṃ cakkhussa dasseti. Pamāṇato ūkāsiramattanti ūkāsiramatte padese pavattanato vuttaṃ. Rūpāni manupassatīti ma-kāro padasandhikaro. Atha vā manūti macco. Upakārabhūtehi saṅgahito. Pariyāyenāti catunnaṃ pasādo tesu ekassa dvinnañcātipi vattuṃ yutto samānadhanānaṃ dhanaṃ viyāti etena pariyāyena. Sarīraṃ rūpakkhandho eva. Paṭighaṭṭanameva nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso. Rūpābhimukhabhāvena cakkhuviññāṇassa nissayabhāvāpattisaṅkhāto paṭighaṭṭanato jāto vā nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso.
પરિકપ્પવચનં ‘‘સચે આપાથં આગચ્છેય્યા’’તિ હેતુકિરિયં, ‘‘પસ્સેય્યા’’તિ ફલકિરિયઞ્ચ પરિકપ્પેત્વા તેન પરિકપ્પેન વચનં. એત્થ ચ હેતુકિરિયા અનેકત્તા અવુત્તાપિ વિઞ્ઞાયતીતિ દટ્ઠબ્બા. ‘‘પસ્સે વા’’તિ ઇમિના વચનેન તીસુપિ કાલેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવં અનુપગચ્છન્તં ચક્ખું સઙ્ગણ્હાતિ. દસ્સને પરિણાયકભાવો દસ્સનપરિણાયકટ્ઠો. યથા હિ ઇસ્સરો ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોથા’’તિ વદન્તો તસ્મિં તસ્મિં કિચ્ચે સપુરિસે પરિણાયતિ પવત્તયતિ, એવમિદમ્પિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીનં નિસ્સયભાવેન તે ધમ્મે દસ્સનકિચ્ચે આણાપેન્તં વિય પરિણાયતીતિ ચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ. ચક્ખતીતિ હિ ચક્ખુ, યથાવુત્તેન નયેન આચિક્ખતિ પરિણાયતીતિ અત્થો. અથ વા સમવિસમાનિ રૂપાનિ ચક્ખતિ આચિક્ખતિ, પકાસેતીતિ વા ચક્ખુ. સઞ્જાયન્તિ એત્થાતિ સઞ્જાતિ. કે સઞ્જાયન્તિ? ફસ્સાદીનિ . તથા સમોસરણં. ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીનં અત્તનો તિક્ખમન્દભાવાનુપવત્તનેન ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ. નિચ્ચં ધુવં અત્તાતિ ગહિતસ્સપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન. વળઞ્જન્તિ પવિસન્તિ એતેનાતિ વળઞ્જનં, તંદ્વારિકાનં ફસ્સાદીનં વળઞ્જનટ્ઠેન.
Parikappavacanaṃ ‘‘sace āpāthaṃ āgaccheyyā’’ti hetukiriyaṃ, ‘‘passeyyā’’ti phalakiriyañca parikappetvā tena parikappena vacanaṃ. Ettha ca hetukiriyā anekattā avuttāpi viññāyatīti daṭṭhabbā. ‘‘Passe vā’’ti iminā vacanena tīsupi kālesu cakkhuviññāṇassa nissayabhāvaṃ anupagacchantaṃ cakkhuṃ saṅgaṇhāti. Dassane pariṇāyakabhāvo dassanapariṇāyakaṭṭho. Yathā hi issaro ‘‘idañcidañca karothā’’ti vadanto tasmiṃ tasmiṃ kicce sapurise pariṇāyati pavattayati, evamidampi cakkhusamphassādīnaṃ nissayabhāvena te dhamme dassanakicce āṇāpentaṃ viya pariṇāyatīti cakkhūti vuccati. Cakkhatīti hi cakkhu, yathāvuttena nayena ācikkhati pariṇāyatīti attho. Atha vā samavisamāni rūpāni cakkhati ācikkhati, pakāsetīti vā cakkhu. Sañjāyanti etthāti sañjāti. Ke sañjāyanti? Phassādīni . Tathā samosaraṇaṃ. Cakkhusamphassādīnaṃ attano tikkhamandabhāvānupavattanena indaṭṭhaṃ kāretīti. Niccaṃ dhuvaṃ attāti gahitassapi lujjanapalujjanaṭṭhena. Vaḷañjanti pavisanti etenāti vaḷañjanaṃ, taṃdvārikānaṃ phassādīnaṃ vaḷañjanaṭṭhena.
૫૯૭. પુબ્બે વુત્તો પરિકપ્પો એવ વિકપ્પનત્થો. ઘટ્ટયમાનમેવાતિ પસાદસ્સ અભિમુખભાવવિસેસં ગચ્છન્તમેવ.
597. Pubbe vutto parikappo eva vikappanattho. Ghaṭṭayamānamevāti pasādassa abhimukhabhāvavisesaṃ gacchantameva.
૫૯૯. રૂપં આરબ્ભ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીનં ઉપ્પત્તિવચનેનેવ તેસં તંદ્વારિકાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ રૂપં આરબ્ભ ઉપ્પત્તિ વુત્તા હોતિ. યથા ચ તેસં રૂપં પચ્ચયો હોતિ, તેન પચ્ચયેન ઉપ્પત્તિ વુત્તા હોતીતિ અધિપ્પાયેન ‘‘ઇમિના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુપસાદવત્થુકાનં ફસ્સાદીનન્તિ ઇમિના વચનેન તદાલમ્બનરૂપારમ્મણતાય તંસદિસાનં મનોધાતુઆદીનઞ્ચ પુરેજાતપચ્ચયેન ઉપ્પત્તિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા. યત્થ પન વિસેસો અત્થિ, તં દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુદ્વારજવનવીથિપરિયાપન્નાન’’ન્તિઆદિમાહ. તાનિ હિ રૂપં ગરું કત્વા પવત્તમાનસ્સાદનાભિનન્દનભૂતાનિ તંસમ્પયુત્તાનિ ચ આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયેહિ ઉપ્પજ્જન્તિ, અઞ્ઞાનિ આરમ્મણપુરેજાતેનેવાતિ એવં ‘‘આરબ્ભા’’તિ વચનં આરમ્મણપચ્ચયતો અઞ્ઞપચ્ચયભાવસ્સપિ દીપકં, આરમ્મણવચનં આરમ્મણપચ્ચયભાવસ્સેવાતિ અયમેતેસં વિસેસો.
599. Rūpaṃ ārabbha cakkhusamphassādīnaṃ uppattivacaneneva tesaṃ taṃdvārikānaṃ aññesañca rūpaṃ ārabbha uppatti vuttā hoti. Yathā ca tesaṃ rūpaṃ paccayo hoti, tena paccayena uppatti vuttā hotīti adhippāyena ‘‘iminā’’tiādimāha. Tattha cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnanti iminā vacanena tadālambanarūpārammaṇatāya taṃsadisānaṃ manodhātuādīnañca purejātapaccayena uppatti dassitāti daṭṭhabbā. Yattha pana viseso atthi, taṃ dassetuṃ ‘‘cakkhudvārajavanavīthipariyāpannāna’’ntiādimāha. Tāni hi rūpaṃ garuṃ katvā pavattamānassādanābhinandanabhūtāni taṃsampayuttāni ca ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi uppajjanti, aññāni ārammaṇapurejātenevāti evaṃ ‘‘ārabbhā’’ti vacanaṃ ārammaṇapaccayato aññapaccayabhāvassapi dīpakaṃ, ārammaṇavacanaṃ ārammaṇapaccayabhāvassevāti ayametesaṃ viseso.
૬૦૦. સુણાતીતિ સોતવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવેન સુણાતિ. જિવ્હાસદ્દેન વિઞ્ઞાયમાના કિરિયા સાયનન્તિ કત્વા ‘‘સાયનટ્ઠેના’’તિ આહ. કુચ્છિતાનં દુક્ખસમ્પયુત્તફસ્સાદીનં આયોતિ કાયો, દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખાનં વા. કાયાયતનસ્સ બ્યાપિતાય ચક્ખુપસાદે કાયપસાદભાવોપિ અત્થિ, તેન ચક્ખુપસાદસ્સ અનુવિદ્ધત્તા નો બ્યાપિતા ચ ન સિયા, વુત્તા ચ સા. તસ્મા ચક્ખુપસાદસ્સ ફોટ્ઠબ્બાવભાસનં કાયપસાદસ્સ ચ રૂપાવભાસનં આપન્નન્તિ લક્ખણસમ્મિસ્સતં ચોદેતિ. ચક્ખુકાયાનં અઞ્ઞનિસ્સયત્તા કલાપન્તરગતતાય ‘‘અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞત્થ અભાવતો’’તિ આહ. રૂપરસાદિનિદસ્સનં સમાનનિસ્સયાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસભાવાનુપગમેન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્મિં અભાવો, કો પન વાદો અસમાનનિસ્સયાનન્તિ દસ્સેતું વુત્તં.
600. Suṇātīti sotaviññāṇassa nissayabhāvena suṇāti. Jivhāsaddena viññāyamānā kiriyā sāyananti katvā ‘‘sāyanaṭṭhenā’’ti āha. Kucchitānaṃ dukkhasampayuttaphassādīnaṃ āyoti kāyo, dukkhadukkhavipariṇāmadukkhānaṃ vā. Kāyāyatanassa byāpitāya cakkhupasāde kāyapasādabhāvopi atthi, tena cakkhupasādassa anuviddhattā no byāpitā ca na siyā, vuttā ca sā. Tasmā cakkhupasādassa phoṭṭhabbāvabhāsanaṃ kāyapasādassa ca rūpāvabhāsanaṃ āpannanti lakkhaṇasammissataṃ codeti. Cakkhukāyānaṃ aññanissayattā kalāpantaragatatāya ‘‘aññassa aññattha abhāvato’’ti āha. Rūparasādinidassanaṃ samānanissayānañca aññamaññasabhāvānupagamena aññamaññasmiṃ abhāvo, ko pana vādo asamānanissayānanti dassetuṃ vuttaṃ.
રૂપાભિઘાતારહો ચ સો ભૂતપ્પસાદો ચાતિ રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદો. એવંલક્ખણં ચક્ખુ. રૂપાભિઘાતોતિ ચ રૂપે, રૂપસ્સ વા અભિઘાતોતિ અત્થો. પરિપુણ્ણાપરિપુણ્ણાયતનત્તભાવનિબ્બત્તકસ્સ કમ્મસ્સ નિદાનભૂતા કામતણ્હા રૂપતણ્હા ચ તદાયતનિકભવપત્થનાભાવતો દટ્ઠુકામતાદિવોહારં અરહતીતિ દુતિયો નયો સબ્બત્થ વુત્તો. તત્થ દટ્ઠુકામતાનિદાનં કમ્મં સમુટ્ઠાનમેતેસન્તિ દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનાનિ, એવંવિધાનં ભૂતાનં પસાદલક્ખણં ચક્ખુ, એવંવિધો વા ભૂતપ્પસાદો દટ્ઠુકામતાનિ…પે॰… પસાદો. એવંલક્ખણં ચક્ખુ. રૂપેસુ પુગ્ગલસ્સ વા વિઞ્ઞાણસ્સ વા આવિઞ્છનરસં.
Rūpābhighātāraho ca so bhūtappasādo cāti rūpābhighātārahabhūtappasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpābhighātoti ca rūpe, rūpassa vā abhighātoti attho. Paripuṇṇāparipuṇṇāyatanattabhāvanibbattakassa kammassa nidānabhūtā kāmataṇhā rūpataṇhā ca tadāyatanikabhavapatthanābhāvato daṭṭhukāmatādivohāraṃ arahatīti dutiyo nayo sabbattha vutto. Tattha daṭṭhukāmatānidānaṃ kammaṃ samuṭṭhānametesanti daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānāni, evaṃvidhānaṃ bhūtānaṃ pasādalakkhaṇaṃ cakkhu, evaṃvidho vā bhūtappasādo daṭṭhukāmatāni…pe… pasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpesu puggalassa vā viññāṇassa vā āviñchanarasaṃ.
કાયો સબ્બેસન્તિ કો એત્થ વિસેસો, નનુ તેજાદિઅધિકાનઞ્ચ ભૂતાનં પસાદા સબ્બેસંયેવાતિ? સચ્ચમેતં, ઇદં પન ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિ વચનં ‘‘સમાનાન’’ન્તિ ઇમમત્થં દીપેતિ અનુવત્તમાનસ્સ એકદેસાધિકભાવસ્સ નિવારણવસેન વુત્તત્તા. તેજાદીનન્તિ પદીપસઙ્ખાતસ્સ તેજસ્સ ઓભાસેન વાયુસ્સ સદ્દેન પથવિયા ગન્ધેન ખેળસઙ્ખાતસ્સ ઉદકસ્સ રસેનાતિ પુરિમવાદે પચ્છિમવાદે ચ યથાયોગં તંતંભૂતગુણેહિ અનુગ્ગય્હભાવતો રૂપાદિગ્ગહણે ઉપકરિતબ્બતોતિ અત્થો. રૂપાદીનં અધિકભાવદસ્સનતોતિ અગ્ગિમ્હિ રૂપસ્સ પભસ્સરસ્સ વાયુમ્હિ સદ્દસ્સ સભાવેન સુય્યમાનસ્સ પથવિયા સુરભિઆદિનો ગન્ધસ્સ આપે ચ રસસ્સ મધુરસ્સ વિસેસયુત્તાનં દસ્સનતો ‘‘રૂપાદયો તેસં ગુણા’’તિ પઠમવાદી આહ. તસ્સેવ ચ ‘‘ઇચ્છેય્યામા’’તિઆદિના ઉત્તરમાહ. ઇમિનાવુપાયેન દુતિયવાદિસ્સપિ નિગ્ગહો હોતીતિ.
Kāyo sabbesanti ko ettha viseso, nanu tejādiadhikānañca bhūtānaṃ pasādā sabbesaṃyevāti? Saccametaṃ, idaṃ pana ‘‘sabbesa’’nti vacanaṃ ‘‘samānāna’’nti imamatthaṃ dīpeti anuvattamānassa ekadesādhikabhāvassa nivāraṇavasena vuttattā. Tejādīnanti padīpasaṅkhātassa tejassa obhāsena vāyussa saddena pathaviyā gandhena kheḷasaṅkhātassa udakassa rasenāti purimavāde pacchimavāde ca yathāyogaṃ taṃtaṃbhūtaguṇehi anuggayhabhāvato rūpādiggahaṇe upakaritabbatoti attho. Rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanatoti aggimhi rūpassa pabhassarassa vāyumhi saddassa sabhāvena suyyamānassa pathaviyā surabhiādino gandhassa āpe ca rasassa madhurassa visesayuttānaṃ dassanato ‘‘rūpādayo tesaṃ guṇā’’ti paṭhamavādī āha. Tasseva ca ‘‘iccheyyāmā’’tiādinā uttaramāha. Imināvupāyena dutiyavādissapi niggaho hotīti.
અથ વા રૂપાદિવિસેસગુણેહિ તેજઆકાસપથવીઆપવાયૂહિ ચક્ખાદીનિ કતાનીતિ વદન્તસ્સ કણાદસ્સ વાદં તતિયં ઉદ્ધરિત્વા તં નિગ્ગહેતું ‘‘અથાપિ વદેય્યુ’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આસવે ઉપલબ્ભમાનોપિ ગન્ધો પથવિયા આપોસંયુત્તાય કપ્પાસતો વિસદિસાયાતિ ન કપ્પાસગન્ધસ્સ અધિકભાવાપત્તીતિ ચે? ન, અનભિભૂતત્તા. આસવેહિ ઉદકસંયુત્તા પથવી ઉદકેન અભિભૂતા, ન કપ્પાસપથવીતિ તસ્સાયેવ અધિકેન ગન્ધેન ભવિતબ્બન્તિ. ઉણ્હોદકસઞ્ઞુત્તો ચ અગ્ગિ ઉપલબ્ભનીયો મહન્તોતિ કત્વા તસ્સ ફસ્સો વિય વણ્ણોપિ પભસ્સરો ઉપલબ્ભિતબ્બોતિ ઉણ્હોદકવણ્ણતો અગ્ગિના અનભિસમ્બન્ધસ્સ સીતુદકસ્સ વણ્ણો પરિહાયેથ. તસ્માતિ એતસ્સુભયસ્સ અભાવા. તદભાવેન હિ રૂપાદીનં તેજાદિવિસેસગુણતા નિવત્તિતા, તંનિવત્તનેન ‘‘તેજાદીનં ગુણેહિ રૂપાદીહિ અનુગ્ગય્હભાવતો’’તિ ઇદં કારણં નિવત્તિતન્તિ. એવં પરમ્પરાય ઉભયાભાવો વિસેસકપ્પનપ્પહાનસ્સ કારણં હોતીતિ આહ ‘‘તસ્મા પહાયેથેત’’ન્તિઆદિ. એકકલાપેપિ રૂપરસાદયો વિસદિસા, કો પન વાદો નાનાકલાપે ચક્ખાદયો ભૂતવિસેસાભાવેપીતિ દસ્સેતું રૂપરસાદિનિદસ્સનં વુત્તં.
Atha vā rūpādivisesaguṇehi tejaākāsapathavīāpavāyūhi cakkhādīni katānīti vadantassa kaṇādassa vādaṃ tatiyaṃ uddharitvā taṃ niggahetuṃ ‘‘athāpi vadeyyu’’ntiādi vuttanti daṭṭhabbaṃ. Āsave upalabbhamānopi gandho pathaviyā āposaṃyuttāya kappāsato visadisāyāti na kappāsagandhassa adhikabhāvāpattīti ce? Na, anabhibhūtattā. Āsavehi udakasaṃyuttā pathavī udakena abhibhūtā, na kappāsapathavīti tassāyeva adhikena gandhena bhavitabbanti. Uṇhodakasaññutto ca aggi upalabbhanīyo mahantoti katvā tassa phasso viya vaṇṇopi pabhassaro upalabbhitabboti uṇhodakavaṇṇato agginā anabhisambandhassa sītudakassa vaṇṇo parihāyetha. Tasmāti etassubhayassa abhāvā. Tadabhāvena hi rūpādīnaṃ tejādivisesaguṇatā nivattitā, taṃnivattanena ‘‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’’ti idaṃ kāraṇaṃ nivattitanti. Evaṃ paramparāya ubhayābhāvo visesakappanappahānassa kāraṇaṃ hotīti āha ‘‘tasmā pahāyetheta’’ntiādi. Ekakalāpepi rūparasādayo visadisā, ko pana vādo nānākalāpe cakkhādayo bhūtavisesābhāvepīti dassetuṃ rūparasādinidassanaṃ vuttaṃ.
યદિ ભૂતવિસેસો નત્થિ, કિં પન ચક્ખાદિવિસેસસ્સ કારણન્તિ તં દસ્સેતું ‘‘યં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સા’’તિઆદિમાહ. એકમ્પિ કમ્મં પઞ્ચાયતનિકત્તભાવપત્થનાનિપ્ફન્નં ચક્ખાદીનં વિસેસહેતુત્તા ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અસાધારણ’’ન્તિ ચ ‘‘કમ્મવિસેસો’’તિ ચ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ તં યેન વિસેસેન ચક્ખુસ્સ પચ્ચયો, તેનેવ સોતસ્સ હોતિ ઇન્દ્રિયન્તરાભાવપ્પત્તિતો. ‘‘પટિસન્ધિક્ખણે મહગ્ગતા એકા ચેતના કટત્તારૂપાનં કમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૨.૧૨.૭૮) વચનેન પટિસન્ધિક્ખણે વિજ્જમાનાનં સબ્બેસં કટત્તારૂપાનં એકા ચેતના કમ્મપચ્ચયો હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. નાનાચેતનાય હિ તદા ઇન્દ્રિયુપ્પત્તિયં સતિ પરિત્તેન ચ મહગ્ગતેન ચ કમ્મુના નિબ્બત્તિતં કટત્તારૂપં આપજ્જેય્યાતિ ન ચેકા પટિસન્ધિ અનેકકમ્મનિબ્બત્તા હોતીતિ સિદ્ધમેકેન કમ્મેન અનેકિન્દ્રિયુપ્પત્તિ હોતીતિ. અનલ્લીનો નિસ્સયો એતસ્સાતિ અનલ્લીનનિસ્સયો, રૂપસદ્દસઙ્ખાતો વિસયો. ગન્ધરસાનં નિસ્સયા ઘાનજિવ્હાનિસ્સયે અલ્લીયન્તીતિ તે નિસ્સયવસેન અલ્લીના, ફોટ્ઠબ્બં સયં કાયનિસ્સયઅલ્લીનં ભૂતત્તયત્તા. દૂરે…પે॰… સમ્પત્તો એવ નામ પટિઘટ્ટનનિઘંસજનકતોતિ અધિપ્પાયો. સદ્દો પન ધાતુપરમ્પરાય વાયુ વિય આગન્ત્વા નિસ્સયવસેન સોતનિસ્સયે અલ્લીયિત્વા સોતં ઘટ્ટેત્વા વવત્થાનં ગચ્છન્તો સણિકં વવત્થાનં ગચ્છતીતિ વુત્તો. એવં પન સતિચિત્તસમુટ્ઠાનં સદ્દાયતનં સોતવિઞ્ઞાણસ્સ કદાચિપિ આરમ્મણપચ્ચયો ન સિયા. ન હિ બહિદ્ધા ચિત્તસમુટ્ઠાનુપ્પત્તિ ઉપપજ્જતીતિ.
Yadi bhūtaviseso natthi, kiṃ pana cakkhādivisesassa kāraṇanti taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ aññamaññassā’’tiādimāha. Ekampi kammaṃ pañcāyatanikattabhāvapatthanānipphannaṃ cakkhādīnaṃ visesahetuttā ‘‘aññamaññassa asādhāraṇa’’nti ca ‘‘kammaviseso’’ti ca vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi taṃ yena visesena cakkhussa paccayo, teneva sotassa hoti indriyantarābhāvappattito. ‘‘Paṭisandhikkhaṇe mahaggatā ekā cetanā kaṭattārūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.78) vacanena paṭisandhikkhaṇe vijjamānānaṃ sabbesaṃ kaṭattārūpānaṃ ekā cetanā kammapaccayo hotīti viññāyati. Nānācetanāya hi tadā indriyuppattiyaṃ sati parittena ca mahaggatena ca kammunā nibbattitaṃ kaṭattārūpaṃ āpajjeyyāti na cekā paṭisandhi anekakammanibbattā hotīti siddhamekena kammena anekindriyuppatti hotīti. Anallīno nissayo etassāti anallīnanissayo, rūpasaddasaṅkhāto visayo. Gandharasānaṃ nissayā ghānajivhānissaye allīyantīti te nissayavasena allīnā, phoṭṭhabbaṃ sayaṃ kāyanissayaallīnaṃ bhūtattayattā. Dūre…pe… sampatto eva nāma paṭighaṭṭananighaṃsajanakatoti adhippāyo. Saddo pana dhātuparamparāya vāyu viya āgantvā nissayavasena sotanissaye allīyitvā sotaṃ ghaṭṭetvā vavatthānaṃ gacchanto saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Evaṃ pana saticittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa kadācipi ārammaṇapaccayo na siyā. Na hi bahiddhā cittasamuṭṭhānuppatti upapajjatīti.
ચિરેન સુય્યેય્યાતિ કસ્મા એતં વુત્તં, નનુ દૂરે ઠિતેહિ રજકાદિસદ્દા ચિરેન સુય્યન્તીતિ? ન, દૂરાસન્નાનં યથાપાકટે સદ્દે ગહણવિસેસતો. યથા હિ દૂરાસન્નાનં વચનસદ્દે યથા પાકટીભૂતે ગહણવિસેસતો આકારવિસેસાનં અગ્ગહણં ગહણઞ્ચ હોતિ, એવં રજકાદિસદ્દેપિ આસન્નસ્સ આદિતો પભુતિ યાવાવસાના કમેન પાકટીભૂતે દૂરસ્સ ચાવસાને મજ્ઝે વા પિણ્ડવસેન પવત્તિપાકટીભૂતે નિચ્છયગહણાનં સોતવિઞ્ઞાણવીથિયા પરતો પવત્તાનં વિસેસતો લહુકં સુતો ચિરેન સુતોતિ અભિમાનો હોતિ. સો પન સદ્દો યત્થ ઉપ્પન્નો, તં નિસ્સિતોવ અત્તનો વિજ્જમાનક્ખણે સોતસ્સ આપાથમાગચ્છતિ. દૂરે ઠિતો પન સદ્દો અઞ્ઞત્થ પટિઘોસુપ્પત્તિયા ભાજનાદિચલનસ્સ ચ અયોકન્તો વિય અયોચલનસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. યથા વા ઘણ્ટાભિઘાતાનુજાનિ ભૂતાનિ અનુરવસ્સ નિસ્સયભૂતાનિ ઘટ્ટનસભાવાનિ, એવં ઘટ્ટનાનુજાનિ યાવ સોતપ્પસાદા ઉપ્પત્તિવસેન આગતાનિ ભૂતાનિ ઘટ્ટનસભાવાનેવાતિ તંનિસ્સિતો સદ્દો નિસ્સયવસેન ધાતુપરમ્પરાય ઘટ્ટેત્વા સણિકં વવત્થાનં ગચ્છતીતિ વુત્તો. અસુકદિસાય નામાતિ ન પઞ્ઞાયેય્ય. કસ્મા? સોતપ્પદેસસ્સેવ સદ્દસ્સ ગહણતો.
Cirena suyyeyyāti kasmā etaṃ vuttaṃ, nanu dūre ṭhitehi rajakādisaddā cirena suyyantīti? Na, dūrāsannānaṃ yathāpākaṭe sadde gahaṇavisesato. Yathā hi dūrāsannānaṃ vacanasadde yathā pākaṭībhūte gahaṇavisesato ākāravisesānaṃ aggahaṇaṃ gahaṇañca hoti, evaṃ rajakādisaddepi āsannassa ādito pabhuti yāvāvasānā kamena pākaṭībhūte dūrassa cāvasāne majjhe vā piṇḍavasena pavattipākaṭībhūte nicchayagahaṇānaṃ sotaviññāṇavīthiyā parato pavattānaṃ visesato lahukaṃ suto cirena sutoti abhimāno hoti. So pana saddo yattha uppanno, taṃ nissitova attano vijjamānakkhaṇe sotassa āpāthamāgacchati. Dūre ṭhito pana saddo aññattha paṭighosuppattiyā bhājanādicalanassa ca ayokanto viya ayocalanassa paccayo hotīti daṭṭhabbo. Yathā vā ghaṇṭābhighātānujāni bhūtāni anuravassa nissayabhūtāni ghaṭṭanasabhāvāni, evaṃ ghaṭṭanānujāni yāva sotappasādā uppattivasena āgatāni bhūtāni ghaṭṭanasabhāvānevāti taṃnissito saddo nissayavasena dhātuparamparāya ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Kasmā? Sotappadesasseva saddassa gahaṇato.
વિસમે અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ વિસમજ્ઝાસયો, અજ્ઝાસયરહિતમ્પિ ચક્ખુ વિસમનિન્નત્તા વિસમજ્ઝાસયં વિય હોતીતિ ‘‘વિસમજ્ઝાસય’’ન્તિ વુત્તં. ચક્ખુમતો વા પુગ્ગલસ્સ અજ્ઝાસયવસેન ચક્ખુ ‘‘વિસમજ્ઝાસય’’ન્તિ વુત્તં.
Visame ajjhāsayo etassāti visamajjhāsayo, ajjhāsayarahitampi cakkhu visamaninnattā visamajjhāsayaṃ viya hotīti ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ. Cakkhumato vā puggalassa ajjhāsayavasena cakkhu ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ.
કણ્ણકૂપછિદ્દેયેવ પવત્તનતો આરમ્મણગ્ગહણહેતુતો ચ તત્થેવ ‘‘અજ્ઝાસયં કરોતી’’તિ વુત્તં. તસ્સ સોતસ્સ સોતવિઞ્ઞાણનિસ્સયભાવેન સદ્દસવને. અજટાકાસોપિ વટ્ટતીતિ એતસ્સ અટ્ઠકથાધિપ્પાયેન અત્થં વદન્તો ‘‘અન્તોલેણસ્મિ’’ન્તિઆદિમાહ. અત્તનો અધિપ્પાયેન વદન્તો ‘‘કિં એતાય ધમ્મતાયા’’તિઆદિમવોચ.
Kaṇṇakūpachiddeyeva pavattanato ārammaṇaggahaṇahetuto ca tattheva ‘‘ajjhāsayaṃ karotī’’ti vuttaṃ. Tassa sotassa sotaviññāṇanissayabhāvena saddasavane. Ajaṭākāsopi vaṭṭatīti etassa aṭṭhakathādhippāyena atthaṃ vadanto ‘‘antoleṇasmi’’ntiādimāha. Attano adhippāyena vadanto ‘‘kiṃ etāya dhammatāyā’’tiādimavoca.
વાતૂપનિસ્સયો ગન્ધો ગોચરો એતસ્સાતિ વાતૂપનિસ્સયગન્ધગોચરં. એત્થ ચ ગન્ધગ્ગહણસ્સ વાતો ઉપનિસ્સયો, તબ્બોહારેન પન ગન્ધો ‘‘વાતૂપનિસ્સયો’’તિ વુત્તો. અથ વા વાતો એવ ઉપનિસ્સયો વાતૂપનિસ્સયો. કસ્સાતિ? ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ. સો સહકારીપચ્ચયન્તરભૂતો એતસ્સ અત્થીતિ વાતૂપનિસ્સયો, ગન્ધો પચ્ચયો.
Vātūpanissayo gandho gocaro etassāti vātūpanissayagandhagocaraṃ. Ettha ca gandhaggahaṇassa vāto upanissayo, tabbohārena pana gandho ‘‘vātūpanissayo’’ti vutto. Atha vā vāto eva upanissayo vātūpanissayo. Kassāti? Ghānaviññāṇassa. So sahakārīpaccayantarabhūto etassa atthīti vātūpanissayo, gandho paccayo.
આપો ચ સહકારીપચ્ચયન્તરભૂતો ખેળાદિકો. તથા પથવી. ગહેતબ્બસ્સ હિ ફોટ્ઠબ્બસ્સ ઉપ્પીળિયમાનસ્સ આધારભૂતા પથવી કાયસ્સ ચ ફોટ્ઠબ્બેન ઉપ્પીળિયમાનસ્સ નિસ્સયભૂતાનં આધારભૂતા સબ્બદા ફોટ્ઠબ્બગહણસ્સ ઉપનિસ્સયોતિ. ઉપ્પીળનેન પન વિના ફોટ્ઠબ્બગહણે કાયાયતનસ્સ નિસ્સયભૂતા પથવી ઉપનિસ્સયોતિ દટ્ઠબ્બા. સબ્બદાપિ ચ તસ્સા ઉપનિસ્સયભાવો યુત્તો એવ.
Āpo ca sahakārīpaccayantarabhūto kheḷādiko. Tathā pathavī. Gahetabbassa hi phoṭṭhabbassa uppīḷiyamānassa ādhārabhūtā pathavī kāyassa ca phoṭṭhabbena uppīḷiyamānassa nissayabhūtānaṃ ādhārabhūtā sabbadā phoṭṭhabbagahaṇassa upanissayoti. Uppīḷanena pana vinā phoṭṭhabbagahaṇe kāyāyatanassa nissayabhūtā pathavī upanissayoti daṭṭhabbā. Sabbadāpi ca tassā upanissayabhāvo yutto eva.
પઞ્ચવણ્ણાનન્તિ વચનં તદાધારાનં સુત્તાનં નાનત્તદસ્સનત્થં. પઞ્ચપ્પકારા પઞ્ચવણ્ણા. એકન્તતોતિ ઇદં સબ્બદા ઉપ્પીળનેન વિનિબ્ભુજ્જિતું અસક્કુણેય્યાનં કલાપન્તરરૂપાનં સબ્ભાવા તેસં નિવત્તનત્થં વુત્તં. ન હિ તાનિ એકન્તેન અવિનિભુત્તાનિ કલાપન્તરગતત્તાતિ.
Pañcavaṇṇānanti vacanaṃ tadādhārānaṃ suttānaṃ nānattadassanatthaṃ. Pañcappakārā pañcavaṇṇā. Ekantatoti idaṃ sabbadā uppīḷanena vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānaṃ kalāpantararūpānaṃ sabbhāvā tesaṃ nivattanatthaṃ vuttaṃ. Na hi tāni ekantena avinibhuttāni kalāpantaragatattāti.
૬૧૬. વણ્ણનિભાતિ રૂપાયતનમેવ નિદ્દિટ્ઠન્તિ તદેવ અપેક્ખિત્વા ‘‘સનિદસ્સન’’ન્તિ નપુંસકનિદ્દેસો કતો. તસ્માતિ નિપ્પરિયાયરૂપાનં નીલાદીનં ફુસિત્વા અજાનિતબ્બતો દીઘાદીનઞ્ચ ફુસિત્વા જાનિતબ્બતો ન નિપ્પરિયાયેન દીઘં રૂપાયતનં. તં તં નિસ્સાયાતિ દીઘાદિસન્નિવેસં ભૂતસમુદાયં નિસ્સાય. તથા તથા ઠિતન્તિ દીઘાદિસન્નિવેસેન ઠિતં વણ્ણસમુદાયભૂતં રૂપાયતનમેવ દીઘાદિવોહારેન ભાસિતં. અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છિન્નં એકસ્મિં ઇતરસ્સ અભાવા. વિસયગોચરાનં વિસેસો અનઞ્ઞત્થભાવો તબ્બહુલચારિતા ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ.
616. Vaṇṇanibhāti rūpāyatanameva niddiṭṭhanti tadeva apekkhitvā ‘‘sanidassana’’nti napuṃsakaniddeso kato. Tasmāti nippariyāyarūpānaṃ nīlādīnaṃ phusitvā ajānitabbato dīghādīnañca phusitvā jānitabbato na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ. Taṃ taṃ nissāyāti dīghādisannivesaṃ bhūtasamudāyaṃ nissāya. Tathā tathā ṭhitanti dīghādisannivesena ṭhitaṃ vaṇṇasamudāyabhūtaṃ rūpāyatanameva dīghādivohārena bhāsitaṃ. Aññamaññaparicchinnaṃ ekasmiṃ itarassa abhāvā. Visayagocarānaṃ viseso anaññatthabhāvo tabbahulacāritā ca cakkhuviññāṇassa.
૬૨૦. ભેરિસદ્દાદીનઞ્ચ વાદિતસદ્દત્તા ‘‘વુત્તાવસેસાન’’ન્તિ આહ. અમનુસ્સવચનેન ન મનુસ્સેહિ અઞ્ઞે પાણિનો એવ ગહિતા, અથ ખો કટ્ઠાદયોપીતિ અધિપ્પાયેન ‘‘સેસો સબ્બોપી’’તિ આહ. એવં સન્તેપિ વત્થુવિસેસકિત્તનવસેન પાળિયં અનાગતો તથા કિત્તેતબ્બો યે વા પનાતિ વુત્તોતિ અધિપ્પાયો.
620. Bherisaddādīnañca vāditasaddattā ‘‘vuttāvasesāna’’nti āha. Amanussavacanena na manussehi aññe pāṇino eva gahitā, atha kho kaṭṭhādayopīti adhippāyena ‘‘seso sabbopī’’ti āha. Evaṃ santepi vatthuvisesakittanavasena pāḷiyaṃ anāgato tathā kittetabbo ye vā panāti vuttoti adhippāyo.
૬૨૪. વિસ્સગન્ધોતિ વિરૂપો મંસાદિગન્ધો. લમ્બિલન્તિ મધુરમ્બિલં.
624. Vissagandhoti virūpo maṃsādigandho. Lambilanti madhurambilaṃ.
૬૩૨. સઞ્જાનન્તિ એતેનાતિ સઞ્જાનનં, ઉપલક્ખણં. સકેન સકેન કમ્મચિત્તાદિના પચ્ચયેન સમુટ્ઠિતાનિપિ ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ ઇન્દ્રિયસહિતે સરીરે ઉપ્પજ્જમાનાનિ તંતદાકારાનિ હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ‘‘ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ સમુટ્ઠહન્તી’’તિ વુત્તાનિ. ઇત્થિલિઙ્ગાદીસુ એવ ચ અધિપતિભાવા એતસ્સ ઇન્દ્રિયતા વુત્તા, ઇન્દ્રિયસહિતે સન્તાને ઇત્થિલિઙ્ગાદિઆકારરૂપપચ્ચયાનં અઞ્ઞથા અનુપ્પાદનતો ઇત્થિગ્ગહણસ્સ ચ તેસં રૂપાનં પચ્ચયભાવતો. યસ્મા પન ભાવદસકેપિ રૂપાનં ઇત્થિન્દ્રિયં ન જનકં, નાપિ અનુપાલકં ઉપત્થમ્ભકં વા, ન ચ અઞ્ઞકલાપરૂપાનં, તસ્મા તં જીવિતિન્દ્રિયં વિય સકલાપરૂપાનં આહારો વિય વા કલાપન્તરરૂપાનઞ્ચ ઇન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયોતિ ન વુત્તં. એસ નયો પુરિસિન્દ્રિયેપિ. લિઙ્ગાદિઆકારેસુ રૂપેસુ રૂપાયતનસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યત્તા લિઙ્ગાદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યતા વુત્તા.
632. Sañjānanti etenāti sañjānanaṃ, upalakkhaṇaṃ. Sakena sakena kammacittādinā paccayena samuṭṭhitānipi itthiliṅgādīni indriyasahite sarīre uppajjamānāni taṃtadākārāni hutvā uppajjantīti ‘‘itthindriyaṃ paṭicca samuṭṭhahantī’’ti vuttāni. Itthiliṅgādīsu eva ca adhipatibhāvā etassa indriyatā vuttā, indriyasahite santāne itthiliṅgādiākārarūpapaccayānaṃ aññathā anuppādanato itthiggahaṇassa ca tesaṃ rūpānaṃ paccayabhāvato. Yasmā pana bhāvadasakepi rūpānaṃ itthindriyaṃ na janakaṃ, nāpi anupālakaṃ upatthambhakaṃ vā, na ca aññakalāparūpānaṃ, tasmā taṃ jīvitindriyaṃ viya sakalāparūpānaṃ āhāro viya vā kalāpantararūpānañca indriyaatthiavigatapaccayoti na vuttaṃ. Esa nayo purisindriyepi. Liṅgādiākāresu rūpesu rūpāyatanassa cakkhuviññeyyattā liṅgādīnaṃ cakkhuviññeyyatā vuttā.
૬૩૩. ઉભયમ્પિ…પે॰… કુસલેન પતિટ્ઠાતીતિ સુગતિં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દુગ્ગતિયઞ્હિ પટિસન્ધિ અકુસલેનેવાતિ તદા ઉપ્પજ્જમાનો ભાવોપિ અકુસલેનેવ ભવેય્ય, પટિસન્ધિયં વિય પવત્તેપીતિ. તયિદં દ્વયં યસ્મા સન્તાને સહ ન પવત્તતિ ‘‘યસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પુરિસિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ? નો’’તિઆદિવચનતો (યમ॰ ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧૮૮), તસ્મા ઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સપિ એકમેવિન્દ્રિયં હોતીતિ વુત્તં.
633. Ubhayampi…pe… kusalena patiṭṭhātīti sugatiṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Duggatiyañhi paṭisandhi akusalenevāti tadā uppajjamāno bhāvopi akusaleneva bhaveyya, paṭisandhiyaṃ viya pavattepīti. Tayidaṃ dvayaṃ yasmā santāne saha na pavattati ‘‘yassa itthindriyaṃ uppajjati, tassa purisindriyaṃ uppajjatīti? No’’tiādivacanato (yama. 3.indriyayamaka.188), tasmā ubhatobyañjanakassapi ekamevindriyaṃ hotīti vuttaṃ.
૬૩૫. એકન્તં કાયવિઞ્ઞત્તિયં કાયવોહારસ્સ પવત્તિદસ્સનત્થં ‘‘કાયેન સંવરો સાધૂ’’તિ (ધ॰ પ॰ ૩૬૧; સં॰ નિ॰ ૧.૧૧૬) સાધકસુત્તં આહટં. ભાવસ્સ ગમનં પકાસનં ચોપનં. થમ્ભનાતિ વાયોધાતુઅધિકાનં ભૂતાનં થમ્ભનાકારો વિઞ્ઞત્તીતિ અત્થો. ઉદ્ધઙ્ગમવાતાદયો વિય હિ યો વાતાધિકો કલાપો, તત્થ ભૂતાનં વિઞ્ઞત્તિઆકારતા હોતીતિ. તેનેવ ‘‘કાયં થમ્ભેત્વા થદ્ધં કરોતીતિ થમ્ભના’’તિ વાયોધાતુકિચ્ચવસેન વિઞ્ઞત્તિ વુત્તા. તતો એવ ચ ‘‘વાયોધાતુયા આકારો કાયવિઞ્ઞત્તી’’તિ ચ વત્તું વટ્ટતિ, તથા ‘‘પથવીધાતુયા વચીવિઞ્ઞત્તી’’તિ પથવીધાતુઅધિકભૂતવિકારતો.
635. Ekantaṃ kāyaviññattiyaṃ kāyavohārassa pavattidassanatthaṃ ‘‘kāyena saṃvaro sādhū’’ti (dha. pa. 361; saṃ. ni. 1.116) sādhakasuttaṃ āhaṭaṃ. Bhāvassa gamanaṃ pakāsanaṃ copanaṃ. Thambhanāti vāyodhātuadhikānaṃ bhūtānaṃ thambhanākāro viññattīti attho. Uddhaṅgamavātādayo viya hi yo vātādhiko kalāpo, tattha bhūtānaṃ viññattiākāratā hotīti. Teneva ‘‘kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā’’ti vāyodhātukiccavasena viññatti vuttā. Tato eva ca ‘‘vāyodhātuyā ākāro kāyaviññattī’’ti ca vattuṃ vaṭṭati, tathā ‘‘pathavīdhātuyā vacīviññattī’’ti pathavīdhātuadhikabhūtavikārato.
૬૩૬. પભેદગતા વાચા એવાતિ તિસ્સ ફુસ્સાતિ પભેદગતા. અથ વા વચીસઙ્ખારેહિ વિતક્કવિચારેહિ પરિગ્ગહિતા સવનવિસયભાવં અનુપનીતતાય અભિન્ના તબ્ભાવં નીયમાના વાચા ‘‘વચીભેદો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇરિયાપથમ્પિ ઉપત્થમ્ભેન્તીતિ યથાપવત્તં ઇરિયાપથં ઉપત્થમ્ભેન્તિ. યથા હિ અબ્બોકિણ્ણે ભવઙ્ગે વત્તમાને અઙ્ગાનિ ઓસીદન્તિ પવિટ્ઠાનિ વિય હોન્તિ, ન એવં ‘‘દ્વત્તિંસ છબ્બીસા’’તિ વુત્તેસુ જાગરણચિત્તેસુ વત્તમાનેસુ. તેસુ પન વત્તમાનેસુ અઙ્ગાનિ ઉપત્થદ્ધાનિ યથાપવત્તિરિયાપથભાવેનેવ પવત્તન્તીતિ. ખીણાસવાનં ચુતિચિત્તન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તં, ‘‘કામાવચરાનં પચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા કામાવચરાનં પચ્છિમચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, રૂપાવચરે અરૂપાવચરે પચ્છિમભવિકાનં, યે ચ રૂપાવચરં અરૂપાવચરં ઉપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તિ, તેસં ચવન્તાનં તેસં વચીસઙ્ખારો નિરુજ્ઝિસ્સતિ, નો ચ તેસં કાયસઙ્ખારો નિરુજ્ઝિસ્સતી’’તિ (યમ॰ ૨.સઙ્ખારયમક.૮૮) પન વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ ચુતિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. ન હિ રૂપસમુટ્ઠાપકચિત્તસ્સ ગબ્ભગમનાદિવિનિબદ્ધાભાવેન કાયસઙ્ખારાસમુટ્ઠાપનં અત્થિ, ન ચ યુત્તં ‘‘ચુતો ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચસ્સ પવત્તતી’’તિ, નાપિ ‘‘ચુતિચિત્તં રૂપં સમુટ્ઠાપેતી’’તિ પાળિ અત્થીતિ.
636. Pabhedagatā vācā evāti tissa phussāti pabhedagatā. Atha vā vacīsaṅkhārehi vitakkavicārehi pariggahitā savanavisayabhāvaṃ anupanītatāya abhinnā tabbhāvaṃ nīyamānā vācā ‘‘vacībhedo’’ti vuccati. Iriyāpathampi upatthambhentīti yathāpavattaṃ iriyāpathaṃ upatthambhenti. Yathā hi abbokiṇṇe bhavaṅge vattamāne aṅgāni osīdanti paviṭṭhāni viya honti, na evaṃ ‘‘dvattiṃsa chabbīsā’’ti vuttesu jāgaraṇacittesu vattamānesu. Tesu pana vattamānesu aṅgāni upatthaddhāni yathāpavattiriyāpathabhāveneva pavattantīti. Khīṇāsavānaṃ cuticittanti visesetvā vuttaṃ, ‘‘kāmāvacarānaṃ pacchimacittassa uppādakkhaṇe yassa cittassa anantarā kāmāvacarānaṃ pacchimacittaṃ uppajjissati, rūpāvacare arūpāvacare pacchimabhavikānaṃ, ye ca rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ cavantānaṃ tesaṃ vacīsaṅkhāro nirujjhissati, no ca tesaṃ kāyasaṅkhāro nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) pana vacanato aññesampi cuticittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetīti viññāyati. Na hi rūpasamuṭṭhāpakacittassa gabbhagamanādivinibaddhābhāvena kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanaṃ atthi, na ca yuttaṃ ‘‘cuto ca cittasamuṭṭhānañcassa pavattatī’’ti, nāpi ‘‘cuticittaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti pāḷi atthīti.
૬૩૭. ન કસ્સતીતિ ન વિલેખિયતિ. ગતન્તિ વિઞ્ઞાતં. અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહીતિ યસ્મિં કલાપે ભૂતાનં પરિચ્છેદો, તેહેવ અસમ્ફુટ્ઠં. વિજ્જમાનેપિ હિ કલાપન્તરભૂતાનં કલાપન્તરભૂતસમ્ફુટ્ઠભાવે તંતંભૂતવિવિત્તતા રૂપપરિયન્તો આકાસોતિ યેસં યો પરિચ્છેદો, તેહિ સો અસમ્ફુટ્ઠોવ, અઞ્ઞથા પરિચ્છિન્નભાવો ન સિયા તેસં ભૂતાનં બ્યાપિતભાવાપત્તિતો. અબ્યાપિતા હિ અસમ્ફુટ્ઠતાતિ.
637. Na kassatīti na vilekhiyati. Gatanti viññātaṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, teheva asamphuṭṭhaṃ. Vijjamānepi hi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtasamphuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā paricchinnabhāvo na siyā tesaṃ bhūtānaṃ byāpitabhāvāpattito. Abyāpitā hi asamphuṭṭhatāti.
૬૩૮. લહુતાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞાવિજહનેન દુબ્બિઞ્ઞેય્યનાનત્તતા વુત્તાતિ તંતંવિકારાધિકરૂપેહિ તંતંનાનત્તપ્પકાસનત્થં ‘‘એવં સન્તેપી’’તિઆદિમાહ. યથાવુત્તા ચ પચ્ચયા તંતંવિકારસ્સ વિસેસપચ્ચયભાવતો વુત્તા, અવિસેસેન પન સબ્બે સબ્બેસં પચ્ચયાતિ.
638. Lahutādīnaṃ aññamaññāvijahanena dubbiññeyyanānattatā vuttāti taṃtaṃvikārādhikarūpehi taṃtaṃnānattappakāsanatthaṃ ‘‘evaṃ santepī’’tiādimāha. Yathāvuttā ca paccayā taṃtaṃvikārassa visesapaccayabhāvato vuttā, avisesena pana sabbe sabbesaṃ paccayāti.
૬૪૧. આદિતો ચયો આચયો, પઠમુપ્પત્તિ. ઉપરિ ચયો ઉપચયો. પબન્ધો સન્તતિ. તત્થ ઉદ્દેસે અવુત્તોપિ આચયો ઉપચયસદ્દેનેવ વિઞ્ઞાયતીતિ ‘‘યો આયતનાનં આચયો પુનપ્પુનં નિબ્બત્તમાનાનં, સોવ રૂપસ્સ ઉપચયો’’તિ આહ. પાળિયં પન ઉપ-સદ્દો પઠમત્થો ઉપરિઅત્થો ચ હોતીતિ ‘‘આદિચયો ઉપચયો, ઉપરિચયો સન્તતી’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ. અઞ્ઞથા હિ આચયસઙ્ખાતસ્સ પઠમુપ્પાદસ્સ અવુત્તતા આપજ્જેય્ય.
641. Ādito cayo ācayo, paṭhamuppatti. Upari cayo upacayo. Pabandho santati. Tattha uddese avuttopi ācayo upacayasaddeneva viññāyatīti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo’’ti āha. Pāḷiyaṃ pana upa-saddo paṭhamattho upariattho ca hotīti ‘‘ādicayo upacayo, uparicayo santatī’’ti ayamattho viññāyatīti. Aññathā hi ācayasaṅkhātassa paṭhamuppādassa avuttatā āpajjeyya.
એવન્તિ ‘‘યો આયતનાનં આચયો’’તિઆદિનિદ્દેસેન કિં કથિતં હોતિ? આયતનેન આચયો કથિતો. આચયૂપચયસન્તતિયો હિ નિબ્બત્તિભાવેન આચયો એવાતિ આયતનેહિ આચયાદીનં પકાસિતત્તા તેહિ આચયો કથિતો. આયતનાનં આચયાદિવચનેનેવ આચયસભાવાનિ ઉપ્પાદધમ્માનિ આયતનાનીતિ આચયેન તંપકતિકાનિ આયતનાનિ કથિતાનિ. લક્ખણઞ્હિ ઉપ્પાદો, ન રૂપરૂપન્તિ. તેનેવાધિપ્પાયેનાહ ‘‘આયતનમેવ કથિત’’ન્તિ. આચયઞ્હિ લક્ખણં કથયન્તેન તંલક્ખણાનિ આયતનાનેવ કથિતાનિ હોન્તીતિ. એવમ્પિ કિં કથિતં હોતીતિ આયતનાચયેહિ આચયાયતનેહિ આચયમેવ આયતનમેવ કથેન્તેન ઉદ્દેસે નિદ્દેસે ચ આચયોતિ ઇદમેવ અવત્વા ઉપચયસન્તતિયો ઉદ્દિસિત્વા તેસં વિભજનવસેન આયતનેન આચયકથનાદિના કિં કથિતં હોતીતિ અધિપ્પાયો. આચયોતિ ઉપચયમાહ, ઉપચયોતિ ચ સન્તતિં. તદેવુભયં યથાક્કમં વિવરન્તો ‘‘નિબ્બત્તિ વડ્ઢિ કથિતા’’તિ આહ. ઉપચયસન્તતિયો હિ અત્થતો એકત્તા આચયોવાતિ તદુદ્દેસવિભજનવસેન આયતનેન આચયકથનાદિના નિબ્બત્તિવડ્ઢિઆકારનાનત્તં આચયસ્સ કથિતન્તિ અત્થો. ઇમમેવત્થં વિભાવેતું ‘‘અત્થતો હી’’તિઆદિમાહ. યસ્મા ચ ઉભયમ્પિ એતં જાતિરૂપસ્સેવાધિવચનં, તસ્મા જાતિરૂપસ્સ લક્ખણાદિવિસેસેસુ આચયાદીસુ પવત્તિઆદીસુ ચ આચયાદિલક્ખણાદિકો ઉપચયો, પવત્તિઆદિલક્ખણાદિકા સન્તતીતિ વેદિતબ્બાતિ અત્થો.
Evanti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo’’tiādiniddesena kiṃ kathitaṃ hoti? Āyatanena ācayo kathito. Ācayūpacayasantatiyo hi nibbattibhāvena ācayo evāti āyatanehi ācayādīnaṃ pakāsitattā tehi ācayo kathito. Āyatanānaṃ ācayādivacaneneva ācayasabhāvāni uppādadhammāni āyatanānīti ācayena taṃpakatikāni āyatanāni kathitāni. Lakkhaṇañhi uppādo, na rūparūpanti. Tenevādhippāyenāha ‘‘āyatanameva kathita’’nti. Ācayañhi lakkhaṇaṃ kathayantena taṃlakkhaṇāni āyatanāneva kathitāni hontīti. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti āyatanācayehi ācayāyatanehi ācayameva āyatanameva kathentena uddese niddese ca ācayoti idameva avatvā upacayasantatiyo uddisitvā tesaṃ vibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā kiṃ kathitaṃ hotīti adhippāyo. Ācayoti upacayamāha, upacayoti ca santatiṃ. Tadevubhayaṃ yathākkamaṃ vivaranto ‘‘nibbatti vaḍḍhi kathitā’’ti āha. Upacayasantatiyo hi atthato ekattā ācayovāti taduddesavibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā nibbattivaḍḍhiākāranānattaṃ ācayassa kathitanti attho. Imamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘atthato hī’’tiādimāha. Yasmā ca ubhayampi etaṃ jātirūpassevādhivacanaṃ, tasmā jātirūpassa lakkhaṇādivisesesu ācayādīsu pavattiādīsu ca ācayādilakkhaṇādiko upacayo, pavattiādilakkhaṇādikā santatīti veditabbāti attho.
૬૪૩. પકતિનિદ્દેસાતિ ફલવિપચ્ચનપકતિયા નિદ્દેસા, જરાય પાપુણિતબ્બં ફલમેવ વા પકતિ. ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરાતિ કલલકાલતો પભુતિ પુરિમરૂપાનં જરાપત્તક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાનિ પચ્છિમરૂપાનિ પરિપક્કરૂપાનુરૂપાનિ પરિણતપરિણતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અનુક્કમેન સુપરિણતરૂપપરિપાકકાલે ઉપ્પજ્જમાનાનિ ખણ્ડિચ્ચાદિસભાવાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તાનિ ઉદકાદિમગ્ગેસુ તિણરુક્ખસંભગ્ગતાદયો વિય પરિપાકગતમગ્ગસઙ્ખાતેસુ પરિપક્કરૂપેસુ ઉપ્પન્નાનિ જરાય ગતમગ્ગોઇચ્ચેવ વુત્તાનિ, ન જરાતિ. અવિઞ્ઞાયમાનન્તરજરા અવીચિજરા. મરણે ઉપનયનરસા.
643. Pakatiniddesāti phalavipaccanapakatiyā niddesā, jarāya pāpuṇitabbaṃ phalameva vā pakati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpaparipākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti. Tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni jarāya gatamaggoicceva vuttāni, na jarāti. Aviññāyamānantarajarā avīcijarā. Maraṇe upanayanarasā.
૬૪૪. તં પત્વાતિ તં અત્તનો એવ ખયવયસઙ્ખાતં સભાવં પત્વા રૂપં ખીયતિ વેતિ ભિજ્જતિ. પોથેત્વા પાતિતસ્સ દુબ્બલતા પરાધીનતા સયનપરાયણતા ચ હોતિ, તથા જરાભિભૂતસ્સાતિ પોથકસદિસી જરા.
644. Taṃ patvāti taṃ attano eva khayavayasaṅkhātaṃ sabhāvaṃ patvā rūpaṃ khīyati veti bhijjati. Pothetvā pātitassa dubbalatā parādhīnatā sayanaparāyaṇatā ca hoti, tathā jarābhibhūtassāti pothakasadisī jarā.
૬૪૫. કત્તબ્બતોતિ કત્તબ્બસભાવતો. વિસાણાદીનં તરચ્છખેળતેમિતાનં પાસાણાનં વિય થદ્ધભાવાભાવતો અહિવિચ્છિકાનં વિય સવિસત્તાભાવતો ચ સુખુમતા વુત્તા. ઓજાલક્ખણોતિ એત્થ અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો રસસ્સ સારો ઉપત્થમ્ભબલકારો ભૂતનિસ્સિતો એકો વિસેસો ઓજાતિ.
645. Kattabbatoti kattabbasabhāvato. Visāṇādīnaṃ taracchakheḷatemitānaṃ pāsāṇānaṃ viya thaddhabhāvābhāvato ahivicchikānaṃ viya savisattābhāvato ca sukhumatā vuttā. Ojālakkhaṇoti ettha aṅgamaṅgānusārino rasassa sāro upatthambhabalakāro bhūtanissito eko viseso ojāti.
ઉપાદાભાજનીયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / રૂપવિભત્તિ • Rūpavibhatti
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ઉપાદાભાજનીયકથા • Upādābhājanīyakathā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ઉપાદાભાજનીયવણ્ણના • Upādābhājanīyavaṇṇanā